Katern Primair Onderwijs Het Ruimteschip



Katern Primair Onderwijs Het Ruimteschip Bulletin Cultuur & School #41, februari 2006

fotografie: Jochem Jurgens



Portret

tekst: Josefiene Poll, Maaike Severijnen



Portret

Openbare basisschool Het Ruimteschip Cultuureducatie zo verweven met het onderwijs dat het bijna natuurlijk wordt. Dat is wat basisschool Het Ruimteschip in Hoogezand-Sappemeer graag wil. Daarbij richt de school zich veel op cultuur in de directe omgeving. Directeur Tonny Tonkes: “Als je wilt dat een kind uitgroeit tot een brede persoonlijkheid, is het belangrijk dat het zijn eigen wortels kent.”

HET RUIMTESCHIP

Openbare basisschool Het Ruimteschip ligt in de wijk Woldwijck-Oost in Hoogezand. De wijk bestaat overwegend uit huurwoningen die bedoeld zijn als starterswoningen. Het gemiddelde opleidingsniveau van de inwoners is laag. De school en de wijk bestaan 29 jaar en liggen in een landelijke omgeving. Op Het Ruimteschip werken zo’n 27 leerkrachten, verdeeld over ongeveer 20 fte. Daarnaast

beschikt de school nog over een onderwijsassistent, een administratief medewerker en een conciërge. Van de 311 leerlingen zijn 165 gewogen leerlingen, die hebben extra zorg nodig. Hiervoor heeft de school een intern begeleider voor leerkrachten en leerlingen aangesteld en een zorgcoördinator. Daarnaast beschikt Het Ruimteschip over een ICT- en een cultuurcoördinator.

Eigenlijk is basisschool Het Ruimteschip pas sinds november 2004 bewust bezig met cultuureducatie. Daarvoor werd er wel wat aan gedaan, maar dat was vooral afhankelijk van het enthousiasme van de individuele leerkrachten. Tonny Tonkes, directeur van Het Ruimteschip: “We wilden cultuureducatie graag een structurele plek in het onderwijs geven. Hoewel je dat op het eerste gezicht misschien niet ziet, wonen onze kinderen in een omgeving die rijk is aan cultuur. Overal in het landschap zie je nog de resten van de vroegere scheepsbouw en van de waterwegen die dienden om de turf uit de oostelijke veengebieden te vervoeren. Door hieraan aandacht te besteden in het onderwijs willen we de culturele achtergrond van het kind een eigen plek geven. Als je wilt dat een kind uitgroeit tot een brede persoonlijkheid en actief deelneemt aan de maatschappij, dan is het belangrijk dat het zijn eigen wortels kent. Er zijn tal van kinderen en leerkrachten die als ze van Hoogezand naar Groningen rijden het landschap zien zonder dat ze weten wat het betekent. Maar deze omgeving heeft zoveel te bieden. En bij onze leerlingen is het extra belangrijk ze dit aan te bieden, omdat veel van hen van huis uit een cultuurarme opvoeding krijgen.”

Vanwege die rijke cultuurhistorische achtergrond van de omgeving besloot Het Ruimteschip dit jaar het thema Scheepvaart te behandelen in de groepen 7 en 8. Cultuurcoördinator Maria Noordman: “We zijn met de kinderen naar een scheepswerf gegaan waar een schip te water werd gelaten. Dat schip ging naar Colombia. Van tevoren hadden de kinderen al onderzocht wat voor soort land Colombia is en waar het ligt. Daardoor ging het voor ze leven. Ook hebben ze zaken berekend als de inhoud van het schip en hoe lang het schip erover doet om naar Colombia te varen. Bij de tewaterlating speelde een Colombiaanse band. Leerlingen van groep 7 hebben van deze gebeurtenis achteraf een powerpointpresentatie gemaakt. Ook

“Ik gruwel ervan als mensen zeggen dat ontwikkelingsgericht onderwijs vrijheid, blijheid is. Je moet zo goed opletten dat alle leerstof aan bod komt!” Tonny Tonkes, directeur van Het Ruimteschip



Naar aanleiding van het thema Scheepvaart hebben kinderen uit de bovenbouw schilderijen gemaakt (foto: Josefiene Poll).

hebben ze schilderijen gemaakt, waarin de mensen op de kade en profil werden geschilderd met in de verte het wegvarende schip. Beelden in de openbare ruimte van Hoogezand-Sappemeer die rechtstreeks te maken hebben met de scheepsbouw en het veenkoloniaal verleden zijn bezocht en opnieuw in kaart gebracht. Dit thema was bij uitstek geschikt om allemaal verschillende vakgebieden als muziek, schilderen, aardrijkskunde, geschiedenis, wiskunde, maar ook zo’n powerpointpresentatie waarvoor de leerlingen zelf de teksten hebben geschreven en de foto’s hebben gemaakt, geïntegreerd aan bod te laten komen. Na de tewaterlating zijn alle groepen ook naar het Veenkoloniaal museum geweest. Als voorbereiding daarop hebben we een leskist met oude voorwerpen uit dat museum gekregen, waarbij de leerlingen de voorwerpen konden bespreken en beschrijven. Op die manier werd er binnen het thema dus ook aandacht gegeven aan mondelinge en schriftelijke taalvaardigheden.”

Ontwikkelingsgericht

Op Het Ruimteschip wordt thematisch gewerkt volgens de principes van ontwikkelingsgericht

onderwijs. Tonkes: “Ontwikkelingsgericht onderwijs houdt eigenlijk niet meer in dan dat je het leerproces van het kind volgt en daarop anticipeert. Je kijkt welke ontwikkeling het kind al heeft doorgemaakt en wat er nog gaat komen. Je blijft het kind als het ware een stapje voor, waardoor je het goed kunt begeleiden. Dat gebeurt allemaal zeer gestructureerd. Ik gruwel er dan ook van als mensen zeggen dat ontwikkelingsgericht onderwijs vrijheid, blijheid is. Je moet zo goed opletten dat alle leerstof aan bod komt!” Elk jaar starten de groepen met een vooraf gepland thema. Zo’n thema wordt door de leerkracht nauwgezet uitgewerkt. Van elk thema wordt bepaald wat de algemene doelstelling is en welke activiteiten er aan bod komen. Dat zijn altijd de vijf kernactiviteiten: rekenen/ wiskunde, taal/lezen, gespreksactiviteiten, constructieve activiteiten (iets bouwen, zoals een maquette) en spelactiviteiten (bijvoorbeeld rollenspelen). Tonkes: “We hebben erover getwijfeld of we cultuureducatie als zesde kernactiviteit zouden toevoegen. Maar we vinden dat cultuureducatie geïntegreerd moet worden in het hele thema. Op deze manier wordt het een natuurlijk onderdeel van het onderwijs.

Portret

Het voordeel hiervan is dat de leerkrachten niet het gevoel krijgen dat cultuureducatie nog een extra activiteit is die ze er ook nog bij moeten doen.” Door het jaar heen worden thema’s bepaald aan de hand van bijvoorbeeld de actualiteit, of aan de hand van bepaalde gebeurtenissen in de klas. Zo is er vorig jaar met het thema Tsunami gewerkt. Tonkes: “Het kan dus zijn dat drie groepen 1/2 bezig zijn met het thema Tsunami, terwijl de vierde groep 1/2 bezig is met het thema Geboorte, omdat daar een van de kinderen in de klas een broertje of zusje heeft gekregen. Gemiddeld duren de thema’s zes weken. Meestal is er een afsluiting waarbij ouders mogen komen kijken wat de leerlingen hebben gedaan. Dat kan een concert zijn, maar bijvoorbeeld ook een tentoonstelling.” Het accent qua leerstof kan per thema verschillen. Cultuurcoördinator Noordman: “Soms ligt de nadruk meer op muziek, zoals bij het thema Ik ben een muzikant of op erfgoed, zoals bij Scheepvaart. Maar we proberen wel bewust cultuureducatie erin te bouwen en er zorg voor te dragen dat daarbij sprake is van een doorgaande leerlijn. Zo was er een tijdje geleden een leerkracht die met zijn groep wilde gaan schilderen. Het ging daarbij om een hogere groep, maar de kinderen bleken niet te weten wat de primaire kleuren waren en hoe je kleuren moest mengen. Dat hadden ze al veel eerder moeten leren. We letten er nu beter op dat er een doorgaande leerlijn is, waarbij alle vaardigheden worden aangeleerd.”

ten veel zelf ontwerpen. Ook hadden sommige leerkrachten moeite met de verandering van hun rol van instructeur naar begeleider.” Toen Tonkes op school kwam, heeft hij een sterkte/zwakteanalyse gemaakt van deze manier van werken. “Het bleek dat leerkrachten er inmiddels wel mee konden leven, maar dat niet alles gebeurde vanuit een gedegen onderwijsvisie. Een van de problemen die zich voordeed, was dat het in praktijk moeilijk bleek om alle leerstof in een thema te vatten. Rekenen kun je bijvoorbeeld bijna in elk thema wel inpassen, maar voor een onderwerp als taalontleding is dat veel moeilijker. Uiteindelijk hebben we daarom besloten om in de hogere groepen minder in thema’s te werken. Tussendoor pak je dan de leerstof die niet in een thema past, waardoor je toch aan al je eindtermen komt. Daar voelde het team zich prettiger bij.” De leerkrachten die nog steeds niet precies wisten hoe ze leerlingen moesten begeleiden, kregen bijscholing of extra ondersteuning van collega’s. “Sommigen zit het ontwikkelingsgericht werken echt in het bloed. Anderen leren het. En de mensen die het na de bijscholing nog niet zagen zitten, zijn op zoek gegaan naar een andere school. Uiteindelijk zijn er twee leerkrachten om die reden vertrokken.” Voor de overige leden van het team geldt dat zij blij zijn met deze manier van werken. Noordman: “Je ziet aan de kinderen dat thematisch werken goed aanslaat. Zeker als je problemen hebt om een kind te motiveren, is deze vorm van onderwijs heel geschikt.”

Breekpunt

“De leerlingen waren echt apetrots toen de burgemeester twee schilderijen uit onze Artotheek kocht.”

Het ontwikkelingsgericht werken werd zo’n vijf jaar geleden topdown ingevoerd op de school. Tonkes, die zelf nu 2,5 jaar directeur is: “Maar zo’n manier van werken kan alleen slagen als het echt vanuit het team zelf komt. Dit kun je niet van bovenaf invoeren. Het is heel intensief voor de leerkrachten. Ze hebben geen boek aan de hand waarvan ze werken, maar moe-

Tonny Tonkes, directeur van Het Ruimteschip



Portret



ArtotheeK

Een van de manieren waarop de kinderen op Het Ruimteschip worden gestimuleerd, is door ze veel eigen verantwoordelijkheid te geven. Zo heeft de school een eigen Artotheek, die wordt gerund door de leerlingen. Tonkes: “Alle leerlingen van de school maken hier schilderijen voor. Ze hebben daarvoor kennis gemaakt met allerlei kunststromingen als het kubisme, impressionisme en expressionisme. Zelfs de kleuters krijgen een schilderij van bijvoorbeeld Karel Appel te zien. De leerkracht stelt ze dan vragen op het niveau van: wat zie je? Hoe vind je de kleur? Wat voel je? Vervolgens gaan ze zelf een schilderij in die stijl maken. De Artotheek wordt beheerd door telkens een andere groep 7 of 8. Er is een inventarislijst waarop alle werken staan, die door de leerlingen zelf is gemaakt en wordt bijgehouden. De leerlingen verzorgen ook de uitleen tijdens de openingstijden op school. Onlangs hadden de leerlingen de burgemeester en Jan de Groot, het hoofd Onderwijs van Hoogezand-Sappemeer, uitgenodigd om naar de Artotheek te komen kijken. De leerlingen gaven zelf een rondleiding. De burgemeester vertrok uiteindelijk met twee gekochte schilderijen. Maar echt mooi werd het toen de wethouder van Financiën ‘s middags opbelde met de mededeling dat hij ook twee schilderijen wilde. Ik heb hem gezegd dat hij die dan maar zelf moest komen uitzoeken. De leerlingen waren apetrots. Zoiets geeft de kinderen echt het gevoel dat ze belangrijk zijn.” De school verwacht bij veel activiteiten actieve participatie van de ouders. Zo zijn de rekken waaraan de schilderijen van de Artotheek hangen in elkaar getimmerd door ouders. En drie keer per jaar is er een klusjesavond, waarop ouders geacht worden mee te helpen. Janneke Bijmolt, moeder van Roelof in groep 7: “Ik vind het heel prettig om dingen te doen op de school, je wilt als ouder toch betrokken zijn bij je kind. Bovendien merk je dat ze op Het Ruimteschip heel blij zijn als je meehelpt. Er is

Portret

een open houding ten opzichte van de ouders. Ze proberen ons echt bij het onderwijs te betrekken door regelmatig informatieavonden over het onderwijs te organiseren en ons uit te nodigen voor de afsluitingen van de projecten.” Volgens Bijmolt gedijt haar kind goed bij deze manier van onderwijs. “Roelof zit zo lekker in z’n vel, hij gaat echt graag naar school. De school organiseert relatief veel uitstapjes, ik heb het idee dat hij daar veel van leert. Bij het thema Scheepvaart zijn ze naar een historische scheepswerf geweest, waarbij een oude smid hen heeft laten zien hoe schepen vroeger in elkaar werden gezet, met onder andere klinknagels. Daar steken ze toch veel meer van op dan als je ze alleen dingen leert uit een boek.” Gemiddeld gaan de kinderen eens per maand op pad. Dat kan een fietstocht in de omgeving zijn langs beelden, maar ook een bezoek aan een kunstenaar die zeefdrukken maakt of een bezoek aan een museum. Die uitstapjes kosten de school aardig wat geld. Tonkes: “De vrijwillige ouderbijdrage was hiervoor niet genoeg. We hebben daarom een sponsor gezocht, dat is een makelaar hier uit de buurt geworden. Zijn naam staat regelmatig op onze wekelijkse nieuwsbrief, maar ik heb wel de afspraak met hem gemaakt dat ik geen enkele bemoeienis met het onderwijs wil.”

Ondersteuning

Hoewel Het Ruimteschip dus pas een dik jaar bewust bezig is met cultuureducatie, is er al erg veel gebeurd. De school heeft het dan ook niet allemaal alleen gedaan. Jan de Groot van de gemeente zorgde voor financiële ruggesteun door een subsidieaanvraag in te dienen vanuit de Regeling Versterking Cultuureducatie Primair Onderwijs. Zonder dat de school daarvan op de hoogte was, welteverstaan. De Groot: “Toen wij die circulaire binnenkregen van de minister met daarin de mededeling dat dat geld beschikbaar was, hebben we direct voor alle scholen in de gemeente de subsidie



“Van uitstapjes steken leerlingen toch veel meer op dan als je ze alleen dingen leert uit een boek.” Janneke Bijmolt, moeder van Roelof in groep 7 aangevraagd. Het was toen vakantie, maar we wilden er gelijk bij zijn, omdat er maar subsidie was voor een beperkt aantal scholen. Negentien scholen in de gemeente hebben de subsidie uiteindelijk gekregen. Zeker ook voor Het Ruimteschip vonden we het belangrijk om voor dat extra geld te zorgen. Wat is er mooier dan om bij zo’n projectmatige/thematische manier van werken cultuur te betrekken? Dat past echt uitstekend.” Op provinciaal niveau was Kunststation C, bureau voor cultuureducatie in de provincie Groningen, al eerder actief. Zij vroegen Het Ruimteschip om mee te doen aan de landelijke pilot Cultuureducatie in het primair onderwijs. Het doel van de pilot was om scholen ervan te overtuigen dat cultuureducatie belangrijk is en om ze een plan op te laten stellen en uitvoeren. Els van den Berg van Kunststation C: “Bij de selectie van de scholen hebben we gekeken naar de spreiding in de regio, het soort scholen en de grootte van de scholen. We wilden hen vooral bewust maken van hun eigen culturele omgeving. HoogezandSappemeer heeft zeker wel wat te bieden, maar veel scholen waren geneigd om meteen naar de stad Groningen te kijken, in plaats van naar hun directe omgeving. Maar Het Ruimteschip heeft het geweldig opgepikt.” Er is een netwerk van cultuurcoördinatoren in de regio opgezet dat twee keer per jaar bijeen komt om ervaringen uit te wisselen. Ook gaat Van den Berg elke paar weken langs bij Het Ruimteschip om advies te geven. “We adviseren hen vooral bij de wijze waarop je cultuureducatie kunt inpassen binnen de

Portret

thema’s. Dat doen we vanuit de pijlers kunst, media en erfgoed. Om ook contacten met andere scholen en culturele instellingen in de regio te leggen, hebben we onder meer samen met Het Ruimteschip een Cultuureducatiedag georganiseerd. Het doel was om kennis te maken met elkaar en de culturele instellingen te laten zien waar vraag naar is. Het Ruimteschip heeft daar hun uitwerking van het thema Scheepvaart laten zien. Dat werkte heel enthousiasmerend voor andere scholen en instellingen. Het Gemeentearchief heeft bijvoorbeeld naar aanleiding van die dag besloten om een handleiding te maken, aan de hand waarvan leerkrachten aan leerlingen kunnen laten zien hoe ze met een gerichte vraag zaken kunnen laten opzoeken en dingen kunnen ontdekken, in plaats van dat ze een rondleiding van een archivaris krijgen.”

Hoger niveau

Het Gemeentearchief was voor cultuurcoördinator Noordman één van de verrassende plekken uit de directe omgeving waar je goed kunt zien wat cultuureducatie met een kind kan doen: “Bij het thema Scheepvaart ging een aantal leerlingen in het gemeentearchief oude plattegronden bekijken van hun woonplaats met daarop de scheepswerven in de buurt. Eén kind verbaasde zich erover hoe anders alles er destijds uitzag en begon daarover vragen te stellen aan de archivaris. Die nieuwsgierigheid die dan ineens tevoorschijn komt is zo mooi. Je ziet gewoon dat dat kind zichzelf op dat moment op een hoger niveau plaatst. Als je dat kunt bereiken met cultuureducatie, ben je echt op de goede weg.”

MEER INFORMATIE

• Het Ruimteschip Tonny Tonkes www.hetruimteschip.nl • Kunststation C Bureau voor cultuureducatie in de provincie Groningen www.kunststationcultuur.nl



Portret

10

www.cultuurplein.nl

CURSUSSEN ICC VAN START

Discussieer mee via Cultuurplein > PO op onderstaande stellingen:

Krachtige cultuureducatie is pas succesvol als scholen optimaal gebruik maken van de culturele bagage van de eigen leerkrachten. of Krachtige cultuureducatie is pas succesvol als scholen optimaal gebruik maken van de expertise van hun culturele partners.

NOG GELD VOOR SCHOLEN BESCHIKBAAR

Op 15 maart sluit de inschrijving voor de Regeling Versterking Cultuureducatie Primair Onderwijs. Op dit moment doet een kleine 60% van de scholen aan de regeling mee. De regeling biedt echter ruimte voor 70% van de scholen. Wilt u in aanmerking komen voor dit extra geld voor cultuureducatie? Wacht dan niet te lang en schrijf u in. Alle scholen zijn welkom. Geef uw school de kans om uw eigen ideeën over cultuur in het onderwijs vorm te geven. Scholen voor speciaal onderwijs opgelet! Niet alleen scholen voor het primair onderwijs, maar ook scholen voor het voortgezet speciaal onderwijs komen voor deze regeling in aanmerking. www.cultuurplein.nl > PO > Beleid en regelingen > Versterking CE po

KIEZEN VOOR CULTUUR IN HET VO

Overal in het land houden middelbare scholen open dagen voor leerlingen uit groep 8. Welke school uw leerlingen kiezen, hangt van veel factoren af. De een kiest ervoor samen met een vriendje of vriendinnetje naar dezelfde school te gaan, de ander kiest voor een school in de buurt, voor een kleine of een grote school. Maar er zijn ook leerlingen die zoeken naar een school die veel aandacht besteedt aan kunstzinnige vakken als dans, muziek of drama. Voor deze leerlingen vindt u op www.cultuurplein.nl een overzicht van de mogelijkheden, gerangschikt per provincie. www.cultuurplein.nl > PO > Cultuurbeleid school > Schoolkeuze

11

WAT IS UW VISIE OP CULTUUREDUCATIE?

Veel scholen die subsidie krijgen via de Regeling Versterking Cultuureducatie Primair Onderwijs denken na over hun visie op de rol van cultuureducatie. Cultuurplein.nl vroeg een aantal scholen naar elementen die voor hen onderdeel zijn van deze visie. U vindt de ideeën van deze scholen op cultuurplein.nl. Heeft u iets toe te voegen aan de ideeën van deze scholen? Heeft uw school een heel andere visie op cultuureducatie? Gaat u daarin verder of juist minder ver? Vertel het de redactie van cultuurplein.nl. Surf naar onderstaande pagina en voeg uw ideeën toe. Als veel scholen hieraan bijdragen, ontstaat een pagina met uiteenlopende ideeën ter inspiratie van velen. www.cultuurplein.nl > PO > Cultuurbeleid school > Cultuurbeleid > Uw eigen visie

De cursus Interne Cultuurcoördinator (ICC) is gestart. Verspreid over het land verzorgen Erfgoedhuizen, kunstinstellingen en OBD’s de ICCcursus, bedoeld voor leerkrachten uit het basisonderwijs en educatief medewerkers van culturele instellingen. Tijdens de cursus krijgen cursisten meer inzicht in de manier waarop het onderwijs en culturele instellingen kunnen samenwerken. Ook is er aandacht voor het ontwikkelen van een visie op cultuureducatie. De eerste twaalf diploma’s zijn op 14 december uitgereikt bij de SKVR in Rotterdam. In het voorjaar start in Rotterdam een tweede cursus. Ook elders in het land zijn de cursussen volop aan de gang of gaan binnenkort van start. Elke organisatie richt de cursussen voor de eigen regio in. Het aantal bijeenkomsten per cursus kan verschillen, maar het resultaat blijft gelijk: elke cursist kan zich na afloop ICC-er noemen. De ICC-cursus wordt gegeven door gecertificeerde medewerkers van diverse instellingen. Een overzicht van deze instellingen is te vinden op www.cultuurplein.nl. Daarnaast wordt momenteel op het plein een nieuwe toepassing gebouwd, waarmee een overzicht wordt gegeven van docenten die de cursus geven, cursuslocaties en cursusdata. Gecertificeerde instellingen kunnen zelf gegevens invoeren. www.cultuurplein.nl > PO > De praktijk > Nascholing > Cursus Interne Cultuurcoördinator

Regeling Versterking Cultuureducatie Primair Onderwijs Deze regeling heeft als doel het ontwikkelen van een visie op cultuureducatie en die te realiseren in samenwerking met de culturele omgeving. De scholen worden gestimuleerd: • een visie op te nemen in het schoolplan; • samen te werken met netwerkscholen en culturele instellingen; • om aan deskundigheidsbevordering te doen (indien nodig). De scholen moeten: • deelnemen aan monitoring en evaluatie; • verantwoording afleggen in een jaarverslag. Scholen wiens aanvraag gehonoreerd is, krijgen € 10,90 per leerling.

Alle informatie over de Regeling Versterking Cultuureducatie Primair Onderwijs vindt u op: www.cultuurplein.nl > po > Beleid en regelingen > Versterking CE po