“Klassieke muziek in de ouderenzorg” Inleiding Het gebruik van muziek en geluid om de gezondheid te verbeteren is geen nieuw idee. Al rond 1500 voor Christus waren de Egyptenaren op de hoogte van de genezende werking van muziek. Zowel schadelijke en gunstige effecten van muziek zijn erkend door de Grieken en Romeinen, met inbegrip van Pythagoras, Democritus, Aristoteles, Galenus, en Celsus. Traditionele Chinese geneeskunde heeft onder andere betrekking op de kwaliteiten van specifieke instrumenten en geluiden en hun heilzame werking op verschillende organen. Plato, Cicero en Seneca geloofden al dat muziek het gedrag van hele samenlevingen die kon aantasten en dat de staat de uitvoering van muziek moest regelen en bepaalde vormen moest verbieden vanwege hun potentieel schadelijke effecten. Een toename van het gebruik van muziek in de gezondheidszorg overal ter wereld heeft kwalitatief en kwantitatief onderzoek naar de invloed van muziek op de genezing van patiënten gestimuleerd. Muziek kan een reeks fysieke en psychologische reacties opwekken, en klassieke muziek in het bijzonder heeft vele aantoonbare genezende werkingen, waaronder: 1. verlaging van de hartslag en bloeddruk door een kalmerend, stressverlagend effect; 2. aanmaken van endorfine, dat als pijnstiller en stemmingverbeteraar werkt – dit kan leiden tot een vermindering van medicijngebruik; 3. vermindering van de productie van hormonen die gerelateerd zijn aan stress en angst en het verhogen van de immuniteit; 4. versnellen van het genezingsproces; 5. stimuleren van communicatie en sociale interactie; 6. vermindering van een gevoel van isolatie; 7. verbeteren van stemming, gedrag, cognitief functioneren en sociale vaardigheden van mensen die lijden aan dementie, in sommige gevallen zelfs leidend tot een alternatief voor medicatie. Waarom klassieke muziek? Klassieke muziek spreekt ons aan in ons primaire proces-denken en het grijpt terug op de allervroegste en zelfs prenatale ervaringen met de moeder: ritmische, de lichamelijke bewegingen van gewiegd worden, gekoppeld aan geluiden, aan de stem met emotionele kenmerken1. Klassieke muziek laat ons gevoelens ervaren die wij vroeger beleefd hebben. Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat het luisteren naar klassieke muziek een positievere invloed heeft op de psychische gezondheid dan andere muziekstijlen. Klassieke muziek geeft heel vaak een kalmerend effect maar is toch ingewikkeld genoeg om de hersenen hard aan het werk te zetten
1
Baneke, J. Psychoanalyse en muziek. Amsterdam & Atlanta, GA: Rodopi,1992. (Book NL)
Een onderzoek in 2004 ging in op het gebruik van muziek om het effect van stress op hart- en vaatziekten te verkleinen. Uit de resultaten van het onderzoek bleek dat de deelnemers die klassieke muziek te horen kregen, na het luisteren een significant lagere systolische bloeddruk hadden dan de deelnemers die geen muziek te horen kregen. Deelnemers die naar andere muziekstijlen (jazz en pop) luisterden, bleken niet significant te verschillen van de mensen die geen muziek te horen kregen2. Barokke instrumentale muziek met een ritme dat 60 tellen per minuut benadert, kan een positief effect hebben op het geheugen en het vermogen om te leren3. Het feit dat dit ritme de snelheid van een rustige hartslag benadert, wordt hiermee in verband gebracht4.
1. Verlaging hartslag en bloeddruk In een recente overzichtsstudie van 23 klinische onderzoeken met in totaal ongeveer 1500 proefpersonen is de functie van muziek bij een hartaandoening onderzocht. De hartpatiënten kregen willekeurig een behandeling toegewezen met standaardtherapie plus muziek of zonder muziek. Uit de resultaten bleek dat van muziek een heilzaam effect uitgaat op de bloeddruk, de hart- en ademhalingsfrequentie, angst en pijn5.
2. Pijnbestrijding Het afspelen van muziek in ziekenhuiszalen kan pijn bestrijden bij patiënten en tevens de effectiviteit van pijnbestrijdingsmiddelen vergroten6. Het luisteren naar muziek kan zorgen voor het aanmaken van endorfine, dat als pijnstiller werkt en een positieve invloed heeft op de stemming – met als consequentie een vermindering van medicijngebruik. Naar het gebruik van muziek om de pijn van chronische kanker te bestrijden is veel onderzoek gedaan7 Uit een overzicht van verschillende klinische onderzoeken door wetenschappers van de Stanford Universiteit bleek dat muziektherapie effectief is bij chronische, soms ernstig verlammende pijn bij kankerpatiënten. Doordat de angst afneemt, vermindert automatisch de pijn, waardoor de kwaliteit van leven verbetert8.
2
Chafin, S., Roy, M., Gerin, W. & Christenfeld, N. Music can facilitate blood pressure recovery from stress. British Journal of Health Psychology, 2004 Sep; 9(Pt 3): 393-403. 3
Lozanov, G., Evalina, G. Foreign Language Teacher's Suggestopedic Manual. Gordon & Breach Science Publishers Ltd; Reprinted edition (1988) 4
O’Donnell, L. “Music Power: The Report”; 1999
5
Bradt, J., & Dileo, C. Music for stress and anxiety reduction in coronary heart disease patients. Cochrane Database Syst Rev. 2009 Apr 15;(2):CD006577
6
Wigram T., Saperston B. & West R. (1995). The Art and Science of Music Therapy: A Handbook.
7
Aldridge D. Music therapy research 1: a review of the medical research literature within a general context of music therapy research. Arts Psychother 1993;20(1):11–35.
8
Igawa-Silva, Walter, et al. Music and Cancer Pain Management. Hawaii Medical Journal, 2007;66: 292-295.
3. Stress, angst and immuniteit Het luisteren naar verschillende soorten muziek kan een kalmerend of stimulerend effect hebben door de productie van de twee zogeheten 'stress-hormonen', adrenaline en cortisol, aanzienlijk te verlagen of juist te verhogen. In het verleden is muziek al succesvol ingezet om de aanmaak van cortisol te verlagen tijdens invasieve diagnostiek, chirurgische procedures en andere stressvolle situaties. Een opmerkelijke uitkomst van een ander onderzoek onder 207 patiënten is dat het luisteren naar muziek even goed bleek te helpen als kalmerende middelen om de angst voor een operatie te onderdrukken. Er werden geen verschillen gevonden in hartritme en bloeddruk tussen muziekluisteraars en gebruikers van bijvoorbeeld valium in de aanloop naar de operatie9. Miluk-Kolasa et al. hebben aangetoond dat de duur van de cortisol-reactie aanzienlijk kan worden verkort door de patiënt één uur lang bloot te stellen aan muziek na het brengen van stressvol nieuws. Na één uur luisteren naar muziek was het niveau van cortisol bij de proefpersonen die te horen kregen dat zij de volgende dag een operatie moesten ondergaan, weer teruggekeerd naar het oorspronkelijke niveau van een controlegroep die geen mededeling kregen over een operatie. De proefpersonen die te horen kregen dat zij de volgende dag een operatie zouden moeten ondergaan, maar vervolgens geen muziek te horen kregen, hadden na één uur nog steeds een verhoogd niveau van cortisol10. Daarnaast is aangetoond dat muziek een kalmerend effect kan hebben op de neurale activiteit in de hersenen11, dat kan zorgen voor het verminderen van angst en het herstellen van de effectiviteit van het immuunsysteem, zowel door de invloed van de amygdala als van de hypothalamus. Het luisteren naar vrolijke of leuke muziek blijkt tevens een positieve werking te hebben op de afweerstof Immunoglobin A, die de eerste barrière vormt voor ziekteverwekkers (Dr. Ronny Enk)12. 4. Versnelling van het genezingsproces Een onderzoek in 2008 toonde aan dat het genezingsproces van patiënten die een beroerte hebben gehad aanzienlijk sneller gaat door muziek. Bij dit specifieke onderzoek werden enkele patiënten die in een vroeg stadium van het genezingsproces na een beroerte verkeerden, aangemoedigd om naar hun favoriete muziek te luisteren. Na twee maanden bleek deze groep
9
Camara, Jorge G., Ruszkowski, Joseph M. & Worak, Sandra R. The Effect of Live Classical Piano Music on the Vital Signs of Patients Undergoing Ophthalmic Surgery. Medscape Journal of Medecide, 2008;10(6):149
10
Miluk-Kolasa, B., Obminski, S., Stupnicki, R. and Golec, L. (1994). Effects of music treatment on salivary cortisol in patients exposed to pre-surgical stress. Exper. and Clin. Endocrinol., 102, 118-120.
11
Krout RE. Music listening to facilitate relaxation and promote wellness: integrated aspects of our neurophysiological responses to music. Arts Psychother 2006;34(2):134–141.
12
http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/2569640/Music-can-boost-your-immune-system.html
meer vooruitgang geboekt te hebben op het gebied van geheugen en concentratie, bovendien waren deze patiënten minder verward en depressief13. Melodische Intonatie Therapie (MIT), dat betrekking heeft op spreken op een zeer muzikale manier, blijkt uit onderzoek van Dr. Pascal Belin en zijn assistenten een positieve invloed te hebben op het herstel van afasie bij patiënten die een beroerte hebben gehad en waarbij spontaan herstel na een lange periode uitbleef. De reactivatie van het centrum van Broca werd gecontroleerd door middel van PET-scans en metingen van de bloedstroom door de grote hersenen14.
5. Muziek en dementie De prevalentie van dementie stijgt exponentieel met de toename van de leeftijd en in 2040 zullen er ongeveer 500.000 mensen in Nederland met dementie gediagnosticeerd worden15. Er zijn verschillende symptomen van dementie waarbij klassieke muziek van waarde kan zijn. Om te beginnen, vermindert het luisteren naar klassieke muziek het aantal verkeerde uitspraken van personen die aan dementie leiden16. Uit een onderzoek uit 1996 komt bovendien naar voren dat het luisteren naar klassieke muziek het eetgedrag van mensen met dementie verbetert, doordat de mensen met dementie langer aan hun maaltijd blijven zitten17. Geheugen en aandacht Uit een onderzoek in Helsinki is gebleken dat het verbale geheugen (het letterlijk onthouden van zinnen) en de concentratie (het vermogen om mentale opdrachten te beheersen en uit te voeren en conflicten op te lossen) veel sterker verbeterden als de patiënt naar muziek luisterde dan het geval was bij luisterboeken of bij afwezigheid van dit alles. De groep die naar muziek luisterde was minder depressief en verward dan de groep zonder muziek. Deze verschillen waren zes maanden later nog steeds aantoonbaar. Muziek heeft klaarblijkelijk ook op lange termijn invloed op de hersenfunctie en de stemming (Särkämö et al).
13
Särkämö, T., Tervaniemi, M., Laitinen, S., Forsblom, A., Soinila, S., Mikkonen, M., Autti, T., Silvennoinen, H.M., Erkkilä, J., Laine, M., Peretz, I., Hietanen, M. Music listening enhances cognitive recovery and mood after middle cerebral artery stroke. Brain, 2008 March;131(Pt 3):866-76).
14
"Melodic Therapy Changes Brain Activation and Promotes Language Recovery After Brain Damage"; MuSICA Research Notes, Vol.IV, No.1, Spring 1997 http://www.musica.uci.edu/mrn/V4I1S97.html
15
Kooijman, L. (2007). Televisie kijken met andere ogen. Observatie-onderzoek naar het televisiekijkgedrag van demente ouderen (ongepubliseerde masterthesis). Erasmus Universiteit Rotterdam: Faculteit voor Media & Journalistiek.
16
Casby, J.A. & Holm, M.B. (1994) The effect of music on repetitive disruptive vocalizations of persons with dementia. American Journal of Occupational Therapy, 48, (883-889). 17
Ragneskog, H., Asplund, K., Kihlgren, M., Norberg, A. (2001). Individualized music played for agitated patients with dementia: analysis of video-recorded sessions. International Journal of Nursing Practice, 7, 146-155.
Door middel van de zogeheten brain imaging-technieken kunnen wetenschappers onderzoeken wat er in deze situaties precies in onze hersenen gebeurt. Door de activiteit in bepaalde gebieden van de hersenen nauwlettend in de gaten te houden, is gebleken dat het luisteren naar meerstemmige muziek dezelfde hersendelen in werking stelt als bij het gebruiken van ons geheugen en het verwerken van dingen als beelden en taal.
Implementatie van klassieke muziek in zorginstellingen Klassieke muziek kan gemakkelijk en goedkoop worden toegepast in zorginstellingen om de gezondheid en leefomgeving van patiënten en bewoners te verbeteren. Tot de manieren waarop muziek succesvol kan worden toegepast, behoren:
• • • •
Live-optredens Muziek van geluidsdragers Muziektherapie Actief muziek maken
Livemuziek De meeste onderzoeken gaan in op de effecten van reeds opgenomen muziek, maar livemuziek staat vaak dichter bij de mensen en heeft een grotere emotionele impact. Bovendien kan de muziek worden geselecteerd en aangepast naar de wensen en stemming van de patiënt. In één onderzoek werden vijftig ziekenhuispatiënten met kanker geheel willekeurig ingedeeld om livemuziek of reeds opgenomen muziek te beluisteren. Livemuziek bleek significant effectiever in het verminderen van angst dan muziek van geluidsdragers18. Dit fenomeen werd bevestigd in een onderzoek dat in ging op de voordelen van muzikale stimulatie van te vroeg geboren kinderen op de neonatale intensive care. Na een dertig-minuten durende live muziektherapiesessie was de hartslag gedaald en was het gedrag van de baby's verbeterd. Kinderen die werden blootgesteld aan muziek van geluidsdragers of helemaal niet werden blootgesteld aan muziek, bleken geen veranderde hartslag of gedrag te hebben19. Vooral wanneer het gaat om oudere patiënten, kan het sociale aspect van livemuziek net zo belangrijk zijn als de muziek zelf. Tijdens een project van 'Live Music Now' met oudere mensen in een zorginstelling in Noord-Ierland bleek dat de interactie die het resultaat is van livemuziek een positieve invloed heeft op de communicatie tussen de bewoners en het personeel, evenals op het zelfvertrouwen en zelfbeeld. Daarnaast bleek het tevens de isolatie en dagelijkse routine die vele bewoners van zorginstellingen ervaren, te doorbreken20.
18
Bailey L.M. The effects of live music versus tape-recorded music on hospitalized cancer patients. Music Ther. 1983; 3:17-28 19
Arnon, S., Shapsa, A., Forman, L., Regev, R., Bauer, S., Litmanovitz, I., Dolfin, T. Live music is beneficial to preterm infants in the neonatal intensive care unit environment. Birth. 2006 Jun;33(2):131-6 20
http://www.livemusicnow.org.uk
Muziek van geluidsdragers Als livemuziek niet voorhanden is, kan het luisteren naar of het afspelen van opgenomen muziek ook een positieve invloed hebben. Muziek van geluidsdragers heeft als voordeel dat het gemakkelijk mee te nemen en flexibel is in veel verschillende omstandigheden en situaties. Tijdens een project in de Verenigde Staten werd er succes geboekt door patiënten die aan Alzheimer en dementie leden een persoonlijke iPod met hun favoriete muziek te geven. Door het horen van bekende muziek uit hun verleden veranderde de stemming van de patiënten direct. Het project heeft aangetoond dat de bewoners van de zorginstelling gelukkiger en socialer werden, dat de verhoudingen tussen personeel, bewoners en familie verbeterden en dat het een effectief middel was om de afhankelijkheid van anti-psychotische medicijnen te verminderen21. Het voordeel van dit project is dat de bewoners zelf de controle hebben over de muziek die zij beluisteren; wanneer ze zich gestrest of onwel voelen, kunnen ze hun persoonlijke iPod aanzetten en direct profiteren van de stressverlagende eigenschappen van muziek. Hoewel het actief beluisteren van muziek de meeste voordelen biedt, kan ook achtergrond muziek een positieve invloed hebben. Een onderzoek uit 2002 toonde aan dat het eenvoudigweg toevoegen van achtergrondmuziek ervoor zorgde dementie-patiënten een beter begrip ontwikkelden van hun omgeving, zowel verbaal als op het vlak van gedrag22. In het kader van het project 'Thuisbezorgd' heeft Camerata Ardesko enkele afspeellijsten met klassieke muziek samengesteld. Er zijn twee afspeellijsten die bij verschillende stemmingen passen: ontspannend en opwekkend, evenals verschillende thematische lijsten die in een groepssituatie als een regelmatige muzieksessie kunnen worden gebruikt. De muziek in de afspeellijsten kan geheel kostenloos worden beluisterd via Spotify. U vindt de afspeellijsten hier: http://www.ardesko.nl/afspeellijsten.html
Muziektherapie Muziektherapie is een methodische vorm van hulpverlening waarbij muzikale middelen binnen een therapeutische relatie gehanteerd worden met als doel veranderingen, ontwikkelingen, stabiliteit of acceptatie op emotioneel, gedragsmatig, cognitief, sociaal of lichamelijk gebied te bewerkstelligen23 Muziektherapie biedt cliënten de mogelijkheid tot zelfexpressie en om met behulp van muziek bestaansvragen, gevoelens en gedachten te kunnen delen24. Een muziektherapeutische methode 21
http://www.musicandmemory.org
22
Götell, E., Brown, S. & Ekman, S.L. West J Nurs Res. March 2002 vol. 24 no. 2: 195-216.
23
Beroepsprofiel van de muziektherapeut 1999, NVKT, Utrecht.
24
Brandt, M., van Bruggen-Rufi, M., Kluck-Walpot, E. (2010). Zorg voor cliënten met ‘Huntington’ en ‘Korsakov’. Muziektherapie bij specifieke ziektebeelden. Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2010 nr. 3 Beropesprofiel van de muziektherapeut.
waarin specifiek klassieke muziek gebruikt wordt, is de Bonny Method of Guided Imagery and Music25 (GIM). Klassieke muziek wordt gebruikt om een dialoog met het onderbewustzijn op gang te brengen. De therapeut bemoedigt de cliënt om emoties, sensorische beelden, fysieke sensaties, gedachten en herinneringen te formuleren. Deze worden opgewekt door het luisteren naar klassieke muziek26. Uit een onderzoek uit 2002 komt naar voren dat GIM een positief effect heeft op spanning, vermoeidheid en verwarring bij kankerpatiënten. De GIM verhoogt de kwaliteit van leven voor deze patiënten27.
Actief muziek maken Actief muziek maken kan eveneens een geweldige invloed hebben op zowel gedrag als stemming. Bij deze methode is de patiënt zelf een actieve deelnemer in het maken van muziek; over het algemeen worden hierbij percussie-instrumenten gebruikt, aangezien deze voor nietmusici het gemakkelijkst te hanteren zijn. Een onderzoek van de universiteit van New York heeft aangetoond dat muzikale groepstherapie ervoor kan zorgen dat emotioneel gestoorde patiënten en patiënten die moeilijk leren zich gemakkelijker kunnen uiten. Daarnaast kan dergelijke therapie een manier bieden om frustratie, woede en agressie om te zetten in creativiteit en zelfredzaamheid28. De therapeutische voordelen van muziek in de gezondheidszorg zijn niet slechts voorbehouden aan patiënten - een baanbrekende studie, die in 2003 werd gepubliceerd, toonde aan dat een programma Recreatief Muziek Maken (RMM), waarbij werknemers samen percussie-instrumenten gebruiken om vriendschap te creëren, een drastische daling in de prevalentie van burnouts en stemmingsstoornissen onder langetermijnzorg-medewerkers teweeg brengt. Langetermijnzorg is één van de meest stressvolle sectoren, die lijdt aan een hoog verloopcijfer van medewerkers, grote aantallen burnouts en veel ontevredenheid onder medewerkers. In dit onderzoek, verminderde het RMM-programma het totale aantal stemmingsstoornissen met een fantastische 46 procent. Daarnaast ervoeren veel medewerkers tijdens het programma "een opwekkend gevoel van zorg en ondersteuning, gecombineerd met verhoogd respect en begrip voor anderen."29
25
http://ami-bonnymethod.org/
26
Wigram T., Saperston B. & West R. (1995). The Art and Science of Music Therapy: A Handbook.
27
Burns, DS. The effect of the bonny method of guided imagery and music on the mood and life quality of cancer patients. Journal of Music Therapy 2001 Spring;38(1):51-65. 28
Montello, L. Effects of Active Versus Passive Group Music Therapy on Preadolescents with Emotional, Learning, and Behavioral Disorders. Journal of Music Therapy. 1999, 35(1):49-67.
29
Bittman B., Bruhn K.T., Stevens C., Westengard J. & Umbach P.O. Recreational musicmaking: a costeffective group interdisciplinary strategy for reducing burnout and improving mood states in long-term care workers—insights and potential economic impact. Adv Mind Body Med. 2003 19:3/4:4-15.
Katya Wolshyn & Melanie Waite, March 2013
