Kerngegevens Technische Installatiebranche 2011

Kerngegevens Technische Installatiebranche 2011 Gelderland/Overijssel

John Warmerdam Wouter de Wit Sanne Elfering Carolien van Rens Evelien Sombekke Harry van den Tillaart Hedwig Vermeulen ITS Nijmegen 2011

1

ISBN 978 90 5554 430 1 NUR 959, 966

© 2011 OTIB Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, en evenmin in een retrieval systeem worden opgeslagen, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van het ITS van de Radboud Universiteit Nijmegen. No part of this book/publication may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

2

Voorwoord

Voor iedere regio is het van groot belang dat er voldoende gekwalificeerd personeel beschikbaar is, niet alleen op dit moment maar ook in de komende jaren. Om hier zicht op te houden is informatie nodig over ontwikkelingen die zich aan de bedrijfskant én aan de onderwijskant voordoen.

zorgelijke ontwikkelingen. Niet alleen is het aantal gediplomeerden in de afgelopen jaren duidelijk gedaald, maar bovendien blijkt dat ongeveer 60 procent van deze TI vmbo gediplomeerden doorgaan met vervolgopleidingen buiten de TI of in banen buiten de TI aan de slag gaan. Het TI vmbo is voor onze branche een belangrijke bron voor werving van nieuwe jonge leerling-werknemers. De instroom in de TI mbo opleidingen daalt al een aantal jaren, evenals het aantal gediplomeerden dat van deze opleidingen af komt.

Het onderzoeksprogramma van OTIB is erop gericht de desbetreffende ontwikkelingen nauwgezet te volgen. Jaarlijks worden gegevens verzameld over onze branche, de bedrijven en de werknemers in de branche, de arbeidsmarkt, het reguliere onderwijs en de scholing van werknemers. Resultaten van dit onderzoek worden uitgewerkt naar regionaal niveau.

Tegen deze achtergrond vraagt het onze speciale aandacht dat het aantal aangeboden BPV-plaatsen in de TIbedrijven in de afgelopen jaren is afgenomen. Het is immers van groot belang dat onze branche een groter deel van de TI vmbo gediplomeerden opneemt en aan zich weet te binden dan nu het geval is. Te meer omdat vanaf 2013 weer nieuwe kansen voor de branche verwacht worden. Om deze kansen te kunnen benutten moet voldoende gekwalificeerd personeel beschikbaar zijn.

Het voorliggende onderzoek is ook dit jaar uitgevoerd door het ITS. Daarbij heeft het ITS weer uitvoerig gebruik gemaakt van beschikbare databestanden en zijn gegevens van het CBS en diverse andere instellingen bij elkaar gebracht. Daarnaast zijn gegevens uit de branche verkregen door middel van een enquête bij de bedrijven in de TI.

Een speerpunt is ook de zichtbaarheid van de TI branche in het onderwijs. Opleidingen in de techniek worden breder. De sectorbrede techniekopleidingen groeien. Leerlingen techniek hebben meer keuzemogelijkheden en kunnen ook in andere branches aan de slag. De TI zal alles op alles zetten om voldoende leerlingen voor zich te blijven winnen.

In het rapport wordt niet alleen een analyse gemaakt van ontwikkelingen die zich in de afgelopen jaren in de TI-bedrijven en op de arbeidsmarkt hebben voorgedaan, maar is ook een prognose opgenomen van de ontwikkelingen die de komende jaren op de TI-arbeidsmarkt verwacht worden.

In het vertrouwen dat de resultaten van dit onderzoek u extra handvatten zullen bieden voor het maken van gefundeerde keuzes in uw RBPI, wens ik u veel succes in uw werkzaamheden voor onze branche.

Hierbij is onder andere geanalyseerd welke ontwikkelingen zich bij de TI-opleidingen voordoen, waarbij zowel naar de aantallen leerlingen als naar de aantallen gediplomeerden is gekeken. Bij het TI vmbo is sprake van

Elly Verburg Directeur OTIB

3

4

Inhoud

Voorwoord ........................................................................................................................................................................... 3 Kerngegevens en actiepunten in de regio Gelderland/Overijssel ........................................................................................ 7 Bedrijven en werknemers .................................................................................................................................................. 10 Onderwijs........................................................................................................................................................................... 15 Van opleiding naar werk in de TI ....................................................................................................................................... 20 Stromen en patronen op de TI-arbeidsmarkt ..................................................................................................................... 23 De arbeidsmarkt in 2009-2011 .......................................................................................................................................... 31 Prognoses voor de periode 2012-2016 ............................................................................................................................. 39 Literatuur ........................................................................................................................................................................... 43 Bijlage ................................................................................................................................................................................ 45

5

6

Kerngegevens en actiepunten in de regio Gelderland/Overijssel

Na vier jaar op rij te zijn gegroeid zet in 2009 een daling van de werkgelegenheid in de TI in Gelderland/ Overijssel in. In 2009 en 2010 daalt het aantal TI werknemers in deze regio van 28.140 naar 27.498. In de eerste helft van 2011 treedt een licht herstel op. Het aantal werknemers stijgt weer tot 27.691. Landelijk laat de werkgelegenheid in de TI in deze periode eveneens een lichte opleving zien. De krimp van het aantal TI werknemers in deze regio doet zich vooral in het vakgebied installatietechniek voor. De in 2009 ingezette daling van het aantal werknemers blijft hier ook in de eerste helft van 2011 nog doorgaan. Het aantal werknemers in de elektrotechniek ontwikkelt zich de afgelopen vier jaar positief, met alleen een beperkte krimp in 2010. Ook in de koeltechniek ontwikkelt het aantal werknemers zich positief, in dit geval met een lichte krimp in 2009. Het aantal TI bedrijven in de regio Gelderland/Overijssel is vanaf 2005 bijna continu gestegen, namelijk van 1.548 naar 1.701 medio 2011. Alleen in 2009 is er sprake van een beperkte afname. De economische recessie treft eerst en vooral de werknemers in de flexibele schil. TI bedrijven in deze regio zijn sinds 2009 steeds minder beroep gaan doen op zzp’ers en uitzendkrachten. In 2010 zijn echter steeds meer TI bedrijven ook vaste krachten gaan ontslaan en contracturen en overwerkuren van werknemers gaan verminderen; dat laatste in deze regio vaker nog dan landelijk in de TI. Bij uitstroom gaat het vaak om ervaren krachten. Daarmee verdwijnt vakkennis uit de branche. Door de ontspanning op de TI arbeidsmarkt in de regio zijn er minder vacatures. Het aantal TI bedrijven met moeilijk vervulbare vacatures is vooral in de eerste helft van 2009 fors gedaald, van bijna 60 procent eind 2008 naar 19 procent medio 2009. Ook landelijk in de TI is sprake van deze forse daling. Medio 2011 heeft 25 procent van de TI bedrijven in Gelderland/Overijssel moeilijk vervulbare vacatures. Dat zijn er iets meer dan landelijk in de TI (20 procent). De omslag op de arbeidsmarkt is ook in de gegevens van het UWV zichtbaar. In 2007 en 2008 stonden bij het UWV nog veel meer vacatures voor monteurs geregistreerd dan direct plaatsbare, werkzoekende monteurs. In deze periode stonden tegenover elke, direct plaatsbare, werkzoekende monteur meestal ongeveer 2 vacatures voor monteurs. In 2009 keert deze situatie om: tegenover elke vacature voor monteur staan dan vaak 2 of zelfs 3 werkzoekende monteurs die direct aan de slag willen of kunnen. Vanaf begin 2011 neemt het aantal geregistreerde vacatures weer iets toe, terwijl het aantal direct plaatsbare, werkzoekende monteurs afneemt. Het aantal leerarbeidsplaatsen in de regio loopt terug. Medio 2009 is het aantal nieuwe BPV’s gaan dalen. Die daling zet verder door. Het aantal nieuwe BPV’s dat medio 2010 is afgesloten blijft duidelijk achter bij voorgaande jaren. Het aantal TI bedrijven dat vanwege de recessie BPV plaatsen niet invult neemt in 2010 en 2011 toe ten opzichte van 2009. Dat is in deze regio vooral in 2011 nog duidelijk meer het geval dan landelijk in de TI. Ook het aantal bedrijven dat geen of meer stagairs aantrekt neemt in deze regio sterker toe dan landelijk in de TI. Sinds 2006 daalt het aantal TI vmbo gediplomeerden in Gelderland/Overijssel. In 2010 ligt het 35 procent lager dan in 2006. Dat is een vergelijkbare daling als de 34 procent daling landelijk in de TI. Het aantal gediplomeerde TI mbo’ers in de regio daalt sinds 2007. Het is sinds dat jaar met 12 procent gedaald, en dat is een sterkere daling dan de 7 procent landelijk in de TI. Het aantal gediplomeerden in sectorbrede opleidingen stijgt daarentegen in deze regio (+3%), al is dat wel wat minder dan landelijk (+6%). Het aantal TI hbo gediplomeerden in de regio is in 2010 iets gedaald ten opzichte van 2009, maar blijft op een niveau vergelijkbaar met 2006. Landelijk is er sprake van een beduidend grotere daling ten opzichte van 2006. De TI verliest een deel van zijn potentieel bij de uitstroom uit het onderwijs en de overgang naar werk doordat TI-gediplomeerden vervolgopleidingen buiten de TI gaan doen of in banen buiten de TI aan het werk gaan. Bij gediplomeerde TI vmbo’ers is dit ruim 60 procent, bij de TI mbo-bol’ers bijna 50 procent, bij de TI mbo-bbl’ers bijna 20 procent, bij de TI hbo’ers meer dan 90 procent. Hier staat tegenover dat TI-bedrijven met name voor vacatures van (leerling-)monteurs ook nogal wat gediplomeerden van niet-TI opleidingen aantrekken.

7

De prognose is dat de TI arbeidsmarkt in de regio in 2012 minder gespannen zal zijn. In dit jaar is een maar een beperkt tekort aan vmbo’ers (25) en mbo’ers (5) te verwachten. Vanaf 2013 gaat, bij een aantrekkende economie, het tekort aan vmbo en mbo schoolverlaters verder oplopen, ook als rekening wordt gehouden met instroom vanuit TI verwante opleidingen. In deze regio loopt het verwachte tekort op tot 200 vmbo’ers en 95 mbo’ers in 2016. De instroom van schoolverlaters vormt jaarlijks slechts een beperkt deel van de totale instroom van nieuwe werknemers in de TI (zie figuur). De meeste TI-bedrijven richten zich bij hun personeelsvoorziening vooral op de arbeidsmarkt van ervaren werknemers, uit de eigen branche en uit aanverwante branches. Deze orientatie op (werkende) zij-instromers uit andere branches, waarbij de focus ligt op autochtone mannen die fulltime willen werken, is eenzijdig. In de TI zijn nu naar verhouding bijvoorbeeld weinig vrouwen en allochtone werknemers werkzaam. De arbeidsmarkt voor de TI kan verder worden verruimd als de TI er in slaagt meer werknemers uit deze groepen aan te trekken. Stromen op de arbeidsmarkt van de technische installatiebranche in Gelderland/Overijssel in de jaren 2000-2010* Gelderland/Overijssel Instroom schoolverlaters

14-20%

zzp-ers

1-2%

uitkeringssituatie

3-8%

werknemers (andere branches) uitzendbranche** geen inkomstenbron

werknemers technische installatiebranche

TI-bedrijf

Uitstroom

zzp-ers

4-7%

uitkeringssituatie werknemers

47-57% 7-9% 13-20%

(andere branches) uitzendbranche geen inkomstenbron

4-7%

6-15% 44-58% 11-15% 6-9%

TI-bedrijf overig

2-3%

overig

9-12%

pensioen

3-7%

Bron: Mn Services en CBS; bewerking ITS * De percentages in deze figuur geven telkens aan tussen welke grenzen de stromen in deze jaren fluctueren ** Het gaat hier niet om uitzendkrachten, maar om personen die overstappen van uitzendwerk naar een vaste of tijdelijke baan bij een TI-bedrijf en vice versa.

In lijn met het voorafgaande kunnen 8 actiepunten worden benoemd: 1. Gevolgen recessie dempen via van-werk-naar-werk mobiliteit Sinds 2009 zijn veel werknemers in de TI hun baan kwijt geraakt en is het aantal werkzoekende monteurs opgelopen. Tegelijkertijd zijn er nog de nodige bedrijven met moeilijk vervulbare vacatures. Via van werk naar werk begeleiding kunnen vraag en aanbod beter bij elkaar worden gebracht. Ook de collegiale in- en uitleen en de praktijkopleidingcentra in de TI kunnen daarbij een rol spelen. 2. Inzetbaarheid flexibele schil op peil houden Door de recessie zijn bedrijven minder gebruik gaan maken van uitzendkrachten en zzp’ers. Het risico is dat deze daardoor hun vaardigheden niet op het benodigde peil kunnen houden. Dat is een punt van aandacht voor de TI. Als de TI bij een aantrekkende economie weer meer zzp’ers en uitzendkrachten gaat inschakelen moeten zij weer goed beslagen ten ijs komen. 3. TI-identiteit in vmbo vasthouden en zo mogelijk vergroten Het aantal TI vmbo-leerlingen daalt. Het risico bestaat dat er TI-opleidingen op vmbo-instellingen verdwijnen. Dit vermindert de herkenbaarheid en daarmee de aantrekkingskracht van de TI-branche voor leerlingen op basisscholen en vmbo scholen. Het is van belang dat alles op alles wordt gezet om de TI vmbo opleidingen op peil te houden en te waarborgen dat de nieuwe brede vmbo opleidingen voldoende TI specifieke elementen bevatten.

8

4. Vinden en binden van jongeren door meer en aantrekkelijke BPV-plaatsen De ontgroening leidt ertoe dat er minder jongeren op de arbeidsmarkt komen. Jongeren kiezen ook steeds meer voor nieuwe brede (v)mbo opleidingen. Deze jongeren kunnen in diverse branches terecht. Het is voor de TI-branche van belang om bij de jongeren goed in beeld te komen, aantrekkelijke BPV-plaatsen aan te bieden die jongeren aanspreken en dit bovendien in voldoende mate te doen. 5. Meer vacatures voor hbo’ers vervullen met schoolverlaters Bedrijven in de TI en TI hbo’ers weten elkaar niet of nauwelijks te vinden. Het overgrote deel van de TI hbo’ers gaat na afstuderen buiten de TI aan het werk. De TI zoekt vooral hbo’ers met ervaring. TI bedrijven die hbo’ers willen aantrekken dienen zich ook op schoolverlaters te richten, beter in beeld te komen op scholen, beter te communiceren wat ze de hbo’ers te bieden hebben en ook zelf te investeren in (aanvullende) opleiding en loopbaanmogelijkheden voor deze schoolverlaters. 6. Beperking van uitstroom door beter personeelbeleid Een derde deel van de nieuw instromende werknemers in de TI is binnen één jaar al weer uit de branche vertrokken. De redenen van uitstroom hebben vooral met het gevoerde personeelbeleid te maken: overlegmogelijkheden, opleidingen loopbaanmogelijkheden, beoordeling en beloning, mogelijkheden om in deeltijd te werken. Beter personeelbeleid op deze punten kan uitstroom afremmen. 7. Ouderen langer aan het werk proberen te houden De helft van de TI-werknemers denkt niet in staat te zijn om hun werk tot hun 65e te doen. Wel geven veel werknemers aan dat lichter werk en minder fysieke ongemakken er aan kunnen bijdragen dat ze langer aan het werk blijven. Ook scholing kan helpen later beter passend werk te krijgen. 8. Verbreding doelgroepen wervingsbeleid Bij vrouwen, allochtonen, inactieven en uitvallers uit het onderwijs liggen meer mogelijkheden dan de TIbranche tot dusver benut. Scholing en training kunnen instroom vanuit deze groepen bevorderen, waar zij niet direct inzetbaar zijn. Ook combinaties van leren en werken kunnen daarbij soulaas bieden.

9

krimp in 2010. De aantallen werknemers op dit vakgebied in de afgelopen jaren zijn als volgt: • eind 2008 12.716 werknemers • eind 2009 12.827 werknemers • eind 2010 12.707 werknemers • medio 2011 12.933 werknemers Ook in de koeltechniek ontwikkelt het aantal werknemers zich positief van 1.300 eind 2008 naar 1.350 medio 2011. Ook in dit vakgebied is in deze periode sprake van één krimpjaar, in dit geval 2009. In de installatietechniek is eind 2008 het aantal werknemers met 14.124 hoger dan in enig ander jaar in de periode na 2000. Daarna daalt dit aantal echter naar 13.691 in 2009, en verder naar 13.476 (in 2010) en 13.408 (medio 2011).

Bedrijven en werknemers 1.701 TI-bedrijven met 27.691 werknemers In RBPI Gelderland/Overijssel staan medio 2011 1.701 TI-bedrijven geregistreerd bij Mn Services met in totaal 27.691 werknemers. Van deze bedrijven zijn er 767 (45%) vooral actief op het vakgebied elektrotechniek, 871 (51%) vooral op het vakgebied installatietechniek en 63 (4%) vooral op het vakgebied koeltechniek. Van 1.548 TI-bedrijven in 2005 naar 1.701 in 2011 Het aantal TI-bedrijven in de regio Gelderland/Overijssel is vanaf 2005 bijna continu toegenomen, namelijk van 1.548 naar 1.701. Alleen in 2009 is er sprake van een beperkte daling. In de andere jaren uit de periode 20052011 is steeds sprake van een toename van het aantal TI-bedrijven in deze regio.

Gemiddeld aantal werknemers per TI-bedrijf neemt nauwelijks toe Over de 3 vakgebieden heen gezien neemt het aantal werknemers in deze regio in de afgelopen 10 jaar duidelijk toe, maar dat gaat ook op voor het aantal TI-bedrijven. Dit betekent dat het gemiddeld aantal werknemers per TIbedrijf in deze regio nauwelijks stijgt, namelijk van 16,6 werknemers in 2000 naar 16,8 in 2011. Landelijk gezien is het gemiddeld aantal werknemers per TI-bedrijf in deze periode iets meer toegenomen, namelijk van 15,8 werknemers in 2000 naar 16,4 werknemers in 2011.

Het aantal elektrotechnische bedrijven is toegenomen van 706 in 2005 naar 767 in 2011. Het aantal installatietechnische bedrijven is toegenomen van 787 in 2005 naar 871 in 2011. Het aantal bedrijven in de koeltechniek schommelt in deze periode steeds rond de 60 bedrijven. In periode 2009 en 2010 afname van aantal TI-werknemers, gevolgd door licht herstel in eerste helft van 2011

Al met al blijkt de TI-werkgelegenheid in deze regio zich in de jaren 2009, 2010 en 2011, iets positiever te ontwikkelen dan landelijk het geval is in de TI.

In de periode 2000-2008 stijgt het aantal TI-werknemers in de regio Gelderland/Overijssel van 25.414 naar 28.140 in 2008. In deze periode is steeds sprake van een toename van het aantal TI-werknemers, met uitzondering van de jaren 2003 en 2004 (zie figuur 1). In 2009 en 2010 loopt het aantal TI-werknemers terug naar 27.498. In de eerste helft van 2011 stijgt het aantal werknemers weer licht, namelijk van 27.498 naar 27.691 (zie figuur 1).

Het gaat bij de hierboven gepresenteerde cijfers echter alleen om werknemers met een vast of tijdelijk arbeidscontract met een TI-bedrijf. Uitzendkrachten en zzp’ers (zelfstandigen zonder personeel) die door TI-bedrijven ingehuurd worden – dergelijke ingehuurde krachten worden vaak aangeduid als de flexibele schil – worden niet in de registratie van Mn Services opgenomen. Een recessie heeft in eerste instantie vooral gevolgen voor de werkgelegenheid van uitzendkrachten en zzp’ers. In een van de volgende hoofdstukken zullen we laten zien dat veel TI-bedrijven, en dat geldt ook voor deze regio, vanaf 2009 minder gebruik zijn gaan maken van deze krachten.

Werkgelegenheid stijgt in elektrotechniek en koeltechniek maar daalt in installatietechniek Het aantal werknemers in de elektrotechniek ontwikkelt zich de afgelopen 4 jaar positief, met alleen een beperkte

Figuur 1 – Ontwikkeling van het aantal TI-werknemers in de periode 2000-2011 (2000=100) Nederland Totaal

Gelderland/Overijssel 140 120

140

100

102

104

102

100

101

104

106

111

109

108

109

120

100

100

80

80

60

60

40

100

102

103

103

103

103

104

107

109

109

107

107

40

20

20

0

0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 medio 2011 25.414

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 medio 2011 127.791 130.607 131.895 131.029 131.640 131.184 133.048 136.321 139.494 139.468 136.183 137.030

26.041 26.389 25.942 25.463 25.608 26.331 26.996 28.140 27.773 27.498 27.691

aantal werknemers

aantal werknemers

Bron: Mn Services, bewerking ITS

10

Figuur 2 – Verdeling van de bedrijven en van de werkgelegenheid naar bedrijfsomvang, medio 2011 Gelderland/Overijssel

% 60 50

47

51

50

40

20

40

31

27

30

10

Nederland Totaal

% 60

15

28

19

7

32

19

16

20

4

17

16

7

10

3

27

26

30

4

3

0

0 1-5 werknemers

6-15 werknemers

% aandeel bedrijven

16-50 werknemers

51-100 werknemers

1-5 werknemers

100 en meer werknemers

6-15 werknemers

16-50 werknemers

% aandeel bedrijven

% aandeel werkgelegenheid

51-100 werknemers


% aandeel werkgelegenheid


Grote bedrijven hebben groot aandeel in de TI-werkgelegenheid

Figuur 3 – Verdeling van de bedrijven en de werkgelegenheid over de 9 LPI’s, medio 2011 Gelderland/Overijssel

Het aantal kleine TI-bedrijven met 1-5 werknemers in dienst neemt in de periode 2000-2011 toe van 697 naar 796. Het aantal grote TI-bedrijven met meer dan 50 werknemers schommelt in deze hele periode van 10 jaar tussen de 110 en de 120 bedrijven. Daarmee maken deze grote TI-bedrijven in deze regio steeds tussen de 7,0 en 7,5 procent van het totaal aantal TI-bedrijven uit. Landelijk varieert het aandeel grote TI-bedrijven in de afgelopen 10 jaar steeds tussen de 6 en de 7 procent.

60 50 40 30 20

19 20

17 17 9 8

10

12

9

13 9

5

9

6 5

8

11

13 12

0 Twente

Het kleine aantal grote(re) TI-bedrijven heeft wel bijna de helft van alle TI-werknemers in dienst (zie figuur 2). Dat gaat niet alleen op voor de regio Gelderland/Overijssel, maar ook voor de andere regio’s. Het aandeel van de grote bedrijven in de TI-werkgelegenheid in deze regio schommelt in de periode 2000-2011 tussen de 45 en de 48 procent. Landelijk stijgt het aandeel van de grote bedrijven in de TI-werkgelegenheid in deze periode van 47 naar 49 procent. Het aandeel van de kleine TI-bedrijven (1-5 werknemers) in de TI-werkgelegenheid is in deze regio gedurende de periode 2000-2011 steeds 7 procent. Landelijk is het aandeel dat de kleine TI-bedrijven hebben in de TI-werkgelegenheid in deze periode gedaald van 8 naar 7 procent.

Zwolle Harderwijk Vallei

Tiel

% aandeel bedrijven

Steden- Arnhem Nijmegen Achterhoek/ driehoek Liemers Apeldoorn/ Deventer/ Zutphen

% aandeel werknemers


van 12 naar 16 procent. Bij de parttimers gaat het vooral om vrouwen. Ruim driekwart van de vrouwen (76%) werkt parttime. Het aantal parttimers onder de mannen is 10 procent. Overigens neemt het aantal parttimers zowel bij de mannen als bij de vrouwen toe. Bij de mannen is dit toegenomen van 7 procent in 2000 naar 10 procent in 2011. Bij de vrouwen is het aantal parttimers gestegen van 63 procent in 2000 naar 76 procent medio 2011. Vrouwen en parttimers zijn overwegend in administratieve functies werkzaam: van de administratieve functies wordt 76 procent vervuld door een vrouw en 64 procent van de administratieve krachten zijn parttimers.

De regio Gelderland/Overijssel kent 9 subregio’s (LPI’s). De twee grootste LPI’s zijn Twente en Zwolle. De kleinste LPI is Arnhem met 6 procent van de TI-bedrijven en 5 procent van de TI-werknemers (zie figuur 3).

Wel toename van vrouwen in technische functies Profiel van de werknemer: vooral autochtone fulltime werkende mannen

In de functie van monteur zijn - en blijven - vrijwel uitsluitend mannen werkzaam. Het aandeel vrouwen in deze functie is in deze regio gestegen van 0,9 procent in 2000 naar 1,3 procent medio 2011. Bij de technische staffuncties (engineers, planners/werkvoorbereiders en tekenaars) is het aandeel vrouwen in deze regio (wat) meer gestegen. In 2000 was 2,6 procent van de werknemers in deze technische staffuncties van het vrouwelijk geslacht. Medio 2011 is dit gestegen naar 3,6 procent. Landelijk is op dit punt sprake van een wat sterkere stijging, namelijk van 2,6 naar 4,2 procent. Van de vrouwen in technische

Bij de werknemers in de TI in deze regio gaat het – evenals elders in Nederland – hoofdzakelijk om fulltime werkende autochtone mannen. In deze regio doen zich hierbij, evenals in de TI landelijk, in de periode 2000-2011 vrij weinig veranderingen voor. Het aandeel niet-westers allochtonen is in de periode 2000-2011 steeds 3 procent. Het aandeel westerse allochtonen daalt in deze periode van 6 naar 5 procent. Het aandeel vrouwen is in deze periode steeds circa 9 procent. Het aantal parttimers is gestegen

11

Figuur 4 – Functiestructuur van kleine en grote TI-bedrijven, medio 2011 Gelderland/Overijssel 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

79

74

Nederland Totaal

70 62

2

9

3

7

1-5 werknemers

4

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

10

4

9

9

7

6-15 werknemers

5

9

16-50 werknemers

technische staffuncties administratieve ondersteuning overige functies

13

58

12

8 8 9

51-100 werknemers

8 8

14

79

10 2

74

3

7

1-5 werknemers


4

11

68

4

8

6-15 werknemers

63

9 6 9

7

16-50 werknemers

technische staffuncties administratieve (financiële) ondersteuning overige functies

monteren en installeren (project)leiding / management

11

59

12

8 8 10

51-100 werknemers

7 9

13


monteren en installeren (project)leiding / management


functies werkt 41 procent fulltime. Dat is vaker dan bij de vrouwen in niet-technische functies (25% fulltime), maar minder vaak dan bij de mannen in technische functies (91% fulltime). Op deze punten is er nauwelijks verschil met de landelijke situatie in de TI.

planners/werkvoorbereiders, tekenaars neemt toe van 2 procent in de kleinste TI-bedrijven naar 12 procent in de TI-bedrijven met meer dan 100 werknemers. Ook het aandeel leidinggevenden neemt toe naarmate de TI-bedrijven meer werknemers hebben.

Vooral uitvoerende monteurs

Aantal engineers en aantal planners/werkvoorbereiders neemt duidelijk toe

Van de TI-werknemers in de regio Gelderland/Overijssel is, medio 2011, 66 procent als monteur/installateur werkzaam. De overige werknemers vervullen de volgende functies: • technische staffuncties (engineer, calculator, tekenaar, werkvoorbereider, etc.) 9% • administratieve ondersteuning 9% • verkoper 1% • (project)leiding/management 6% • overige functies 9% Deze functieverdeling van de TI-werknemers in Gelderland/Overijssel wijkt weinig af van die in Nederland als geheel.

De functieverdeling van de TI-werknemers is in de periode 2000-2011 enigszins veranderd. Landelijk is het aandeel monteurs in de periode 2000-2011 afgenomen van 70 naar 66 procent. In deze regio is het aandeel monteurs eveneens gedaald van 70 naar 66 procent. Het aandeel werknemers in technische staffuncties (engineer, planner, werkvoorbereider, tekenaar) is - landelijk - geleidelijk gestegen van 6,2 procent in 2000 naar 8,4 procent medio 2011. Het aantal tekenaars is in deze periode gedaald. Ook in de regio Gelderland/Overijssel is het aantal werknemers in technische staffuncties in de periode 2000-2010 toegenomen, namelijk van 6,7 naar 8,8 procent. De toename van het aantal werknemers in deze functies is in deze regio overeenkomstig de landelijke toename. Het aantal planners/werkvoorbereiders is in deze regio wat minder gestegen dan landelijk in de TI het geval is. Het aantal engineers in deze regio is daarentegen harder gestegen dan landelijk in de TI. De ontwikkeling van het aantal tekenaars is in deze regio vergelijkbaar

De functieverdeling van de werknemers hangt duidelijk samen met de bedrijfsomvang (zie figuur 4). Dat is niet alleen zo in Gelderland/Overijssel, maar ook in de andere RBPI’s. Het aandeel van de monteurs in het personeelsbestand neemt af van 79 procent in de TI-bedrijven met 1-5 werknemers naar 58 procent in de TI-bedrijven met meer dan 100 werknemers. Het aandeel ontwikkelaars,

Figuur 5 – Ontwikkeling van het aantal werknemers in technische staffuncties in de periode 2000-2011 (2000=100) Nederland Totaal

Gelderland/Overijssel 300

300 255

250 200 150 100

239

250

209 155 128 100 100 100 100 108

115 91

129

200 155

153

142

150

121 88

91

89

90

100

50

136 120 100 100 100 103112

98

141 146

127 92

159166

96

197 170

94

187 171

94

50

0

0

2000

2002 tekenaars

2004

2006

2008

planners/werkvoorbereiders

2010

medio 2011

ontwikkelaars

2000

2002 tekenaars

Bron: Mn Services; bewerking ITS

12

2004

2006

2008

planners/werkvoorbereiders

2010 ontwikkelaars

medio 2011

Figuur 6 – Opleiding van de TI-werknemers, in 2009* Opleidingsniveau

Opleidingsrichting

4%

10%

21%

25%

17%

62%

37% 24%

TI-opleiding

andere technische opleiding

geen technische opleiding

basisonderwijs/vmbo/avo onderbouw/mbo 1

mbo 2 + 3

mbo 4

hbo/wo

overig

Bron: CBS, enquête EBB (Enquête Beroepsbevolking, 2009) * De gegevens in figuur 6 hebben betrekking op de situatie voor heel Nederland. Deze cijfers kunnen niet uitgesplitst worden per RBPI, aangezien de aantallen door het CBS geënquêteerde TI-werknemers per RBPI te klein zijn.

met die op landelijk niveau in de TI (zie figuur 5).

Aandeel hoger opgeleiden (mbo niveau 4 en hbo) stijgt

Werknemers hebben overwegend een technische opleiding op mbo-niveau

Voor de hele periode 2000-2009 gaat op dat 75-80 procent van de TI-werknemers een technische opleiding heeft en dat is meestal een TI-opleiding. In de periode 2000-2009 tekent zich een geleidelijke stijging van het opleidingsniveau van de TI-werknemers af. Dit komt vooral naar voren bij de TI-werknemers met een mbo niveau 4 opleiding. Deze categorie werknemers neemt toe van 26 procent in de eerste jaren van deze eeuw naar 37 procent in de jaren 2007, 2008 en 2009. Ook het aandeel TI-werknemers met een hbo/wo opleiding stijgt, namelijk van 7-8 procent in de jaren 2000-2003 naar 10 procent in de afgelopen jaren. Het gaat hierbij overigens overwegend om hbo’ers. Het aandeel TI-werknemers met een wo-opleiding is in de hele periode 20002009 één procent. De stijging van 4 naar 7 procent van het aantal planners/werkvoorbereiders en ontwikkelaars in de TI in Nederland in deze periode biedt slechts een gedeeltelijke verklaring voor de stijging van het opleidingsniveau. Waarschijnlijk speelt ook upgrading binnen (een deel van) de monteursfuncties een rol.

Van de TI-werknemers in Nederland heeft ruim de helft een mbo-opleiding niveau 2 of hoger (figuur 6); 25 procent heeft een lagere opleiding en 10 procent heeft een hogere opleiding. Bij de 10 procent werknemers met een hogere opleiding gaat het vooral om een hbo-opleiding (9%) en maar weinig om een wo-opleiding (1%). Bijna tweederde deel (62%) van de TI-werknemers heeft een opleiding voor de TI gevolgd of is daar nog mee bezig. Nog eens 17 procent heeft een andere technische opleiding. Ruim één op de vijf TI-werknemers heeft geen technische opleiding en bij deze TI-werknemers gaat het vaak om administratieve krachten en verkopers. Ontwikkelaars hebben vrijwel allemaal een TI-opleiding op hbo- of op mbo niveau 4. Planners en tekenaars hebben eveneens meestal een TI-opleiding gevolgd, maar dan vooral op mbo niveau 4. Ook de monteurs hebben meestal een TI-opleiding gevolgd of zijn daar nog mee bezig. Het niveau van deze opleiding varieert van vmbo tot mbo niveau 4.

Aandeel jongeren daalt en aandeel ouderen stijgt In de leeftijdsopbouw van het werknemersbestand doen zich duidelijke veranderingen voor. Er is sprake van vergrijzing en van ontgroening.

Figuur 7 – Ontwikkeling aandeel jongeren in de periode 2000-2011 Gelderland/Overijssel 40

34

35

33

32

31

30

29

30 25 20

21

21

20

19

18

17

26 17

27 18

Nederland Totaal

26 17

26 16

26 16

40 35 30 25 20 15 10 5 0

25 15

15 10 5 0

20

32

20

31

19

30

18

29

17

28

16

27

26

25

25

25

24

16

17

17

16

15

14

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 medio 2011

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 medio 2011 % < 25 jaar

33

% < 25 jaar

% 25 jaar - 35 jaar


13

% 25 - 35 jaar

Het percentage jongeren (onder de 25 jaar) is in de regio Gelderland/Overijssel van 21 procent in 2000 gedaald naar 15 procent in 2011 (zie figuur 7).

De stijging van de gemiddelde leeftijd van alle TI-werknemers in Nederland volgt dezelfde trend. Ook landelijk is er in de TI sprake van een stijging van de gemiddelde leeftijd, namelijk van 35,5 jaar in 2000 naar 39,3 jaar medio 2011. En ook landelijk gaat in de TI op dat de gemiddelde leeftijd van de werknemers in de grotere bedrijven hoger is dan in de kleinere.

Figuur 7 laat zien dat niet alleen het aandeel jongeren onder 25 jaar in deze regio afneemt, maar dat dit ook opgaat voor categorie werknemers tussen de 25 en 35 jaar. Het aandeel van deze categorie daalt van 34 procent in 2000 naar 25 procent in 2011. In totaal daalt het aandeel jongeren onder de 35 jaar van 55 procent in 2000 naar 40 procent in 2011.

Niet alle TI-bedrijven en TI-werknemers bij Mn Services geregistreerd In Gelderland/Overijssel zijn ook nog eens bijna 1.600 TIbedrijven actief – waaronder veel bedrijven van zzp’ers: zelfstandigen zonder personeel – die niet staan geregistreerd bij Mn Services (niet alle TI-bedrijven volgen de CAO voor het Technisch Installatiebedrijf). In totaal zijn in deze bedrijven nog eens circa 3.800 werknemers werkzaam. Het totaal aantal TI-werknemers in RBPI Gelderland/Overijssel bedraagt medio 2011 dus bijna 31.500. Er is niet veel verschil tussen de 27.691 TI-werknemers die bij Mn Services geregistreerd staan en de 3.800 TIwerknemers die elders geregistreerd staan. Wel zitten in de laatste categorie van 3.800 TI-werknemers wat meer vrouwen en wat meer 55-plussers. In de rest van de rapportage is rekening gehouden met de niet bij Mn Services geregistreerde werknemers.

Figuur 8 laat zien dat het aandeel ouderen (boven de 35 jaar) in deze periode stijgt van 45 procent naar 59 procent. Met name het aandeel ouderen van 55 jaar en ouder neemt snel toe. Dit aandeel verdubbelt in de periode 2000-2011, namelijk van 5 procent in 2000 naar 11 procent in 2011. Het proces van ontgroening en vergrijzing doet zich binnen alle 3 de vakgebieden in ongeveer gelijke mate voor. De gemiddelde leeftijd van de werknemers is in deze regio in deze periode van (ruim) 10 jaar gestegen van 35,0 naar 38,7 jaar. Overigens varieert de gemiddelde leeftijd van de werknemers met de bedrijfsomvang: bedrijven met 1-5 werknemers 36,1 jaar bedrijven met 6-15 werknemers 37,4 jaar bedrijven met 16-50 werknemers 38,1 jaar bedrijven met 51-100 werknemers 39,9 jaar bedrijven met meer dan 100 werknemers 39,9 jaar

Figuur 8 – Ontwikkeling aandeel ouderen in de periode 2000-2011 Gelderland/Overijssel

Nederland Totaal

40

40

35 30 25 20

25

26

27

27

22 18

23

23

18

18

18

18

18

19

19

7

8

9

9

9

6

8

5

15 10

27

27

28

20

20

10

11

28 20 11

35

28

30 25

20

20

11

25

5

27

28

24

24

18

18

18

18

19

19

20

7

8

9

10

7

9

6

15 10

27

23

28

28

28

28

20

20

21

21

21

10

11

11

12

12

28

5

0

0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 medio 2011

% 35 - 44 jaar

% 45 - 54 jaar

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 medio 2011

% 35 - 44 jaar

% > 54 jaar


14

% 45 - 54 jaar

% > 54 jaar

2008/09. Landelijk heeft deze opleiding een continu dalend aantal leerlingen. Het aantal leerlingen instalektro en elektrotechniek is, landelijk gezien, in de afgelopen vijf jaar met respectievelijk 41 procent en 54 procent gedaald. De totale landelijke afname van 4.368 leerlingen in de afgelopen vijf jaar komt grotendeels voor rekening van het dalende aantal leerlingen elektrotechniek. Dit geldt ook voor de regio Gelderland/Overijssel.

Onderwijs Om een beeld te geven van het TI-onderwijs in regio Gelderland/Overijssel brengen we het aantal leerlingen/ studenten en gediplomeerden in de onderwijssectoren vmbo, mbo en hbo in beeld. Van alle onderwijsinstellingen is bekend hoeveel leerlingen/studenten een TI-opleiding volgen en hoeveel gediplomeerden ze afleveren. Voor het vmbo en mbo is het gebied goed af te bakenen. Voor het hbo is dit niet (exact) mogelijk. De aantallen studenten en gediplomeerden per opleiding zijn alleen bekend op hoofdinstellingsniveau. Wel is bekend van iedere opleiding in welke nevenvestiging deze wordt aangeboden. Dit maakt het mogelijk om per opleiding de studenten middels een verdeelsleutel toe te wijzen aan een nevenvestiging en daarmee aan een regio. Hierdoor moeten we de aantallen op regioniveau wel met enige behoedzaamheid interpreteren. Bovendien hoeft de plaats waar een hbo-student een opleiding volgt niet veel te zeggen over de regio waar de student na het behalen van het diploma een baan gaat zoeken.

Trends in het vmbo zetten door Binnen het vmbo bestaan twee tegengestelde richtingen die allebei proberen aan te sluiten bij de behoefte van de leerlingen. De ene zoekt het in specialisering van het programma, en probeert, zoals het Vakcollege Techniek, de leerlingen zo vroeg mogelijk met de praktijk te confronteren en op te leiden tot technisch vakman of –vrouw. Voor de TI betekent dit een uitgelezen kans om vmbo’ers te vinden en te binden. In Gelderland/Overijssel zijn zes vmbo-locaties die verbonden zijn aan Het Vakcollege: Chr SGM Het Streek, Chr SGM Reggesteijn, De Meerwaarde Techniek, Edison College, Linge College en OSG Erasmus.

In de bijlage staat per LPI het aantal vmbo-leerlingen en – gediplomeerden en voor mbo en hbo per onderwijsinstelling het aantal mbo-leerlingen en hbo-studenten en het aantal gediplomeerden.

De andere richting zoekt het in verbreding, enerzijds door brede opleidingen die lesmateriaal uit verschillende vmbosectoren combineren (vmbo intersectoraal) en anderzijds door brede opleidingen binnen de sector techniek aan te bieden (sectorbreed). De sectorbrede techniekopleiding combineert verschillende techniekrichtingen in één opleiding. In 2010/11 volgen in de regio Gelderland/Overijssel in totaal 1.390 leerlingen een sectorbrede opleiding (leerjaar 3: 776 en leerjaar 4: 614). Ten opzichte van het jaar ervoor is dit een daling van negen procent. In totaal zijn er zes intersectorale opleidingen, waarvan vier met een technische oriëntatie (technologie in de gemengde leerweg, ict-route, technologie en dienstverlening en technologie en commercie). In Gelderland/Overijssel volgen 2.740 leerlingen een technische intersectorale opleiding (leerjaar 3: 2.248 en leerjaar 4: 492). In 2009/2010 waren dit 2.400 leerlingen (+14%, landelijk: +11%).

Hieronder bespreken we het aantal leerlingen, studenten en gediplomeerden per onderwijssector. Achtereenvolgens komt het aantal leerlingen en gediplomeerden op het vmbo, het mbo en het aantal studenten en gediplomeerden op het hbo aan bod. Daarna kijken we naar de ontwikkelingen van het aantal BPV-plaatsen in de TI. Aantal vmbo-leerlingen TI sinds 2006/07 sterk gedaald met 47 procent, maar iets minder dan landelijk In de regio Gelderland/Overijssel volgen in het vmbo in 2010/11 893 leerlingen een TI-opleiding elektrotechniek, installatie of instalektro. Dat is 47 procent minder dan vijf jaar terug. Landelijk is sprake van een daling van 50 procent over de afgelopen vijf jaar. Het aantal leerlingen installatietechniek is in de regio Gelderland/Overijssel in 2010/11 weer op hetzelfde niveau als in 2006/07 en

Figuur 9a – Ontwikkeling aantal TI-leerlingen in het vmbo, regio Gelderland/Overijssel en landelijk landelijk

Gelderland/Overijssel 2.000

10.000 8.688

1.676

8.000

1.438

1.500

1.225 1.024

1.000

6.936 5.777

6.000

893

5.080

4.320

4.000 500

0 instalektro installatietechniek elektrotechniek

2.000 2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

2010/11

343

261

215

173

161

88

75

88

101

88

1245

1102

922

750

644

0 instalektro installatietechniek elektrotechniek

Bron: DUO-Cfi, bewerking ITS

15

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

2010/11

1.483

1.219

1.017

1.023

880

643

550

505

493

434

6.562

5.167

4.255

3.564

3.006

Figuur 9b – Ontwikkeling aantal TI-gediplomeerden in het vmbo, regio Gelderland/Overijssel en landelijk landelijk

Gelderland/Overijssel

4.000

1.000

750

3.531 762

2.346 496

2.000

1.000

250

installatietechniek elektrotechniek

2.658

609

500

0

2.935

3.000 681 571

instalektro

3.554

0

2005/06

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

2005/06

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

100

116

90

85

63

instalektro

574

554

495

417

421

47

44

39

35

50

installatietechniek

270

318

272

243

253

615

521

442

489

383

2.687

2.682

2.168

1.998

1.672

elektrotechniek


Aantal vmbo-gediplomeerden volgt landelijke trend en daalt met ruim een derde

maar misschien is dit het keerpunt van een jarenlange daling. Landelijk gezien is het aantal TI-deelnemers op het mbo in de laatste vijf jaar gedaald met 22 procent. De daling in TI-deelnemers is zowel regionaal als landelijk voornamelijk het gevolg van een daling van het aantal deelnemers elektrotechniek. Het aantal deelnemers in de installatietechniek is zowel regionaal als landelijk juist gestegen. Landelijk en in de regio Gelderland/Overijssel heeft het aantal mbo-deelnemers in koude techniek zijn piek tot nu toe bereikt in 2007/08. Het aantal deelnemers koude techniek is regionaal en landelijk ten opzichte van 2007/08 (bijna) gehalveerd. In de regio zien we tussen 2008/09 en 2010/11 een afname van 3.870 naar 3.689 BBL’ers in de TI (-5%; landelijk -17%). In dezelfde periode daalt ook het aantal BOL-deelnemers met 28 procent (landelijk -26%). Het is hierdoor niet aannemelijk dat er veel BBL’ers door een gebrek aan een leerwerkplaats de afgelopen jaren zijn overgestapt naar een TI-BOL-opleiding. In Gelderland/Overijssel volgen in verhouding evenveel TI-mbo-deelnemers een BBLopleiding als landelijk (regio: 75% versus landelijk: 79%).

In 2009/10 behaalden in de regio Gelderland/Overijssel 496 vmbo-leerlingen een diploma voor een TI-opleiding. Dit is 35 procent minder dan het aantal TI-gediplomeerden in 2005/06. Landelijk zien we in de periode 2005/06 – 2009/10 een afname van 34 procent van vmbo-gediplomeerden in de TI. In 2008/09 was er in de regio Gelderland/Overijssel een kleine piek in het aantal gediplomeerden, maar in 2009/10 constateren we weer een duidelijke afname. Alleen het aantal gediplomeerden installatietechniek stijgt en is daardoor in 2009/10 ongeveer op hetzelfde niveau als in 2005/06. De gediplomeerden in de brede technische opleidingen nemen in tegenstelling tot de traditionele TI-opleidingen wel toe. In de regio Gelderland/Overijssel zijn dat er in 2009/10 in sectorbrede techniekopleidingen 608 (landelijk 2.979) en in de technische intersectorale opleidingen 255 (landelijk: 1.606). Vergeleken met het jaar ervoor is dat een stijging van respectievelijk drie en 20 procent (landelijk respectievelijk +6% en +14%). Lichte stijging aantal mbo-deelnemers in de regio

Aantal mbo-gediplomeerden TI na piek in 2007/08 voor tweede achtereenvolgende jaar gedaald

In de regio Gelderland/Overijssel volgen in 2010/11 in totaal 4.410 mbo’ers een TI-opleiding elektrotechniek, installatietechniek of koude techniek. Dat is een lichte stijging ten opzichte van 2009/10. Ten opzichte van 2006/07 is het nog steeds een daling van 18 procent,

Na een piek in het aantal mbo-gediplomeerden in 2007/08 in de regio Gelderland/Overijssel, heeft zich een dalende trend ingezet. In 2009/10 zijn er 1.460 mbo-TI-gediplomeerden. Sinds 2007/08 is dat een daling van 12 procent. Landelijk is de daling in deze periode 7 procent. De daling

Figuur 10a – Ontwikkeling TI-deelnemers in het mbo, regio Gelderland/Overijssel en landelijk landelijk


6.250 5.394

5.338

5.000

24.374

4.867 4.289

24.000

4.410

18.000

2.500

12.000

1.250

6.000

0

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

2010/11

100

119

66

74

53

installatietechniek

1.418

1.608

1.638

1.490

2.026

elektrotechniek

3.876

3.611

3.163

2.725

2.331

23.278 20.574

3.750

koude techniek

23.954

0

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

538

654

610

418

341

installatietechniek

7.244

7.648

8.147

7.628

7.895

elektrotechniek

16.592

15.652

14.521

12.528

10.753

koude techniek


16

18.989

2010/11

Figuur 10b – Ontwikkeling TI-gediplomeerden in het mbo, regio Gelderland/Overijssel en landelijk landelijk

Geldderland/Overijssel 1.750

1.656

1.596

1.464

7.500 1.570

1.460

1.400

6.000

1.050

4.500

700

3.000

350

1.500 0

0

2005/06

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

7.009

6.822

6.837

6.761

2005/06

2006/07

2007/08

2008/09

143

215

280

287

167

6.365

2009/10

koude techniek

33

44

60

44

36

koude techniek

installatietechniek

453

413

552

574

611

installatietechniek

2.376

2.190

2.397

2.516

2.570

1.110

1.007

1.044

952

813

elektrotechniek

4.490

4.417

4.160

3.958

3.628

elektrotechniek


tussen 2007 en 2010 wordt veroorzaakt door een afname in het aantal gediplomeerden koude techniek en elektrotechniek. Het aantal gediplomeerden installatietechniek nam over de afgelopen vijf jaar juist toe. Van de TI-gediplomeerden in de regio heeft 76 procent een BBL-opleiding gevolgd (landelijk 78%). De meeste TI-gediplomeerden in de regio hebben een opleiding gevolgd voor assistent monteur (46%), eerste monteur (31%), technicus (10%) en leidinggevend technicus (7%). Landelijk bestaat de top vier uit dezelfde opleidingen; assistent monteur (47%), eerste monteur (28%), technicus (8%) en leidinggevend technicus (7%).

leiding wel willen doorstuderen, maar niet voor een vierjarige hbo-bacheloropleiding willen kiezen. Landelijk zijn in 2010/11 221 studenten ingeschreven in één van deze TI-Associate degree-opleidingen. In de regio Gelderland/ Overijssel volgen 107 studenten deze opleidingen (Ad elektrotechniek: 21, Ad technische bedrijfskunde: 52 en Ad werktuigbouwkunde: 34). Aantal hbo-gediplomeerden TI in de regio op hetzelfde niveau als in 2005/06 Het aantal hbo-gediplomeerden in de regio Gelderland/ Overijssel is in 2009/10 weer op hetzelfde niveau als in 2005/06 en dus gedaald met vijf procent ten opzichte van 2008/09. Dat jaar, 2008/09 was er een kleine piek. Landelijk gezien is het aantal gediplomeerden de laatste vijf jaar gedaald (-13%). Landelijk gezien neemt in de afgelopen vijf jaar het aantal gediplomeerden elektrotechniek, technische bedrijfskunde en werktuigbouwkunde af. Deze trend is niet zichtbaar in de regio Gelderland/Overijssel; het aantal gediplomeerden is voor de opleidingen elektrotechniek en technische bedrijfskunde in 2009/10 hoger dan in 2005/06. Alleen bij de opleiding werktuigbouwkunde nam in deze periode het aantal gediplomeerden iets af.

Aantal hbo-studenten TI in de regio redelijk stabiel Het aantal hbo-studenten TI is in Gelderland/Overijssel de afgelopen jaren redelijk stabiel. Ten opzichte van vorig jaar heeft de regio in 2010/11 iets meer hbo-studenten TI (3.059 versus 3.010 in 2009/10). Landelijk gezien is het aantal studenten sinds 2006/07 met 4 procent gestegen. Deze zeer lichte stijging wordt regionaal en landelijk vooral veroorzaakt door een toename in het aantal studenten technische bedrijfskunde en werktuigbouwkunde. Het aantal studenten elektrotechniek neemt in de afgelopen vijf jaar juist af. Er zijn geen studenten ingeschreven in een aot-opleiding.

In Gelderland/Overijssel heeft 8 procent van de gediplomeerden een duale TI-opleiding gevolgd (landelijk: 12%). Studenten aan een duale opleiding werken vier dagen per week en gaan één dag naar school. Vereiste is dat de student al een baan heeft binnen het vakgebied van

De Associate degree-opleidingen (Ad) zijn een nieuw begrip in de onderwijswereld, tussen mbo en hbo-niveau. De Ad is vooral bedoeld voor werkenden die weer een studie willen oppakken en voor degenen die na hun mbo-4-op-

Figuur 11a – Ontwikkeling TI-studenten in het hbo, regio Gelderland/Overijssel en landelijk Gelderland/Overijssel

landelijk

3.750

20.000

3.076 3.000

2.980

3.022

3.010

3.059

16.142

16.098

16.246

16.563

16.828

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

2010/11

581

641

663

644

611

elektrotechniek

5.486

5.336

5.327

5.421

5.386

16.000

2.250

12.000

1.500

8.000

750

4.000

0 aot elektrotechniek

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

2010/11

0

0

0

0

0

868

870

859

838

765

0 aot

technische bedrijfskunde

1.157

1.048

1.042

1.060

1.104


4.658

4.726

4.778

4.903

5.122

werktuigbouwkunde

1.051

1.062

1.121

1.112

1.190

werktuigbouwkunde

5.417

5.395

5.478

5.595

5.709


17

Figuur 11b – Ontwikkeling TI-gediplomeerden in het hbo, regio Gelderland/Overijssel en landelijk landelijk


750 600

649

610

591

571

615

3.200

450

2.400

300

1.600

150

800

0 aot elektrotechniek

0

2005/06

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

0

0

0

0

0

155

168

155

157

171

elektrotechniek

aot


244

244

238

278

252


werktuigbouwkunde

211

179

178

214

192

werktuigbouwkunde

3.271

3.169 2.923

3.002

2.858

2009/10

2005/06

2006/07

2007/08

2008/09

142

104

101

81

89

1.108

1.083

950

975

927

993

976

946

943

899

1.028

1.006

926

1.003

943


de TI-opleiding. De regio heeft ongeveer een even groot aandeel gediplomeerden met een deeltijdopleiding als landelijk (regio: 31% versus landelijk: 29%). Ook voor deze groep geldt dat zij vaak al een baan hebben tijdens de studie. De overige 61 procent volgde in de regio een voltijdopleiding. Met name deze groep hbo’ers zal na het behalen van het diploma nieuw instromen op de arbeidsmarkt.

ve leerbedrijven in regio Gelderland/Overijssel gemiddeld zes BPV-plaatsen vervuld. In de regio zijn vier praktijkopleidingscentra (poc’s) gevestigd, die actief BPV-plaatsen verzorgen. Deze poc’s verzorgen ongeveer 26 procent van de BPV-plaatsen in de regio. Dat ligt lager dan landelijk (31%). De ontwikkeling van het totaal aantal startende en lopende BPV’s2 in de regio is te zien in figuur 12.

Het aantal startende BPV’s in 2010/11 is duidelijk minder dan in voorgaande schooljaren

Net als op landelijk niveau begint het grootste deel van het aantal BPV’s ieder jaar in de maanden augustus en september. Dit is te zien aan het aantal startende BPV’s in die maanden. Het grootste aantal BPV’s eindigt ieder jaar in de maand juli. Dit is te zien aan de ontwikkeling van het aantal lopende BPV’s. De daling die ingezet is in 2009/10 zet door. Het aantal nieuwe BPV’s in augustus en september 2010 blijft duidelijk achter bij het aantal in dezelfde maanden in voorgaande jaren. In de regio is het aantal lopende BPV-plaatsen in het vakgebied elektrotechniek (49%) bijna net zo groot als het aantal BPV-plaatsen in installatietechniek (48%). Dit komt overeen met de verhouding op landelijk niveau.

In regio Gelderland/Overijssel zijn in schooljaar 2010/11 totaal 1.096 TI-bedrijven1 door Kenteq erkend als leerbedrijf. Dit is 64 procent van het totaal aantal TI-bedrijven in de regio. Niet alle erkende bedrijven sluiten daadwerkelijk BPV-overeenkomsten af. In regio Gelderland/Overijssel hebben 497 bedrijven BPV-plaatsen en zijn daardoor een actief leerbedrijf. In totaal is dus 29 procent van alle TIbedrijven in deze regio actief en dit is meer dan in heel Nederland (25%). Bedrijven kunnen door Kenteq erkend worden voor meerdere opleidingen. In schooljaar 2010/11 hebben de actie-

Figuur 12 – Het aantal startende en lopende BPV’s* in de regio Gelderland/Overijssel, periode augustus ‘05 – augustus ‘11 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 aug-05 dec-05 apr-06 aug-06 dec-06 apr-07 aug-07 dec-07 apr-08 aug-08 dec-08 apr-09 aug-09 dec-09 apr-10 aug-10 dec-10 apr-11 aug-11 startende BPV's

lopende BPV's

* Alleen BPV’s van BBL-opleidingen 1. Dit zijn alleen bedrijven die zijn aangesloten bij Mn Services. 2. Het totaal aantal BPV’s is met name voor de laatste maanden nog niet volledig. Bedrijven hebben namelijk tot een jaar na aanvang van een BPV de tijd om subsidie aan te vragen bij OTIB. Pas dan wordt de BPV geregistreerd in de administratie. Het aantal BPV’s is administratief bijgewerkt tot 5 oktober 2011.

18

In regio Gelderland/Overijssel leidt ongeveer 82 procent van de BPV’s op tot monteur (landelijk 84%). Het gaat vooral om assistent monteurs en eerste monteurs. De re-

gio heeft verhoudingsgewijs ongeveer evenveel technici als Nederland (9,4% versus 9,7%) maar de regio heeft iets meer werkvoorbereiders (5,1% versus 2,7%).

Tabel 13 – Het aantal BPV’s* naar functie in het regio Gelderland/Overijssel en Nederland totaal (in %), schooljaar 2010/11 Regio Gelderland/Overijssel

Nederland

7,0%

6,3%

monteur - assistent monteur

41,9%

43,3%

monteur - eerste monteur

monteur – servicemonteur

31,8%

33,0%

monteur - leidinggevend monteur

1,5%

1,4%

technicus

9,4%

9,7%

technicus - leidinggevend technicus

1,0%

0,7%

projecten afdelingsleiding

0,4%

0,3%

werkvoorbereider

5,1%

2,7%

arbeidsmarktgekwalificeerde assistent

0,2%

0,3%

dakdekker

0,5%

0,3%

ontwikkelen, engineering

0,9%

0,8%

tekenaar

0,1%

0,0%

administratie

0,0%

0,0%

ICT-beheerder

0,0%

0,0%

overig

0%

1%

2.545

13.502

totaal aantal (= 100%)

* Het betreft een optelling van alle BPV’s die gedurende het schooljaar 2010/11 lopen. Een deel van deze BPV’s heeft een lange looptijd van maximaal vier jaar en hoeft dus niet te eindigen in 2010/11. Maar ook kortlopende BPV’s die gedurende het schooljaar starten en weer eindigen zijn hierin meegenomen. Bron: DUO-Cfi, bewerking ITS

19

Figuur 15 – Uitstroom TI mbo-BOL’ers (gemiddeld % 2006-2011)

Van opleiding naar werk in de TI Voor de landelijke arbeidsmarktrapportage 2011 is aanvullend onderzoek gedaan om de uitstroom vanuit de TI opleidingen naar de arbeidsmarkt goed in beeld te krijgen. Voor dat onderzoek zijn beschikbare bestanden met onderwijsgegevens (leerlingenbestand) en arbeidsmarktgegevens (banenbestand) van het CBS en de bestanden van Mn Services met elkaar gekoppeld. Door die koppeling is het mogelijk de gediplomeerden van de TI opleidingen na afronding van hun opleiding te volgen en te kijken in hoeverre zij zijn gaan werken en in hoeverre ze werk binnen dan wel buiten de TI hebben gekregen. Deze analyses zijn voor vijf jaargangen gediplomeerden uitgevoerd, namelijk die van 2006 tot en met 2010, waarbij telkens alle gediplomeerden uit de betreffende jaren zijn meegenomen. Analyses zijn alleen op landelijk niveau gedaan, niet voor elke regio afzonderlijk.

Bron: CBS, bewerking ITS

Figuur 14 – Uitstroom TI vmbo’ers (gemiddeld % 20062011)

Figuur 16 – Uitstroom TI mbo-BBL’ers (gemiddeld % 2006-2011)

mbo TI hoger niveau

MBO TI BOL 100%

22%

mbo TI lager/zelfde niveau

2%

mbo overig

8%

hbo TI gerelateerd

17%

hbo techniek overig

6%

hbo overig

4%

baan TI

11%

baan niet TI

23%

onbekend/overig

7%

Vmbo gediplomeerden

mbo TI hoger niveau TI

mbo TI

metaal

39%

mbo zelfde technieksector

bouw

sectorbreed techniek

5%

1%

11%

32%

37%

3%

intersectoraal met techniek

MBO TI BBL

3%

100%

mbo andere technieksector

32%

38%

36%

57%

40%

mbo sector economie

20%

12%

11%

16%

40%

mbo overige sectoren

5%

7%

6%

7%

12%

overig (niet mbo)

6%

6%

7%

6%

6%

38%

mbo TI lager/zelfde niveau

7%

mbo overig

2%

hbo TI gerelateerd

0%

hbo overig

0%

baan TI

36%

baan niet TI

13%

onbekend/overig

3%



Van de gediplomeerde TI mbo-BBL’ers stroomt bijna de helft (49%) door naar een baan. Van die 49 procent gaat het grootste deel (36%) naar een baan in de TI, een minderheid (13%) gaat in een baan buiten de TI aan de slag. De BBL’ers gaan dus vaker aan het werk dan de BOL’ers en komen ook vaker in banen binnen de TI terecht; zij hebben vaak al een leerarbeidsplaats voor hun opleiding. Daarnaast gaat nog ruim een derde (38%) van de TI mbobbl’ers door met een TI mbo opleiding van hoger niveau.

De TI vmbo’ers gaan bijna allemaal door met een vervolgopleiding in het mbo. Bijna 40 procent gaat naar een mbo TI opleiding. Nog eens een derde gaat naar een mbo opleiding in een andere techniekrichting. Van de vmbo’ers met een sectorbrede techniekopleiding gaat 11 procent verder met een mbo TI opleiding. Ruim meer dan de helft gaat naar een andere techniekrichting in het mbo. Hooguit 6 procent van de TI vmbo’ers gaat na afronding van de opleiding direct aan het werk, dat wil zeggen in een baan zonder leerarbeidsovereenkomst. Dat geldt overigens ook bij de andere opleidingsrichtingen.

De gediplomeerden van de TI gerelateerde hbo-opleidingen gaan bijna allemaal aan het werk na afronding van hun opleiding. Daarbij komt maar een klein deel in de TI terecht. Bij AOT is dat 33 procent, bij elektrotechniek 10 procent, bij werktuigbouwkunde 4 procent en bij technische bedrijfskunde eveneens 4 procent.

Van de gediplomeerde TI mbo-BOL’ers stroomt 34 procent door naar een baan. Van deze 34 procent gaat een minderheid (11%) binnen de TI aan het werk. De meerderheid (23%) gaat buiten de TI aan de slag. Een groot deel van de TI mbo-BOL’ers komt niet op de arbeidsmarkt beschikbaar, maar gaat nog een vervolgopleiding doen. Bijna een kwart (22%) gaat een TI mbo opleiding van hoger niveau doen. Bijna een vijfde (17%) gaat naar een TI hbo opleiding. 20

Figuur 17 – Uitstroom TI hbo’ers naar arbeidsmarkt (gemiddeld % 2006-2011)

AOT (100%)

baan binnen TI

33%

baan buiten TI

64%

overig

Electrotechniek (100%)

Werktuigbouwkunde (100%)

Technische bedrijfskunde (100%)

TI verliest aanzienlijk potentieel gediplomeerde TI vmbo’ers De voorgaande figuren laten zien wat TI gediplomeerden in het eerste jaar na afronding van hun opleiding gaan doen, in hoeverre ze in dat jaar doorstromen naar vervolgopleidingen of uitstromen naar werk, binnen dan wel buiten de TI. Voor de TI zijn vooral de TI vmbo gediplomeerden een belangrijke wervingsbron voor nieuwe (leerling-)werknemers. Daarom is voor deze groep in beeld gebracht wat zij verder in hun loopbaan zijn gaan doen, tot vijf jaar na afronding van hun opleiding. Vertrekpunt daarbij zijn de vmbo TI gediplomeerden uit 2006. Figuur 18 volgt deze vmbo TI gediplomeerden in de vijf jaren na diplomering, van 2006 tot 2011. Kernvragen zijn: stromen ze door naar opleiding of werk en blijven ze in de TI of niet? Over heel Nederland gezien gaat het in totaal om 3.664 gediplomeerde TI vmbo’ers.

4%

baan binnen TI

10%

baan buiten TI

75%

overig

15%

baan binnen TI

4%

baan buiten TI

83%

overig

13%

baan binnen TI

4%

baan buiten TI

82%

overig

14%

De grote meerderheid (94 procent) gaat na diplomering een vervolgopleiding in het mbo doen, waarvan 40 procent naar mbo TI (bol of bbl) en 54 procent naar een mbo opleiding buiten de TI. De TI raakt hier dus meer dan de helft van zijn vmbo gediplomeerden kwijt. Het aantal in mbo-opleidingen neemt in de loop der jaren geleidelijk af, waarschijnlijk omdat men aan het werk gaat.


Voor alle opleidingen geldt dat slechts een deel van de TI gediplomeerden ook feitelijk naar banen in TI bedrijven doorstromen. Een deel blijft verder doorleren. Een ander deel gaat buiten de TI aan het werk.

Slechts een klein deel (3 procent) van de gediplomeerden uit 2006 gaat na afronding van de opleiding meteen aan het werk, bijna allemaal in banen buiten de TI. Het aantal dat aan het werk is neemt in de loop der jaren geleidelijk toe, met een sprongetje na twee jaar, als de meeste vervolgopleidingen aflopen. Een grote meerderheid gaat dan evenwel aan het werk buiten de TI (14 procent in 2008/09). De TI verliest in latere jaren dus opnieuw een behoorlijk deel van zijn potentieel.

Dat TI gediplomeerden buiten de TI branche werkzaam zijn betekent overigens niet zonder meer dat zij geen TI werk zouden doen. Ook buiten de TI branche zijn er bedrijven waar TI functies te vinden zijn, bij voorbeeld in energiebedrijven, technische diensten van industriële bedrijven en onderhoudsdiensten van ziekenhuizen en woningcorporaties.

Figuur 18 – Cohort vmbo TI gediplomeerden 2006, vijf jaar lang gevolgd (% per jaar) 2006/07

2007/08

mbo TI BOL BBL

18% 22%

15% 23%

8% 25%

6% 21%

1% 17%

werk TI

0%

1%

2%

4%

7%

mbo niet-TI

54%

50%

45%

40%

24%

3%

7%

14%

n.n.b.*

n.n.b.*

3%

4%

6%

n.n.b.*

n.n.b.*

2005/2006

VMBO TI gediplomeerden

2008/09

2009/10

N = 3.664 werk niet-TI overig

2010/11

100%

100%

100%

100%

100%

3.664

3.664

3.664

3.664

3.664

Bron: CBS, bewerking ITS * n.n.b. = nog niet bekend. Over 2009/10 en 2010/11 zijn alleen baangegevens van Mn Services beschikbaar, nog geen baangegevens van het CBS. Vandaar dat het percentage vmbo’ers dat een baan niet-TI heeft in deze jaren nog niet te bepalen is.

21

In verdere analyses is ingezoomd op enkele subgroepen binnen dit cohort. Ten eerste: de 659 (18%) vmbo’ers die in eerste instantie doorstromen naar TI mbo-BOL. Een derde hiervan stapt later alsnog over naar een TI mboBBL opleiding en blijft dus binnen de sector. Maar een kwart stapt later over naar een mbo opleiding buiten de TI. Ten tweede: de 1.991 (54%) vmbo’ers die doorstromen naar een mbo-opleiding buiten de TI. Van hen stapt zo’n 10 procent later alsnog over naar een opleiding binnen de TI. De meerderheid gaat uiteindelijk echter buiten de

TI aan het werk. Ten derde: de 116 (3%) vmbo’ers die doorstromen naar een baan, meestal buiten de TI. Van hen gaat 10 procent later alsnog een opleiding in de TI volgen. Het merendeel blijft echter buiten de TI werkzaam. Conclusie is dat de TI een aanzienlijk deel van zijn vmbo’ers verliest bij de overgang naar het mbo en dat maar een klein deel van dit potentieel later via een opleiding of baan alsnog terugkeert in de sector.

22

Stromen en patronen op de TI-arbeidsmarkt

Instromer:

Lang niet alle TI-gediplomeerde schoolverlaters gaan vervolgens aan de slag in de TI-branche. Blijkbaar is er niet zo’n duidelijk één op één relatie tussen onderwijs en arbeid als vaak verondersteld wordt. Maar hoe zit het dan met de opleidingen van schoolverlaters die wél in de TI gaan werken? En waar letten de TI-bedrijven eigenlijk vooral op bij het aantrekken van personeel? Welke rol speelt de opleiding van sollicitanten? Verderop zullen we op deze vragen ingaan. Eerst zullen we echter ingaan op belangrijke bewegingen op de TI-arbeidsmarkt. Hoe omvangrijk is de jaarlijkse in-, door- en uitstroom van werknemers en welke min of meer vaste patronen doen zich voor? Het is van belang om deze vaste patronen te kennen. Zij bieden namelijk relevante aanknopingspunten voor het arbeidsmarktbeleid van de TI-branche en de TIbedrijven op dit moment en de komende jaren.

Uitstromer:

Tijdelijke:

Bij bedrijfsmobiliteit gaat het per definitie om werknemers die van het ene TI-bedrijf overstappen naar een ander TIbedrijf. Bij branchemobiliteit gaat het om werknemers die van een TI-bedrijf overstappen naar een bedrijf buiten de TI en vice versa. Onderscheid tussen jaarcohort en peildatum

Bedrijfsmobiliteit en branchemobiliteit

We kunnen het aantal TI-werknemers in deze regio op twee verschillende manieren berekenen. We kunnen kijken hoeveel TI-werknemers er op één bepaalde dag (peildatum) zijn, maar we kunnen ook kijken hoeveel TI-werknemers er in een bepaald jaar in deze regio zijn (jaarcohort). Bij de analyse van de bedrijfsmobiliteit en de branchemobiliteit bekijken we steeds een heel jaar. Om de branchemobiliteit in 2010 te bepalen kijken we niet alleen hoeveel werknemers er gedurende dit hele jaar in de TI-bedrijven in deze regio blijven werken (blijvers), maar ook hoeveel er gedurende dit jaar nieuw instromen in de TI-bedrijven (instromers) en hoeveel er gedurende dit jaar weggaan uit de TI (uitstromers). Bij een analyse op basis van peildatum tellen alleen de TI-werknemers mee die op de desbetreffende dag in de TI in deze regio werkzaam zijn, terwijl bij een analyse op basis van een jaarcohort iedereen meetelt die in het desbetreffende jaar voor kortere of langere tijd werkzaam is (geweest) in de TI in deze regio.

Bij mobiliteit gaat het hier om bewegingen van personen op de arbeidsmarkt. We maken een onderscheid tussen bedrijfsmobiliteit en branchemobiliteit. Bij bedrijfsmobiliteit maken we een onderscheid in:

Wisselaar:

Werknemer die in betreffende jaar van TI-bedrijf gewisseld is. Niet-wisselaar: Werknemer die in betreffende jaar niet van TI-bedrijf gewisseld is. Bij branchemobiliteit maken we een onderscheid in: Blijver:

Werknemer die in het desbetreffende jaar in de technische installatiebranche is ingestroomd. Werknemer die in het desbetreffende jaar de technische installatiebranche is uitgestroomd. Werknemer die in het desbetreffende jaar in de technische installatiebranche is ingestroomd en in datzelfde jaar ook weer is uitgestroomd.

Werknemer die het gehele jaar in de technische installatiebranche werkzaam is geweest.

Figuur 19 – Branche mobiliteit: instroom in en uitstroom uit de TI in de periode 2000-2010* (in %) Gelderland/Overijssel 100% 80%

4 11

4 11

3 10

13

12

11

3 10 9

3 9 8

3 9 9

3 9 11

TI Nederland 4 10 12

3 10 13

2 9 9

100%

1 9 8

80%

5 12

4 11

3 11

3 10

3 10

3 10

11

12

13

4 10

4 11

14

13

12

10

10

9

70

71

74

77

77

79

76

74

73

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

9

1 9 7

79

82

2009

2010

2 9

60%

60% 40%

5 11

72

73

76

79

80

80

76

75

74

81

83

40% 20%

20% 0%

0%

2000

2001

2002

2003 blijver

2004

2005

instromer

2006

2007

uitstromer

2008

2009

2010

blijver

tijdelijk

instromer

uitstromer

tijdelijk

Bron: Mn Services en CBS; bewerking ITS. * In totaal zijn er medio 2011 bijna 31.500 werknemers in de TI-branche in de regio Gelderland/Overijssel. Daarvan staan er 27.691 bij Mn Services geregistreerd. De cijfers in deze figuur voor de jaren 2000-2008 hebben betrekking op alle TI-werknemers. De cijfers voor 2009 en 2010 hebben betrekking op de TI-werknemers die bij Mn Services staan geregistreerd. Hetzelfde geldt voor de cijfers in deze figuur voor TI-Nederland.

23

Vrijwel elk jaar wisselen in deze regio tussen de 2.200 en 3.000 TI-werknemers van TI-bedrijf

fluctueert dan de uitstroom. De jaarlijkse instroom is namelijk de optelsom van de vervangingsvraag én van de uitbreidingsvraag. En juist de uitbreidingsvraag is sterk afhankelijk van de conjunctuur en kan daardoor aanzienlijk verschillen tussen de jaren.

In de regio Gelderland/Overijssel wisselt elk jaar een aantal TI-werknemers van TI-bedrijf. Vanaf 2000 gaat het om 2.200 tot 3.000 wisselaars per jaar. Gemiddeld stapt in deze regio elk jaar tussen de 7 en 9 procent van de TI-werknemers over van het ene TI-bedrijf naar een ander TI-bedrijf. De bedrijfsmobiliteit is in deze regio wat minder dan landelijk in de TI. Landelijk varieert het aantal bedrijfswisselaars in de TI in deze periode van 6 tot bijna 10 procent.

Bij recessie neemt mobiliteit af In de periode 2000-2005 en opnieuw in de periode 20092010 neemt de omvang van de mobiliteit af. Het aantal blijvers neemt toe van 72 procent in 2000 naar 80 procent in 2004 en van 74 procent in 2008 naar 83 procent in 2010. Landelijk zien we vrijwel hetzelfde gebeuren. Dit komt omdat in jaren met een minder gunstige conjunctuur de mobiliteit van werknemers af neemt, hetgeen resulteert in een afnemende vervangingsvraag. In jaren met een minder gunstige conjunctuur zijn er tevens minder groeimogelijkheden voor de bedrijven, waardoor in dergelijke jaren ook de uitbreidingsvraag geringer is.

Daarnaast elk jaar tussen de 5.300 en 9.500 in- en uitstromers in deze regio Het aantal werknemers dat in de periode 2000-2010 de TI verlaat varieert in de regio Gelderland/Overijssel van 10 procent in 2010 tot 15 procent in 2000 en 2001 (zie figuur 19). Dit betekent dat de jaarlijkse uitstroom uit de TI-branche in deze regio varieert tussen 3.000 en 5.000 werknemers.

De mobiliteit van werknemers in jaren met een gunstige conjunctuur is dus groter dan in jaren met een ongunstige conjunctuur. Echter ook in jaren met een ongunstige conjunctuur is 25-28 procent van de TI werknemers in de regio Gelderland/Overijssel mobiel. De bedrijfsmobiliteit is dan circa 8 procent, terwijl de branchemobiliteit 17 tot 20 procent bedraagt.

De jaarlijks instroom in de TI in de regio varieert in deze periode van 9 procent in 2010 tot 17 procent in 2000. Dit betekent dat de jaarlijkse instroom in de TI-branche in deze regio in de periode 2000-2010 varieert van 2.600 tot 6.000 werknemers.

Bij recessie extra uitstroom van 55-plussers De omvang van de branchemobiliteit varieert in de afgelopen 10 jaar dus aanzienlijk. De branchemobiliteit is het kleinst in 2010. In dit jaar gaat het bij de instromers en de uitstromers tezamen om 5.300 werknemers. De branchemobiliteit is het grootst in 2008 met 9.500 werknemers.

Het aandeel van de 55-plussers in het personeelsbestand van de TI is zowel in deze regio als landelijk in de periode 2000-2010 verdubbeld van 5-6 procent naar 11-12 procent. De uitstroom van 55-plussers is meestal niet precies naar rato van hun aandeel in de TI-werkgelegenheid en hierbij is sprake van een duidelijk patroon. In jaren van groei stromen er naar verhouding relatief weinig 55-plussers uit, terwijl in jaren van krimp naar verhouding relatief veel 55-plussers de TI verlaten (zie ook figuur 20). Dit komt omdat TI-werkgevers bij een groeiende economie zonder meer al problemen hebben om de uitbreidings-

De branchemobiliteit in de regio Gelderland/Overijssel loopt over de jaren heen gezien parallel aan die in de landelijke TI. Dit komt omdat conjuncturele verschillen tussen de jaren zich niet alleen in deze regio doen voelen, maar ook elders in Nederland. Deze conjuncturele verschillen tussen jaren zijn tevens de oorzaak dat de instroom meer

Figuur 20 – Aandeel dat 55-plussers uitmaken van respectievelijk het totale werknemersbestand in de TI en de uitstroom uit de TI, periode 2000-2010* TI Nederland

Gelderland/Overijssel 18

18 15,3

16

13,6

14 12

9,9

10 8

6,4

6,9

6 4

5

6

7

8

8

9

11,7 11,1

9

9

10

13,5

14 10

11 10

8 6 4

7,3

8,2

6,3 6

7

7

2001

2002

8

13,4

12,7

10,9

12

9,6

8,2

16

16

13,6

12,9

9

9

2004

2005

10,5

10,9

11,1

10

10

10

2006

2007

2008

11

12

2

2

0

0 2000

2002

2004

2006

2008

2000

2010

2003

2009

2010

% 55-plussers van de uitstroom uit de TI % 55-plussers van het hele werknemersbestand in de TI

% 55-plussers van de uitstroom uit de TI % 55-plussers van het hele werknemersbestand in de TI

Bron: Mn Services, bewerking ITS * Deze cijfers hebben uitsluitend betrekking op bij Mn Services geregistreerde TI-werknemers. Op dit punt beschikt het CBS namelijk alleen over cijfers voor de jaren 2000-2008.

24

Figuur 21 – Branchestandvastigheid van de TI-instromers uit 2004 (% 2004-instromers dat na 1, 2, 3, 4, 5 jaar nog in TI werkzaam is) Gelderland/Overijssel

TI Nederland

80

80

70

70

60

60

50

50

40

40

30

30

20

20 10

10 na 1 jaar

na 2 jaar

na 3 jaar

na 4 jaar

totale instroom

jonge instromers

schoolverlaters

jonge zij-instromers

na 1 jaar

na 5 jaar

na 2 jaar

na 3 jaar

na 4 jaar

totale instroom

jonge instromers

schoolverlaters

jonge zij-instromers

na 5 jaar

Bron: Mn Services en CBS, bewerking ITS

vraag op een goede manier in te vullen. In een dergelijke situatie is er voor werkgevers geen, of in ieder geval veel minder dan bij een recessie, aanleiding om de uitstroom van ouderen te stimuleren.

De cijfers met betrekking tot de branchestandvastigheid variëren enigszins. In het ene jaar zijn ze wat hoger dan in het andere jaar. Een duidelijke tendens valt hierbij niet te onderkennen. Waarschijnlijk hebben deze variaties vooral een conjuncturele achtergrond.

Elk jaar ook veel jongeren onder de uitstroom Zowel instroom als uitstroom is divers van samenstelling

Figuur 20 laat weliswaar zien dat de 55-plussers een stijgend aandeel van de jaarlijkse uitstroom uitmaken, maar ook dat zij nog steeds een beperkt aandeel van de totale jaarlijkse uitstroom uitmaken.

In Gelderland/Overijssel stromen in de periode 20002010 elk jaar tussen de 2.600 en de 6.000 nieuwkomers de TI-branche in. De term nieuwkomers is niet in alle gevallen terecht omdat het soms ook om herinstromers gaat. Eerder – zie het regio-rapport van 2010 – bleek immers dat 25-30 procent van de uitstromers op een later moment terug keert naar de TI en dat het merendeel deze stap terug naar de TI binnen één jaar zet. De jaarlijkse uitstroom uit de TI varieert in de periode 2000-2010 in deze regio van 3.000 tot ongeveer 5.000.

Eerder hebben we het profiel geschetst van de werknemer in de TI: het gaat in de TI hoofdzakelijk om fulltime werkende autochtone mannen. Dit profiel is eveneens van toepassing op de instromers en de uitstromers. Wél zijn er zoals verwacht mag worden duidelijke verschillen in leeftijd. Van de instromers in de TI in Gelderland/Overijssel is elk jaar circa 47 procent jonger dan 25 jaar en minder dan 4 procent is 55-plusser. Van de uitstromers in deze regio is elk jaar tussen de 25 en 32 procent jonger dan 25 jaar, terwijl het aandeel 55-plussers in de uitstroom varieert van 6 procent in 2000 tot 15 procent in 2010 (zie figuur 20). Voor de TI-landelijk gelden overigens vrijwel dezelfde cijfers.

Figuur 22 brengt in beeld waar deze instromers vandaan komen en waar de uitstromers heen gaan. Bij deze instromers is sprake van een aanzienlijke variatie naar herkomst en bij de uitstromers van een aanzienlijke variatie naar bestemming. Dit geldt niet alleen voor deze regio, maar ook voor de andere regio’s.

De uitstroom uit de TI bestaat dus zeker niet uitsluitend uit oudere werknemers die aan het eind van hun beroepsloopbaan zijn aangekomen. In de periode 2000-2010 is een kwart tot een derde van de jaarlijkse uitstromers jonger dan 25 jaar. Dit geldt voor de regio Gelderland/ Overijssel en het gaat ook landelijk op in de TI. Dit is een belangrijk punt aangezien we eerder hebben laten zien dat er sprake is van een proces van ontgroening in de TI.

Schoolverlaters vormen elk jaar maar een beperkt deel van de instroom Zowel voor de regio Gelderland/Overijssel als voor de TIlandelijk gaat op dat schoolverlaters elk jaar maar een beperkt deel uitmaken van de totale instroom. Voor vrijwel alle jaren in de periode 2000-2010 gaat op dat de schoolverlaters 14-20 procent van de totale instroom uitmaken. Landelijk maken de schoolverlaters in deze periode vrijwel elk jaar 14-17 procent van de instroom uit.

Beperkte standvastigheid instromers: bijna een derde deel stroomt binnen één jaar weer uit

Lang niet alle vacatures worden geschikt geacht voor schoolverlaters

Van de jaarlijkse instroom in de TI in de regio Gelderland/ Overijssel verlaat bijna een derde deel de branche weer binnen één jaar. Na vijf jaar is ruim een kwart nog in de TI werkzaam. De branchestandvastigheid van jonge instromers (jonger dan 25 jaar) en van schoolverlaters wijkt nauwelijks af van het algemene beeld (zie figuur 21).

Blijkbaar wordt maar een beperkt deel van de vacatures in de TI geschikt geacht voor schoolverlaters. Dit is eerder ook door het CBS in een enquête onder enkele

25

Overzicht 22 – Stromen op de arbeidsmarkt van de technische installatiebranche in de jaren 2000-2010* Gelderland/Overijssel Instroom schoolverlaters

14-20%

zzp-ers

1-2%

uitkeringssituatie

schoolverlaters zzp-ers

TI-bedrijf

(andere branches)

7-9%

uitzendbranche**

13-20%

geen inkomstenbron

4-7%

overig

2-3%

werknemers

44-58%

(andere branches)

geen inkomstenbron

6-9% 9-12%

pensioen

zzp-ers uitkeringssituatie werknemers 6-10%

12-19%

geen inkomstenbron

6-8%

overig

3-4%

Uitstroom

TI-bedrijf TI-bedrijf

4-8%

TI-bedrijf overig


45-57%

Uitzendbranche**

11-15%

uitzendbranche

1-2%

uitkeringssituatie

6-15%

werknemers

14-17%

zzp-ers

4-7%

uitkeringssituatie

47-57%

(andere branches)

Instroom

Uitstroom

3-8%

werknemers

TI Nederland


(andere branches) uitzendbranche geen inkomstenbron

TI-bedrijf

overig pensioen

3-7%

4-7% 6-14% 44-57% 11-15% 7-10% 9-10% 4-7%

Bron: Mn Services en CBS; bewerking ITS * De percentages in deze figuur geven telkens aan tussen welke grenzen de stromen in deze jaren fluctueren. ** Het gaat hier niet om uitzendkrachten, maar om personen die overstappen van uitzendwerk naar een vaste of tijdelijke baan bij een TI-bedrijf en vice versa.

duizenden bedrijven vastgesteld. Uit die enquête blijkt namelijk dat van de vacatures op middelbaar, hoger en wetenschappelijk niveau minder dan 10 procent geschikt gevonden wordt voor mensen die net van school komen (CBS, 2007). En de functies in de TI zijn meestal van een middelbaar beroepsniveau (zie ook figuur 6).

nier TI-bedrijven aan hun zelfstandige monteurs komen. Er zijn twee mogelijkheden. TI-bedrijven kunnen leerlingmonteurs aantrekken en die vervolgens zelf opleiden tot zelfstandig monteur (opleidingsstrategie), of ze kunnen op de arbeidmarkt vakbekwame monteurs aantrekken (wervingsstrategie).

Dat de TI-bedrijven bij vacatures meestal een voorkeur hebben voor werknemers mét ervaring boven schoolverlaters wordt bevestigd in een enquête die we in 2009 onder TI-bedrijven hebben uitgevoerd. Alleen bij vacatures in de functies van leerlingmonteur richten TI-bedrijven zich op schoolverlaters. Voor de andere technische functies hebben zij bij vacatures vaak (tekenaar of engineers) of zelfs meestal (monteurs, werkvoorbereiders, projectleiders) een voorkeur voor personen met relevante werkervaring (zie figuur 23). Schoolverlaters kunnen dus niet zo gemakkelijk instromen in de TI.

Ruim een derde (34%) van de TI-bedrijven in de regio Gelderland/Overijssel volgt (vrijwel) uitsluitend de opleidingsstrategie. De zelfstandig monteurs in deze bedrijven zijn (vrijwel) allemaal als leerlingmonteur aangetrokken en vervolgens opgeleid tot zelfstandig monteur. Een duidelijk groter deel van de TI-bedrijven in deze regio (50%) hanteert vooral of uitsluitend een wervingsstrategie. Zij hebben bijna geen of hooguit een minderheid van hun zelfstandig monteurs in eigen huis opgeleid. Zij hebben alle of het merendeel van hun zelfstandig monteurs ‘kant en klaar’ vanaf de arbeidsmarkt aangetrokken. Landelijk gaat voor 46 procent van de TI-bedrijven op dat zij alle of het merendeel van hun zelfstandig monteurs ‘kant en klaar’ van de arbeidsmarkt hebben aangetrokken (zie figuur 24).

In de enquête onder TI-bedrijven van december 2010 en van augustus 2011 zijn we hier verder op ingegaan. Daarbij hebben we onder andere gekeken op welke ma-

Van de 2009-instromers heeft bijna 1 op de 5 onlangs diploma behaald

Figuur 23 – Voorkeur voor schoolverlaters of voor werknemers met ervaring

We hebben een aanvullende analyse gemaakt van de 2009-instroom. Deze analyse is alleen gemaakt voor de totale TI, dus niet per regio. In totaal zijn in 2009 16.473 personen de TI ingestroomd. Bijna tweederde deel, 10.395 personen, is gaan werken in een (leerling)monteur functie. Onder deze 10.395 zitten 1.607 recent-gediplomeerden.

TI Nederland monteur elektro

7

76

17

monteur installatie 5

76

19

eerste monteur elektro 3

78

18

eerste monteur installatie 5

79

tekenaar 3 engineer/ontwikkelaar 2

46

62

36

werkvoorbereider/planner

8

75

calculator

6

81

projectleider 1 0% vo o rkeur vo o r scho o lverlater

16

52

13

98 20%

40%

Gediplomeerden die in TI als (leerling)monteur gaan werken hebben lang niet altijd een TI-opleiding

17

Eerder zagen we al dat lang niet alle TI-opgeleiden vervolgens aan de slag gaan in de TI-branche. Vandaar dat we de opleiding in kaart gebracht hebben van de gediplomeerden die in 2009 in de TI zijn gaan werken in de functie van (leerling)monteur.

2 60%

vo o rkeur vo o r werknemer met ervaring

80%

100%

geen vo o rkeur

Bron: Enquête onder TI-bedrijven in 2009

26

Figuur 24 – Arbeidsmarktstrategieën van TI-bedrijven Gelderland/Overijssel

TI Nederland

60

60

50

50 40

50

46

40

34

31

30

30 21

20

20

15

10

10 2

1 0

0 % TI-bedrijven dat alleen of vooral leerlingmonteurs aantrekt en die vervolgens zelf opleidt tot zelfstandig monteur

% TI-bedrijven dat alleen of vooral leerlingmonteurs aantrekt en die vervolgens zelf opleidt tot zelfstandig monteur

beide manieren in ongeveer gelijke mate

beide manieren in ongeveer gelijke mate

% TI-bedrijven dat hun zelfstandig monteurs vooral of uitsluitend van de arbeidsmarkt aantrekt

% TI-bedrijven dat hun zelfstandig monteurs vooral of uitsluitend van de arbeidsmarkt aantrekt

weet niet

weet niet

Bron: Enquête onder TI-bedrijven in 2011

Van de 1.607 pas gediplomeerden die in 2009 instromen in een baan als (leerling)monteur in de TI is de helft in het bezit van een TI-diploma en de andere helft dus niet. Er is op dit punt overigens nog wel wat verschil tussen vmbogediplomeerden en mbo-gediplomeerden, maar steeds gaat op dat een substantieel deel als (leerling-)monteur in de TI aan de slag gaat zonder over een TI-diploma te beschikken (zie figuur 25).

der TI-opleiding zijn ingestroomd heeft bijna twee derde een opleiding in een andere technische richting gevolgd (zie figuur 26). Blijkbaar hanteren lang niet alle TI-bedrijven als eis dat nieuwkomers in de functies van (leerling)monteur een TI-opleiding gevolgd moeten hebben. In een recent uitgevoerde enquête onder TI-bedrijven is daarom vrij uitgebreid ingegaan op de selectiecriteria die TI-bedrijven hanteren bij het aantrekken van (leerling)monteurs.

Figuur 25 – Opleiding van de gediplomeerden die in 2009 instromen in de TI in de functie van (leerling)monteur Figuur 26 – Opleiding van de niet-TI (v)mbo gediplomeerden, die in 2009 ingestroomd zijn in de functie van (leerling)monteur

instroom in TI als (leerling)monteur

aantal gediplomeerden

vmbo

BBL

1.607

100%

TI

498

31%

niet-TI

488**

30%

TI

111

niet-TI mbo

BOL

EXTRANEUS*

TI

176

niet-TI

108**

7%

sectorbrede techniekopleiding

31%

11%

techniek metaal

12%

27%

4%

5%

7%

TI

27

2%

niet-TI

46**

3%

techniek AKA

44

236 niet-TI mbo-ers

5%

techniek bouw

havo/vwo

hbo

82**

488 niet-TI vmbo-ers

3%

TI

16

1%

niet-TI

11

1%

Bron: CBS en Mn Services; bewerking ITS * Extraneus, dat wil zeggen personen die niet aan de opleiding maar wel aan het examen deelnemen. ** Zie ook figuur 26

14%

techniek overig

3%

intersectorale opleiding met techniek component

4%

theoretische leerweg

25%

landbouw

14%

economie

4%

28%

overig

4%

8%

100% = 488

Instromers zonder TI-diploma hebben meestal wel verwante technische opleiding gevolgd

Bron: CBS en Mn Services; bewerking ITS

Van de vmbo’ers die zonder TI-opleiding zijn ingestroomd heeft een derde een sectorbrede techniekopleiding gedaan en nog eens zo’n 20 procent heeft een opleiding in een andere technische richting. Van de mbo’ers die zon-

27

19%

100% = 236

Figuur 28 – Mate waarin een TI-gerichte opleiding een criterium is bij de selectie van leerlingmonteurs (%)

Bij rekrutering van leerlingmonteurs is motivatie belangrijker dan opleiding

60

Spontaan noemen de meeste TI bedrijven – en dat geldt ook voor de TI-bedrijven in de regio Gelderland/Overijssel – ‘motivatie/ambitie’ het belangrijkste criterium bij de rekrutering van leerlingmonteurs. Dat geldt voor 44 procent van de installatiebedrijven en 41 procent van de elektrobedrijven (zie figuur 27).

51 50 43

43

40 28

30

21 20 13 10

Figuur 27 – Belangrijkste eis bij rekrutering van leerlingmonteurs (%)

0 leerlingmonteur elektro

leerlingmonteur installatie

TI-gerichte opleiding is harde eis 41

motivatie/ambitie

44

TI-gerichte opleiding is pré, maar niet noodzakelijk

10 10

interesse, inzicht in vak

TI-gerichte opleiding is niet nodig

11

presentatie/omgangsvormen TI-opleiding

6

16

10

Bron: Enquête onder TI-bedrijven, december 2010

2 2

praktische vaardigheiden

4

zelfstandigheid

5

1 1

afkomst/milieu geen specifieke eisen

0

12

andere eis 0

Figuur 29 – Eisen aan het opleidingsniveau bij het aantrekken van werknemers voor de functie van leerlingmonteur (%)

3

10

14

20

30

40

50 70

leerlingmonteur elektro

leerlingmonteur installatie

59

60


50 42 40

Weinig bedrijven merken ‘opleiding’ spontaan als belangrijkste criterium aan. Dat wil niet zeggen dat een TI gerichte opleiding geen rol speelt. Het is vaak wel een pre, maar meestal geen harde eis. Voor leerlingmonteurs installatietechniek is een TI-gerichte opleiding in 28 procent van de TI-bedrijven een ‘harde eis’. Voor de leerlingen elektrotechniek is dit met 43 procent wat vaker het geval, maar ook hier gaat dus op dat dit bij de meerderheid van de TI-bedrijven geen harde eis is (zie figuur 28).

30 22 20

19 9

10 3

10

9

6

4

2

6

6

3

1

2

0 geen eisen

vmbo

mbo-1

mbo-2

mbo-3

leerling monteur elektro

mbo-4

mbo niet anders gespecificeerd

leerling monteur installatie


Figuur 30 – Belangrijkste eis bij de rekrutering van zelfstandig monteurs (%)

De helft van de TI bedrijven zegt verder ‘geen eisen’ te stellen aan het opleidingsniveau van de leerlingen. De overige TI-bedrijven vinden meestal een vmbo-opleiding voldoende. Ook hier is nog weer een verschil tussen elektrobedrijven en installatiebedrijven (zie figuur 29).

21

ervaring

10

motivatie/ambitie

TI-bedrijven selecteren zelfstandig monteurs bij voorkeur op basis van functioneren in de praktijk

TI-opleiding

3

presentatie/omvangsvormen

3

14 13

7

4 5

passen in bedrijfsteam

4 4

arbeidsverleden

De opleiding is belangrijker bij de rekrutering van zelfstandig monteurs, maar ze is ook hier vaak niet doorslaggevend. Spontaan noemen de meeste bedrijven - een vijfde tot een kwart - ‘ervaring en vakbekwaamheid’ de belangrijkste selectie criteria (zie figuur 30). Bij 55 procent van

28

21 23

vakbekwaamheid

cv/referenties

2

afkomst/milieu

0

4

2

overig

11

0

10

17

20

zelfstandig monteurs elektro

30

40

60

zelfstandig monteurs installatie


28

50

Figuur 31 – Mate waarin een TI-gerichte opleiding een criterium is bij de selectie van zelfstandig monteurs (%) 60

55

Instroom en uitstroom betreft elk jaar vooral mobiliteit van werkenden

54

Bij de dynamiek op de TI-arbeidsmarkt – zie figuur 22 – gaat het echter maar voor een klein deel om overgangen van school naar werk. Veel vaker gaat het om bewegingen die getypeerd kunnen worden als van-werk-naar-werk mobiliteit. Werkenden zorgen in de periode 2000 tot 2010 elk jaar voor circa 70 procent van de mobiliteit op de TIarbeidsmarkt. Het gaat hierbij vooral om werknemers die vanuit een andere branche overstappen naar de TI-branche, en omgekeerd. In mindere mate gaat het om werknemers die het werken via een uitzendbureau verruilen voor een tijdelijke of vaste aanstelling bij een TI-bedrijf, of omgekeerd. Een derde vorm van deze van-werk-naarwerk mobiliteit bestaat uit ondernemers die hun positie van zzp’er (zelfstandige zonder personeel) inruilen voor een baan in loondienst in de TI, of – wat meer voorkomt (zie figuur 22) – omgekeerd uit TI-werknemers die hun baan inruilen voor een positie als zzp’er. Overigens blijven zij daarna vaak als zzp’er in de bouw(installatie) werkzaam. En ook voor de zzp’ers die overstappen naar een werknemerspositie in de TI gaat op dat zij daarvoor vaak als zelfstandige in de bouwinstallatie werkzaam waren.

50 40 40

34

30 20 11

10

6

0 zelf standig monteurs elektro

zelf standig monteurs installatie

TI-gerichte opleiding is harde eis TI-gerichte opleiding is pré, maar niet noodzakelijk TI-gerichte opleiding is niet nodig

Bron: Enquête onder TI-bedrijven; december 2010

Figuur 32 – Eisen aan het opleidingsniveau bij het aantrekken van personen voor de functie van zelfstandig monteur (%) 35 29

30 24

25

22 20

20 16 12

0

12

11

10 5

15

14

15

7 4

geen eisen

4

vmbo

Veel intersectorale mobiliteit

6 4

mbo 1 of 2

mbo 3

mbo 4

mbo niet gespecificeerd

vmbo of mbo

De helft van alle bewegingen op de TI-arbeidsmarkt heeft betrekking op werknemers die vanuit een andere branche overstappen naar de TI of, omgekeerd, de TI-branche verlaten voor een baan in een andere branche. De mobiliteit van werknemers betreft in de helft van de gevallen dus intersectorale mobiliteit.

overig

zelfstandig monteurs elektro zelfstandig monteurs installatie

Bron: Enquête onder TI-bedrijven; december 2010

Vooral intersectorale mobiliteit tussen verwante branches

de elektrobedrijven en 40 procent van de installatiebedrijven is een TI gerichte opleiding wel een ‘harde eis’(zie figuur 31). Bij 45 procent respectievelijk 60 procent is het dat dus niet. Qua niveau wordt meestal een mbo-opleiding gevraagd, vaak mbo-3 of mbo-4 (zie figuur 32).

Deze uitwisseling van werknemers vindt vooral plaats met bepaalde andere branches, namelijk de metaal, de bouw, de groot- en detailhandel, het transport en de informatie & ontwerp branche. Circa tweederde deel van de uitstromende werknemers die overstappen naar de TI is uit deze branches afkomstig. En, omgekeerd, geldt dat van de werknemers uit de TI circa tweederde deel overstapt naar één van deze branches.

Eerder kwam naar voren dat een groot deel van de schoolverlaters met een TI-opleiding niet doorstroomt naar aansluitende functies in TI-bedrijven, maar in functies buiten de TI aan het werk gaat. Hier komt naar voren dat TI-bedrijven op functies die vrij komen niet alleen schoolverlaters met een TI-opleiding laten instromen, maar vaak ook schoolverlaters met een opleiding buiten de TI. Een specifieke op de TI-gerichte opleiding is in veel TI-bedrijven geen hard vereiste om als (leerling)monteur te worden aangenomen. Algemene kwalificaties als motivatie en ambitie zijn belangrijker criteria, zeker bij leerlingmonteurs, terwijl bij monteurs vooral op werkervaring en (bewezen) vakbekwaamheid wordt gelet. Kennelijk zijn er vaak geen directe één-op-één relaties tussen opleidingen en functies in de TI en is er dus ruimte voor flexibiliteit in de overgang van onderwijs naar arbeid in de TI. Die speelruimte is er aan de kant van de aanbieders: TI opgeleide schoolverlaters kunnen ook in niet-TI bedrijven aan het werk. Ze bestaat ook aan de kant van de vragers: TIbedrijven nemen op vacatures van (leerling)monteurs ook niet-TI opgeleide schoolverlaters aan.

Eerder kwam al naar voren dat de TI-bedrijven zeker niet uitsluitend TI-opgeleiden aantrekken voor de functies van leerlingmonteur. Ook schoolverlaters met andere opleidingen komen in aanmerking voor deze functies. Vaak gaat het bij die andere opleidingen dan wel om andere technische opleidingen zoals opleidingen voor metaal en bouw (zie figuur 26). In feite komen niet alleen schoolverlaters met opleidingen voor verwante – technische – branches in aanmerking voor functies in de TI, maar dat geldt blijkbaar ook voor werknemers uit deze verwante – technische – branches.

29

Per saldo meer instromers uit dan uitstromers naar deze branches

Eerder - zie het rapport uit 2010 - hebben we aangegeven dat werknemers in de TI vaker dan werknemers in de eerder genoemde branches van mening zijn dat hun werk meestal of altijd veel variatie biedt, respectievelijk dat zij veel autonomie hebben bij de uitvoering van hun werk. Wat betreft inhoud van het werk en wat betreft regelmogelijkheden kan de TI blijkbaar goed concurreren met andere branches en dit zal ongetwijfeld een deel van de verklaring zijn dat er per saldo meer werknemers uit andere branches overstappen naar de TI dan er, omgekeerd, werknemers uit de TI overstappen naar andere branches.

In de periode 2000-2010 geldt in de regio Gelderland/ Overijssel voor de meeste jaren dat er minder werknemers vanuit de TI naar de hiervoor genoemde branches vertrekken dan er, omgekeerd, vanuit deze branches overstappen naar de TI. Per saldo trekt de TI in deze periode meer werknemers uit de branches naar zich toe dan zij eraan verliest. Ook landelijk gaat op dat de TI meer werknemers uit deze branches naar zich toetrekt dan zij eraan verliest.

30

Via een telefonische enquête onder TI-werkgevers meten we regelmatig of zij voor het komende (half) jaar groei of krimp van het personeelsbestand verwachten. In juni 2008 was er nog een zeer positieve stemming onder de TI-bedrijven. Veel bedrijven verwachtten op dat moment dat zij in de tweede helft van 2008 meer personeel in loondienst zouden hebben dan zij op dat moment hadden. Vermindering van personeel werd vrijwel door geen enkel bedrijf verwacht. Dit gold ook voor de TI-bedrijven in Gelderland/Overijssel (zie figuur 33). In juni 2008 waren de TI-werkgevers overigens eveneens optimistisch over de groeimogelijkheden in 2009. Er waren op dat moment nauwelijks TI-bedrijven die rekening hielden met personele krimp in 2009. Ook in de enquêtes van 2009, 2010 en 2011 is gevraagd naar de verwachtingen van de TI-bedrijven voor de tweede helft van het desbetreffende jaar. Figuur 33 laat zien dat het aantal TI-bedrijven dat personele groei verwacht in deze jaren steeds fors lager is dan in 2008, maar het aantal bedrijven dat personele groei verwacht is nog wel steeds groter dan het aantal dat personele krimp verwacht.

De arbeidsmarkt in 2009-2011 Recessie tempert groeiverwachtingen De jaren 2006 en 2007 zijn gekenmerkt door een gunstige conjunctuur, ook voor de technische installatiebranche. In 2008 kwamen er echter steeds meer signalen dat het economisch tij veranderde. Met name in de tweede helft van 2008 werd het nieuws sterk gedomineerd door de kredietcrisis. De discussie of er wel of geen recessie zat aan te komen veranderde in een discussie over hoe ernstig de recessie zou zijn.

Figuur 33 – Verwachtingen van TI-werkgevers over de ontwikkeling van hun personeelsbestand, periode 20082011 (in %) Gelderland/Overijssel verwachtingen voor 2e helft 2008

verwachtingen voor 2e helft 2009 72

80

verwachtingen voor 2e helft 2010

71

66

70 60 50


52 41

In werkelijkheid in 2009 bij meer TI-bedrijven krimp dan groei van het personeelsbestand,

40 30 20 10

1

22

20

16 7

5

10 4

6

5

0

De werkelijkheid blijkt echter minder rooskleurig. In de enquête van juni 2009 meldt 27 procent van de TI-bedrijven in deze regio dat hun personeelsbestand in de periode juni 2008 - juni 2009 is gekrompen. Minder TI-bedrijven - 24 procent - melden dat het personeelsbestand in deze periode is gegroeid (zie figuur 34).

0 gemeten in juni 2009

gemeten in juni 2008


meer personeel in loondienst minder personeel in loondienst

gemeten in augustus 2011

ongeveer evenveel weet dit (nog) niet

TI Nederland verwachtingen voor 2e helft 2008 80

69

70 60 50



verwachtingen voor 2e helft 2011 72

67

In 2009 en 2010 krimp in TI-werkgelegenheid

50

In de periode 2006-2008 heeft de werkgelegenheid in de TI zich positief ontwikkeld. Voor elk jaar in deze periode gaat op dat het aantal werknemers met een vast of een tijdelijke contract met een TI-bedrijf groter is dan het jaar daarvoor. Dat geldt niet alleen voor de regio Gelderland/ Overijssel, maar voor de gehele TI-branche in Nederland (zie figuur 35). In 2009 verandert dit. Eind 2009 zijn er in de regio Gelderland/Overijssel minder werknemers in de TI-bedrijven dan aan eind 2008. En eind 2010 zijn het er

43

40 30

21

20

19

20 10

2

7

5

7

4

7

5

2




meer personeel in loondienst minder personeel in loondienst


ongeveer evenveel weet dit (nog) niet

Bron: Enquête onder TI-bedrijven, diverse jaren

Figuur 34 – Feitelijke ontwikkeling van het personeelsbestand in TI-bedrijven, periode 2008-2011 (in %) Gelderland/Overijssel

70

ontwikkelingen in periode juni 2008 - juni 2009

60


TI-Nederland ontwikkelingen in periode augustus 2010 - augustus 2011

70

59

55

50

60

50


53

ontwikkelingen in periode augustus 2010 - augustus 2011 56

51

50

40 30


40

27

24

23

21

25

30

16

20

24

23

26

23

23

21

20

10

10



personeel in loondienst is toegenomen personeel in loondienst is afgenomen

0



personeel in loondienst is niet veranderd


personeel in loondienst is toegenomen personeel in loondienst is afgenomen


31


personeel in loondienst is niet veranderd

Figuur 35 – Ontwikkeling van het aantal TI-werknemers in de periode 2000-2011 (2000=100) Nederland Totaal

Gelderland/Overijssel 140 120

140

100

102

104

102

100

101

104

106

111

109

109

108

120

100

103

102

100

103

103

103

104

107

109

109

107

107

100

80

80

60

60

40

40

20

20

0

0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 medio 2011 25.414

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 medio 2011

26.041 26.389 25.942 25.463 25.608 26.331 26.996 28.140 27.773 27.498 27.691

127.791 130.607 131.895 131.029 131.640 131.184 133.048 136.321 139.494 139.468 136.183 137.030

aantal werknemers

aantal werknemers


nog weer wat minder dan eind 2009 (zie figuur 35). In de eerste helft van 2011 neemt het aantal werknemers in de TI-bedrijven echter weer toe, zowel landelijk in de TI als in deze regio (zie figuur 35). Wanneer we alleen kijken naar de werknemers die in loondienst zijn van de TI-bedrijven dan lijken de gevolgen van de recessie beperkt van omvang te zijn. De TIwerkgelegenheid bestaat echter niet uitsluitend uit werknemers die in loondienst van de TI-bedrijven zijn.

te nemen. Bedrijven vormen op deze manier een flexibele schil van arbeidskrachten rond hun vaste kern van medewerkers, dat wil zeggen de werknemers die zij voor onbepaalde tijd in dienst hebben genomen. Een belangrijk argument voor bedrijven om met een dergelijke flexibele schil te werken is dat ze zo in economisch mindere tijden hun personele capaciteit soepel kunnen aanpassen aan de nieuwe economische realiteit. Figuur 36 bevestigt dat de TI-bedrijven in eerste instantie vooral op de recessie reageren door minder uitzendkrachten en zzp’ers in te zetten. Tegelijk laat deze figuur zien dat de recessie ook al vrij snel gevolgen had voor de werknemers met een tijdelijk contract. Al in 2009 is 21 procent van de TI-bedrijven in Nederland ertoe over gegaan tijdelijke contracten niet te verlengen. Dat geldt nog iets sterker voor de TI-bedrijven in de regio Gelderland/Overijssel (28%).

Recessie heeft eerst en vooral gevolgen voor de flexibele schil In jaren met een gunstige conjunctuur breiden de TI-bedrijven hun capaciteit voor een belangrijk deel uit door uitzendkrachten en zzp’ers (zelfstandige zonder personeel) in te huren en door werknemers in tijdelijke dienst

Figuur 36 – Maatregelen van TI-bedrijven om, vanwege de recessie, de personele capaciteit te reduceren (% TI-bedrijven dat maatregel genomen heeft) Gelderland/Overijssel 26

minder beroep op zzp'ers

33

38

30 32

minder uitzendkrachten inlenen

45

27 29

minder overwerk door het personeel

43

28 27 27

1 of meer tijdelijke contracten niet verlengd 2

1 of meer werknemers met vaste aanstelling ontslagen

12

7 8

minder stagiair(e)s opgenomen 2

contracturen werknemers flexibeler gaan inzetten

8

14

23

16

7 8 7

minder beroep op buitenlandse werknemers 3

minder BPV-plaatsen ingevuld BBL'ers ontslagen

0

aantal contracturen werknemers verminderd

0 0

BBL'ers over laten stappen naar BOL-leerweg

0 0 0

0

2

7

20

6

9

10

20

2009

30 2010

32

40 2011

50

TI-Nederland 33

minder beroep op zzp'ers

37 33

minder uitzendkrachten inlenen

29 27

minder overwerk door het personeel

41

39

30 32

21 25 23

1 of meer tijdelijke contracten niet verlengd 5

1 of meer werknemers met vaste aanstelling ontslagen

13 11 9

minder stagiair(e)s opgenomen

17

12 4

contracturen werknemers flexibeler gaan inzetten

12

16

4 6 3

minder beroep op buitenlandse werknemers

4

minder BPV-plaatsen ingevuld

9

12

3 5 3

BBL'ers ontslagen

2

aantal contracturen werknemers verminderd

4 4

0 1 1

BBL'ers over laten stappen naar BOL-leerweg 0

20

40

2009

60

2010

2011


Voor vaste kern heeft recessie aanvankelijk beperkte gevolgen

minder overwerk door het personeel (43% van de TI-bedrijven), minder stagiair(e)s opgenomen (23%), minder BPV-plaatsen ingevuld (20%), aantal contracturen van werknemers verminderd (9%). In feite allemaal signalen dat de TI-bedrijven in deze regio zich zorgen maken over hun opdrachtenpositie. De gemiddelde werkvoorraad van de TI-bedrijven in deze regio ontwikkelt zich in de periode 2009-2011 overigens niet veel anders dan gemiddeld bij alle TI-bedrijven in Nederland (zie figuur 37).

Voor de vaste kern van het personeelsbestand, dus voor de werknemers met een contract voor onbepaalde tijd – de vaste aanstellingen – heeft de recessie aanvankelijk niet veel gevolgen. Weliswaar worden al in 2009 in een aanzienlijk deel van de TI-bedrijven de mogelijkheden voor overwerken verminderd, maar ontslag van vaste medewerkers komt dan nog maar in beperkte mate voor, namelijk bij 5 procent van de TI-bedrijven in Nederland én nog minder in de regio Gelderland/Overijssel (2%).

Figuur 37 – Gemiddelde werkvoorraad van TI-bedrijven in weken

In 2010 en 2011 vaker ontslag van vast personeel dan in 2009

25

20

Figuur 36 laat echter tevens zien dat de recessie in 2010 en in 2011 in toenemende mate ook gevolgen krijgt voor het vaste personeel. Het aantal TI-bedrijven dat werknemers met een vast contract ontslaat is in 2010 en in 2011 duidelijk groter dan in 2009. Het gaat hierbij overigens vaak om 55-plussers. Het aandeel 55-plussers in de uitstroom stijgt in deze regio van 11 procent in 2008 naar ruim 15 procent in 2010 (zie ook figuur 20).

18 15

17

16

15

16

15

10

5

0 oktober 2009

juni 2010 Gelderland/Overijssel

augustus 2011 TI Nederland


In de eerste helft van 2011 is het aantal werknemers in loondienst van de TI-bedrijven weliswaar weer wat toegenomen, maar tegelijkertijd laten de TI-bedrijven in deze regio in de enquête van augustus 2011 duidelijk doorklinken dat zij er vanuit gaan dat de problemen nog niet voorbij zijn. Weliswaar maken in 2011 minder TI-bedrijven dan in 2010 melding van ontslag van vaste werknemers, maar andere maatregelen worden in 2011 juist vaker genoemd:

Na forse daling in eerste helft van 2009 treedt stabilisatie van het aantal moeilijk vervulbare vacatures op Het aantal TI-bedrijven in Nederland met moeilijk vervulbare vacatures is in de periode 2006-2008 gestegen van 31 procent naar 63 procent. In de eerste helft van 2009 neemt het aantal TI-bedrijven met moeilijk vervulbare va-

33

catures echter zeer snel af, namelijk van ruim 60 naar 21 procent. Vanaf medio 2009 tot medio 2011 schommelt het percentage TI-bedrijven met mvv’s steeds rond de 20 procent. De hier beschreven ontwikkeling van het aantal bedrijven met mvv’s gaat ook op voor de regio Gelderland/Overijssel (zie figuur 38).

het aantal TI-bedrijven in Nederland met moeilijk vervulbare vacatures in deze functies echter meer dan gehalveerd ten opzichte van de situatie in 2008. Dat is ook zo in de regio Gelderland/Overijssel (zie figuur 39). In deze regio is het aantal moeilijk vervulbare vacatures in deze functies zelfs met tweederde afgenomen. Ook de cijfers van het UWV (Uitvoeringsorganisatie Werknemers Verzekeringen) laten zien dat de situatie op de TI-arbeidsmarkt in 2009 duidelijk is veranderd (zie figuur 40). In de periode vanaf 2007 tot oktober 2008 daalt, landelijk gezien, het aantal bij het UWV ingeschreven werkzoekende monteurs, terwijl het aantal geregistreerde vacatures voor monteurs in deze periode vooral stabiel is. Vanaf oktober 2008 stijgt echter het aantal werkzoekende monteurs elke maand, namelijk van minder dan 6.000 in oktober 2008 naar bijna 10.000 in december 2009. Het aantal geregistreerde vacatures daalt van circa 3.000 in oktober 2008 naar amper 2.000 in december 2009.

Figuur 38 – Percentage TI-bedrijven met moeilijk vervulbare vacatures in de periode 2005-2011 70

63

60

55

57 59 53

50 40 31

29

30

23

24

19 21

19

20

22

25

19 21

25

20

20

16 16

10 0 medio 2005

medio 2006

medio 2007

medio 2008

nov. 2008

juni 2009

okt. 2009


feb. 2010

juni 2010

dec. 2010

aug. 2011

TI Nederland

In figuur 40 is tevens het aantal werkzoekende monteurs weergegeven dat hooguit 6 maanden bij het UWV staat ingeschreven. In de periode oktober 2008 – december 2009 stijgt dit aantal van circa 1.700 naar ruim 4.600. Bij werkzoekenden, die korter dan 6 maanden staan ingeschreven, wordt er vanuit gegaan dat zij een korte afstand tot de arbeidsmarkt hebben en dus direct bemiddelbaar zijn naar werk. Bij personen die langer dan een half jaar werkloos zijn, zijn vaak aanvullende maatregelen in de vorm van training en/of loonsuppletie nodig om hen weer aan het werk te krijgen.

Bron: Enquête onder TI-bedrijven, diverse jaren * Het aantal in november 2008 geïnterviewde bedrijven is te klein om een uitsplitsing naar regio te maken.

Aanvankelijk vooral afname van mvv’s in monteurfuncties De afname van het aantal moeilijk vervulbare vacatures in de eerste helft van 2009 heeft zich niet onmiddellijk in alle functies in dezelfde mate voorgedaan. Vooral voor de monteurfuncties gaat op dat het aantal mvv’s in de eerste helft van 2009 sterk is afgenomen. Overigens lijkt het aantal TI-bedrijven met mvv’s in de functie van monteur vanaf medio 2010 weer toe te nemen (zie figuur 38 en 39).

Figuur 40 laat zien dat er tot januari 2009 meer vacatures voor monteurs bij het UWV geregistreerd stonden dan werkzoekende monteurs die korter dan een half jaar bij het UWV ingeschreven staan. In een dergelijke situatie spreekt het UWV van een zeer krappe arbeidsmarktsituatie voor monteurs. Vanaf januari 2009 neemt het aantal werkzoekende monteurs die hooguit 6 maanden bij het UWV staan ingeschreven snel toe, terwijl het aantal geregistreerde vacatures voor monteurs verder afneemt. Figuur 40 brengt dus de ontspanning op de arbeidsmarkt voor monteurs in beeld. In december 2009 staan er bij

Maar inmiddels ook minder mvv’s bij technische staffuncties en leidinggevende functies Het heeft wat langer geduurd voordat de recessie ook tot duidelijk minder mvv’s leidde bij de technische staffuncties en de leidinggevende functies. In augustus 2011 is

Figuur 39 – Percentage TI-bedrijven met moeilijk vervulbare vacatures in de genoemde functies TI Nederland

Gelderland/Overijsssel 60

60

50

50 38

40 30 20

30

22 14

42

40 22

21 11 6

10

20

13 6

5

7

3

6

2

4

13

14

13

11

10

5

6

8

7

1

4

4

4

5

2

0

0 medio 2008

2009

medio 2008

augustus 2011

moeilijk vervulbare vacature(s) in functie van leerlingmonteur moeilijk vervulbare vacature(s) in functie van monteur moeilijk vervulbare vacature(s) in functie van eerste monteur moeilijk vervulbare vacature(s) in staffunctie (calculator, engineer, tekenaar, werkvoorbereider) moeilijk vervulbare vacature(s) in leidinggevende functie(s

2009*

augustus 2011

moeilijk vervulbare vacature(s) in functie van leerlingmonteur moeilijk vervulbare vacature(s) in functie van monteur moeilijk vervulbare vacature(s) in functie van eerste monteur moeilijk vervulbare vacature(s) in staffunctie (calculator, engineer, tekenaar, werkvoorbereider) moeilijk vervulbare vacature(s) in leidinggevende functie’s

Bron: Enquête onder TI-bedrijven, diverse jaren * In 2009 is zowel in juni als in oktober een enqête onder TI-bedrijven gehouden.

34

Figuur 40 – Bij UWV* geregistreerde vraag naar en aanbod van monteurs (lager en middelbaar), periode 2007-2011 (aantallen)

Gelderland - Overijssel 2.000 1.725

1.800

1.504

1.600

1.414 1.400 1.200

1.092 901

992

885

901

1.000

966

937

851 800

661 635 452

317

364 423

400 250

647

572

600

504 485

387

272

200 0 II I 2007 Kwartaal

III

IV

I 2008

II

III

IV

I 2009

II

III

IV

I 2010

II

III

IV

I 2011

II

III

totaal werkzoekende monteurs (lager en middelbaar) totaal vacatures monteurs (lager en middelbaar) aantal werkzoekende monteurs lager en middelbaar (< 6 maanden ingeschreven) aantal werkzoekende monteurs lager en middelbaar (6 maanden of langer)

TI-Nederland 12.000

9.577

10.000

8.893 8.101 8.000

7.474 6.320

6.000

6.068

5.721

5.123

4.905

5.076

4.341 4.000

3.694

3.352 2.822

2.000

1.727

1.753

3.879

4.672

3.025

2.626 2.131

2.516

2.186

2.144

0 I II 2007 Kwartaal

III

IV

I 2008

II

III

IV

I 2009

II

III

IV

I 2010

II

III

IV

I 2011

II

III

totaal werkzoekende monteurs lager en middelbaar aantal werkzoekende monteurs lager en middelbaar (< 6 maanden ingeschreven) totaal vacatures monteur lager en middelbaar aantal werkzoekende monteurs lager en middelbaar (6 maanden of langer)

Bron: Werk.nl; bewerking ITS * Het is bekend dat niet alle werkzoekende zich laten inschrijven bij UWV en ook gaat op dat niet alle vacatures worden aangemeld. De cijfers in figuur 40 vormen dus een onderschatting van de werkelijke aantallen. De cijfers geven echter, zeker voor de werkzoekenden en de vacatures op lager en middelbaar niveau, wel een betrouwbaar beeld van de tendensen die zich op de TI-arbeidsmarkt voordoen.

35

het UWV tegenover elke vacature voor monteur ruim 2 werkzoekende monteurs die hooguit 6 maanden staan ingeschreven. In termen van het UWV is de arbeidsmarkt voor monteurs in 2009 van zeer krap veranderd in een gemiddelde/ruime arbeidsmarkt. De hier beschreven ontwikkelingen op de TI-arbeidsmarkt in Nederland doen zich ook voor in de regio Gelderland/ Overijssel. Wel laat figuur 40 zien dat de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt van monteurs in deze regio in de eerste helft van 2011 afwijken. In de eerste helft van 2011 neemt namelijk het aantal vacatures voor monteurs in deze regio sterker toe dan landelijk, en neemt het aantal direct plaatsbare, werkzoekende monteurs duidelijk sterker af dan landelijk (zie figuur 40).

Blijkbaar kunnen de ontslagen TI-monteurs niet of maar gedeeltelijk in andere TI-bedrijven aan de slag, ondanks dat daar vacatures al langere tijd openstaan. Ten dele voor de hand liggende verklaringen Dat er op landelijk niveau sprake is van meer aanbod van dan vraag naar monteurs wil nog niet automatisch zeggen dat er geen (moeilijk vervulbare) vacatures meer kunnen (blijven) bestaan. Hierbij kan bijvoorbeeld een rol spelen dat de werkgelegenheid in de installatietechniek eerder en meer is afgenomen dan in de elektrotechniek en in de koeltechniek. Bovendien is er ook binnen deze vakgebieden nog weer sprake van diverse disciplines en niveaus bij de monteur functies en dat betekent dat niet iedere werkzoekende monteur zal passen bij of ingepast kan worden bij de bestaande vacature(s) van een TI-bedrijf. Bovendien zijn werkzoekende monteurs maar ook de TI-bedrijven meestal op zoek in de eigen regio. Landelijk gezien kan er weliswaar sprake zijn van werkzoekende monteurs die precies passen bij door TI-bedrijven benoemde vacatures, maar dan kan de afstand tussen vraag en aanbod nog een (te) groot probleem vormen. Bovendien is er landelijk gezien weliswaar sprake van ontspanning op de arbeidsmarkt voor monteurs, maar in sommige regio’s is deze ontspanning groter dan in andere.

Problemen in personeelsvoorziening wel verminderd, maar niet verdwenen De gepresenteerde gegevens maken duidelijk dat in de afgelopen jaren als gevolg van de economische crisis de problemen in de personeelsvoorziening in de technische installatiebranche zijn verminderd. Tegelijk komt naar voren dat zeker niet alle problemen zijn opgelost. Een deel van de TI-bedrijven geeft aan dat zij ook nu in 2011 (nog steeds) problemen met de personeelsvoorziening hebben. En 20-30 procent van de TI-bedrijven heeft in 2011 (nog steeds) met moeilijk vervulbare vacatures in de monteur functies te kampen.

Maar ook signalen dat mogelijk meer aan de hand is

Ondanks dat er inmiddels meer aanbod van dan vraag naar monteurs is

In de TI-arbeidsmarkt rapportage van 2009 hebben we aangegeven dat de gespannen arbeidsmarkt in de periode 2006-2008 veel TI-werkgevers weinig andere keus liet dan hun personeelstekort hanteerbaar te maken door (steeds) meer capaciteit in te lenen of in te huren. TI-werkgevers hanteren – zie ook figuur 27 en 30 – voor het vaste personeel namelijk bepaalde selectie-eisen ten aanzien van vakbekwaamheid en motivatie, en daarmee ten aanzien van de inzetbaarheid en productiviteit. In de enquêtes, die we regelmatig onder TI-bedrijven houden, kwam en komt steeds naar voren dat zij niet of nauwelijks bereid zijn op deze eisen in te leveren (zie figuur 41). Problemen in de personeelsvoorziening blijken dan vooral aangepakt te worden door personen in tijdelijke dienst te nemen, door meer uitzendkrachten in te lenen en door meer zzp’ers in te huren.

Dit is een opmerkelijk gegeven tegen de achtergrond van de veranderingen die zich inmiddels op de arbeidsmarkt van de TI-monteurs hebben voorgedaan. De UWV-cijfers – zie figuur 40 – laten namelijk zien dat er in 2007 en 2008 meer vraag naar monteurs was dan er direct bemiddelbaar aanbod beschikbaar was. In het laatste kwartaal van 2008 en het eerste kwartaal van 2009 verandert dit echter ingrijpend. Vanaf begin 2009 staat er bij UWV meer direct bemiddelbaar aanbod van monteurs geregistreerd dan vraag naar monteurs vanuit de technische installatiebranche. Dat is ook begin 2011 nog steeds het geval. Ook de gegevens uit de enquêtes, die we met regelmaat onder TI-bedrijven houden, laten zien dat er monteurs beschikbaar komen. Zo meldt zowel in 2010 als in 2011 ruim een kwart van de TI-bedrijven in deze regio dat zij tijdelijke contracten niet hebben verlengd en 12 procent (2010), respectievelijk 7 procent (2011) meldt dat zij werknemers met een vaste aanstelling hebben ontslagen (zie ook figuur 36).

Het inzetten van uitzendkrachten en zzp’ers brengt extra kosten met zich mee, maar in een periode van hoogconjunctuur kan dit ook aangezien bedrijven dan minder op prijs hoeven te concurreren en dus met betere marges kunnen werken. Perioden van recessie worden door bedrijven gebruikt om het personeelsbestand op te schonen. Zoveel mogelijk wordt afscheid genomen van de relatief duurdere (vaak oudere werknemers, zie ook figuur 20), relatief minder productieve en minder goed inzetbare werknemers. Er is in de recessie namelijk niet alleen minder werk, maar tevens staan de prijzen onder druk, hetgeen betekent dat er minder marge voor de bedrijven is.

En toch neemt het aantal TI-bedrijven met moeilijk vervulbare vacatures in de monteur functies in 2009 en 2010 niet verder af, en in 2011 zelfs weer wat toe (zie figuur 39).

36

Figuur 41 – Percentage TI-bedrijven dat de genoemde maatregelen toepast om problemen in de personeelsvoorziening op te lossen of te verminderen (er is steeds gepercenteerd op alle TI-bedrijven) Gelderland/Overijssel (meer) tijd en geld steken in werving (meer) mensen inlenen

TI-Nederland 38

9

(meer) tijd en geld steken in werving

27

11

(meer) mensen inlenen

13 13

(meer) zzp'ers inhuren (meer) overwerken/overuren

4

(meer) zelf gaan opleiden (meer) stagiair(e)s inzetten

0

(meer) leerlingen inzetten

3

(meer) werk uitbesteden

9

(meer) leerlingen inzetten

8

1

minder hoge eisen stellen bij vacatures

2

(meer) buitenlanders aantrekken

0

2

hoge salarissen/mensen wegkopen

0 0

(meer) stagiair(e)s inzetten

2008

30

40

11

3 0

(meer) buitenlanders aantrekken

20

12

3

0

hoge salarissen/mensen wegkopen 10

12

2

minder hoge eisen stellen bij vacatures

6

12

6

(meer) werk uitbesteden

4

19

3

(meer) zelf gaan opleiden

9

20

9

(meer) overwerken/overuren

15

3

30

10

(meer) zzp'ers inhuren 17

41

9

0

4 3 3

0

10

20

2011

30

2008

40

50

2011

Bron: Enquête onder TI-bedrijven, 2008 en 2011

Figuur 42 – Percentage TI-bedrijven dat genoemde maatregelen neemt om de marktpositie te versterken

De recessie leidt er dus toe dat het aantal werkzoekende monteurs fors toeneemt, maar ook dat het daarbij om gemiddeld minder productieve werknemers gaat. Het aanbod van monteurs neemt dus toe door de recessie, maar tegelijkertijd gaat op dat dit aanbod minder goed past bij, respectievelijk in te passen is in de vacatures van de TI-bedrijven. Het gaat namelijk om vacatures die de bedrijven willen oplossen door er mensen voor in dienst te nemen, dus om vacatures waarbij de bedrijven geen concessies willen doen aan de functie-eisen. Daar zijn bedrijven nauwelijks toe bereid in een situatie van hoogconjunctuur en al helemaal niet in een situatie van laagconjunctuur. In de laatste situatie moeten door de druk op de prijzen hoge eisen gesteld worden aan de productiviteit van de werknemers.

16

(meer) gaan richten op andere activiteiten/werkzaamheden binnen de TI

7 12

(meer) scholing/kwalificering van het personeel

6 16

(meer) onderhoud i.p.v. nieuwbouw

11 15

(meer ) ontwikkeling van nieuwe producten/diensten

18 0

5

10

15

TI Nederland

20

25

30

35

40


Bron: Enquête onder TI-bedrijven, 2011

Deel van de TI-bedrijven zoekt oplossing (ook) in versterking marktpositie

Het percentage werknemers dat in een bedrijf met een Bop werkt stijgt in Gelderland/Overijssel van 49 procent in 2007 naar 62 procent in 2009 en nog verder naar 70 procent in 2011. Het bereik van de collectieve OSR onder werknemers is daarmee in deze regio groter dan landelijk in de TI, waar deze percentages respectievelijk 47 procent, 57 procent en 65 procent bedragen.

Voor een deel van de TI-bedrijven vormt de recessie aanleiding om (meer) in te zetten op maatregelen om hun marktpositie te versterken door nieuwe markten aan te boren. Bij de TI-bedrijven in de regio Gelderland/Overijssel komen dergelijke maatregelen minder vaak voor dan gemiddeld bij alle TI-bedrijven in Nederland (zie figuur 42). Alleen de maatregel ‘(meer) ontwikkeling van nieuwe producten/diensten’ wordt in Gelderland/Overijssel iets vaker toegepast dan landelijk gezien.

Het feitelijk gebruik van de OSR, afgemeten aan de aantallen werknemers waarvoor daadwerkelijk scholingsdagen zijn gedeclareerd, is eveneens toegenomen. Het percentage werknemers dat op individuele basis dan wel in het kader van een bedrijfsopleidingsplan scholing volgde met vergoeding vanuit de OSR steeg in Gelderland/Overijssel van 18 procent in 2006 naar 20 procent in 2007 en verder naar 31 procent in 2008. Daarmee is het feitelijk gebruik van de OSR in deze regio in deze jaren iets meer gestegen dan landelijk in de TI. Na 2008 zet een daling in, namelijk naar 30 procent in 2009 en verder omlaag naar 26 procent in 2010. Het feitelijk gebruik van de OSR ligt daarmee in 2010 net iets boven het landelijke niveau van 23 procent.

Afname gebruik scholingsregeling OSR Het percentage bedrijven dat met een bedrijfsopleidingsplan (Bop) werkt stijgt in de regio Gelderland/Overijssel van 12 procent in 2007 naar 17 procent in 2010, maar daalt vervolgens naar 16 procent in 2011. Landelijk stijgt het percentage van 9 naar 13 procent in 2010 en daalt vervolgens naar 12 procent in 2011. Vooral grote bedrijven werken met Bop’s (75% in 2011). Middelgrote bedrijven met 25-100 werknemers doen dit al minder (46%) en kleinere nauwelijks (5%). Dit geldt overigens niet alleen voor Gelderland/Overijssel. Het is een landelijk beeld.

37

Figuur 43 – Percentage TI-bedrijven dat genoemde maatregelen toepast (Er is steeds gepercenteerd op alle TI-bedrijven) Gelderland/Overijssel zorgen voor goede sfeer

41

27

betere secundaire arbeidsvoorwaarden (bijv. ruimere vakanatieregeling, hypotheekverz., ziektekostenverz., etc.)

39

25

meer salaris

36

20

(meer) mogelijkheden voor bijscholing

22

16

(meer) mogelijkheden voor vakopleiding

20

12 7

medewerkers (meer) bij gang van zaken betrekken (meer) rekening houden met voorkeuren werknemers wat betreft werktijden

0

(meer) rekening houden met voorkeur werknemers wat betreft werkzaamheden

0

10 11 9

betere werkuitrusting (bedrijfskleding, gereedschap)

5

7

2 2

medewerkers (meer) bij planning werkzaamheden betrekken medewerkers op gevarieerde/uitdagende projecten inzetten

4

1 2

medewerkers (sneller) naar hogere functies laten doorstromen

3

1 1

(meer) mogelijkheden voor deeltijdwerk 0

10

20

30 2008

40

50

2011

TI Nederland zorgen voor goede sfeer

40

31

betere secundaire arbeidsvoorwaarden (bijv. ruimere vakanatieregeling, hypotheekverz., ziektekostenverz., etc.)

40

18

meer salaris

34

15

(meer) mogelijkheden voor bijscholing

22

12

(meer) mogelijkheden voor vakopleiding

21

14

medewerkers (meer) bij gang van zaken betrekken

9

7

(meer) rekening houden met voorkeuren werknemers wat betreft werktijden

10

1

(meer) rekening houden met voorkeur werknemers wat betreft werkzaamheden

3

betere werkuitrusting (bedrijfskleding, gereedschap)

3

medewerkers (meer) bij planning werkzaamheden betrekken

3

medewerkers op gevarieerde/uitdagende projecten inzetten

8 5 5

4

medewerkers (sneller) naar hogere functies laten doorstromen

2

(meer) mogelijkheden voor deeltijdwerk

0

5

3

2

0

10

20

30 2008

Bron: Enquête onder TI-bedrijven, 2008 en 2011

In 2011 minder aandacht voor bedrijfsbinding, maar nog wel bij meerderheid TI-bedrijven In 2008 namen praktisch alle TI-bedrijven maatregelen om de bedrijfsbinding van werknemers aan het bedrijf te bevorderen. In 2011 is dit nog bij bijna twee derde van de TI-bedrijven, zowel in deze regio als landelijk, het geval. Voor vrijwel alle maatregelen gaat op dat ze in 2011 minder toegepast worden dan in 2008. Dat geldt vooral voor bindingsmaatregelen in de sfeer van primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden (zie figuur 43).

38

2011

40

50

In totaal halen in het schooljaar 2010/2011 in de regio zo’n 795 leerlingen van TI-opleidingen hun diploma. Deze gediplomeerde TI’ers komen in het schooljaar 2011/2012 beschikbaar voor de arbeidsmarkt. Het merendeel van hen (66%) heeft een hbo-diploma in de elektrotechniek, werktuigbouwkunde of technische bedrijfskunde behaald. Het aantal op de arbeidmarkt instromende TI-gediplomeerden zal naar verwachting dalen tot een aantal van 755 in 2016. Dit is een afname van 5 procent. Landelijk zien we in deze periode een afname van 18 procent.

Prognoses voor de periode 2012-2016 Van de 795 TI-gediplomeerden uit schooljaar 2010/11 komen er 185 in schooljaar 2011/12 in TI terecht Hoeveel TI-gediplomeerden stromen jaarlijks door naar de TI-arbeidsmarkt? In overzicht 44 geven we een schatting. In het overzicht maken we onderscheid tussen het aanbod van TI-gediplomeerden en de wervingskracht van de TI-branche, dat wil zeggen de mate waarin de TI er in slaagt deze TI-gediplomeerden naar de eigen branche te halen. Het aanbod is een prognose van het aantal TI-gediplomeerden dat beschikbaar komt voor de hele arbeidsmarkt. Omdat we weten dat niet alle TI-gediplomeerden naar de TI zullen gaan, is bepaald wat de wervingskracht van de TI is. Hierbij zijn we uitgegaan van het aandeel TIgediplomeerden dat in de afgelopen jaren feitelijk in de TI is gaan werken.

De TI-branche in deze regio weet in 2011/2012 naar verwachting circa 185 TI-gediplomeerden te werven die in 2010/2011 hun diploma hebben gehaald. Naar verwachting daalt dit aantal in 2015/2016 naar 120, een daling van 35 procent (landelijk -39%). In 2012 heeft de regio dus een wervingskracht van gediplomeerden van minder dan 25 procent, want van de 795 beschikbare gediplomeerden zal de regio 185 gediplomeerden naar de TI weten te trekken. Met name van de hbo-gediplomeerden gaat in de regio een groot deel naar andere sectoren. Bij het hbo ligt dat ook voor de hand, aangezien de opleidingen waar het hier om gaat zich ook uitdrukkelijk op een breder beroepenveld richten dan alleen de TI. De TI (v)mbo gediplomeerden zijn daarentegen wèl specifiek opgeleid voor de TI-branche. Hier ligt het dus wèl voor de hand dat deze gediplomeerden ook daadwerkelijk in de TI terecht komen. Ook van deze gediplomeerden komt echter een fors deel niet (direct) in de TI-branche terecht.

Hierin treden duidelijke verschillen op naar opleidingsniveau. Van het aanbod van TI vmbo gediplomeerden komt jaarlijks circa 64 procent in de TI-branche terecht. Van het aanbod van TI mbo gediplomeerden komt jaarlijks circa 46 procent in de TI-branche terecht. De wervingskracht bij het aanbod van hbo-gediplomeerden is slechts 10 procent. De desbetreffende hbo-opleidingen leiden echter ook voor een breed beroepenveld op en dus niet alleen voor de TI. Dat geldt zeker voor de regio Gelderland/Overijssel. De hbo-opleiding AOT (Algemene Operationele Technieken) komt in deze regio namelijk niet voor. En juist van deze opleiding stromen vrij veel gediplomeerden door naar de TI.

Overzicht 44 – Aantal gediplomeerden dat uit TI-onderwijs doorstroomt naar de arbeidsmarkt (schatting 2011 t/m 2016) regio Gelderland/Overijssel

2011

2012

2013

2014

2015

2016

115

90

70

65

60

55

25

20

15

15

15

10

90 0

70 0

55 0

50 0

45 0

45 0

55 75

55 70

45 65

45 55

40 50

35 50

55 5

50 5

45 5

40 0

35 0

35 0

525

540

555

575

590

605

35

35

40

40

40

40

vmbo aanbod vmbo (uitstroom naar BBL)* vmbo (geen vervolgonderwijs) vmbo wervingskracht (=64%) vmbo (uitstroom naar BBL) vmbo (geen vervolgonderwijs) mbo aanbod niveau 1-2 niveau 3-4 mbo wervingskracht (=46%) niveau 1-2 niveau 3-4 hbo aanbod hbo-TI** hbo wervingskracht (=7%) hbo-TI**

* In deze schatting worden de vmbo-gediplomeerden die doorstromen naar een BBL-opleiding in het mbo meegenomen. Zij worden door werkgevers veelal gezien als (potentiële) werknemers en worden hier dus beschouwd als doorstroom naar de arbeidsmarkt. ** Tot hbo TI-opleidingen behoren de opleidingen AOT, elektrotechniek, werktuigbouwkunde en technische bedrijfskunde.

39

Overzicht 45 – Uitgangspunten bij de prognose 2012-2016 2013

2014

2015

economische groei (bbp volgens CPB)*

-1,4

2012

1,25

1,25

1,25

2016 1,25

ontwikkeling werkgelegenheid in de TI (EIB) werkgelegenheidsmutatie metaalbranche werkgelegenheidsmutatie bouw werkgelegenheidsmutatie groothandel

-1,0 0,9 -1,8 1,4

1,5 0,6 0,6 1,1

1,5 0,6 0,6 1,1

1,5 0,6 0,6 1,1

1,5 0,6 0,6 1,1

* Als uitgangspunt is de crisisvariant van het CPB gehanteerd. Deze variant veronderstelt een lagere groei dan de basisvariant van het CPB. Dit sluit beter aan bij de ontwikkelingen die we eind november 2011 in de economie in zijn geheel en de TI in het bijzonder zien dan de basisvariant Bron: CPB (2011), CBS Statline, bewerking ITS

Tijdelijk afnemende vraag naar personeel

hoefte van bedrijven is groter dan de wervingsbehoefte op branche-niveau. Immers, een deel van de wervingsbehoefte ontstaat door doorstroom binnen de TI-branche, dus door werknemers die van TI-bedrijf wisselen.

Medio 2011 verwacht 22 procent van de TI-bedrijven in deze regio te zullen groeien en 6 procent houdt er rekening mee dat het bedrijf zal inkrimpen in 2011. Een jaar eerder waren de verwachtingen wat minder positief; op dat moment verwachtte 20 procent van de bedrijven te zullen groeien en 10 procent verwachtte een krimp. Ondanks de slechtere economische situatie zijn er dus nog steeds bedrijven die verwachten personeel te zullen werven om uitgestroomde werknemers te vervangen (vervangingsvraag) en om te kunnen groeien (uitbreidingsvraag). Ook bedrijven die niet groeien of zelfs krimpen kunnen personeel nodig hebben omdat er personeel uitstroomt vanwege pensionering of baanverandering. De vervangingsvraag samen met de uitbreidingsvraag (of krimp) wordt de wervingsbehoefte genoemd. De wervingsbe-

Op basis van de vervangingsvraag en de uitbreidingsvraag is een prognose gemaakt van de wervingsbehoefte van de TI-bedrijven in regio Gelderland/Overijssel voor de periode 2012-2016. Hierbij is rekening gehouden met verschillen in uitstroom tussen 57-plussers en werknemers jonger dan 57 jaar. De prognoses zijn mede gebaseerd op de ramingen van het EIB voor de groei van het benodigde arbeidsvolume van werknemers bij bouw- en installatiebedrijven in de periode 2012-2016 (EIB, 2011) én op de voorspellingen (crisisvariant) van het CPB van de conjunctuur in deze periode (CPB, 2011). De groeiverwachting van het EIB is opgesteld in januari 2011 en bijgesteld

Overzicht 46 – Prognose totale wervingsbehoefte (afgerond), respectievelijk de behoefte aan schoolverlaters en zij-instromers, alsmede de schatting van de wervingskracht van gediplomeerde schoolverlaters voor de TI-arbeidsmarkt (afgerond) in de periode 2012-2016 2012 -305 3.380 3.075

2013 460 3.370 3.830

2014 470 3.395 3.865

2015 475 3.590 4.065

2016 485 3.645 4.130

2.685 390

3.345 485

3.345 520

3.540 525

3.595 535

180 50 160

225 60 200

240 70 210

245 70 210

250 70 215

410

365

335

305

295

185 50 175

160 50 155

145 45 145

130 45 130

120 45 130

20

-120

-185

-220

-240

TI

5

-65

-95

-115

-130

TI-verwant

0

-10

-25

-25

-25

15

-45

-65

-80

-85

a. groei of krimp TI-branche uitstroom uit TI-branche wervingsbehoefte TI-branche waarvan: zij-instromers schoolverlaters waarvan: TI TI-verwant overig b. wervingskracht schoolverlaters waarvan: TI TI-verwant overig c. tekort (-) of overschot (+) aan schoolverlaters waarvan:

overig

40

in november 2011. De groei in 2011 blijkt namelijk iets gunstiger uit te vallen dan men in januari 2011 verwachtte. De verwachtingen voor 2012 daarentegen zijn inmiddels minder rooskleurig. Er is uitgegaan van een krimp van 1 procent in 2012. Voor de jaren 2013-2016 verwacht het EIB dat de werkgelegenheid van werknemers weer zal gaan stijgen met 1,5 procent per jaar.

komen werken (wervingskracht vergroten) en/of meer gediplomeerden uit andere (overige) opleidingen moeten aantrekken. Een deel van de TI-instroom komt ook nu al van andere dan TI of TI-verwante opleidingen. Dat ligt ook voor de hand. In de TI is immers niet alleen sprake van technische functies zoals monteur en engineer, maar ook van algemene functies zoals receptioniste en secretaresse. De werkgelegenheid in de TI bestaat voor ongeveer 20 procent uit medewerkers in deze algemene functies. Van de instromende schoolverlaters heeft echter een substantieel deel (40%) geen TI- of TI-verwante opleiding. Ook voor de technische functies in de TI gaat dus op dat er ten dele schoolverlaters voor worden aangetrokken die geen TI- of TI-verwante opleiding hebben. Dit hebben we eerder ook al laten zien (zie figuur 25 en 26). Van alle schoolverlaters die de TI jaarlijks aantrekt heeft dus 40 procent geen TI-opleiding of TI-verwante opleiding. Als het aanbod vanuit de TI en TI-verwante opleidingen samen voldoende is om ten minste zestig procent van de wervingsbehoefte te voldoen, zal het de TI normaliter lukken om alle vacatures (ook van overige opleidingen) te vullen.

Bij het opstellen van het model bleek verder dat de ontwikkelingen van de werkgelegenheid in de metaal, de bouw en de groothandel van invloed zijn op de vervangingsvraag in de TI. Dit kan worden gezien als indicator voor de concurrentie tussen branches in het aantrekken van personeel. Overzicht 45 geeft de uitgangspunten die in de prognose zijn gehanteerd voor alle variabelen in het model die invloed hebben op de ontwikkeling van de vraag naar personeel in de TI. TI heeft instromers uit TI, TI-verwante en overige opleidingen Dit jaar konden we voor het eerst op persoonsniveau nagaan voor instromende schoolverlaters wat het niveau en de richting van de opleiding was. Uit deze analyses bleek dat een niet onaanzienlijk deel van de TI-gediplomeerden niet in de TI gaat werken, maar ook dat heel wat gediplomeerden van andere opleidingen wèl in de TI komen werken. Voor de prognose wordt met beide rekening gehouden. De toekomstige wervingsbehoefte wordt onderverdeeld naar drie groepen: • gediplomeerden uit TI-opleidingen: vmbo/mbo: elektro-, of installatietechniek, instalektro, koudetechniek hbo: AOT, werktuigbouw, elektrotechniek, technische bedrijfskunde; • gediplomeerden uit TI-verwante opleidingen (metaal, bouw, sectorbrede techniekopleidingen); • gediplomeerden uit overige opleidingen.

De totale wervingsbehoefte van de TI-bedrijven in Gelderland/Overijssel in 2012 wordt geraamd op 3.075 personen (zie overzicht 46). In 2012 is de wervingsbehoefte minder dan in latere jaren omdat de werkgelegenheid in de branche in 2012 daalt. In de volgende jaren stijgt de wervingsbehoefte geleidelijk naar 4.130 in 2016. Om na te kunnen gaan of er voldoende schoolverlaters zijn om opengevallen of openstaande plaatsen te bezetten, is bekeken hoeveel gediplomeerden beschikbaar komen voor de arbeidsmarkt en hoeveel de TI daarvan weet te werven. Jaarlijks hebben de TI-bedrijven in Gelderland/Overijssel zo’n 225 tot 250 TI-opgeleide schoolverlaters nodig. In 2012 is dat door de (tijdelijk) slechtere economische situatie minder, namelijk zo’n 180. In overzicht 46 is ook het aanbod van schoolverlaters dat de TI zal weten te werven (wervingskracht) weergegeven. Doordat het aantal schoolverlaters met een TI-diploma afneemt, zullen er steeds minder TI-gediplomeerden instromen in de TI-banen. In 2012 is er nog geen sprake van een tekort aan TI-

Om te kunnen bepalen of er in de toekomst voldoende schoolverlaters beschikbaar zijn voor de TI, is het toekomstige aanbod van gediplomeerden van TI-opleidingen en van TI-verwante opleidingen in beeld gebracht. Als dit onvoldoende is om in de wervingsbehoefte te voorzien, zal de TI extra moeite moeten doen om een groter deel van deze gediplomeerden er toe te brengen in de TI te

Figuur 47 – Aansluiting tussen behoefte en beschikbaarheid vmbo-, mbo- en hbo-schoolverlaters (raming 2012 en 2016) 2012, Gelderland/Overijssel

2016, Gelderland/Overijssel

400

400

350

350

300

300

250

245

220

335

250

200

200

150

120

75

100

35

50

0

90

75

100

25

50

170 135

150

115

0 vmbo

mbo wervingsbehoefte

hbo

vmbo

wervingskracht

mbo wervingsbehoefte

41

wervingskracht

hbo

gediplomeerden. In 2013 bestaat het tekort uit 65 TI-gediplomeerden en dit neemt toe tot 130 TI-gediplomeerden in 2016. De wervingsbehoefte en de wervingskracht van gediplomeerden van TI-verwante opleidingen is in 2012 met elkaar in evenwicht, maar ook hier zal vanaf 2013 een tekort optreden. Het tekort zal oplopen van 10 in 2013 tot 25 in 2016. Ook bij het aantrekken van schoolverlaters met overige opleidingen zal de TI vanaf 2013 in toenemende mate op problemen stuiten. De prognose is dus dat de TI voor alle drie categorieën schoolverlaters vanaf 2013 met tekorten te maken krijgt. Het totale tekort zal in deze regio oplopen naar zo’n 240 personen. Deze problemen worden nog groter doordat het aanbod van gediplomeerden naar opleidingsniveau ook nog eens niet goed aansluit bij de wervingsbehoefte van de TI-bedrijven. We zullen dit nader toelichten.

niveau. In 2016 zullen de tekorten zowel op vmbo- als op mbo-niveau verder zijn toegenomen. Op hbo-niveau worden geen tekorten verwacht, althans niet van schoolverlaters. Hierbij speelt echter ook een rol dat de meeste TI-bedrijven niet op zoek zijn naar hbo-schoolverlaters maar naar hbo’ers met werkervaring. Het is duidelijk dat de TI bij ongewijzigd beleid steeds grotere problemen zal krijgen om voldoende schoolverlaters van het gewenste niveau en richting aan te trekken. Eén oplossingsrichting is dat de TI de werkvingskracht met betrekking tot de schoolverlaters van TI-opleidingen/TIverwante opleidingen vergroot. Deze wervingskracht kan echter niet tot 100 procent opgevoerd worden, aangezien ook andere bedrijven en branches op zoek zijn naar de schoolverlaters van deze opleidingen. Vandaar dat het van groot belang is dat de TI, waar mogelijk in samenwerking met andere branches, de instroom van deze opleidingen bevordert.

Vooral tekorten aan vmbo’ers In figuur 47 wordt de situatie voor de komende jaren uitgesplitst naar opleidingsniveau. De wervingsbehoefte van 390 schoolverlaters in 2012 betreft voornamelijk vmbo’ers en mbo’ers. Zoals uit de figuur blijkt, zal er al in 2012 een tekort zijn aan TI-gediplomeerden op vmbo- en mbo-

Een andere oplossingsrichting is dat de TI zich (nog) meer gaat richten op schoolverlaters van andere, overige opleidingen. Dit zal dan wel vaak gepaard moeten gaan met aanvullende kwalificering van deze nieuwkomers.

42

Literatuur A-Advies (2011). Wat vrouwen willen. Wat vrouwen boeit en bindt aan de technische installatiebranche. ABN Amro (2009). Installing the future. Over roze brillen, eeuwige kansen en echte innovaties. Beek, N. van der & H. Roodenburg (2007). Beroepen in de technische installatiebranche. Woerden: MarktMonitor. Blauw Research (2006). Uitstroom uit de Technische Installatiebranche. Onderzoek onder werkgevers in en oud-werknemers van de TI-bedrijven. Blauw Research. Breugel, G. van, D. Fouarge, A. de Grip, B. Kriechel & J. van Thor (2011). Arbeidsmarktmonitor Metalektro. Editie 2011. Maastricht ROA. CBS (2007). Moeilijk vervulbare vacatures verdrievoudigd. Webmagazine juli 2007. CPB (2011). Juniraming 2011. Economische vooruitzichten 2011 en 2012. Den Haag: CPB. CPB (2011). Macro Economische Verkenning 2012. Den Haag: CPB. Cuelenaere, B. & V. Veldhuis (2011). Herintreding werkloze 55-plussers. Den Haag: RWI. Dingemans, K. (2009). Permanent competent. Vier profielen van de medewerker in 2020. Hilversum: Hiteq. Ecorys (2009). Uitzendkrachten in beweging. De samenstelling van de uitzendpopulatie in goede en slechte tijden. Rotterdam: Ecorys. EIB (2010). Crisis en herstel in de bouwsector. Amsterdam: EIB. EIB (2011). Trends en ontwikkelingen in de afbouwbranche. Amsterdam: EIB. EIB (2011). Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid, 2011. Amsterdam: EIB. EIM. Kennissite MKB en Ondernemerschap www.ondernemerschap.nl, november 2011. Gier, E. de, S. Grevel, F. Miedema & G. Vrieze (2008). Onder druk wordt alles vloeibaar. Onderzoek naar activering van de granieten kern in de bijstand op de stedelijke arbeidsmarkt. Den Haag: Nicis institute. Graaf, D., A. Heyma & C. van Klaveren (2007). De arbeidsmarkt van hoger opgeleide bèta’s. Amsterdam: SEO. Grip, A. de (2008). Technici gezocht. Maastricht: ROA. Haas, J. & R. Beilsma (2008). Leerlingpaden 2008. Installatie- en elektrotechniek onderwijs binnen RBPI Zuid-Holland. Lutten: H&L. Hoevenagel, R., N. de Vries & F. Pleijster (2007). Stroom gegarandeerd. Arbeidsproblematiek rond de vervanging van de Nederlandse stroomnetten. Zoetermeer: EIM. Hooijkaas, W., M. Sprengers, A. Zwinkels (2009). Innovaties in de Technische Installatiebranche update 2009. Woerden: MarktMonitor. OCW (2006). Referentieramingen. Den Haag: Ministerie van OCW. OOM (2010). OOM Managementsamenvatting Monitor 2009. Hazerswoude-dorp: OOM. Ooy, W. van (2008). Rendementen ROI 2007. Verzameling en analyse van gegevens uit het ROI leerlingvolgsysteem. Woerden: MarktMonitor. Pleijster, F., R. Braaksma, P. van Hoorik, A. Pikaart, A. Zwinkels & A. Muizer (2010). Radar- 2020. Verkenning van belangrijke toekomstontwikkelingen voor installatiebedrijven. Zoetermeer: Uneto-Vni. ROA (2011). HBO-monitor 2010. De arbeidsmarktpositie van afgestudeerden van het hbo. Maastricht: ROA. ROA (2008). Schoolverlaters tussen onderwijs en arbeidsmarkt 2007. Maastricht: Universiteit Maastricht. ROA (2009). De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2014. Maastricht: ROA. RWI (2011). Arbeidsmarktanalyse 2011. Den Haag: RWI. RWI (2011). G(oud)! Kansen creëren voor werkloze ouderen. Den Haag: RWI Sandijk, M. van, M. Sprengers & A. Zwinkels (2011). Innovaties over de sectorgrenzen 2010-2020. Woerden: MarktMonitor. Schmeets, H. & H. Bierings (2007). Het mobiliseren van vrijwillig inactieven. Sociaal-economische trends, 1e kwartaal 2007. Voorburg: CBS.

43

SER (2011). Werk maken van baan-baanmobiliteit. Den Haag: SER. Swaters, M. & H. A. Tissing (2001). Wat werkt. Good practices voor werving en behoud van technisch personeel. Amersfoort: Bureau Bartels BV. TechniekTalent. Nu (2011). Techknow. Alles over jongeren van nu. Woerden: TechniekTalent.Nu. Tillaart, H. van den & J. Warmerdam (2011). Zelfstandigen zonder personeel in de technische installatiebranche. Nijmegen: ITS. Tillaart, H. van den, J. Warmerdam, S. Elfering, C. van Rens, H. Vermeulen en W. de Wit (2011). Van opleiding naar werk in de Technische installatiebranche. Instroom, werving, opleiding en doorstroming van nieuwe werknemers in de TI. Nijmegen: ITS. Tillaart, H. van den, S. Elfering, H. Vermeulen, C. van Rens, J. Warmerdam, W. de Wit, J. Doesborgh & N. van Kessel (2010). Trends en ontwikkelingen in de Technische Installatiebranche 2010. Bedrijvigheid, arbeidsmarkt en beroepsopleiding in de periode 2011-2014. Nijmegen: ITS. UWV (2009). UWVWERKbedrijf. Arbeidsmarktprognose 2009-2010. Met een doorkijk naar 2014. Amsterdam: CWI. UWV Werkbedrijf & Colo (2011). Arbeidsmarktschets Techniek. Vraag en aanbod in Technische beroepen. Amsterdam: UWV Werkbedrijf Wagenaar, S., T. Mos & F. Heere (2007). Arbeidsmarktinformatie 2007. Amsterdam: Kenteq/Dijk 12. Young Works (2008). Communicatie –advies OTIB. Advies over jongerencommunicatie m.b.t. installatietechniek.

44

Bijlage Vmbo Tabel 1 – Overzicht van vo-scholen die opleidingen TI, sectorbreed en intersectoraal techniek aanbieden per LPI 2010/11 elektrotechniek

installatietechniek

instalektro

sectorbreed

intersectoraal techniek

LPI

Scholen

Twente

Openbare SG t Stedelijk Lyceum

x

x

-

x

-

Jacobus Fruijtier SG

-

-

-

-

x

Protestants SG Het Noordik

x

-

-

x

-

Pius X College SG

x

-

-

-

x

Reggesteijn Christelijke SG

x

-

-

-

x

Openbare SG Erasmus

-

-

x

-

-

Twents Carmel College

x

-

-

-

x

Het Assink Lyceum

-

-

-

-

x

Katholieke SG ST Canisius

-

-

-

-

x

Bonhoeffer College

x

x

-

x

x

De Waerdenborch SG

-

-

x

x

x

Zwolle

Harderwijk

Vallei

Tiel

SG Twickel

-

-

-

x

x

Openbare SG Hengelo

x

-

-

x

-

Landstede

x

-

-

-

-

Almere College Ontmoetingsschool

x

-

-

-

-

Vechtdal College SG

x

-

-

x

-

Agnieten College

x

-

-

x

-

Carmel College Salland Katholieke SG

-

x

-

-

x

Rsgm Noord Oost Veluwe

x

-

-

-

-

Regionale SG Tromp Meesters

x

-

-

x

-

SG van de Capellen

x

-

x

x

-

Prof dr S Greijdanus College

x

-

-

x

-

Thorbecke SG

x

-

-

-

-

SG Pieter Zandt

x

-

-

x

-

Nuborgh College

x

-

x

x

x

Corlaer College

x

-

-

-

-

Christelijke SG voor VMBO Harderwijk

x

-

-

-

x

Van Lodensteincollege SG

x

-

-

-

-

De Meerwaarde Techniek

x

x

-

x

x

Regionale SG Pantarijn

-

-

-

x

x

Christelijke SG Het Streek

x

x

x

x

-

SG De Lingeborgh

-

-

-

-

x

Van Lodensteincollege SG

x

-

-

-

-

Scholengroep Cambium

x

-

-

-

x

ORS Lek en Linge

-

-

-

-

x

Koningin Wilhelmina College

-

-

-

-

x

RSG Lingecollege

-

x

-

x

x

Steden-

Jacobus Fruijtier SG

x

-

-

x

x

driehoek

Etty Hillesum Lyceum

-

-

-

-

x

45

Vervolg Tabel 1

LPI

Scholen

Apeldoorn

Rooms Katholieke SG Veluws College

elektrotechniek

installatietechniek

instalektro

sectorbreed


x

-

-

x

-

Deventer

Christelijk VO Apeldoorn

x

x

-

x

x

Zutphen

Stedelijk Daltoncollege

x

-

-

x

-

Edison College*

x

-

-

x

x

Regionale SG Het Rhedens

-

-

-

x

-

Candea College

-

-

-

-

x

Arentheem College

x

-

-

-

x

Over Betuwe College

-

-

-

x

-

Lorentz Groep

x

-

-

x

x

SG Gelders Mozaïek

-

-

-

x

-

Arnhem

Nijmegen

Maaswaal College

-

-

-

x

-

Montessori College

-

-

-

-

x

Canisius College

x

-

x

x

x

Pax Christi College

-

-

-

x

-

Mondial College

-

-

-

x

-

Achterhoek

Christelijk College Schaersvoorde

x

-

-

x

-

Liemers

St. Ludgercollege

x

x

-

-

x

Rooms Katholieke SG Marianum

-

-

-

x

x

Het Assink Lyceum

x

-

-

-

x

Almende College

-

-

-

-

x

Liemers College

-

-

-

x

-

* De Openbare Scholengemeenschap Apeldoorn heet het Edison College.

46

Tabel 2 – Vmbo: aantal leerlingen TI, sectorbreed en intersectoraal techniek naar leerweg, leerjaar en LPI 2006/07 – 2010/11 schooljaar

4e

3e

4e

3e

4e

196

145

199

164

133

181

120

129

71

111

93

80

92

60

84

105

80

80

107

79

0

0

514

44

682

95

671

86

879

103

TI

219

166

242

151

148

148

143

127

109

130

sectorbreed

106

87

139

118

157

112

151

133

145

127



0

0

0

0

37

38

50

34

24

35

75

96

43

62

54

59

67

51

35

65

sectorbreed

0

0

0

0

0

0

0

0

5

0


0

0

8

28

134

10

152

35

132

64

147

72

131

36

130

56

93

29

98

33

62

42

102

73

109

74

70

104

60

55

0

0

0

0

0

36

14

30

45

40

TI

21

26

24

25

20

22

22

20

22

22

sectorbreed

58

48

64

46

77

49

44

65

45

42

TI

TI sectorbreed intersectoraal techniek

intersectoraal techniek Stedendriehoek

TI

Apeldoorn

sectorbreed

Deventer Zutphen


Arnhem


Nijmegen


Achterhoek Liemers

2010/11

3e

sectorbreed

Tiel

2009/10

4e

TI

Vallei

2008/09

3e

Twente

Harderwijk

2007/08

4e

leerjaar

Zwolle

2006/07 3e

LPI


0

0

163

3

154

7

171

6

212

57

55

63

72

55

45

64

33

60

36

53

202

168

178

106

160

114

138

107

148

83

0

0

222

73

368

65

407

64

374

82

74

40

58

58

19

39

0

32

0

4

106

50

81

30

115

43

97

76

78

72

0

0

11

9

191

5

167

22

170

26

99

92

7

29

5

15

0

14

1

12

110

38

136

102

120

121

93

136

111

96

0

0

119

23

143

15

61

33

55

32

34

56

35

47

31

56

29

55

42

49

109

88

86

83

89

59

86

73

77

60

0

0

87

23

385

12

353

44

357

53

47

Tabel 3 – Vmbo: aantal gediplomeerden TI, sectorbreed en intersectoraal techniek naar LPI 2005/06 - 2009/10 LPI Twente


Zwolle


Harderwijk


Vallei

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

151

132

147

165

111

61

74

68

93

73

0

0

20

26

54

178

160

144

144

120

54

59

86

81

72

0

0

21

37

35

67

74

57

58

57

1

0

0

0

0

0

0

25

22

14

TI

90

65

33

52

41

sectorbreed

37

44

69

68

67

intersectoraal techniek Tiel

2005/06

0

0

30

36

29

TI

27

21

22

19

20

sectorbreed

47

46

42

42

61

0

0

3

18

15

intersectoraal techniek Stedendriehoek

TI

Apeldoorn

sectorbreed

84

59

46

61

61

148

154

94

97

79

Deventer Zutphen


0

0

68

55

52

Arnhem

TI

42

35

53

42

20

sectorbreed

58

39

29

41

69

intersectoraal techniek Nijmegen

Achterhoek Liemers

0

0

5

4

22

74

86

26

14

14

sectorbreed

5

18

99

114

119


0

0

16

12

17

TI

49

49

43

54

52

sectorbreed

49

77

77

52

68

0

0

1

2

17

TI


48

Mbo Tabel 4 – Mbo: aantal leerlingen TI naar vakgebied en onderwijsinstelling in RBPI 2006/07 - 2010/11 Onderwijsinstelling

Landstede

vakgebied

elektrotechniek installatietechniek koude techniek totaal

ROC AVENTUS

ROC Deltion College

elektrotechniek

College

2008/09

BBL

BOL

77

98

74

0

0

4

2009/10

2010/11

BBL

BOL

BBL

BOL

BBL

BOL

91

93

51

83

18

79

17

0

14

0

27

0

25

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

77

98

78

91

107

51

110

18

104

17

268

281

271

251

275

217

249

203

230

138

225

0

280

0

278

0

254

0

240

0

koude techniek

100

0

104

0

66

0

52

0

53

0

totaal

593

281

655

251

619

217

555

203

523

138

elektrotechniek

412

268

425

223

414

136

357

146

310

108

installatietechniek

366

36

384

38

378

39

330

31

194

21

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

totaal

778

304

809

261

792

175

687

177

504

129

elektrotechniek

165

159

199

81

242

35

212

27

164

30

42

0

66

0

67

0

85

0

111

0

0

0

15

0

0

0

22

0

0

0

207

159

280

81

309

35

319

27

275

30

elektrotechniek

239

144

254

89

250

65

165

48

135

40

installatietechniek

213

31

223

19

233

25

191

21

156

31

installatietechniek koude techniek totaal

ROC Nijmegen eo

2007/08

BOL

installatietechniek

koude techniek

ROC Graafschap

2006/07 BBL

koude techniek

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

totaal

452

175

477

108

483

90

356

69

291

71

ROC Onderwijsgroep

elektrotechniek

119

153

130

116

135

80

118

79

82

90

A12

installatietechniek

0

0

0

0

0

16

0

27

6

36

koude techniek totaal

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

119

153

130

116

135

96

118

106

88

126

ROC Rijn IJssel

elektrotechniek

185

169

206

129

210

90

198

83

160

63

College

installatietechniek

266

0

292

6

259

4

220

4

195

2

koude techniek

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

451

169

498

135

469

94

418

87

355

65

elektrotechniek

58

50

75

32

81

25

66

11

71

3

installatietechniek

53

0

66

0

74

0

65

1

68

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

totaal ROC Rivor

koude techniek

ROC van Twente

totaal

111

50

141

32

155

25

131

12

139

4

elektrotechniek

533

498

548

417

575

189

523

139

503

108

installatietechniek

165

21

202

28

226

25

200

34

907

33

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

698

519

750

445

801

214

723

173


49

1.410

141

Tabel 5 – Mbo: aantal gediplomeerden TI naar vakgebied en onderwijsinstelling 2005/06 – 2009/10 Onderwijsinstelling

vakgebied

Landstede

elektrotechniek

ROC AVENTUS

ROC Deltion College

2005/06

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

BBL

BOL

BBL

BOL

BBL

BOL

BBL

BOL

BBL

BOL

12

17

9

24

11

27

25

22

19

5

installatietechniek

0

0

0

0

1

0

4

0

7

0

koude techniek

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

totaal

12

17

9

24

12

27

29

22

26

5

elektrotechniek

67

103

46

89

55

90

69

68

62

87

installatietechniek

70

0

69

0

96

0

118

0

129

0

koude techniek

33

0

44

0

47

0

44

0

15

0

totaal

170

103

159

89

198

90

231

68

206

87

elektrotechniek

106

111

108

81

117

65

119

50

107

31

installatietechniek

115

9

88

11

127

8

120

10

148

12


0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

221

120

196

92

244

73

239

60

255

43

ROC Graafschap

elektrotechniek

59

64

40

55

82

47

97

23

92

12

College

installatietechniek

10

0

15

0

18

0

40

0

21

0

koude techniek

ROC Nijmegen eo

0

0

0

0

13

0

0

0

21

0

totaal

69

64

55

55

113

47

137

23

134

12

elektrotechniek

55

35

53

48

55

34

41

38

41

21

installatietechniek

62

6

52

7

63

3

60

2

81

5


0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

117

41

105

55

118

37

101

40

122

26

ROC Onderwijsgroep

elektrotechniek

36

71

35

44

30

50

33

41

30

33

A12

installatietechniek

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

koude techniek

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

ROC Rijn IJssel College

totaal

36

71

35

44

30

50

33

41

30

33

elektrotechniek

49

54

37

50

67

56

52

27

61

12

109

0

97

0

122

0

110

2

80

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

installatietechniek koude techniek totaal

ROC Rivor

158

54

134

50

189

56

162

29

141

12

elektrotechniek

19

10

9

17

18

13

15

7

19

2

installatietechniek

16

0

24

0

18

0

29

0

17

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

koude techniek totaal ROC van Twente

elektrotechniek installatietechniek koude techniek totaal

35

10

33

17

36

13

44

7

36

2

112

130

136

126

110

117

115

110

126

53

51

5

46

4

88

8

73

6

96

15

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

163

135

182

130

198

125

188

116

222

68

50

Tabel 6 – Mbo: aantal gediplomeerden TI naar opleidingsfunctie 2005/06 - 2009/10 monteur - assistent monteur

2005/06

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

641

574

602

687

687

5

8

25

23

18

tekenaar dakdekker

1

1

3

0

9

servicemonteur

106

56

144

87

101

monteur - eerste monteur

384

360

430

342

429

54

46

60

36

4

168

165

179

193

151

17

33

50

31

7

ICT-beheerder technicus projecten afdelingsleiding monteur - leidinggevend monteur technicus - leidinggevend technicus totaal mbo gediplomeerden

0

0

0

1

3

204

221

180

188

82

1.580

1.464

1.673

1.588

1.491

Hbo Tabel 7 – Hbo: aantal studenten TI naar vakgebied en leervorm en hbo-instelling 2006/07 - 2010/11 2006/07 Hbo-instelling

vakgebied

Chr.

elektrotechniek

2007/08

DT/D*

VT**

DT/D

0

172

8

2008/09

VT

DT/D

2009/10

VT

DT/D

VT

2010/11 DT/D

VT

150

11

165

18

180

11

167

Hogeschool


0

240

6

219

16

222

40

211

53

242

Windesheim

werktuigbouwkunde

0

250

4

269

3

322

17

344

22

380

0

662

18

638

30

709

75

735

86

789

Hogeschool

totaal elektrotechniek

157

190

185

166

165

168

168

153

154

124

Van Arnhem


113

191

104

199

109

203

117

222

122

218

Nijmegen

werktuigbouwkunde

155

251

146

228

138

244

120

223

120

253

totaal

425

632

435

593

412

615

405

598

396

595

0

349

0

361

0

350

0

319

0

309

285

328

222

298

186

306

141

329

147

322

Saxion

elektrotechniek

Hogeschool

technische bedrijfskunde werktuigbouwkunde totaal

0

395

0

415

0

414

0

408

0

415

285

1.072

222

1.074

186

1.070

141

1.056

147

1.046

* DT/D = deeltijd/duaal ** VT = voltijd

Tabel 8 – Hbo: aantal studenten TI naar lesplaats 2010/11 aot

elektrotechniek


werktuigbouwkunde

totaal

Apeldoorn

0

62

0

127

189

Arnhem

0

216

340

247

803

Deventer

0

0

235

0

235

Enschede

0

309

235

415

959

Zwolle

0

178

295

402

875

51

Tabel 9 – Hbo: aantal gediplomeerden TI naar vakgebied, leervorm en hbo-instelling 2005/06 - 2009/10 2005/06 Hbo-instelling

vakgebied

Chr.

elektrotechniek

2006/07

2007/08

2008/09

2009/10

DT/D

VT

DT/D

VT

DT/D

VT

DT/D

VT

DT/D

VT

0

36

0

46

0

23

2

39

6

34

Hogeschool


0

38

0

52

0

53

0

51

9

28

Windesheim

werktuigbouwkunde

0

41

0

40

0

45

0

58

4

50

0

115

0

138

0

121

2

148

19

112

23

50

14

41

21

29

16

32

24

39

totaal Hogeschool

elektrotechniek

Van Arnhem


5

27

13

31

17

26

17

48

12

52

Nijmegen

werktuigbouwkunde

30

61

23

54

18

32

31

41

17

42

totaal

58

138

50

126

56

87

64

121

53

133

0

46

0

67

0

82

0

68

0

68

58

116

49

99

57

85

64

98

33

118

Saxion

elektrotechniek

Hogeschool

technische bedrijfskunde werktuigbouwkunde totaal

0

79

0

62

0

83

0

84

0

79

58

241

49

228

57

250

64

250

33

265

52

Kerngegevens Technische Installatiebranche 2011

Recommend Documents