Kansen voor gebruik Tijdelijk gebruik van terreinen in Overijssel en wereldwijd

Kansen voor gebruik Tijdelijk gebruik van terreinen in Overijssel en wereldwijd

Over tijdelijkheid Begripsbepaling Tijdelijkheid is een schier ondefinieerbaar begrip, wanneer het wordt toegepast op de inrichting van stad en land. Voor een belangrijk deel komt dit doordat het een aantal tegenstellingen in zich herbergt die normaal gesproken lastig met elkaar te verenigen zijn. Een andere karaktertrek is dat tijdelijkheid nogal ongrijpbaar is: het houdt zich niet aan de grenzen, regels en gangbare praktijken van de reguliere ruimtelijke ordening. Deze ondefinieerbaarheid uit zich al in de taal: tijdelijkheid, tussentijds, pauzelandschap, het duitse Zwischennützung, het engelse meanwhile – het zijn voor een groot deel termen die duiden op een overgangsfase van de ene in een andere toestand. De oude situatie is al voorbij en de nieuwe nog niet begonnen. Deze onzekerheid klinkt door. Ook worden er andere nieuwe woorden op toegepast, vaak afgeleid van andere werkterreinen, omdat het voor veel mensen een nieuw fenomeen betreft waarvoor nog geen eigen vocabulaire voorhanden is. Zo worden onder andere braakligging, prairie en stadsnatuur gebruikt voor ongebruikte terreinen. Andere woorden die veel worden gebezigd zijn “ontwikkelingsgebied” en “bouwkavel”, begrippen uit het jargon van de traditionele projectontwikkeling. Een paar jaar geleden wist iedereen nog wat ermee bedoeld werd, in de huidige situatie is dit een stuk vager. In het geval van leegstaande gebouwen worden deze nog steeds benoemd in termen van het voormalige gebruik: fabriek, winkel, kantoorgebouw, appartementencomplex, et cetera. Meestal voorafgegaan door de woorden verlaten, in onbruik geraakt, leegstaand of voormalig. Een dergelijk milde spraakverwarring heeft als vervelende bijwerking dat tijdelijk gebruik nog niet wordt beschouwd als gelijkwaardig aan het eerdere of het toekomstige gebruik. De waardering bestaat toch nog vooral voor het permanente gebruik, het pas aangelegde en mooi vormgegeven park, het eigen kantoorgebouw, het nieuw gebouwde winkelcentrum, grootschaligheid. Deze stralen zekerheid en succes uit, en hiermee willen mensen zich graag omringen. Wie wil er nou niet succesvol zijn? Van zaken als tijdelijkheid en ondefinieerbaarheid worden de meeste mensen zenuwachtig. Ze weten dan niet meer waar ze aan toe zijn. Mensen houden niet van vergankelijkheid. De nieuwerwetsheid van tijdelijke gebruiksvormen zorgt ervoor dat veel mensen hiermee nog niet bekend zijn. Ze zullen daardoor het nieuwe en onbekende afzetten tegen het bestaande en vertrouwde, hetgeen meestal in het voordeel van de laatste uitvalt. Tijdelijkheid is onderhevig aan een aantal schijnbare tegenstellingen. De eerste paradox zit in de naam zelf: tijdelijkheid. In veel gevallen worden activiteiten slechts ingezet om een ruimte voor korte tijd in te nemen, terwijl de intentie van de initiatiefnemers of gebruikers vaak verder gaat: zij willen een langdurige of permanente voorziening en een duurzaam bestaan opbouwen. Tijdelijkheid, transitie en pauzelandschap impliceren dat in veel of alle gevallen een nieuwe langdurige functie zal komen die de gebouwen en terreinen zal benutten. Tot vijf jaar geleden gebeurde dat meestal ook in Nederland en duurde de pauze slechts kort. In andere delen van de wereld gebeurde het echter al vaker dat terreinen en gebouwen geen nieuw gebruik meer kregen, zoals het Ruhrgebied in Duitsland of de beruchte Rust Belt in de Verenigde Staten. Hier is de kans op grootschalig(e) nieuw(e) gebruik(ers) nu ook sterk verminderd. Nederland en een groot deel van de westerse wereld zijn in een situatie van economische en demografische krimp geraakt: zowel de (vitaliteit van de) bedrijvigheid als de bevolking nemen in omvang af. Dit is een situatie die we op deze schaal nog niet eerder hebben meegemaakt. Het is daarom niet vreemd dat we niet weten hoe we hierop moeten reageren en er nog maar weinig

2

nieuwe denk- en werkmodellen zijn ontstaan. De situatie is dus veranderd – het bijbehorende besef is minder wijdverbreid en dringt slechts langzaam door. Er is nog steeds veel geloof dat een groot deel van de leegstand vanzelf oplost wanneer de crisis voorbij is en de economie weer aantrekt. De derde paradox is dat tijdelijk gebruik een alternatief biedt voor traditioneel ruimtegebruik, terwijl het tegelijkertijd juist profiteert van de uitwassen van dit traditionele ontwikkelingsmodel. De leegstaande gebouwen en braakliggende terreinen waar de tijdelijkheid van gebruik maakt, zijn meestal het gevolg van de grote toename van het aantal gebouwen en terreinen in recente tijden. Deels omdat functies zijn verhuisd en de oude locaties geen nieuw gebruik meer kregen, deels omdat de nieuwbouw zelf ongebruikt bleef. Hieruit wordt duidelijk dat leegstand en braakligging niet de zaken zijn waar het werkelijk om draait – het zijn slechts de symptomen van de processen die daar achter liggen. De wijze waarop wij gebruik willen maken van de ons omringende wereld is in de afgelopen tijd drastisch veranderd. Hierdoor is er klaarblijkelijk minder behoefte aan een voortdurend groeimodel of de grote hoeveelheden gebouwen en permanent ingerichte ruimtes.

Ruimtelijke ordening Tijdelijk ruimtegebruik is van alle tijden. Het wordt over de hele wereld, door een grote verscheidenheid aan groepen en individuen toegepast. Elke permanente vorm van ruimtegebruik heeft waarschijnlijk zijn tijdelijke tegenhanger. In veel gevallen worden gebouwen of buitenruimtes, waar functies hun permanente vorm hebben gekregen, voorafgegaan door tijdelijke functies. Bekende vormen die ook nu nog wijdverbreid zijn, zijn markten, campings, kermissen, havens en openluchttheaters. Na verloop van tijd wierp het gebruik van een plek vruchten af en besloot men zich hier permanent te vestigen. Dit kon natuurlijk gaan om een bedrijf of een marktplaats, maar ook om een stad als geheel. Het gebruik krijgt vaste vorm, de tijdelijke activiteiten worden opgenomen in de permanente structuur van de stad en de regelgeving, zoals het bestemmingsplan. Ons deel van de wereld kent sinds de Industriële Revolutie een langdurige periode van groei. Zowel het beleid, de regelgeving en de ontwikkelingsmodellen die we nu kennen en gebruiken zijn dan ook geënt op deze groei en de regulering hiervan. De stadsranden worden opgerekt met nieuwe woonwijken en bedrijventerreinen, in mindere mate wordt binnen de stad gewerkt aan inbreiding en kwaliteitsimpulsen. Het tot voor kort heersende adagium was: een gezonde stad is een groeiende stad. De kwaliteiten van de bestaande stad en de daar aanwezige bevolking waren vaak van een ondergeschikt belang. De organisaties die zich bezig hielden met stadsontwikkeling waren hierin minder geïnteresseerd door de hoge kosten, de lage opbrengsten en de voortdurende inbreng van de bestaande bewoners. Het mag dan ook geen verbazing wekken dat een model gericht op groei maar weinig oplossingen kan bieden voor het instandhouden van de leefbaarheid en levendigheid in de bestaande stad – dit waren nooit resultaten die werden nagestreefd.

3

Trendbreuk De huidige periode van crisis en krimp maakt duidelijk dat de rek uit de traditionele vorm van ruimtelijke ontwikkeling is. De modellen die tot voor kort als algemeen geldend werden gezien, bieden geen antwoord op de huidige vragen en behoeftes van de maatschappij. Dat betekent in veel gevallen ook dat de bedrijfsmodellen die gehanteerd worden bij de ontwikkeling en verhuur van vastgoed niet meer geschikt zijn voor de hedendaagse vormen van gebruik. Als gevolg daarvan blijft veel ruimte ongebruikt. Hierin ligt dan ook een grote uitdaging voor de toekomst van de stad, hoe kunnen we onze regelgeving en ontwikkelingsstrategieën aanpassen om met de nieuwe vraagstukken om te gaan. Is het bestemmingsplan dat een functie vastlegt voor de een zeer lange tijd nog wel bruikbaar in de huidige tijd? De ruimtelijke ordening is nog in sterke mate in handen van een elite: gemeentes, beleggingsmaatschappijen, woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars en hun adviseurs. Dit heeft in de afgelopen decennia geleid tot een monopolie op ontwikkelingsmodellen. Slechts een paar van die modellen – de meest winstgevende – zijn op grote schaal uitgevoerd. Inmiddels hebben zich hier door de uitvoering van tijdelijke initiatieven onafhankelijke kunstenaars, ontwerpers en in sommige gevallen ook maatschappelijke organisaties en zelfs bewoners. Hun aandeel is echter verhoudingsgewijs nog erg gering. De effecten ervan zijn daarentegen al groot en worden versterkt door de grote publicitaire waarde van tijdelijke initiatieven. Wanneer grote groepen in de samenleving kunnen deelnemen aan de ruimtelijke ordening van hun leefomgeving, kunnen ze hierop meer invloed uitoefenen. Uiteindelijk leidt dit tot buurten, steden en landschappen die beter voldoen aan de wensen en eisen van de direct betrokkenen. Door voorzieningen die bedacht worden door de mensen zelf, wordt het eenvoudiger voor ze om in hun eigen omgeving in hun behoeften te voorzien – wat betreft inkomen, buurtactiviteiten, winkels, recreatie, noem maar op.

Tijdelijkheid nu Ondanks dat er tegenwoordig veel tijdelijke projecten worden ondernomen, staat tijdelijkheid als ruimtelijke strategie in Nederland nog in de kinderschoenen. In onze contreien wordt tijdelijkheid nog al te vaak gezien als pauzevoorstelling – tijdverdrijf zonder consequenties. Een wijdverbreide misvatting is bovendien dat tijdelijkheid altijd in de vorm van kleinschalige, kort durende, door bewoners geïnitieerde projecten (bottom-up) moet worden uitgevoerd. Belangrijkste obstakel is echter het geloof in het traditionele (project)ontwikkelingsmodel als enige methode van gebiedsinrichting en het geloof dat de economische groei zal terugkeren. Alle problemen van leegstand en braakligging zullen dan worden opgelost, denkt men. Deze illusie zorgt voor veel terughoudendheid, zowel bij eigenaren en bevoegd gezag als bij initiatiefnemers. De hedendaagse samenleving vervluchtigt: mensen staan 24 uur per dag in contact met elkaar door de (sociale) media die onze manier van communiceren sterk heeft veranderd. Deze vluchtigheid zien we ook terug in de ondernemersgeest in de samenleving: als we een plan hebben willen we dit morgen ten uitvoer brengen. In schril contrast hiermee staan de instituties die er gelden in de ruimtelijke ordening: weten regelgeving, planologie, zonering, beleids- en masterplannen, financiering en belastingen. De processen in de economie en het ruimtegebruik worden hierdoor niet meer gefaciliteerd. De proceduretijd voor een bestemmingsplanwijziging bedraagt minimaal een half jaar; dit kan als gevolg van bezwaren oplopen tot drie jaar. Dit voldoet niet meer aan de verwachtingen van initiatiefnemers en ondernemers in de samenleving, waarvoor snelheid en flexibiliteit van groot belang zijn. Zij willen vrijwel direct beginnen, snel kunnen aanpassen en vaak met veel verschillende en wisselende partijen samenwerken. We willen onze ideeën testen, maar hiervoor wordt zelden de gelegenheid geboden. Direct een meerjarig huurcontract

4

afsluiten of hoge financiële verplichtingen aangaan belemmert de ondernemingszin omdat de perspectieven (nog) onzeker zijn. Grotere snelheid en meer vrijheid zijn voor de officiële instanties belangrijke aandachtspunten. Er is een duidelijke trend zichtbaar waarbij het animo voor tijdelijkheid groeit, omdat men inziet dat het kansen biedt voor langdurig nieuw gebruik. Hoe de nieuwe procedures eruit komen te zien om deze wensen in te willigen, is nog niet duidelijk. De leegstand en braakligging, die nu vooral worden benaderd als probleem, bieden veel kansen voor het ontwikkelen van nieuwe soorten van gebruik en samenkomst in de stad. De voorbeelden van de meerwaarde van tijdelijk gebruik kunnen we in Nederland maar ook wereldwijd terugvinden. Het komt voor op alle schaalgroottes en met vele verschillende vormen van gebruik. Slechts enkele voorbeelden hiervan zijn: tijdelijke moestuinen, festivalterreinen, kunstgalerieën, buurthuizen, pop-up winkels, tijdelijke bewoning. Tijdelijk gebruik spitst zich nog veel toe op individuele gebouwen, terreinen of sectoren. Geslaagde tijdelijke voorzieningen en activiteiten zijn legio. Van stadslandbouw tot bedrijfsverzamelgebouwen, van recreatie tot huisvesting en van artistieke interventies tot winkel- en uitgaansgebieden. Vooral in het buitenland heeft de tijdelijkheid een vlucht genomen. In de Estse hoofdstad Tallinn bijvoorbeeld, zijn de mensen gek op toneel en zang. In het zomerseizoen worden er dan ook op verschillende plekken in en rond de stad tijdelijke theaters en podia opgericht om aan deze behoefte te voldoen. Tijdelijke terrassen en andere recreatieve voorzieningen worden daaraan gekoppeld. Gedurende een aantal maanden speelt het leven zich dan in de openbare ruimte af. Een andere fraaie vorm van alternatief gebruik dat wortelt in tijdelijkheid, zijn rail trails. Langs ongebruikte goederenspoorlijnen worden wandelen fietsroutes uitgezet. In eerste instantie informeel: geitenpaadjes langs de rails. In een later stadium worden de routes meer permanent ingericht, inclusief het aanbrengen van bewegwijzering, reparatie van oude spoorbruggen en vormgeven van professionele websites. Dergelijke trails zijn een grote stimulans voor het toerisme in een gebied en voor de waardering van industrieel erfgoed. Een structurele aanpak van braakligging en leegstand door middel van tijdelijk gebruik ontbreekt in Nederland, net als in veel gevallen een gestructureerde aanpak. Er worden nog niet over de volle breedte ideeën ontwikkeld voor tijdelijk gebruik, voor een groot deel van de gebouwen en terreinen of voor steden en regio’s in hun geheel. In het geval van het hergebruiken van lege gebouwen als nieuwe verzamelgebouwen voor startende en kleine ondernemers, kunstenaars en horeca zit inmiddels meer lijn. Hiervoor is een aantal zeer succesvolle bedrijfsmodellen ontwikkeld. Dat geldt minder voor braakliggende terreinen: door hun grote omvang, de vaak perifere ligging en onvoldoende initiatiefnemers is het moeilijk hiervoor functies met een goede opbrengst te vinden. Wel zijn voor dergelijke terreinen veel succesvolle maatschappelijke gebruiksvormen bedacht. Vanwege de nieuwheid van het werkterrein en de gerichtheid op afzonderlijke projecten is de aanpak nu nog grotendeels ad hoc. Voldoende gegevens, om te zien wat werkt en in welke omstandigheden, ontbreken. Wanneer er in de loop van de tijd meer gegevens en resultaten beschikbaar komen, kan de aanpak beter gestructureerd worden – wie doet wanneer wat? Dit komt maatwerk en de mate van succes te goede.

5

In andere landen, waar crises eerder en harder hebben toegeslagen, is tijdelijkheid al bijna een geaccepteerde vorm van structureel ruimtegebruik. Als gevolg van deze integrale, gebiedsgerichte inzet van tijdelijkheid is het al op verschillende plaatsen in de wereld gelukt om gebiedsontwikkelingen (weer) op gang te krijgen.. Voornamelijk oude, grootschalige industriegebieden, waar het gebruik al voor langere tijd verdwenen is, zijn totnogtoe populair. Voorbeelden hiervan zijn gebieden in Newcastle/Gateshead, Manchester en Londen in Engeland, Nantes en Marseille in Frankrijk en New York en Atlanta in de Verenigde Staten, maar in elk land zijn dergelijke initiatieven te vinden. In Nederland zijn de IJ-oevers in Amsterdam en Zaanstad en de Stadshavens in Rotterdam onderwerp van een min of meer gecoördineerde aanpak met een groot aantal initiatiefnemers en een grote variatie aan opbrengsten – van stadslandbouw tot nieuwe werklocaties. Een bijzondere positie wordt ingenomen door Strijp in Eindhoven, waar gebouwen en terreinen niet eerst lang leeg hoefden te staan. Vrijwel direct na het afstoten van locaties door Philips kwamen deze beschikbaar voor nieuw, vaak tijdelijk gebruik. Philips, de woningbouwcorporatie Trudo, de gemeente en de Technische Universiteit treden op als aanjagers. Wat ook zijn vruchten afwerpt is het opstellen van een duidelijk profiel voor Eindhoven als regio voor innovatie en design. In Duitsland worden het Roergebied en de Lausitz herontwikkeld met behulp van tijdelijkheid, waarbij de overheid een belangrijke rol speelt. Het verdwijnen van de industriële productie en de mijnbouw resulteerde hier ook in een sterke afname van de bevolking en voorzieningen. Alternatief gebruik van de verlaten terreinen heeft hier geleid tot nieuwe economie – innovatie, recreatie, toerisme, evenementen – en behoud van de leefbaarheid voor de achtergebleven bewoners. Veel aandacht wordt hierbij ook gegeven aan het industriële erfgoed. Sinds enige tijd zijn ook oude volkswijken dankbare podia voor tijdelijkheid. Van oudsher waren deze wijken sterk gemengd, met winkels, scholen, kerken en andere voorzieningen gericht op de buurt. Door maatschappelijke en economische veranderingen is de voorzieningenstructuur van dergelijke wijken veranderd, waardoor veel ruimtes leeg kwamen te staan. Inmiddels zijn er overal initiatieven om deze leegstand aan te grijpen voor de ontwikkeling van een nieuwe economische en sociale structuur. Zo zijn in de wijk Klarendal in Arnhem lege winkels ter beschikking gesteld als atelier, showroom en woonruimte voor jonge modeondernemers. Tegelijkertijd worden er andere acties ondernomen om de wijk te ontwikkelen als Modekwartier – met opleidingen, horeca, een hotel, kunstevenementen en een wijkmarkt. De bewoners en ondernemers van de wijk zijn erg enthousiast over de initiatieven en leveren graag een bijdrage. Een andere belangrijke rol wordt gespeeld door het Sonsbeekpark, waar in de zomer veel bezoekers komen en evenementen worden georganiseerd. Tijdelijk gebruik levert profijt op voor de samenleving, eigenaren en de overheid. Die waarde wordt niet alleen gevonden in financiële opbrengsten maar ook in buurtvorming en sociale cohesie, leefbaarheid, toekomstig ondernemerschap en aandacht voor de stad of plek. Communicatie, begrip voor de wensen van de andere partijen en samenwerking zijn essentieel.

6

De toekomst van tijdelijkheid Tijdelijkheid kan een onderdeel gaan vormen van een nieuwe ontwikkelingsstrategie die de strategie van uitbreiden en bijbouwen zal gaan vervangen. Tijdelijk gebruik en hergebruik gaan een belangrijke rol spelen in de kwaliteit van leven en ondernemen in de steden. Het proces van ontwikkeling zal hierbij een grote verandering ondergaan. Niet langer worden er eindbeelden ontwerpen gemaakt door een kleine groep specialisten, die na realisatie lange tijd onveranderlijk zijn. Alle partijen in de samenleving worden betrokken bij nieuwe ontwikkeling van de bestaande stad en het bestaande landschap. Ondernemers en eigenaren gaan in samenspraak met gebruikers het nieuw gebruik beter afstemmen en reguleren, zodat gebruik en gebruikers als het ware “gekweekt” worden. Ondernemers krijgen de kans om hun concepten te testen en zich te bewijzen. In de startfase krijgen ze hiervoor de tijd en de ruimte, eventueel gekoppeld aan een laag instaptarief. Door een groot aantal gebruiksvormen te combineren, ontstaat veel economische activiteit en wordt de kansop successen vergroot. De openbare ruimte wordt uitdrukkelijk bij het nieuwe gebruik betrokken, door evenementen te organiseren, zodat er voldoende publiek ontstaat. De enthousiaste toeschouwers worden deelnemers en afnemers. Huurders, investeerders en buurtbewoners worden actiever betrokken bij de gebouwen en terreinen waarvan ze gebruik maken; zelf gaan zelf meedenken, mee investeren en opknappen. Overheden gaan nieuw gebruik sneller faciliteren en hebben een essentiële rol als aanjager en uitdager van de nieuw ondernemerschap in de samenleving. Het gebruiken van tijdelijkheid als motor voor langdurig gebruik is zoals aangegeven niet nieuw, wel nieuw is de manier waarop we deze tijdelijkheid tot stand brengen. Veel tijdelijke projecten van nu zijn sterk gericht op de plek en de directe belangen van de initiatiefnemers. Deze kwaliteiten moeten behouden blijven. De waarde van de hedendaagse tijdelijkheid ligt in de verbinding en de betekenis voor grote groepen mensen en aaneengesloten gebieden: motor voor de ontwikkeling van een buurt of zelfs regio. De belangrijkste eigenschap van de tijdelijkheid, zoals die in de toekomst toegepast gaat worden, is de schaalgrootte. Een enkele tijdelijke interventie kan een sterke impuls geven aan een plek en diens directe omgeving; over het algemeen heeft dit echter slechts een in ruimte en tijd beperkt effect. Steeds vaker echter wordt tijdelijkheid gericht ingezet om meer activiteit in grotere gebieden te krijgen en deze voor langere tijd te veranderen. In de westerse wereld zijn veel gebieden die stil zijn blijven staan of in onbruik en verval zijn gevallen hebben sterk behoefte aan nieuw leven. Dat kunnen buurten zijn, maar ook hele regio’s. Gebouwen en ruimtes genoeg, maar steeds minder functies om ze mee te vullen. Mensen genoeg, maar voorzieningen die hun wensen kunnen vervullen en waarvoor ze zich kunnen inzetten, verdwijnen. Sinds het realiseren van de bestaande steden met al hun functies is de wereld veranderd. Het vroegere automatisme waarmee functies werden uitgeoefend en georganiseerd, is vergaan. De processen die aan de oorsprong stonden van de manier waarop steden en landschappen nu geordend zijn, voldoen nauwelijks meer en zijn niet geschikt om de bestaande leefomgeving duurzaam nieuw leven in te blazen. De nieuwe tijdelijkheid kan dit wel.

7

Hiertoe worden verschillende tijdelijke activiteiten om beurten uitgevoerd. Dit kan een geplande ontwikkeling van kleine naar steeds grotere activiteiten zijn die elkaar opvolgen. Het kan ook een spervuur van activiteiten van zeer uiteenlopende aard zijn, uitgevoerd door verschillende groepen en met een verschillende doel. Een belangrijk principe bij een dergelijke strategie is dat de nadruk van de meeste activiteiten sterk op het totstandbrengen van het gebruik ligt, dus in feit op de start, in plaats van op een vast einddoel. De uitkomst is onzeker en daarmee is de strategie redelijk los. Elke activiteit hierin is gericht op het bereiken van een korte termijn doel. Alle activiteiten samen zorgen voor een nieuwe levendigheid in het gebied, die op haar beurt de inspiratiebron is voor weer nieuwe activiteiten. Uiteindelijk ontstaat er hierdoor een vliegwieleffect, waar gedurende lange tijd nieuwe gebruiksvormen spontaan tot bloei komen en elkaar aflossen. In een aantal gevallen leidt deze populariteit ook tot nieuwe grootschalige investeringen in het gebied. Dan wordt het nieuwe gebruik werkelijk in het gebied verankerd door wetgeving en de permanente transformatie van gebouwen en open ruimtes. Om netto resultaat op te leveren wordt vindt er enige vorm van coördinatie plaats. In sommige gevallen is er een centrale organisatie die de verschillende activiteiten initieert en stuurt, maar regelmatig is het ook een informeel netwerk die dit op zich neemt. Tijdelijk gebruik is zeer flexibel: het proces is om te keren en de resultaten zijn in te krimpen, uit te breiden en verplaatsbaar. Wanneer de behoefte zich verplaatst of zelfs verdwijnt, kan de activiteit meebewegen. Het is een groot voordeel dat een tijdelijke interventie kan worden opgedoekt en meegenomen naar een andere locatie – de samenstelling van de bevolking en hun wensen en eisen aan hun omgeving kunnen voortdurend wijzigen. Een voorziening kan dan op eenvoudige wijze worden overgenomen door een andere buurt, in plaats van te blijven steken op een locatie waar deze geen betekenis meer heeft. De flexibiliteit van het gebruik maakt ook mogelijk dat de omvang van de voorziening kan worden toegesneden op de behoefte van de gebruikers, en in de loop van de tijd kleiner of groter kan worden. Er kunnen zelfs functionaliteiten worden toegevoegd. De tijdelijke voorzieningen kunnen hierdoor een zeer bijzondere relatie met hun omgeving aangaan. Voorzieningen die dit al geruime tijd laten zien zijn het festival en de markt – in feite twee gebruiksvormen met een gemeenschappelijke oorsprong. Markten en festivals worden al gedurende lange tijd op hetzelfde moment gehouden, soms zelfs al honderden jaren. Na hun functie vervuld te hebben verdwijnen ze van het toneel, om na enige tijd weer te keren. Naar gelang de wensen van de bezoekers worden ze aangepast: ze breiden uit en veranderen hun aanbod. Kramen, evenementen en organisatie gaan vaak over van generatie op generatie. De ondernemers, theatermakers, kunstenaars en alle anderen die verbonden zijn aan markten en festivals, leiden een mobiel bestaan, neerstrijkend waar de mensen van hun diensten gebruik willen maken.

8

Een andere recente karaktertrek is dat tijdelijk gebruik in toenemende mate in staat is om grote gebouwencomplexen en terreinen in gebruik te nemen en te transformeren, door de combinatie van verschillende initiatiefnemers en gebruiksvormen. Een grote kracht van de tijdelijkheid ligt in zijn verbindende capaciteiten. Deze verbinding is het gevolg van de geringe omvang van de samenstellende delen, de grote verscheidenheid hierin, dynamiek, openheid en enthousiasme. Het merendeel van de tijdelijke voorzieningen wordt uitgevoerd door een klein aantal mensen en heeft een geringe omvang. Dit maakt ze benaderbaar en eenvoudig om een relatie mee aan te gaan. De geringe omvang geeft de deelnemers vaak ook de ruimte om zich op verschillende gebieden te ontplooien, hetgeen de verbindingsmogelijkheden met andere mensen en initiatieven nog vergroot. De variatie en dynamiek van de tijdelijke initiatieven zorgt voor een komen en gaan van mensen, ideeën en activiteiten. In deze sfeer gaan de deelnemers een enorm aantal tijdelijke verbintenissen aan met steeds wisselende partners en netwerken. Tijdelijke voorzieningen zijn open en toegankelijk, net als hun initiatiefnemers. Functies en mensen sluiten zich niet af van hun omgeving, ze staan open voor andere ideeën en zijn bereid zich aan te passen aan de omstandigheden. Initiatiefnemers en gebruikers van tijdelijke voorzieningen zijn meestal goede buren, die graag banden smeden met anderen en hiermee gemeenschappelijke activiteiten organiseren. Een niet te onderschatten factor is het enthousiasme van initiatiefnemers en deelnemers. Door een snelle realisatie en de korte looptijd zijn en blijven de betrokkenen enthousiast over wat ze aanbieden. Hun enthousiasme beperkt zich vaak niet tot hun eigen initiatief – het strekt zich uit tot hun wijde omgeving. Dergelijke enthousiaste mensen hebben waardering voor het werk en de bevlogenheid van anderen. Samenwerking ligt dan op de loer. Ondernemers willen hier graag deel van uitmaken, vanwege de commerciële kansen die dit biedt. Ze kunnen hier hun eigen ideeën scherpen, informatie en zaken uitwisselen, netwerken bouwen en krachten bundelen. Bovendien is het meer inspirerend en gezelliger dan in je eigen kantoor te zitten, met de deur dicht. Concurrentie komt in dergelijke omstandigheden slechts zelden voor – iedereen is in staat om zijn eigen niche te vinden. In deze situatie bestaat ruimte om te experimenteren. Nieuwe ideeën kunnen uitgetest worden op hun bruikbaarheid voor het publiek. De ideeën kunnen zo groeien en winnen aan kracht – op den duur kunnen ze zichzelf instandhouden. Bezoekers, buurtbewoners en bestuurders vinden de combinatie van functies uitnodigend vanwege de levendigheid die dit veroorzaakt, en omdat het goed is voor de leefbaarheid van een gebied. Een belangrijke drijfveer van de organisatoren van tijdelijkheid is sociale interactie: ze willen voorzieningen realiseren voor en met de mensen in een buurt. Om goed te functioneren, gaan de voorzieningen en activiteiten altijd voor een belangrijk deel uit van de behoeften van een buurt. Ook steunen de organisatoren vaak op de ideeën en inzet van de omwonenden en ondernemers – alleen voorzieningen met een sterke band met hun omgeving, kunnen een succes worden. Dat tijdelijkheid ingegeven wordt door maatschappelijk bewustzijn, staat overigens niet op gespannen voet met commerciële overwegingen. Naast leven voegt tijdelijkheid ook economie toe. De toename van de leefbaarheid en activiteit in een gebied leidt ertoe dat het meer mensen aantrekt. Bij een gevarieerd aanbod, grote toegankelijkheid en aantrekkelijke vormgeving van de voorzieningen blijven de mensen langere tijd in een gebied en gaan ze er hun geld uitgeven. Ondernemers die bereid zijn deel te nemen aan deze nieuwe levendigheid kunnen hiervan profiteren. De concentratie van activiteiten en mensen trekt ook weer nieuwe ondernemers en initiatiefnemers aan. Bij voldoende omvang en couleur locale kan een tijdelijkheidsepicentrum zelfs interessant worden voor toeristen. Altijd op zoek naar nieuwe ervaringen zullen deze graag een bezoek afleggen aan nieuwe bruisende locaties.

9

Soortgelijke initiatieven op verschillende plaatsen kunnen soms op elkaar lijken. Niet zozeer door de initiatiefnemer of de omgeving – deze zijn uniek. De gelijkenis zit hem vaak in het uiterlijk, de toepassing van een verwante beeldtaal of het aanbod van dezelfde dienst. Hoezeer ook de afzonderlijke voorzieningen vergelijkbaar kunnen zijn – wanneer een groot aantal voorzieningen (in de ruimte en de tijd) worden gecombineerd levert dit altijd een unieke samenstelling op, die een afspiegeling is van het maatschappelijke en economische weefsel van een buurt. Tijdelijke activiteiten voegen nieuwe energie en nieuwe economie toe. Dat kan ook worden omgekeerd: door de inzet van een unieke combinatie van tijdelijke activiteiten en voorzieningen kan een min of meer specifiek karakter worden bewerkstelligd – een nieuw maatschappelijk, cultureel en economisch weefsel kan zo worden ontwikkeld. Door een georkestreerde, nauwkeurige inzet van een serie maatwerk initiatieven, kan een gebied dan ook worden ontwikkeld op een wijze die erbij past. De nieuwe tijdelijkheid, waar vele verschillende activiteiten worden gecombineerd, heeft dus de kwaliteit om mensen en bedrijven samen te brengen. Het maakt intensief gebruik van de openbare ruimte en maakt die ruimte (weer) openbaar. Tijdelijke voorzieningen zijn niet slechts interventies in het bestaande weefsel van stad of landschap, ze vormen deze, ook waar deze niet (meer) was. De voorzieningen en activiteiten creëren plekken en gebruik en definiëren hiermee de ruimte voor de gebruikers. Door de omgeving – bewoners, ondernemers, werknemers, bezoekers – actief te betrekken geven ze de ruimte terug aan de gemeenschap. Kunstenaars, buurtbewoners, ondernemers, bezoekers, maar ook maatschappelijke instellingen, gemeentebesturen en grote bedrijven – iedereen heeft profijt.

10

Inhoudsopgave Over tijdelijkheid 2 Inhoudsopgave 11 Overzicht tijdelijke gebruiksvormen open(bare) ruimtes

12

Ontwikkelingsmogelijkheden braakliggende terreinen, ongebruikte

12

buitenruimtes en verlaten infrastructuur 12 Vorm 13 Bewustwording braakligging en tijdelijk gebruik, incl. actief aanbod terreinen

15

Bouwwerken – bedrijven 16 Bouwwerken – horeca 18 Bouwwerken – voorzieningen 19 Bouwwerken – wonen 21 Buurtmoestuinen en buurtuinen 23 Dierenvoorzieningen 24 Energieopwekking 25 Eten en drinken 26 Festivals 27 Gebiedsontwikkeling als gevolg van tijdelijk gebruik

28

Interventies buitencategorie 29 Kamperen 30 Kunst – exposities, beeldenparken, installaties, street art en land art

31

Markten 33 Natuur 34 Parkeerterreinen 35 Pleinen 38 Podia 39 Speeltuinen 41 Sport 42 Stadslandbouw 43 Stadsstranden 44 Stedelijke routes 45 Conclusies 47 Overijssel en Nederland 47 Bewustwording 47 Tussentijdse voorzieningen en activiteiten 48 Wat werkt? 48 Aanbevelingen 49

11

OVERZICHT TIJDELIJKE GEBRUIKSVORMEN OPEN(BARE) RUIMTES Ontwikkelingsmogelijkheden braakliggende terreinen, ongebruikte buitenruimtes en verlaten infrastructuur Hergebruik en tijdelijk gebruik zijn alomtegenwoordig in de wereld – op alle mogelijke locaties en voor alle denkbare vormen van gebruik. Vanwege het overweldigende aanbod hebben wij ervoor gekozen een vrij duidelijke afbakening te maken voor dit overzicht.

Westerse wereld Buiten de welvarende westerse wereld –– is tijdelijk gebruik en hergebruik aan de orden van de dag. Het is in feite verreweg de belangrijkste en vaak de enige vorm van ontwikkeling die plaatsvindt. Gevolg is dat veel van deze vormen regulier gebruik zijn – hierover is weinig bekend en de gebruiksvormen zijn slecht gedocumenteerd. Dit heeft ervoor gezorgd dat deze vormen van spontane (stads)ontwikkeling buiten beschouwing zijn gelaten. --

Het overzicht betreft hoofdzakelijk de – beter beschreven en meer geplande – vormen van tijdelijk ruimtegebruik in de westerse wereld: het merendeel van Europa, Noord-Amerika, Australië, Nieuw Zeeland en delen van Oost Azië en het Midden Oosten. Een aantal uitzonderingen is, met vermelding van de locatie, opgenomen.

Voortdurende transformatie Ook in de westerse wereld worden steden en landschappen voortdurend hergebruikt en getransformeerd. In veel gevallen is dit het gevolg van omvangrijke maatschappelijke processen of gerichte programma’s van overheden en andere officiële instellingen. Het is niet onze bedoeling, noch ligt het in onze macht, om al deze veranderingen in kaart te brengen – deze overstijgen de scope van dit onderzoek. --

Alleen locale, duidelijk afgebakende initiatieven zijn opgenomen in het overzicht.

Gebouwen en openbare ruimte Tijdelijk gebruik vindt plaats in zowel gebouwen als in de open(bare) ruimte. Provincie Overijssel, de opdrachtgever van dit onderzoek, heeft aangegeven hoofdzakelijk belang te hebben bij en invloed uit te kunnen oefenen op het hergebruik van braakliggende terreinen, zowel in de steden als daarbuiten. --

In eerste instantie behelst het overzicht dus slechts de gebruiksvormen die in de openbare ruimte zijn gerealiseerd.

Kader Het overzicht beperkt zich tot de locale interventies in steden en landschappen, gericht op het faciliteren van tijdelijk gebruik in de openbare ruimte. De nadruk ligt hierbij op voorbeelden in Nederland en andere westerse landen. Daarbij kunnen we drie redenen voor het faciliteren van gebruik onderscheiden: --

Introductie van nieuw gebruik

--

Vastleggen van bestaand gebruik

--

Verbinden van verschillende terreinen delen van de stad of het landschap die voorheen van elkaar gescheiden waren, om uitwisseling mogelijk te maken; of verbeteren van in onbruik geraakte, vervallen of slecht ingerichte verbindingen

12

Vorm

Een goede manier om de grote verscheidenheid aan tijdelijk gebruik in te delen is aan de hand van de acties en interventies die hiervoor worden ondernomen. Deze acties kunnen elk afzonderlijk worden toegepast, maar elkaar ook opvolgen of worden gecombineerd. Op deze wijze kunnen bestuurders, ambtenaren, initiatiefnemers, buurtbewoners en andere betrokkenen overwegen welke vormen van aanpak er per terrein of buurt mogelijk zijn. Iedereen kan, individueel en gezamenlijk, nagaan welke vormen van gebruik het meest geschikt zijn voor een terrein en welke acties er ondernomen kunnen en moeten worden. De verschillende acties: --

Niets doen – stopzetten van beheer en onderhoud – natuur, crossterrein, speelterrein, opslag/depot, parkeerterrein

--

Openen – verwijderen van hekken en obstakels – natuur, speelterrein, wandelroute, fietspad

--

Vrijgeven – verwijderen van restricties

--

Bewustwording – in kaart brengen, tonen, onder de aandacht brengen, beschrijven, publiceren – kaart, essay, artikel, film, boek, fotoarchief, lijst, billboard, excursie

--

Bezoeken – excursie, overleggen, film, in kaart brengen, indelen/verkavelen, mogelijkheden analyseren

--

Bemiddelen – mogelijk maken gebruik, verbinden eigenaars en initiatiefnemers

--

Beplanten – park, tuin, moestuin, laan, speelveld, ligweide, boomgaard, kwekerij, labyrint, landschapskunstwerk, kamerplantenasiel, tuinplantendepot, bos, arboretum

--

Inzaaien – moestuin, park, tuin, speelveld, ligweide, groen terras, bloemenweide, energieteelt, picknickveld

--

Maaien – speelveld, sportveld, park, ligweide, groen terras

--

Egaliseren – parkeerterrein, depot, expositieterrein, festival-/buurtfeestterrein, picknickveld

--

Verharden – parkeerterrein/fitsenstalling, terras, plein, verkeerstuin, hinkelbaan, krijttekeningen, schilderingen, oefenterrein rijles, opslag

--

Afgraven – (periodieke) waterretentie, levering grond/zand/grind, bodemonderzoek, archeologische vindplaats, bodemsanering

--

Onder water zetten – visvijver/-kwekerij, schaatsbaan, waterretentie, waterzuivering, zwembad, roeivijver, eendenkooi, tuinirrigatie, natuur, rietteelt, wilgenteelt

--

Ophogen/grond opbrengen – crossterrein, beachvolleybalveld, strand, gronddepot, zandsculpturen, skiheuvel, klimhelling

--

Grondwerk – doolhof, midgetgolf, speelterrein, gronddepot, kunstwerk, crossterrein, park

--

Omheinen – afschermen van de omgeving om gebruik mogelijk of veilig te maken – kinderboerderij, dierenweide, hondenrenveld, dierentuin, paardrijbak, crèche, caravanstalling, kippenren

--

Construeren – plaatsen of maken van constructies, installaties of sculpturen – paviljoen, (kunst)installaties, houtdorp/huttendorp, vlotten-/botenwerf, boomhutten, markt, circus, speelterrein, skatepark, klimwand, mededelingenbord, teken-/schilderwand

--

Overkappen – markt, tuinbouw, schuilplek, rokersruimte, beurs, braderie, openbaar vervoerhalte, sporthal, speelplaats, expositieterrein, garage, stadslandbouw

--

Opstellen – beeldenpark, circus, speeltoestellen, machinepark, energieopwekking (zonnepanelen, windmolens, warmtewisselaars), markt, kermis, sanitaire voorzieningen, pretpark, mededelingenbord

--

Bouwen – containers of prefab elementen – woning, wooncomplex, studentenkamers, café, restaurant,werkplaats, atelier, expositieruimte, galerie, showroom, kantoor, fietsenstalling, garderobe, daklozenopvang, school, sporthal, speelruimte, opslag, museum, podium, discotheek, hotel, dokterspost, ziekenhuis, informatiecentrum, zwembad, rokersruimte, bushalte, station, theater, bioscoop, sanitair, winkel,

13

buurthuis, jeugdhonk, dug-out, peeskamer, viskwekerij, tuinbouwkas, dierenverblijf, bibliotheek, muziekstudio, doka, wijnkelder, archief, klimhal, zenuwcentrum, energiecentrale, natuursubstraat, drinkwatervoorziening, veldstation, observatorium --

Parkeren – plaatsen van voertuigen of mobiele voorzieningen – woonwagens, rollende keukens, kiosk, auto’s, fietsen, landbouwvoertuigen, graafmachines

--

Schilderen/tekenen/schrijven – muurschilderingen, graffiti, krijttekeningen, gedichten, verhalen, spreuken, protestleuzen, aankondigingen, reclame, menu’s, informatie, reistabellen

--

Verlichten – lichtkunst, sportterrein, speelterrein, fiets-/looproute, intensieve stadslandbouw

Wij hebben besloten om het tijdelijk gebruik in te delen naar gebruiksvorm, niet naar de acties die er ondernomen worden. De reden hiervoor is dat gebruiksvormen een directere aansluiting hebben met de realiteit in de ruimtelijke ordening (bestemmingen + functies) en ook beter ingaan op de mogelijkheden van de locaties. Wel is er een directe relatie tussen de interventies en de onderstaande vormen van tijdelijk gebruik: voor elke vorm zijn één of meerdere van de genoemde acties nodig.

14

Gebruiksvormen Bewustwording braakligging en tijdelijk gebruik, incl. actief aanbod terreinen Zowel in Nederland als daarbuiten zijn er organisaties actief die inzicht bieden in braakligging en hiervoor, samen met initiatiefnemers, oplossingen willen bieden. Door middel van publieksevenementen en/of aandacht in de media proberen de belangenbehartigers bewustwording en steun te kweken bij de bewoners, ondernemers, instellingen en overheid. In sommige gevallen bemiddelen de organisaties tussen eigenaren en initiatiefnemers of treden ze zelfs op als eigenaar en ontwikkelaar.

Initiatiefnemers Overwegend architecten, kunstenaars, stedebouwkundigen, buurtbewoners; soms overheden of bedrijven

Voor wie Alle groepen in de samenleving

Soort terrein Alle vormen van terrein, op alle mogelijke locaties

Interventies/acties Excursies, exposities, prijsvragen, onderzoek, presentaties, symposia, lezingen, advisering, publiciteit, inzamelingsacties, guerrilla-acties, tijdelijk gebruik, opruimacties, opknapbeurten, inrichting

Opbrengsten Bewustwording, publiciteit, coalitievorming, hergebruik, financiering, herontwikkeling, sociale interactie, kennis, toegang tot budgetten en bestuurders, inzet van (grote) groepen mensen

Voorbeelden Overijssel

Tussendoor Almelo, ideeënmakelaar Zwolle, Havenkwartier Deventer, Transition Town

Deventer, Kunstenlab, PIT

Nederland

o.a. Iris Schutten, Op Trek Binckhorst, DTO, Vriendinnen van Cartesius,

Open Lab Ebbinge, Studio Papaver, As We Speak, Spoorzone Delft

Duitsland

o.a. Zwischenzeitzentrale, Urban Catalyst, 400qm, Raumlabor

Elders

o.a. Meanwhile, National Vacant Properties Program, Atlanta Beltline,

Friends of the HighLine, No Vacancy, Rebar

15

Bouwwerken – bedrijven Bedrijfsgebouwen als tijdelijke uitbreiding van een bestaand bedrijf, als tijdelijke vervanging, als experiment of als veldstation. Van oudsher is dit geen wijdverbreide vorm van tijdelijke bebouwing. Sinds korte tijd zijn er echter steeds meer voorbeelden voor winkels, kantoren en bedrijfsverzamelgebouwen. In veel gevallen worden ze gebouwd van (gebruikte) zeecontainers. Door hun vorm, duurzaamheid en stapelbaarheid zijn deze uitermate geschikt voor snel bouwen en verplaatsen. Ook andere modulaire en prefabelementen worden veel gebruikt. In grote delen van de wereld zijn eenpersoonsbedrijfjes actief in de openbare ruimte – schoenenpoetsers, koffieschenkers, et cetera.

Initiatiefnemers Ondernemers, ontwerpbureaus

Voor wie Bedrijven, maatschappelijke instellingen

Soort terrein Naast bestaande bedrijven – uitbreiding Terreinen waar nog geen (soortgelijke) bedrijvigheid is – pioniers Prominente locaties – voorbeeldfunctie/publiciteit

Interventies/acties Gebouwen plaatsen van zeecontainers, melk- en bierkratten, hout of andere goedkope materialen

Opbrengsten Goedkope werkruimtes, startmogelijkheden beginnende of arme ondernemers, levendigheid, instandhouding bedrijven, uitbreiding mogelijkheden/aanbod


bouwbureaus bij ontwikkelingsprojecten

Nederland idem Wereldwijd

verschillende projecten in New York, kantoren in o.a. Duitsland, Denemarken, Spanje,

Verenigde Staten, Zuid-Afrika, Japan, zoals BoxOffice, Rhode Island (VS);

tijdelijke winkelcentra o.a. in Christchurch, Nieuw Zeeland (Cashel Mall) en

Londen (Box Park); winkelcontainers

Uitgelicht BoxOffice – Providence, Verenigde Staten Wat?

bureaugebouw van gestapelde zeecontainers op voormalig opslagterrein voor bouwmaterialen

Initiatiefnemer

Truth Box Inc.

Realisatie

distill studio/Stack Design Build

Omvang

35 zeecontainers; 12 bureauruimtes

Kosten

niet bekend

Financiering initiatiefnemer Opbrengsten

16

betaalbare kantoorruimte, interactie tussen huurders – voornamelijk ontwerpbureaus

Uniqlo containerwinkels – verschillende steden, Verenigde Staten Wat?

mobiele winkels in zeecontainers voor een kledingmerk

Initiatiefnemer

Uniqlo USA

Realisatie LOT-EK Omvang

15 m²

Kosten

$42.000


guerilla winkel, levendigheid

GS XI Gallery – Seoul Wat?

showroom en verkoopbureau nieuwbouwwoningen projectontwikkelaars

Initiatiefnemer

GS E&C

Realisatie

SKM Architects

Omvang

5346 m²

Kosten

$15 miljoen

Financiering

initiatiefnemer en deelnemende projectontwikkelaars

Opbrengsten

informatie, stimulering verkoop, ruimtelijke kwaliteit, openbare ruimte

17

Bouwwerken – horeca Tijdelijke bouwwerken ten behoeve van cafés, restaurants en hotels

Initiatiefnemers Horecaondernemers, festivalorganisatoren, buurtbewoners, kunstenaars(collectieven); soms overheden

Voor wie Uitgaanspubliek, (buurt)bewoners, toeristen

Soort terrein Stadscentra, festivalterreinen en andere gebieden met grote bezoekersaantallen

Interventies/acties Gebouwen plaatsen van zeecontainers, melk- en bierkratten, hout of andere goedkope materialen

Opbrengsten Levendigheid, verblijfsruimte, enthousiasme bij bezoekers, versterking ondernemersklimaat


eetkiosken in veel steden/dorpen en op bedrijventerreinen; tijdelijke restaurants tijdens

festivals, o.a. Glazen Restaurant bij Serious Request 2012 (Enschede); hotel Museumlaan

Grenswerk 2010 Nederland

hotels in Amsterdam en Groningen; tijdelijke restaurants en cafés in Eindhoven, Maastricht,

Groningen, Delft, Amsterdam, Utrecht, Rotterdam (o.a. Wijn of Water); strandpaviljoens

langs de gehele Hollandse kust en bij stadsstranden in de stedenWereldwijd hotels in o.a.

Spanje, Zwitserland, Engeland, Duitsland, Nigeria, Verenigde Staten, Mexico; restaurants

en cafés in gehele wereld, o.a. Greenhouse in Perth, Sydney, Melbourne en Hamburg

Uitgelicht Illy Push Button House/Café – Venetië/New York/mobiel Wat?

mobiel koffiehuis

Initiatiefnemer

Illy Caffè (koffieproducent)

Realisatie

Adam Kalkin

Omvang

1 zeecontainer; 100 m² (uitgeklapt)

Kosten

$75.000


horeca op lastige locaties en/of naar behoefte, buurtontmoetingsruimte

Jamaica zomercafé – Ufa, Rusland Wat?

tijdelijk café met terras voor zomer 2012

Initiatiefnemer

Jamaica (horeca-exploitant)

Realisatie

Dark Design Group

Omvang

70 m²

Kosten

$9.000


18

horeca op perifere locatie, buurtontmoetingsruimte, levendigheid, ruimtelijke kwaliteit

Bouwwerken – voorzieningen Door containers of andere tijdelijke bouwwerken te plaatsen kan ruimte worden gegeven aan voorzieningen voor een buurt of stad. In veel gevallen wordt dit middel toegepast als ontwikkelingsprojecten voor permanente voorzieningen stilliggen, of bij tijdelijke projecten. Een veelgebruikt voorbeeld van tijdelijke voorzieningen zijn de ‘noodlokalen’ bij scholen.

Initiatiefnemers Maatschappelijke instellingen, overheden, bedrijven, buurtbewoners, culturele instellingen, kunstenaars

Voor wie Alle groepen in de samenleving

Soort terrein Aangrenzend aan bestaande instellingen – uitbreiding Perifere locaties – pioniers Opvallende locaties – paviljoens en gebouwen met voorbeeldfuncties

Interventies/acties Gebouwen van zeecontainers, melk- en bierkratten, hout of andere goedkope materialen: podia, speelterreinen, sportgebouwen, scholen, medische centra, sanitaire gebouwen, uitzichttorens, informatiecentra, cruiseterminals, musea, expositieruimtes, stations en openbaarvervoerhaltes, winkelcentra, kerken, paviljoens en ontmoetingsruimtes

Opbrengsten Goedkope ruimte voor voorzieningen, levendigheid, leefbaarheid en welzijn, inkomsten, versterking ondernemersklimaat en voorzieningenstructuur, behoud voorzieningen, aanbieden voorzieningen op meer/lastige locaties


infocentra stadsontwikkeling Hengelo (Berflo Mooi) en Deventer; tijdelijk station (incl. horeca),

Zwolle; noodlokalen bij scholen in de hele provincie; veel andere maatschappelijke functies (nieuw

en uitbreidingen) worden in voorlopige onderkomens gehuisvest

Nederland

tijdelijke uitbreiding kankercentrum VUMC, Amsterdam; infocentra – o.a. Archeologiekiosk, Arnhem;

concentraties in Spoorzone Delft en Open Lab Ebbinge, Groningen

Wereldwijd

uitgaanscentrum (Mexico Stad); cruiseterminal (Hamburg); vuurtoren (Parijs); treinstation (Parijs);

mobiele vliegvelden (terminals, verkeersleiding, etc.); infocentra; winkelcentra; musea; scholen en

jeugdcentra (sterke concentratie in en rond Londen); buurtcentra (o.a. in Dhaka, Bangla Desh);

kerken (o.a. Seoul en Christchurch); in veel rampgebieden worden tijdelijke voorzieningen gebouwd

Uitgelicht MoMA QNS – New York Wat?

tijdelijke vestiging van het Museum of Modern Art in Queens, tijdens verbouwing en uitbreiding van

de permanente vestiging, op een voormalig fabrieksterrein

Initiatiefnemer

Museum of Modern Art

Realisatie

Cooper, Robertson & Partners/Michael Maltzahn Architecture, Turner Construction, Lori Weatherly

Interiors, Goldman Copeland Associates, DeNardis Associates

Oppervlakte

14.000 m²

Kosten

$30 miljoen

Financiering

MoMA, gemeente New York

Opbrengsten

continuïteit van expositie, uittesten nieuwe museumtechnologie, leefbaarheid, revitalisatie Long

Island City/Queens

19

Simon’s Town High School Hostel – Simon’s Town, Kaapprovincie, Zuid Afrika Wat?

kostschoolverblijf voor studenten en leraren

Initiatiefnemer

gemeentebestuur en schoolbestuur Simon’s Town

Realisatie

VKE/Paul Cooper; Wayne’s Custom Creations/Leon Roman Building

Oppervlakte

1.200 m²; 120 gasten

Kosten

$130.000

Financiering

gemeente Simon’s Town

Opbrengsten scholing Tijdelijke Kunsthalle – Berlijn Wat?

musuem/expositieruimte

Initiatiefnemer

Cube Kunsthalle Berlin GmbH

Realisatie

Adolf Krischanitz

Omvang

1406 m²

Periode

2008-2010

Kosten

€1,5 miljoen


continuïteit exposities, horeca,

Salam Hartchirurgiecentrum – Soba, Soedan Wat?

uitbreiding bij ziekenhuis

Initiatiefnemer

Emergency NGO

Realisatie Tamassociati Omvang

1668 m²

Kosten

€1.332.000


20

gezondheidszorg, veiligheid

Bouwwerken – wonen Grootschalige woonprojecten in tijdelijke gebouwen zijn aan de orde bij een zeer urgente vraag naar woonruimte. Dit kan veroorzaakt door een grote toestroom van nieuwe bewoners (studenten, asielzoekers), door een gebrek aan geschikte woningen (starters, studenten) of door een oorlog of natuurramp waarbij vluchtelingen opgevangen moeten worden. Zelfs sloppenwijken in ontwikkelingslanden (en soms ook westerse landen!) kunnen bij deze categorie gerekend worden. Tijdelijke woongebouwen worden vaak op braakliggende terreinen op goed bereikbare locaties gebouwd. De gebouwen worden meestal samengesteld uit (zee)containers of andere prefabelementen. In Scandinavië, Finland, Rusland (en de voormalige Sovjetrepublieken) en Noord Amerika hebben veel mensen een vakantiewoning buiten de stad. Deze tweede huizen zijn vaak klein, opgetrokken uit lichte materialen en eenvoudig te verplaatsen.

Initiatiefnemers Bewoners, overheden, onderwijsinstellingen, projectontwikkelaars, vluchtelingenorganisaties

Voor wie Bewoners, studenten, patiënten, vluchtelingen

Soort terrein Groot, goed bereikbaar (OV), in nabijheid van stad en/of onderwijsinstelling

Interventies/acties Enkelvoudige of meervoudige constructies van prefabelementen, zeecontainers, melk- en bierkratten, hout of andere goedkope materialen

Opbrengsten Goedkope woonruimte, levendigheid, leefbaarheid, op peil houden voorzieningenniveau, terugbrengen autogebruik door goede plaatsing


Studentenboot Zwolle; woonboten in Almelo, Deventer, Enschede, Zwolle; woonwagens in de meeste

grotere plaatsen Nederland

studentenhuisvesting (Amsterdam, Groningen, Eindhoven, Amersfoort); Werkhotel Amsterdam;

Floating Life, Almere; asielzoekerscentra o.a. Arnhem; woonwagenkampen in alle grotere plaatsen;

woonboten; strandhuisjes langs de kust in Noord- en Zuid-Holland en Zeeland

Wereldwijd

individuele woningen van allerlei materialen; wooncomplexen met lang gebruik (Londen, New York);

zomerhutten van drijfhout aan de oevers van rivieren – o.a. Samara, Rusland; tijdelijke

nederzettingen en steden – o.a. Mina, een tijdelijke stad van 3 miljoen mensen bij Mekka voor de

deelnemers aan de hadj; opvangcentra in grote steden; omgebouwde voertuigen, zoals treinstellen

Uitgelicht Keetwonen – Amsterdam Wat?

studentenhuisvesting met café, wasserette, supermarkt, kantoren en sportterrein

Initiatiefnemer

De Key (woningbouwcorporatie)

Realisatie Tempohousing Omvang

33.000 m²; 1000 woningen

Kosten

€26 miljoen


betaalbare woonruimte, ontmoetingsruimtes

21

Crou – Le Havre, Frankrijk Wat?

studentenhuisvesting met binnentuin op verlaten haventerrein

Initiatiefnemer

CROUS Haute Normandie (woningbouwcorporatie)

Realisatie

Olgga architects; AG/PINGAT

Omvang

2.851 m²; 100 woningen

Kosten

€5 miljoen


betaalbare woonruimte, verbetering ruimtelijke kwaliteit, verbinding haven-binnenstad,

leefbaarheid, ontmoetingsruimte Huisvesting seizoensarbeiders – Huelva, Spanje Wat?

huisvesting tijdens oogstseizoen voor aardbeienplukkers

Initiatiefnemer

Dienst Openbare Werken & Transport Andalusië

Realisatie

Javier Terrados Cepeda

Omvang

75 m²

Kosten

€60.000 per eenheid voor 8 personen


onderzoeksresultaten, comfort, verbetering ruimtelijke kwaliteit, ontmoetingsruimte

Red+ huizen – Beijing Wat?

mobiele woningen en voorzieningen

Initiatiefnemer

China National Art Museum

Realisatie

OBRA Architects

Omvang

45 m²

Kosten

€5.000 per woning


lage kosten, comfort, verbetering ruimtelijke kwaliteit, ontmoetingsruimte

Vluchtelingenonderkomens – Port-au-Prince, Haïti Wat?

huisvesting voor slachtoffers van de aardbeving in 2010

Initiatiefnemer

Voluntary Architects’ Network

Realisatie

Shigeru Ban

Omvang

16 m² per onderkomen

Kosten

$300 per onderkomen; totale kosten $30.000 voor 50 onderkomens

Financiering hulporganisaties Opbrengsten

22

beschutting, duurzaamheid

Buurtmoestuinen en buurtuinen Buurttuinen voor het verbouwen van voedsel, overwegend groente en fruit, maar soms ook kippen, eieren en honing (bijen). De tuinen worden ook gebruikt om elkaar te ontmoeten, als speelterrein en om sociale activiteiten te organiseren – buurtfeesten, picknicks, e.d. In veel steden en dorpen zijn er al decennialang volkstuincomplexen. Deze zijn vaak ontstaan op terreinen die in een later stadium bebouwd zouden gaan worden. Naast deze “tijdelijke” volkstuinen zijn er ook permanente complexen – in Denemarken ontleent men hieraan een belangrijk deel van zijn identiteit.

Initiatiefnemers Buurtbewoners, maatschappelijke instellingen (o.a. woningbouwcorporatie, voedselbank), soms overheden; Transition Towns, Guerilla Gardening, Slow Food/Slow City

Voor wie Buurtbewoners, minima

Soort terrein Woonbuurten, voornamelijk met bewoners met lagere inkomens (maar niet uitsluitend), stadscentra, industrieterreinen

Interventies/acties Omheinen, verbouwen voedsel in volle grond of bakken, zaaien en planten, plaatsen meubilair en speeltoestellen

Opbrengsten Lagere kosten levensonderhoud, sociale interactie/buurtvorming, leefbaarheid/welzijn, levendigheid, veiligheid, gezondheid, lichaamsbeweging, persoonlijke ontwikkeling (plantenkennis, tuinieren, koken, sociale vaardigheden, constructie onderdelen, onderhoud), activering, ontmoetings- en verblijfsruimte Voorbeelden Overijssel

Almelo, Deventer (13 st.), Enschede

Nederland

verschillende steden en plaatsen in het hele land

Frankrijk

ruim 60 tuinen in Parijs, zo’n 45 in Lyon

VS

meer dan 750 tuinen in New York, grote delen van Detroit

Australië

het Stephanie Alexander Kitchen Gardening programma, een nationaal initiatief

waaraan ruim 500 scholen in het hele land meedoen

Wereldwijd

moestuinen op daken, op verlaten fabrieksterreinen, op drijvende platforms

(o.a. Thailand), op verlaten landbouwterreinen (Spanje), in parken

Uitgelicht Moestuin Sloetterrein – Almelo Initiatiefnemer

Voedselbank Almelo

Oppervlakte

1100 m²

Periode

10 jaar, vanaf 2012

Kosten

€10.000 (aanleg en functioneren eerste jaar)

Financiering

gemeente Almelo, Soweco, AOC Oost, De Twentse Zorgcentra, Scoop Welzijn, Beter Wonen

Opbrengsten

groente/fruit voor 145 voedselpakketten per week

Buurtmoestuin Molenbelt – Deventer Initiatiefnemers Woonbedrijf Ieder1, Stichting D’ran, bewoners Voorstad Periode

min. 10 jaar, vanaf 2008

Kosten

investeringskosten €25.000; onderhoudskosten €0 (bewoners)

Financiering

Woonbedrijf Ieder1

Opbrengsten

speeltuin/speelveld/moestuin/ bloementuin/buurtuin

23

Dierenvoorzieningen Regelmatig worden voorzieningen voor dieren gemaakt, vooral waar deze in dichtbevolkte stedelijke omgevingen ontbreken. Het zijn hoofdzakelijk renvelden, wandelroutes en andere uitlaatmogelijkheden voor honden. In China en andere delen van Oost-Azië zijn parken en rivieroevers populair voor het ‘uitlaten’ van gekooide vogels. De kooien worden in de bomen gehangen, zodat de vogels gezellig tegen elkaar kunnen kwetteren.

Initiatiefnemers Dierenbezitters, overheden

Voor wie Dieren(bezitters)

Soort terrein In of bij woonbuurten, omvangrijk

Interventies/acties Omheinen, zitelementen en afvalbakken plaatsen

Opbrengsten Bewegingsruimte dieren, minder overlast (hondenpoep), beweging, vermaak, toename openbaar groen, levendigheid, leefbaarheid


hondenrenvelden – voornamelijk in Enschede en Deventer; hondentrainingscentra

Nederland

hondenrenvelden en -trainingscentra; tijdelijke weilanden en paardenweitjes; maneges;

kinderboerderijen Wereldwijd

natuurparken op braakliggende landbouwgronden; dierentuinen en opvangcentra;

kooivogelparken; circusterreinen

24

Energieopwekking Landbouwgronden en braakliggende terreinen kunnen worden ingezet voor de opwekking van energie. Dit kan indirect – door het telen van gewassen die tot biogas worden verwerkt of waaruit olie wordt onttrokken. Het kan ook direct door zonnepanelen of windturbines te plaatsen.

Initiatiefnemers Boeren, overheden, energiemaatschappijen, bedrijven(verenigingen), omwonenden

Voor wie Omwonenden, landeigenaren, energiemaatschappijen, bedrijven

Soort terrein Grootschalig, meestal perifeer gelegen, goed bereikbaar voor aan- en afvoer

Interventies/acties Zaaien/planten en oogsten Plaatsen apparatuur, aanleggen infrastructuur

Opbrengsten Lagere kosten energie, kennis herkomst energie, vergroening (stedelijk) landschap (bij energieteelt), duurzame opwekking energie, inkomsten producenten materieel, inkomsten grondeigenaar, oprichting buurtenergiecollectieven


teelt koolzaad; biovergisting van niet eetbare gewasdelen

Nederland

tijdelijke windparken (Almere); wilgengrienden en andere gewassen voor energieteelt en

biovergisting; gaswinning uit vuilstorten; kleine mobiele windmolens in landelijk gebied

Wereldwijd

zonne-energieparken op vuilstorten; algenteelt voor olie; omzetters voor golfbeweging

op zee; energieteelt; windenergie – o.a. onder een verlaten autowegviaduct in Calabrië;

zonneschoorstenen in woestijnen; flexibele zonnefolie voor ramen en vrij opgesteld; zonne

panelen en kleine windturbines op daken

25

Eten en drinken Op vele plaatsen in de buitenlucht wordt gegeten en gedronken. In kleine en grote groepen. Meestal gebeurt dit spontaan (picknicks), maar soms wordt er meer tijd in gestoken. In een toenemend aantal gevallen worden er (mobiele) voorzieningen bij gehaald.

Initiatiefnemers Buurtbewoners, vriendenclubs, horecaondernemers

Voor wie Bewoners, vrienden, bezoekers, bourgondiërs

Soort terrein Overal en zeer divers

Interventies/acties Uitrollen picknickkleed, neerzetten tafels en stoelen, plaatsen kookgelegenheid/bar, uitstallen, koken

Opbrengsten Sociale interactie, inkomsten ondernemers, kennis over koken en voedsel, gezondheid, vermaak


Proefeet (Enschede), Terra Madre (Olst); picnic on the farm (landelijk gebied)

Nederland

Restaurant Day (Amsterdam); Tafelen aan de Kade (Rotterdam); rollende keukens

Wereldwijd

social dining, veel verschillende initiatieven: Diner en Blanc (Parijs e.a.),

l’Incroyable Pique-nique (Normandië), Hundertmeterküche (Linz), Picnurbia (Vancouver),

Nö Landes, Mobile Gastfreundschaft, Weddingfrühstücker, Kitchain, Pop Up Lunch,

Permanent Breakfast

26

Festivals Festivals zijn per definitie tijdelijk. Ze vinden zowel plaats op braakliggende terreinen als in de openbare ruimte en het buitengebied. Er zijn festivals op allerlei gebied: muziek, kunst, eten en drinken, sport, bedrijvigheid (beurzen en symposia), als herdenking van belangrijke gebeurtenissen, voor de versterking van de relaties in de buurt, of zelfs zomaar voor de lol. Het is een zeer goede mogelijkheid voor tijdelijk gebruik, aangezien het gebruik kort is, er relatief weinig inrichtingsmaatregelen nodig zijn, de betrokkenheid van de buurt hoog is en er over het algemeen grote opbrengsten in geld en bezoekersaantallen zijn

Initiatiefnemers Festivalorganisaties, bedrijven, overheden, buurtbewoners

Voor wie Bewoners; liefhebbers van kunst, cultuur, muziek, sport, etc.

Soort terrein Zeer divers, vaak in stedelijke omgevingen maar ook ver daarbuiten

Interventies/acties Plaatsen gebouwen/constructies/installaties/apparaten; festivals voor kunst, cultuur, eten & drinken, muziek, geschiedenis, boeken, winkels, sport, etc.

Opbrengsten Levendigheid, inkomsten ondernemers, sociale interactie, bezoekers/toerisme, inkomsten grondeigenaar, mogelijkheden voor kunstenaars(gezelschappen)/theatergezelscheppen/musici, stadspromotie, vermaak


o.a. Dinkeldalfestival, Dickensfestival (Deventer), Stadsfestival (Zwolle), Geuzenpop

(Enschede), Dauwpop (Hellendoorn), BAM (Hengelo), Tuin der Lusten (landgoederen),

Deventer Boekenmarkt en vele andere

Nederland

zeer veel verschillende festivals, van miniem tot enorm; muziekfestivals o.a. Pinkpop,

Parkpop, Rock in Park, Appelpop, Pukkelpop, Zwarte Cross, Lowlands, Noorderslag, Jazz in

Duketown; zandsculpyurenfestivals in verschillende steden

Wereldwijd

festivals in alle soorten en maten, o.a. Festival of Fools (Parijs), Harbour Festival (Londen),

Bregenz Festival (Oostenrijk), Sonar (Barcelona), Burning Man (Nevada), Glastonbury

(Devon), Ruhr 2010

27

Gebiedsontwikkeling als gevolg van tijdelijk gebruik In veel steden en regio’s zijn vervallen gebieden, waar groepen actief zijn om hun buurt te verbeteren. Combinatie van verschillende vormen van tijdelijk (her)gebruik en tijdelijke activiteiten kan leiden tot (hernieuwde) waardering voor een gebied. Mensen willen hier graag zijn vanwege de activiteiten en gaan op hun beurt nieuwe activiteiten organiseren. Al deze vormen van hergebruik tezamen kunnen uitgroeien tot een structurele aanpak. Hierdoor kunnen overheden en investeerders overtuigd raken van de voordelen om het gebied te herontwikkelen.

Initiatiefnemers Overheden, woningbouwcorporaties, bedrijven, buurtbewoners

Voor wie Stedelijke en landelijke gemeenschappen, projectontwikkelaars, bedrijven

Soort terrein Vervallen delen van de stad of het platteland

Interventies/acties Opeenvolgend: organisatie en uitvoering van tijdelijke activiteiten – bezoekers trekken en bewustwording – groei tijdelijk gebruik – investeerders aantrekken – herontwikkeling

Opbrengsten Sociale en economische ontwikkeling van buurt/stadsdeel/stad/regio, inkomsten ondernemers, levendigheid, toerisme, (stads)promotie, leefbaarheid, veiligheid, nieuwe ondernemers en voorzieningen, toename ontmoetings- en verblijfsruimte, uitbreiding aantal artistieke/culturele/ buurtactiviteiten


Havenkwartier (Deventer), Polaroidterrein (Enschede)

Nederland

IJ-oevers/Kinetisch Noord Amsterdam, Klarendal Arnhem, Spoorzone Delft, Strijp

Eindhoven, Ebbingekwartier Groningen, Coolhaveneiland + Stadshavens Rotterdam, Sint

Jan Kloosterburen (Groningen)

Wereldwijd

Emscher Park; Lausitz; Meatpacking District (New York); Bat Yam (Israel); Oost Londen

Uitgelicht Emscher Park – Roergebied, Duitsland Wat?

herontwikkeling voormalige mijnen en zware industrie

Initiatiefnemer

Bundesland Nordrhein-Westfalen

Realisatie

deelstaatbestuur i.s.m. een groot aantal ontwerpbureaus en bedrijven

Oppervlakte

800 km²

Periode

1989-1999

Kosten

ruim DM 5 miljard

Financiering overheid Opbrengsten

120 projecten in 17 steden; 300 km² openbaar groen/landschapspark; herstructurering

350 km waterlopen; bouw 3000 woningen, renovatie 3000 monumentale woningen; 17

nieuwe technologiecentra; behoud industriële gebouwen, complexen en terreinen; parken,

musea, evenementenlocaties, onderzoekscentra, bedrijventerreinen, natuurgebieden,

expositieruimte, recreatieve routes, speelterreinen, horeca

28

Interventies buitencategorie Sommige interventies vallen buiten alle normale categorieën; het zijn bijzondere projecten, bedacht voor specifieke locaties of vraagstukken. Alhoewel dergelijke interventies niet in hokjes kunnen worden geplaatst, is hun gemeenschappelijke kenmerk dat zij allemaal een sterk poëtische vorm en betekenis hebben.

Initiatiefnemers Ontwerpers en kunstenaars

Voor wie Buurtbewoners, kinderen, personeel, bedrijven

Soort terrein Stadscentra, achterstandsgebieden

Interventies/acties Dwarsdenken, gebruik maken van de verborgen mogelijkheden van een plek, inspelen op de mazen in de wetgeving, speciale objecten ontwikkelen, alledaagse voorwerpen op een bijzondere manier gebruiken

Opbrengsten Levendigheid, aandacht, leefbaarheid, verhoging ruimtelijke kwaliteit, veiligheid, ontmoetings- en verblijfsruimte, sociale interactie, werk, imagoverbetering


geen voorbeelden bekend

Nederland

Buckybar (Rotterdam); Showerhouse (Castricum); Turkentassenhotel (Amsterdam) –

alledrie DUS architects

Wereldwijd

Red Swing Project, Softwalks (New York), Galeria Melissa (Sao Paulo), Floating Cinema

(Londen), projecten Santiago Cirugeda (Spanje), muurschilderingen favelas

(Rio de Janeiro)

29

Kamperen Terreinen kunnen tijdelijk worden gebruikt voor het neerzetten van tenten en caravans, of meer georganiseerd gebruik als camping. Sommige van dergelijke kampeerplaatsen zijn gekoppeld aan een festival of een circus. Er zijn ook andere vormen, zoals kamperen bij de boer of (gepensioneerde) zomernomaden die zich voor korte tijd verzamelen rond voorzieningen. In Overijssel is voornamelijk het kamperen bij de boer bekend, merendeels in het coulissenlandschap. Enschede is de enige stad waar stadscampings worden georganiseerd, voor het kunstfestival Gogbot en het muziekfestival Geuzenpop. Veel kampeerterreinen worden voor het zomerseizoen ingericht op landbouwgronden. In veel gevallen zijn deze gronden in onbruik geraakt en uit productie genomen, maar er is ook een aanzienlijk aantal waar na het vertrekken van de kampeerders weer gewassen worden geteeld of vee wordt geweid. In Nederland, maar ook wereldwijd zijn veel tijdelijke kampeerterreinen gekoppeld aan festivals, zoals Burning Man in Nevada of popfestivals.

Initiatiefnemers Festivalorganisatoren, boeren, kampeerders

Voor wie Toeristen, festivalgangers, kampeerders

Soort terrein Vlak, open terrein in of bij steden; boerenerven en campings; verhard of onverhard

Interventies/acties Egaliseren van terrein, opstellen van tenten en caravans; evt. plaatsen van voorzieningen

Opbrengsten Onderdak voor bezoekers/toeristen, langer verblijf in stad/regio, inkomsten voor (horeca)ondernemers, koppeling met festivals


stadscamping (Enschede); kamperen bij de boer in landelijk gebied

Nederland

tijdelijke kampeerterreinen, vnl. aan de kust en bij meren; veel kampeermogelijkheden bij

festivals; kamperen bij de boer en kloosters in landelijk gebied; kampen van

uitgeprocedeerde asielzoekers Wereldwijd

Occupy; terreinen voor mobile homes (zeer veel in de VS); mobiele nederzettingen van

campers e.d. – o.a. Quartzite en Hammertown in de VS; aanlegsteigers voor woonsampans

in Zuidoost Azië; nomadenkampen bij oases in woestijnen

30

Kunst – exposities, beeldenparken, installaties, street art en land art Tijdelijke beeldenparken en exposities kunnen onderverdeeld worden in tijdelijk gebruikte terreinen en meer permanente locaties die ooit zijn begonnen als tijdelijk kunstproject. Veel beeldenparken over de wereld zijn ontstaan als “functieloos” terrein, waar de eigenaar aan kunstenaars toestemming gaf om werk te maken of te exposeren. Meestal vond dit plaats aan de hand van hiervoor georganiseerde festivals. Een veel toegepaste vorm van ander ruimtegebruik is land art: grote kunstwerken gemaakt van landschappelijke materialen of elementen, of anderszins geïntegreerd in het landschap. De stedelijke variant hiervan is street art: grote installaties in de openbare ruimte en graffitiwerken op gebouwen en muren. Initiatiefnemers Dienst Landelijk Gebied, Provinciale Landschappen, waterschappen, gemeentes, kunststichtingen, kunstenaars, galeries, ontwikkelingsmaatschappijen; soms overheden of toeristenbureaus

Voor wie Kunstenaars, bezoekers, wandelaars, fietsers; het brede publiek

Soort terrein Zeer uiteenlopend

Interventies/acties Graven/grondwerk, onder water zetten, beplanten/begroeien, bouwen, plaatsen/uitvoeren kunstwerken, aanleggen paden; eventueel omheinen

Opbrengsten Verhoging ruimtelijke kwaliteit, mogelijkheden voor beeldend kunstenaars, levendigheid, bezoekers/toerisme, toename openbare ruimte/openbaar groen, inzicht in omgeving, waardering van landschap/natuur/kunst, waterretentie, natuurontwikkeling, inkomsten voor instandhouding landschap, ontmoetings- en verblijfsruimte


Kunstwege(n), kunstroute langs de Vecht tussen Zwolle en Nordhorn (D); verschillende kunst

festivals met bijbehorende tijdelijke installaties; maïsdoolhoven

Nederland

Semslinie (Groningen/Drenthe), Beyond Utrecht (Leidsche Rijn), Een Zee van Staal

(Wijk aan Zee), Nollenproject (Den Helder), Lak aan Braak (Heerlen); periodieke exposities

van beelden en installaties in de openbare ruimte in Arnhem, Den Haag, Fort Asperen,

Wageningen en op Terschelling; kunstwerken en installaties bij de Nieuwe Hollandse

Waterlinie en de Stelling van Amsterdam

Wereldwijd

beeldenparken die zijn ontstaan als tijdelijke expositie zijn er in de wereld zeer veel, o.a.

Grizedale Forest en de oevers van het Kielder Lake (Engeland) die op deze wijze zijn

gestart; landbouwkunstwerken verschillende landen – o.a. Jacques Simon, in verschillende

franse steden (jaren 70 en 80 van de vorige eeuw), beeldenpark Emlichheim (D); land art

– o.a Andy Goldsworthy, Nils-Udo, Gerhard Lentink, Donald Judd, Anselm Kiefer, Isamu

Noguchi, Christo & Jeanne-Claude

31

Uitgelicht Semslinie Kunstlijn – Drente/Groningen Gebruik

beeldenpark, kunstroute, fietsroute

Initiatiefnemer

Provincies Drente en Groningen, Dienst Landelijk Gebied

Artistieke leiding Loes Heebink, beeldend kunstenaar

Lengte

40 km

Kosten

fl. 1.700.000

Financiering

9 Drentse en Groningse gemeenten, 2 waterschappen, deelgebiedcommissies,

provincies Drenthe en Groningen, fondsen (o.a. Cultuurfonds Bank Nederlandse

Gemeenten, Mondriaanstichting), sponsoring van bedrijven die bij de herinrichting

zijn betrokken Opbrengsten

32

mogelijkheid om cultuurhistorie en landschap te ervaren, toerisme + recreatie

Markten Markten behoren tot de oudste vormen van tijdelijk gebruik, die in een aantal gevallen al eeuwen op dezelfde dag en zelfs locatie plaatsvinden. Veel handel is ontstaan uit periodieke markten; het merendeel van de permanent ingerichte marktpleinen en gebouwen (markthallen, beurzen, winkelcentra, etc.) hebben hun bestaan aan dit gebruik te danken. Bij speciale gelegenheden en voor bijzondere categorieën worden ook door bewoners, kinderen en bedrijven markten georganiseerd en spullen verkocht: vrijmarkten, rommelmarkten, antiekmarkten, boekenmarkten, e.d.

Initiatiefnemers Marktkooplieden/ondernemers, boeren, gemeentes/binnenstadsverenigingen/stadspromotie, horeca, festivalorganisatoren; soms bewoners

Voor wie Winkelpubliek, verzamelaars, toeristen

Soort terrein Meestal pleinen in stads-, dorps- en wijkcentra

Interventies/acties Plaatsen marktkramen, uitstallen goederen, klanten overhalen

Opbrengsten Inkomsten ondernemers, levendigheid, voorzieningen in directe omgeving van woongebieden, bezoekers, mogelijkheid om kosten levensonderhoud te verlagen, ontmoetings- en verblijfsruimte


alle grotere plaatsen en wijken; directe verkoop bij boeren; kerstmarkten; kunstmarkten;

vlooienmarkten; ruilbeurzen; Boekenmarkt Deventer; rommelmarkt Weerselo

Nederland

verschillende thematische markten door het hele land

Wereldwijd

drijvende markt in Bangkok; ruilmarkt Buenos Aires; tijdelijke markthallen (bij restauratie

bestaande overdekte markten); farmers’markets in o.a. Groot Brittannië, Noord Amerika,

Frankrijk en Italië

33

Natuur Tijdelijke natuur wordt vooral gerealiseerd op grote (bedrijven)terreinen in de periferie. Doordat hier de verwachting is dat er relatief lange tijd geen economische ontwikkeling zal plaatsvinden, krijgt de natuur hier de tijd.

Initiatiefnemers Gemeentes, ontwikkelingsmaatschappijen, natuurorganisaties, havenbedrijven, waterschappen, provinciale landschappen, grondeigenaren; VVV/toerismepromotors?

Voor wie Flora en fauna, wandelaars, (amateur)biologen

Soort terrein Grote braakliggende terreinen buiten de bebouwde kom

Interventies/acties Grondwerk, natuur zijn gang laten gaan, landschapsbeheer, plaatsen informatieborden

Opbrengsten Natuurontwikkeling/flora en fauna, recreatie/ruimte om te wandelen, wateropvang/-zuivering


Almelo, Steenwijk (braakliggende bedrijventerreinen), Nationaal Park Wieden en

Weerribben (turflandschap Kop van Overijssel)

Nederland

havengebieden Amsterdam, Rotterdam en Delfzijl; groeves in Woensdrecht en Vaals;

Zanderij Crailo (bij Utrecht); CiBoGa-terrein Groningen

Wereldwijd

havengebieden, mijnbouwgebieden en groeves

Uitgelicht Eeserwold, Steenwijk Wat?

natuurterrein met waterplas op ontwikkelingsterrein bedrijven

Initiatiefnemers InnovatieNetwerk, Landschap Overijssel, Roelofs Groep/Geveke Ontwikkeling Realisatie

Stichting ARK, Bureau Stroming, Waterschap Reest & Wieden

Oppervlakte

134 ha

Periode

min. 10 jaar

Kosten

niet bekend

Financiering

InnovatieNetwerk, Landschap Overijssel, Roelofs Groep/Geveke Ontwikkeling

Opbrengsten

natuurontwikkeling, recreatie, openheid

34

Parkeerterreinen In veel gebieden met een gebrek aan ruimte en hoge parkeerdruk (binnensteden, bedrijventerreinen, grote instituten, openbaarvervoersknooppunten) is een tekort aan parkeerplaatsen. Een groot aantal braakliggende terreinen wordt daarom (tijdelijk) in gebruik genomen als parkeerterrein. Parkeren vindt meestal alleen plaats op het maaiveld, maar soms worden er tijdelijke gebouwen geplaatst zodat parkeren in meer lagen mogelijk is.

Initiatiefnemers Gemeentes, bedrijven, instellingen; parkeerbedrijven?

Voor wie Personeel, stadsbezoekers, forenzen/treinreizigers

Soort terrein Verharde, maar ook onverharde terreinen in de nabijheid van stadscentra, bedrijven, stations en instituten

Interventies/acties Egaliseren terrein, lijnen/vakken schilderen, paden aanleggen, evt. slagbomen en parkeerautomaten plaatsen

Opbrengsten (Goedkope) parkeerruimte in nabijheid van instellingen/binnenstad, inkomsten grondeigenaar, voorzieningen voor bezoekers


parkeergebouwen in Almelo, Deventer, Hengelo; parkeerterreinen en fietsenstallingen

overal in de provincie, vooral ook op braakliggende ontwikkelingsterreinen

Nederland

overal – tijdens festivals worden de parkeerterreinen van bedrijven vaak ter beschikking

gesteld van bezoekers

Wereldwijd

overal – in de Verenigde Staten is het een gebruikelijke strategie om leegstaande

gebouwen meteen te slopen en op de ontstane terreinen parkeerterreinen aan te leggen,

ook wanneer er geen aanbod van auto’s is

35

Parken en speelterreinen In de meeste woongebieden hebben mensen de behoefte aan ruimte om te recreëren en te spelen. Waar voldoende bruikbaar openbaar groen ontbreekt, kunnen tijdelijke parken en/of speelterreinen ingericht worden op braakliggende gronden om in deze behoefte te voorzien.

Initiatiefnemers Gemeentes, woningbouwcorporaties, ontwerpers/kunstenaars, buurtbewoners;

Voor wie Buurtbewoners, kinderen, ouderen, medewerkers bedrijven Soort terrein Overzichtelijk, centraal gelegen en goed bereikbaar; redelijk vruchtbaar, voor de beplanting

Interventies/acties Grondwerk, zaaien en planten, plaatsen meubilair en speeltoestellen

Opbrengsten Sociale interactie, (uitbreiding) openbaar groen, vermaak, leefbaarheid, lichaamsbeweging, gezondheid, mogelijkheden voor evenementen/buurtactiviteiten/kunst, ontmoetings- en verblijfsruimte


tijdelijke parken in Deventer en Enschede

Nederland

verschillende parken in steden in heel Nederland: Amsterdam, Arnhem, Den Haag,

Eindhoven, Heerlen, Leiden, Maastricht, Tilburg

Wereldwijd

uiteenlopende plaatsen in de wereld: Londen, Parijs, Lyon, Berlijn, Kopenhagen en van

San Francisco tot Nieuw Zeeland en van Sao Paulo tot Lima

Uitgelicht Broekheurnepark – Enschede Wat?

wandelen speelpark: fietscrossen, klimmen, wandelen, hutten bouwen, graven, voetballen,

buurtevenementen Initiatiefnemers de Woonplaats/gemeente Enschede Realisatie

Surplus, met medewerking van honderden kinderen van de scholen in de wijk

Oppervlakte

2 ha

Periode

2012-2015 (min.)

Kosten

€25.000

Financiering initiatiefnemers Opbrengsten

200+ bezoekers bij opening

Emma’s Hof – Den Haag Wat?

buurttuin op voormalige locatie bedrijfshal

Initiatiefnemers omwonenden Realisatie

omwonenden + Arcadis

Oppervlakte

1700 m²

Kosten

€1,5 mln

Financiering omwonenden Opbrengsten

36

verbetering ruimtelijke kwaliteit, buurtactiviteiten, sociale interactie, evenementen

The garden that climbs the stairs – Bilbao Wat?

bloementuin op een brede trap in het entreegebied van de universiteit

Initiatiefnemer

Bilbao Jardin 2009/Fundacion Bilbao 700

Realisatie

Diana Balmori

Oppervlakte

80 m²

Periode

v.a. 2009

Kosten

niet bekend

Financiering

initiatiefnemers

Opbrengsten

verbetering ruimtelijke kwaliteit, openbaar groen in stenige omgeving

Grand Central Park – Miami Wat?

park in centrum van de stad

Initiatiefnemer

Brad Knoefler/Omni Parkwest Redevelopment Association Inc (stichting)

Realisatie

buurtbewoners, Local Office Landscape

Oppervlakte

2 ha

Periode

2012-2015 (min.)

Kosten

$200.000 t.b.v. inrichting (> $100.000) en 3 jaar huur grond

Financiering

Miami Community Redevelopment Agency

Opbrengsten

sociale interactie, verbetering ruimtelijke kwaliteit, leefbaarheid, levendigheid,

evenementen, vermaak, culturele evenementen

Preview Park – Irvine, Orange County, Californië Wat?

voorbereiding op Orange County Great Park; wandelen, fietsen, evenementen,

natuurontwikkeling, sport, luchtballon, farmers market, kunstcentrum, informatiecentrum

duurzaam bouwen, cultuurhistorie

Initiatiefnemer

gemeente Irvine/Orange County Great Park Corporation

Realisatie

Ken Smith/The Great Park Design Studio

Oppervlakte

545 ha

Periode

v.a. 2005

Kosten

$65,5 miljoen

Financiering

Heritage Fields (projectontwikkelaar); inkomsten evenementen $69.000-180.000/jaar;

parkeergelden $168.000/jaar; sponsoring $250.000; inkomsten sportvelden

$25.000/jaar Opbrengsten

sociale interactie, openbare ruimte, exposities, informatie geschiedenis, uitzicht,

ruimtelijke kwaliteit

37

Pleinen Tijdelijke pleinen worden aangelegd om een ontmoetingsplek in de stad te creëren. Een ander belangrijke reden is vaak de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit. Tijdelijke pleinen zijn, net als tijdelijke parken, stadsstranden en verbindingsroutes, een goede manier om mensen en levendigheid naar een veronachtzaamd gebied te krijgen. Een gevolg kan zijn dat hierdoor hernieuwde aandacht en herontwikkeling op gang komt.

Initiatiefnemers Ontwerpers/kunstenaars, buurtbewoners, gemeentes, (horeca)ondernemers, woningbouwcorporaties en maatschappelijke organisaties

Voor wie Buurtbewoners, winkel- en uitgaanspubliek, toeristen/bezoekers, (horeca)ondernemers, culturele organisaties

Soort terrein Vlak, centraal gelegen en goed bereikbaar; overwegend in de directe aanwezigheid van horeca

Interventies/acties Egaliseren, aanleggen plein, plaatsen meubilair en speeltoestellen, bewegwijzering; evt. bepalen catering, opstellen activiteitenprogramma

Opbrengsten Sociale interactie, (uitbreiding) openbare ruimte, vermaak, leefbaarheid, uitzicht, mogelijkheden voor horecaondernemers, mogelijkheden voor evenementen/buurtactiviteiten/kunst, ontmoetings- en verblijfsruimte, ruimtelijke kwaliteit, ruimte voor voetgangers in de stad



Nederland

verschillende pleinen in combinatie met tijdelijke voorzieningen: Amsterdam, Arnhem, Delft,

Groningen en Utrecht; geen “onafhankelijke” pleinen bekend

Wereldwijd

“onafhankelijke” pleinen zijn er in o.a. Londen, Badalona, Cadiz, Hamar, New York,

Los Angeles en Taipei

Uitgelicht Between Cathedrals – Cadiz, Spanje Wat?

plein boven een archeologische vindplaats, met uitzicht over zee, als entree voor de

twee kathedralen van de stad

Initiatiefnemer

gemeente Cadiz

Realisatie

Estudio Arquitectura Campo Baeza

Oppervlakte

1000 m²

Kosten

€1.475.000

Financiering

initiatiefnemer

Opbrengsten

sociale interactie, openbare ruimte, ruimtelijke kwaliteit, informatie geschiedenis,

bescherming archeologische vindplaats, uitzicht

38

Podia Naast de vaste locaties worden voorstellingen voor film, toneel, muziek in toenemende mate op tijdelijke plekken uitgevoerd. Ten behoeve van festivals en evenementen worden tijdelijke podia gebouwd. Ook kunnen verlaten plekken worden omgevormd tot podium, om buurtevenementen te organiseren en buurtvorming te verbeteren. Theatermakers richten op allerlei aansprekende plekken tijdelijke ruimtes in ten behoeve van locatietheater.

Initiatiefnemers Festivalorganisatoren, cultuurorganisaties, bioscopen/filmhuizen, theatergezelschappen, kunstenaars, ontwerpers, bewoners

Voor wie Bewoners, festivalgangers, theaterpubliek

Soort terrein Zeer uiteenlopend

Interventies/acties Bouwen podium en zitplaatsen, bewegwijzering, uitnodigend maken omgeving, publiciteit

Opbrengsten Mogelijkheden voor theatergezelschappen en podiumkunstenaars, bezoekers, inkomsten voor horecaondernemers, (stads)promotie, levendigheid


veel podia in het kader van festivals in de gehele provincie, voornamelijk in de zomer

Nederland

tijdelijke theaters/concertzalen in Hoofddorp, Utrecht (de Rode Doos) en op de Floriade

2012 (Khor I); door het hele land; grote festivals podiumkunsten: Oerol (Terschelling), Parade

(Amsterdam), Festival aan de Werf (Utrecht), Boulevard (Den Bosch), Noorderlicht (Groningen),

Motel Mosaïque (Rotterdam)

Wereldwijd

overal, geconcentreerd in rijke landen en stedelijke omgevingen

Uitgelicht Folly for a Flyover, Londen Wat?

theater voor film, toneel en performances; café/eethuis; workshops; dansfeesten;

boottochten – onder het viaduct over het Lee Canal

Initiatiefnemers Barbican Art Gallery/Assemble architecten Realisatie

Assemble Architects, samen met vrijwilligers en buurtbewoners

Omvang

600 m²

Periode

zomer 2012, 3 maanden

Kosten

£40.000; materiaal verkregen door inzameling afval en sloopmateriaal +

sponsoring door bedrijven; bouw en beheer door vrijwilligers

Financiering

London Olympics Cultural Program/Bank of America Merrill Lynch CREATE Art Award;

entreeheffing bij filmvoorstellingen; horeca-exploitatie

Opbrengsten

niet bekend

39

Rail trails en recreatieve routes Verlaten spoorlijnen die gebruikt worden als wandel-, fietsen/of paardrijroute. In eerste instantie spontaan; in een later stadium worden vaak (omvangrijke) voorzieningen getroffen om het gebruik te verbeteren. Het recreatieve gebruik van de routes zorgt ook voor een (vaak grote) economische impuls van het omringende gebied.

Initiatiefnemers Toerismeorganisaties, ondernemersverenigingen, gemeentes/overheden; spoorwegmaatschappijen

Voor wie Bewoners, recreanten en toeristen, regionale ondernemingen

Soort terrein Niet meer gebruikte spoorwegtracés, spoorbruggen, spontane verbindingsroutes

Interventies/acties Verkennen van het tracé, organiseren excursies, opruimen, aanleggen of verbeteren wegdek, routekaart, website met presentatie van regionale ondernemers en logiesmogelijkheden

Opbrengsten Verbinding, recreatie/vermaak, bezoekers/toerisme, lichaamsbeweging, informatie over geschiedenis, inzicht in omgeving, inkomsten voor (horeca)ondernemers



Nederland

Gelders-Overijsselse Lokaalspoorlijn (GOLS) Doetinchem-Ruurlo; recreatieve route met

spoortrolleys over spoor tussen Nijmegen en Kleve (D); Duits Lijntje Brabant-Limburg

Wereldwijd

zeer veel in de Verenigde Staten, Groot Brittannië, Australië en Nieuw-Zeeland;

daarnaast in België, Ierland, Noorwegen, Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Zwitserland,

Spanje, Canada, Zuid-Afrika en Burma/Thailand

40

Speeltuinen In veel steden ontbreekt het aan voldoende speelgelegenheden. Spontane en tijdelijke speeltuinen op braakliggende terreinen en in de openbare ruimte bieden hiervoor een oplossing.

Initiatiefnemers Gemeentes, scholen, buurtbewoners, kinderen

Voor wie Kinderen, ouders

Soort terrein Open terreinen dichtbij woningen, met weinig gemotoriseerd verkeer en goede mogelijkheden voor toezicht

Interventies/acties Egaliseren terrein, omheinen, plaatsen speeltoestellen en evt. meubilair

Opbrengsten Sociale interactie, vermaak, toezicht op kinderen, lichaamsbeweging, levendigheid, ontmoetings- en verblijfsruimte


kleine speeltuinen in Deventer, Enschede, Hengelo; traditionele inrichting

Nederland

veel kleine, traditionele voorbeelden; bijzondere tuinen in Amsterdam (Sloterplas),

Rotterdam (Wikado) en Woensdrecht

Wereldwijd

veel aandacht voor (tijdelijke) speeltuinen in Nieuw Zeeland en de Verenigde Staten;

daarnaast wordt de mogelijkheid toegepast in stedelijke omgevingen, o.a. Parijs, Londen,

Berlijn, Halle, Kopenhagen, Oslo, Melbourne, Kobe en Taipei; veel variatie en

verbeeldingskracht in ontwerp

Uitgelicht Wikado – Rotterdam Gebruik

speeltuin voor jonge en wat oudere kinderen, gemaakt van de rotorbladen van een

windturbine Initiatiefnemer

stichting Kinderparadijs Meidoorn

Realisatie

2012 Architecten

Oppervlakte

1200 m²

Kosten

niet bekend

Financiering

gemeente Rotterdam

Opbrengsten

plezier, veiligheid, verhoging ruimtelijke kwaliteit, levendigheid

Das Netz – Berlijn Gebruik

klimtoestel, terras, podium, ontmoetingsplek

Initiatiefnemers Stadtkunstprojekte Berlin e.V./Kunst und Architektur in Alt Köpenick (KAIAK) Realisatie

NL architects; Happold Ingenieursbüro/COROCORD RAUMNETZ GmbH

Kosten

€190.000

Financiering

Stadtkunstprojekte Berlin e.V.

41

Sport Tijdelijke sportterreinen kunnen variëren van extensieve veldjes tot zeer intensieve gebouwde faciliteiten, zelfs sporthallen en stadions. Ook parcours voor langeafstandssporten, over bestaande wegen en paden en in bestaand water, kunnen ertoe behoren.

Initiatiefnemers Sportverenigingen, sportorganisaties (o.a. IOC), bedrijfsleven, overheden, bewoners, jongeren, jeugdorganisaties

Voor wie Sporters (professionals, amateurs en recreanten), sportliefhebbers, bedrijven, jetset

Soort terrein Zeer divers, van binnenstedelijk (Olympische Spelen, beachvolleybal, skaten) tot zeer afgelegen (Dakar Rally), van zeer klein tot zeer groot of uitgestrekt

Interventies/acties Voorbereiden terrein, publiciteit, inrichten, plaatsen tribunes, toevoegen horeca en voorzieningen, geleiden bezoekersstromen

Opbrengsten Lichaamsbeweging, gezondheid, vermaak, bezoekers, leefbaarheid, levendigheid, financiële inkomsten, stadspromotie


beachvolleybalvelden in de zomer en schaatsbanen in de winter; skatebanen Deventer, Enschede,

Zwolle) en crossterreinen (meer permanent); sportevenementen: de Singelloop en de marathon

in Enschede, de Nacht van Hengelo (wielrennen), de triathlon in Holten, de Military in Boekelo

(eventing paardrijden) en het CHIO in Geesteren (concours hippique)

Nederland

grotendeels soortgelijk als in Overijssel; meer voorzieningen voor watersport en schaatsen;

Wereldwijd

Olympische Spelen en Wereldkampioenschappen; skioorden en rallyparcours; in veel landen

voorzieningen voor moderne sporten: fietscrossen, (rots/wand)klimmen, bikepolo, parkour, etc.

Uitgelicht Cruyff Court Gebruik

voetbalveld, buurtpodium, ontmoetingsplek

Initiatiefnemers gemeente, woningcorporatie, wijkbewoners Oppervlakte

±1000 m² (verschillende varianten)

Kosten

€120.000-130.000

Financiering

€35.000 sponsoring Cruyff Foundation; gemeentes, woningbouwcorporaties

Olympische Spelen, Londen Gebruik sportvoorzieningen, park/ontmoetingsruimte, restaurants, appartementen, mediacentrum, podia Initiatiefnemers IOC Realisatie

London Olympics Organization Committee, bedrijven, vrijwilligers

Oppervlakte

2 km²

Periode

augustus-september 2012

Kosten

£8,9 miljard

Financiering

sponsoring (40 bedrijven, o.a. Adidas, BMW, British Airways, BT, EDF, Lloyds TSB), IOC-

contributies, medialicenties, merchandise, entreegelden, subsidies paralympische spelen

Opbrengsten

£2,4 miljard, 70.000 vrijwilligers, 11 miljoen bezoekers, honderdduizenden

mediaberichten, miljarden televisiekijkers

42

Stadslandbouw Vanwege de wens te weten waar voedsel vandaan komt is stadslandbouw de laatste tijd in opkomst. Ook andere ontwikkelingen hebben bijgedragen aan de verspreiding: achteruitgang van inkomens/armoede, werkloosheid, gezond leven en de behoefte deel uit te maken van een gemeenschap. Vaak hebben projecten voor stadslandbouw in eerste aanleg de vorm van buurtmoestuinen of buurtuinen (zie aldaar), maar in een aantal gevallen groeien ze uit tot professionele en commerciële landbouwterreinen. Een groeiend aantal vijvers, met voorheen een agrarische functie of ontstaan als groeve, zijn omgevormd om vis te kweken; vooralsnog is dit eerder onder recreatie dan voedselvoorziening te rekenen.

Initiatiefnemers (Landbouw)bedrijven, restaurants, bewonersorganisaties, voedselbanken

Voor wie Bedrijven (inkomsten), bewoners, minima, restaurants, kantines, winkels/supermarkten

Soort terrein Aaneengesloten en goed bereikbaar; overwegend vlak

Interventies/acties Egaliseren, omheinen, grond bewerken (ploegen, eggen, e.d.), zaaien/planten, onderhouden (onkruid bestrijden, snoeien, e.d.), oogsten

Opbrengsten Voedsel, kennis over herkomst voedsel, lagere transportkosten, directere relatie tussen producent en consument, inkomsten voor grondeigenaar, gezondheid, ontwikkeling technologie, sociale interactie, debat, regionale en duurzame voedselproductie


Moestuin Voedselbank, Almelo

Nederland

Uit je Eigen Stad, Rotterdam; Urbaniahoeve, Rotterdam & Den Haag; Biet&Boon,

Amsterdam; Tolsteegtuin/Stichting Stadslandbouw, Utrecht; Dag van de Stadslandbouw

Wereldwijd

O.a. Toronto, New York, Detroit, Havana, Bangkok, Rosario, Colombo

Uitgelicht Biet & Boon, Amsterdam Wat?

daktuin bovenop het Zuidparkgebouw aan de A10 in Amsterdam,

het voormalige hoofdkantoor van V&D

Gebruik

kwekerij groenten, fruit, kruiden; restaurant; informatiecentrum; kenniscentrum:

Urban Farming Academy

Initiatiefnemer

Antoine Miltenburg

Realisatie

Rob Baan/Koppert Cress

Oppervlakte

3000 m²

Kosten

niet bekend

Financiering

verhuur kantoorruimte (voormalig hoofdkantoor/distributiecentrum V&D)

Opbrengsten

gebruik plat dak, openbaar groen, educatie, horeca op bedrijventerrein

43

Stadsstranden De laatste jaren zijn er in een groot aantal steden stadsstranden aangelegd, zowel in het buitenland als in Nederland.

Initiatiefnemers (Horeca)ondernemers, stadspromotie, kunstenaars; soms bewoners

Voor wie Bewoners, horeca, kunstenaars, festivalpubliek

Soort terrein Vlak, centraal gelegen, bij voorkeur aan het water – of met mogelijkheden voor het creëren van water

Interventies/acties Storten zand, plaatsen zonneschermen, bouwen strandpaviljoen, aanleggen voorzieningen – kleedhokjes, douches, sporten speelterrein, e.d.

Opbrengsten Inkomsten voor horecaondernemers, sociale interactie, stadspromotie, lichaamsbeweging, vermaak, ontmoetings- en verblijfsruimte

Voorbeelden Overijssel Enschede Nederland

Alkmaar, Almere, Amersfoort, Amsterdam (o.a. Blijburg), Arnhem, Groningen, Haarlem,

Harderwijk, Heerhugowaard, Maastricht, Nijmegen, Rotterdam, Utrecht en Zoetermeer

Wereldwijd

o.a. Berlijn, Birmingham, Kopenhagen, Madrid, New York en Parijs – overwegend de

grotere steden

44

Stedelijke routes Wandel- en fietsroutes op verlaten terreinen en infrastructuur. Doelen van de ingrepen zijn het totstandbrengen of verbeteren van een fysieke verbinding tussen twee gebieden, aantrekkelijkheid en veiligheid. Om die redenen worden vaak ook bestaande routes opgeknapt. In een aantal gevallen liggen er al spontaan ontstane wandelen fietspaden; met de inrichting wordt dan het informele gebruik formeel gemaakt. Aan sommige routes zijn ruimtes voor activiteiten gekoppeld – speelplaatsen, sportkooien, terrassen, e.d. – zodat de route is uitgegroeid tot lineair park. Dit gebeurt overwegend in sterk verstedelijkte gebieden, waar dergelijke voorzieningen missen door ruimtegebrek. Initiatiefnemers Buurtbewoners, kunstenaars/ontwerpers, hobbysporters, stadsbiologen, plaatselijke overheden; vaak samen met plaatselijke ondernemers

Voor wie Bewoners, wandelaars, fietsers, stadstoeristen

Soort terrein Verlaten spoorlijnen, viaducten, tunnels, spoorwegemplacementen, vuilstorten, oevers, fabrieksterreinen

Interventies/acties Bekendheid geven, wandelaars en fietsers uitnodigen, activiteiten/evenementen organiseren, opruimen, viaducten beschilderen door kunstenaars/kinderen/bewoners, installaties bouwen, wegdek verbeteren, gescheiden delen aansluiten, aanleggen voorzieningen

Opbrengsten Ruimte voor jeugdcultuur, goede verbindingen, veiligheid, interactie van bewoners en kunstenaars, ontmoetings- en verblijfsruimte, toename openbare ruimte en openbaar groen, verhoging leefbaarheid en ruimtelijke kwaliteit, meer lopen en fietsen/minder autorijden, verhoging bezoekersfrequentie voor ondernemingen en voorzieningen


looproute station-binnenstad Almelo

Nederland

verbeteren van stedelijke verbindingen (viaducten, tunnels, looproutes) in o.a. Amsterdam,

Groningen, Leidschendam, Rotterdam en Zaanstad; hergebruik van spoorviaducten in

Amsterdam en Rotterdam

Wereldwijd

mooie en succesvolle stedelijke routes zijn te vinden in o.a. Kopenhagen, Rio de Janeiro,

Sao Paulo en Auckland, waar in verval geraakte en onveilige routes door nieuw activiteiten

en inrichting tot bruisende stedelijke ruimtes zijn gemaakt. In Parijs, Berlijn, Edinburgh,

Atlanta, New York, Chicago, Philadelphia en Toronto worden de tracés van oude spoor

lijnen aangegrepen om verbindingen en ontmoetingsruimtes te maken. Nieuwe verbin

dingen zi jn gemaakt in o.a. Milwaukee en Kiev.

45

Uitgelicht A8ernA – viaduct A8, Zaanstad Gebruik

skatepark, plein, park, graffitimuren, kanovijver, voetbalveld, breakdancepodium, parkeerterrein,

vishandel, kunstwerk, winkels, bushalte

Initiatiefnemer

gemeente Zaanstad

Realisatie

NL architects; Marc Ruygrok, Arie van den Berg, Horst Rickels (kunstwerken);

ingenieursbureau Carve (skatebaan), jongeren (graffiti)

Oppervlakte

2250 m²

Kosten

€2.100.000

Financiering

gemeente Zaanstad, provincie Noord Holland, Ministerie van VROM

Opbrengsten

intensief gebruik, mogelijkheden voor jongeren, veiligheid, openbare ruimte,

ontmoetingsruimte, levendigheid, winkelruimte

Atlanta Beltline – Atlanta, Verenigde Staten Wat?

hergebruik terreinen voormalige goederenspoorlijn rond stadscentrum

Initiatiefnemer

Atlanta BeltLine Inc./Invest Atlanta

Realisatie

ontwerpers, kunstenaars en bewoners

Oppervlakte

±2.600 ha

Periode

2005-2030 (organisatie + externe financiering)

Kosten

$2,8 miljard

Financiering

aandelen Tax Allocation District (TAD) - $1,7 miljard ($120 miljoen totnogtoe); subsidies/

sponsoring overheid + bedrijven - $142 miljoen (totnogtoe); giften particulieren +

maatschappelijke organisaties - $37,5 miljoen (totnogtoe)

Opbrengsten

totnogtoe: tram, parken, evenementen, kunstwerken, bedrijvigheid, wandel-/ fietsroutes,

veiligheid, intensief contact tussen stadsbestuur en bewoners, betrokkenheid

46

CONCLUSIES Overijssel en Nederland --

Er is een zeer grote diversiteit mogelijk van ruimtegebruik en initiatiefnemers

--

Veel tijdelijk gebruik in Overijssel en Nederland heeft de vorm van een festival of is gekoppeld aan een festival – festivalonafhankelijk tijdelijk ruimtegebruik is zeldzaam

--

In Overijssel wordt slechts een zeer beperkt deel van het bovengenoemde spectrum toegepast

--

Tijdelijk ruimtegebruik in Overijssel en Nederland heeft nog meestal de vorm van goedkope en/of zeer tijdelijke functies en evenementen op sociaal of artistiek gebied – andere vormen met de mogelijkheden van hogere opbrengsten en de groei van gebruik en exploitatie worden veel minder onderzocht/toegepast

--

Kosten en opbrengsten van tijdelijk ruimtegebruik zijn vaak zeer lastig of niet te achterhalen – door de ingewikkelde, gemengde financieringsstructuur, door de verschillende initiatiefnemers, door het door elkaar heen gebruikmaken van betaalde professionals en vrijwilligers, door commerciële geheimhouding, maar even vaak door gebrek aan transparantie, onkunde en onwil

--

Vragen en kennis over leegstand, braakligging en tijdelijk ruimtegebruik worden slechts in beperkte mate uitgewisseld tussen organisaties; een platform of organisatie hiervoor ontbreekt nog grotendeels

Bewustwording --

stelt terreinen en mensen open voor de mogelijkheid van (tijdelijk) hergebruik

--

laat mensen met elkaar samenwerken

--

versnelt het gebruik van een terrein

--

zorgt voor maatwerk in het gebruik en initiatieven

--

verbetert de besluitvorming bij officiële instanties

--

zorgt voor de beschikbaarstelling van budgetten

47

Tussentijdse voorzieningen en activiteiten --

hebben een sterk modulair karakter

--

gaan uit van de bestaande situatie en de bestaande bewoners, ondernemers en bezoekers

--

zijn sneller dan traditionele planprocessen: er zit weinig tijd tussen het bedenken en het uitvoeren

--

zijn niet altijd van korte duur

--

zijn goedkoper dan permanente gebouwen en gebiedsontwikkelingen

--

zijn niet altijd goedkoop

--

zijn eenvoudige, goed te controleren processen

--

zijn geschikt om de bestaande situatie in steden en landschap snel te verbeteren

--

vestigt de aandacht op de gebruiksmogelijkheden van terreinen

--

zijn gericht op het vergroten van de leefbaarheid en de levendigheid

--

kunnen rekenen op veel bijval van de omgeving waar ze worden gerealiseerd

--

worden vaak gezamenlijk met de buurt (bewoners en ondernemers) bedacht en uitgevoerd

--

zijn gericht op gelijkwaardige samenwerking en co-creatie van uiteenlopende groepen

--

kunnen uitgevoerd worden met een klein aantal professionals

--

maken veel professionals enthousiast

--

zijn zeer flexibel: ze kunnen snel worden gerealiseerd, verplaatst, aangepast en verwijderd en kunnen snel inspelen op veranderende omstandigheden

--

leveren een grote diversiteit aan resultaten op

--

spelen in op de specifieke omstandigheden van een plek

--

kunnen gezamenlijk leiden tot zeer gerichte (her)ontwikkeling van stadsdelen en regio’s

Wat werkt? --

Een combinatie van bewustwordingsprocessen

--

Ruimte geven aan creatieven, dwarsdenkers en koplopers

--

Weinig beperkingen door wetten en regels – nadruk op wat er kan, niet op wat er moet en (niet) mag

--

Een groep initiatiefnemers met een beperkte omvang

--

Een groep initiatiefnemers met een beperkt doel, die zich kan concentreren op de realisatie en de betrokkenen

--

Direct contact met buurtbewoners, ondernemers, bestuurders en anderen

--

Deelname door buurtbewoners en locale ondernemers

--

Crowdsourcing en crowdfunding (mede)

--

Sponsoring door bedrijven en maatschappelijke organisaties

--

Toegankelijkheid en openbaar gebruik

--

Maatwerk; bijzondere, eenmalige projecten

--

Brede inzetbaarheid en aanpassing van één concept aan meerdere locaties

--

Sport en spel

--

Eten en samenkomst

--

Expressie en vertoning

--

Gebruikmaken van bestaande elementen en gebouwen

--

Gebruikmaken van zichtlijnen

--

Bloeiende planten

48

AANBEVELINGEN Er is nog (te) weinig bekend over de kosten van leegstand en de kosten en opbrengsten van tijdelijk gebruik. Er moet nog veel onderzoek worden gedaan om te kunnen bepalen wat de mogelijkheden Financiering en verdienmodellen van tijdelijk gebruik zijn in veel gevallen nog onduidelijk, met name voor een structurele aanpak. Het opzetten van andere exploitatiemodellen verdient aandacht. Vastgoedeigenaren zijn totnogtoe niet enthousiast om op grote schaal tijdelijk gebruik toe te staan. Weinig is nog bekend van de obstakels die zij zien en de bezwaren die zij hebben. Onderzoek hiernaar is van groot belang, om nieuwe mogelijkheden voor gebruik te ontwikkelen waaraan zij willen deelnemen. De interactie en kennisdeling met betrekking tot tijdelijk gebruik en transitie, vindt hoofdzakelijk plaats tussen professionals. Voor een succesvolle, wijdverbreide aanpak is het noodzakelijk dat alle groepen die het onderwerp raakt, deelnemen aan de interactie – van vastgoedeigenaren tot bewoners, van maatschappelijke instellingen tot makelaars, van kunstenaars tot ondernemers. De terminologie bij tijdelijk gebruik is voor het merendeel nog afgeleid van de traditionele ruimtelijke ordening en ontwikkeling. Onbedoeld ontstaat hierdoor de situatie dat de acties en verschijningsvormen voortdurend hiermee worden vergeleken. Tijdelijk gebruik is echter in belangrijke mate een geheel andere vorm van ordening en ontwikkeling, die zijn eigen taalgebruik verdient – en nodig heeft. Er is veel te leren van de betekenissen uit de beeldende kunst, de muziek en de dans. Deze geven zeer goed de gewenste variatie, scherpte en zelfs poëzie aan. Uitbreiden onderzoek voorbeelden naar (hergebruik van) gebouwen, complexen, stadsdelen, bedrijventerreinen en landschappen Oprichten kenniscentrum tijdelijkheid en transitie

49

COLOFON Platform Initiatieven Tijdelijkheid (PIT) in opdracht van Provincie Overijssel www.tijdelijkheid.nl

© 2013 Dit is een uitgave van Stichting Platform Initiatieven Tijdelijkheid, Enschede en Provincie Overijssel, Zwolle Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, het zij electronisch, mechanisch; door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting Platform Initiatieven Tijdelijkheid.

PIT PLATFORM INITIATIEVEN TIJDELIJKHEID

52

Kansen voor gebruik Tijdelijk gebruik van terreinen in Overijssel en wereldwijd

Recommend Documents