Juryrapport Nationale Renovatie Prijs 2003

Juryrapport Nationale Renovatie Prijs 2003

Hoofdsponsor

Subsponsors

2

Inhoudsopgave 1.

Inleiding .......................................................................................................................................5

2.

De NRP 2003...............................................................................................................................5 2.1. De prijs ...............................................................................................................................5 2.2. De categorieën...................................................................................................................5 2.3. De criteria...........................................................................................................................6 2.4. De jury................................................................................................................................6

3.

Algemene beschouwing ..............................................................................................................7 3.1. Inzendingen .......................................................................................................................7 3.2. Achtergronden ...................................................................................................................7

4.

Categorie Woningbouw Renovatie............................................................................................11 4.1. Inzendingen .................................................................................................................... 11 4.2. Nominaties ...................................................................................................................... 12 4.3. Winnaar Woningbouw Renovatie ................................................................................... 14

5.

Categorie Woningbouw Herbestemming...................................................................................15 5.1. Inzendingen .................................................................................................................... 15 5.2. Nominatie en winnaar ..................................................................................................... 15

6.

Categorie Utiliteitsbouw.............................................................................................................17 6.1. Inzendingen .................................................................................................................... 17 6.2. Nominaties ...................................................................................................................... 17 6.3. Winnaar Utiliteitsbouw .................................................................................................... 19

7.

Innovatieprijs..............................................................................................................................21 7.1. De winnaar ...................................................................................................................... 21

8.

Publieksprijs...............................................................................................................................23

Bijlage 1: Gegevens genomineerde projecten .......................................................................................25 Bijlage 2: Overzicht projectteams Woningbouw Renovatie ...................................................................45 Bijlage 3: Overzicht projectteams Woningbouw Herbestemming ..........................................................49 Bijlage 4: Overzicht projectteams Utiliteitsbouw ....................................................................................51

3

4

1.

Inleiding

Dit is het juryrapport van de Nationale Renovatie Prijs 2003. Voor de volledigheid worden in hoofdstuk twee de officiële onderdelen van de prijs nog een keer toegelicht. In hoofdstuk drie geeft de jury haar oordeel over de NRP 2003 als geheel en het totaalbeeld van de inzendingen. In de navolgende hoofdstukken wordt per categorie een oordeel gegeven over de kwaliteit van de inzendingen, een oordeel over de genomineerde inzendingen en van enkele andere inzendingen die de jury een eervolle vermelding waard vindt en tenslotte een verantwoording van de winnende inzending.

2.

De NRP 2003 2.1.

De prijs

De Nationale Renovatie Prijs wordt eens in de twee jaar uitgereikt aan de meest succesvolle renovatieprojecten die in de voorgaande periode zijn gerealiseerd. Het is de enige prijs die zich specifiek op de bestaande gebouwenvoorraad richt. Door het hoge niveau van de inzendingen en de ruime aandacht in de media is de NRP een toonaangevende onderscheiding geworden. Deze negende editie van de prijs bestrijkt de periode 1 oktober 2000 tot 1 oktober 2002. Het doel van de prijs is om de renovatiesector te stimuleren om de kwaliteit van renovatie-projecten op een (nog) hoger peil te brengen. Bovendien wil de prijs renovatie onder de aandacht brengen van een breed publiek. Een onafhankelijke jury kent de prijs toe. Per categorie nomineert de jury in beginsel drie potentiële prijswinnaars. De nominaties zijn op 7 februari 2003 op de Bouwbeurs in Utrecht bekend gemaakt. De uiteindelijke prijswinnaars hebben op 17 juni 2003 hun prijs in ontvangst genomen. Hoewel de prijs een initiatief is van Trespa speelt de materiaalkeuze geen rol bij de jurering. De jurybeoordeling is gebaseerd op vooraf vastgestelde criteria, die opgenomen zijn in de prijsvraagvoorwaarden (zie www.nationalerenovatieprijs.nl).

2.2.

De categorieën

De Nationale Renovatie Prijs 2003 kent drie categorieën: • Woningbouw Renovatie; • Woningbouw Herbestemming; • Utiliteitsbouw. Deze categorieën omvatten samen alle gebouwcategorieën in de renovatiesector. Bij Woningbouw Renovatie gaat het om bestaande woningen die na renovatie hun woonfunctie behouden. Bij Woningbouw Herbestemming gaat het om gebouwen die voorheen een andere functie hadden en na renovatie geschikt zijn gemaakt voor bewoning. De categorie Utiliteitsbouw betreft alle overige gebouwen, inclusief de vroegere categorie Kantoren. Evenals de voorgaande editie kent deze negende editie ook een Innovatieprijs welke onder auspiciën van de SEV (Stichting Experimenten Volkshuisvesting) wordt toegekend. Alle inzendingen zijn op de website www.nationalerenovatieprijs.nl geplaatst. Bezoekers van de website konden door het kenbaar maken van hun voorkeur, stemmen voor de NRP Publieksprijs.

5

2.3.

De criteria

De Nationale Renovatie Prijs is een integrale prijs. Dat wil zeggen dat de prijs wordt toegekend aan het team dat een bijzondere renovatieprestatie heeft geleverd, waarbij alle aspecten die voor die prestatie van belang zijn in de beschouwing worden betrokken. Naast architectonische, stedenbouwkundige en doelmatigheidsaspecten betreft dat nadrukkelijk ook de aanpak, het proces en de voorbeeldwerking van het project. Van renovatie is in het algemeen sprake als aan tenminste drie van de volgende onderdelen van een gebouw wijzigingen plaatsvinden: • gevel; • installatie; • inbouwpakket; • hoofdbouwconstructie. Belangrijke selectiecriteria voor de beoordeling van de inzendingen zijn: • de mate waarin het project een succesvolle ingreep is in verhouding tot de gestelde doelen; • de verhouding tussen de woonlasten respectievelijk gebruikslasten na de ingreep en de verbetering van het wooncomfort respectievelijk het gebruikscomfort; • de bijdrage van het project aan de verbetering van de woon- en leefomgeving; • de bijdrage van de bewoners respectievelijk gebruikers aan de totstandkoming van het project; • de mate waarin het project een voorbeeldfunctie kan vervullen en een stimulans vormt voor de omgang met de bestaande gebouwde omgeving. Uitgaande van het doel van de NRP - het op een hoger peil brengen van de kwaliteit van renovatieprojecten - vormen de prijswinnaars in voorgaande jaren een belangrijke vergelijkingsmaatstaf. Ook de mate waarin een project als geheel vernieuwend is en een relevante bijdrage vormt aan de actuele bouwen beheeropgave speelt in de afweging van de jury een rol.

2.4.

De jury

De jury bestond uit de volgende personen: • dhr. prof.ing. A.F. Thomsen, hoogleraar Faculteit Bouwkunde TU Delft (juryvoorzitter); • dhr. prof.drs. A.L.L.M. Asselbergs, directeur Rijksdienst voor de Monumentenzorg; • mw. ing. J. Crone, redacteur van het blad Bouw; • dhr. A. Duivesteijn, lid Tweede Kamer en specialist Volkshuisvesting; • dhr. M.I. Platschorre, oud voorzitter Raad van Bestuur TBI Holdings bv en oud voorzitter Ned. Mij voor Nijverheid en Handel; • dhr. L.J. Regterschot, directeur IPMMC Vastgoed; • dhr. prof.ir. L.C. Röling, emeritus hoogleraar Faculteit Bouwkunde TU Delft; • dhr. dr.ir. N. de Vreeze, directeur Stichting Welstandstoezicht Noord-Holland; • dhr. prof.dr.ir. A.F. van Wagenberg, directeur Centrum Facility Management Nederland; • dhr. ir. H. Westra, directeur SEV.

6

3.

Algemene beschouwing

De procedure voor de beoordeling is als volgt doorlopen. Alle inzendingen zijn na digitale inzending op de NRP website geregistreerd, gecontroleerd en gedocumenteerd, resulterend in een beknopte projectdocumentatie die voorafgaande aan de jurering aan de juryleden is toegezonden. De jurering vond plaats op 24 januari 2003. Het oordeel van de jury was unaniem. Uitgangspunt was om per categorie in beginsel drie potentiële prijswinnaars te nomineren. De genomineerden zijn tijdens de Bouwbeurs te Utrecht op 7 februari 2003 bekendgemaakt. De prijsuitreiking voor de uiteindelijke prijswinnaars heeft op 17 juni 2003 plaatsgevonden. Grondslag voor het juryoordeel vormen de criteria als hiervoor genoemd. De wijze waarop de jury deze criteria heeft geïnterpreteerd en gehanteerd, wordt hierna toegelicht. Hoewel de jury uiteraard alle inzendingen met evenveel interesse heeft bekeken, bevat deze verantwoording geen oordeel over alle afzonderlijke inzendingen; daarvoor wordt verwezen naar projectdocumentatie op de website www.nationalerenovatieprijs.nl

3.1.

Inzendingen

Voor deze negende editie werden in totaal 73 projecten ingezonden. Dat is aanzienlijk minder dan voor de vorige Nationale Renovatie Prijs (2001). In vergelijking met eerdere edities is het beeld echter wel consistent, het jaar 2001 blijkt een uitschieter te zijn geweest. De verdeling over de categorieën was als volgt. Tabel 1 – inzendingen Periode Woningbouw Renovatie Woningbouw Herbestemming Utiliteitsbouw Kantoren Utiliteitsbouw Overig

NRP 1997 1995-1996 22 48% 10 22% 14 30% 46

100%

NRP 1999 1997-1998 35 39% 18 20% 16 18% 20 22% 89 100%

NRP 2001 1999-2000 44 35% 25 20% 25 20% 30 24% 124 100%

NRP 2003 2001-2002 34 46% 12 17% 27 73

37% 100%

Enkele inzendingen voldeden niet aan de voorwaarden, van enkele andere was dat twijfelachtig. Alle inzendingen zijn beoordeeld, ook degenen die wellicht niet aan de voorwaarden voldeden. Inzendingen die niet aan de voorwaarden voldeden, konden uiteraard niet worden genomineerd. De jury moest bij de beoordeling uitgaan van de juistheid van de door de indieners aangeleverde gegevens; alleen de genomineerde inzendingen zijn nader gecontroleerd. Na de juryberaadslaging bleek één genomineerde inzending in feite nieuwbouw en als zodanig ten onrechte ingezonden, waarna het door de indieners is teruggetrokken.

3.2.

Achtergronden

Kwaliteitsbevordering is de centrale doelstelling van de Nationale Renovatie Prijs. Voorbeeldige en vernieuwende renovatieprojecten dienen hiervoor als voorbeeld. Het niveau van de eerdere prijswinnaars is daarbij een belangrijke maatstaf. Het algemene niveau van de inzendingen heeft de jury blij verrast. Hoewel het aantal inzendingen lager is dan de vorige editie is het niveau van de inzendingen zeker niet lager. De inzendingen vormen geen dwarsdoorsnede van de Nederlandse renovatiepraktijk als geheel; het zijn over het algemeen de wat meer bijzondere projecten die worden ingezonden. Wel vormen de inzendingen een maatstaf voor het geen het beroepsveld prijzenswaardig acht.

7

In die zin bieden de inzendingen over het geheel genomen een overtuigend en enthousiasmerend beeld: renovatie als vanzelfsprekende revitaliseringingreep waarin een groeiende stroom kennis, ervaring, inzet en vakmanschap wordt geïnvesteerd. Zoals al bij voorgaande edities zichtbaar was, verschuift het accent van echte uitschieters die een nieuwe norm zetten naar een kwaliteitsverbetering in de breedte op een vrij hoog niveau. Renovatie als ingreep is de pioniersfase ontstegen en van veel gebouwtypen zijn de ingreepmogelijkheden inmiddels verkend. Hierdoor wordt het moeilijker om vernieuwende concepten te ontwikkelen en in dat opzicht het niveau van eerder met de Nationale Renovatie Prijs bekroonde inzendingen te overtreffen. Anderzijds zijn echt zwakke inzendingen een uitzondering geworden. Definitie Overeenkomstig de doelstelling van de Nationale Renovatie Prijs definieert de jury renovatie als een “integrale op een zinvolle levensduurverlenging gerichte transformatie van de technische, functionele, economische en architectonische eigenschappen van een gebouw of gebouwencomplex”. De transformatie kan in verschillende gradaties uitgevoerd worden; van een minimale opknapbeurt van de gevel met ongewijzigd hergebruik van het gehele gebouw tot ingrijpende technische en functionele aanpassingen en herindeling, al of niet met toevoeging van nieuwe elementen. Integraliteit en zinvolheid van de ingreep zijn volgens deze definitie zowel randvoorwaarden voor de bepaling of en in hoeverre er sprake is van renovatie, als criteria voor de beoordeling van de inzendingen. Noch een minimale gevelrenovatie noch nieuwbouw met hergebruik van bouwdelen zijn in die zin te beschouwen als renovatie. Respectvol Bij de beoordeling van de integraliteit en de zinvolheid zijn verder de volgende overwegingen van belang. Een respectvolle benadering van het bestaande blijft voor de jury van cruciaal belang, want 1 “zonder het oude begrijp je het nieuwe niet” .Of een renovatie-ingreep succesvol is, wordt immers niet alleen bepaald door de kwaliteit van het herontwerp. De potentie van het oorspronkelijke ontwerp en van de directe omgeving spelen ook een bepalende rol. 1

Interview Hubert Jan Henket in “Het Volkskrant Magazine” 31-03-2001.

Sterke projecten hebben hun overtuigingskracht veelal te danken aan een goede en kansrijke grondslag. Dat geldt uiteraard voor de ook bij deze editie weer goed vertegenwoordigde monumenten en architectuurklassiekers zoals het complex woningen van Dudok in de Duivenstraat in Hilversum, de genomineerde complexen Stulemeijer II en de Van Nelle Ontwerpfabriek in Rotterdam, het Zuiderbad in Amsterdam, het voormalige fabrieksgebouw Maison d’Essence van Polak en Schwarz in Zaandam en het Laurentius Schrijnenhuis in Heerlen, maar ook voor minder gekende vaak met taai uithoudingsvermogen van de sloop geredde projecten als het woningcomplex in het Havenkwartier van Harlingen en diverse monumentale gebouwen in de categorie Woningbouw Hergebruik. Uitstraling Zoals ook bij eerdere edities wordt als belangrijkste doelstelling voor de renovatie opvallend vaak 'het verbeteren van de uitstraling' genoemd. Veelal betreft het woningbouwprojecten uit de wederopbouwperiode en meestal laten de indieners in het midden in welke mate het veronderstelde gebrek aan uitstraling wordt veroorzaakt door het oorspronkelijke ontwerp van het project zelf of door veranderde omstandigheden en/of de behoefte aan een nieuw imago. Soms overheerst de wens tot het laatste zo sterk dat het oorspronkelijke ontwerp wordt opgeofferd aan een opleukende facelift, waarvan het 2 levensduurverlengende effect op langere termijn twijfelachtig is . 2

Fons Verheijen, 1999, in: Thomsen, A.F., 1999, “De kunst van het renoveren; Nationale renovatie Prijs 1999”, Delft (DUP).

8

In programmatisch opzicht maakt het een groot verschil of het voor een zinvolle levensduurverlenging nodig is om de functie van een gebouw al of niet ingrijpend te wijzigen c.q. te herbestemmen. Dit onderscheid tussen renovatie en herbestemming komt bij woningbouw tot uitdrukking in twee verschillende categorieën. Renovatie Zoals bij eerdere edities werd geconstateerd is de relatie met de omgeving vaak een zwakke schakel. Bij de wat grotere woningbouwcomplexen blijft de renovatie echter niet beperkt tot woning en blokniveau maar vinden met behulp van complexe stedenbouwkundige ingrepen ook aanpassingen aan de woonomgeving plaats. Daarmee ontstijgt de renovatie-ingreep het beperkte bouwdeelniveau waarmee het begrip renovatie veelal verbonden wordt. Hoewel de jury renovatie nadrukkelijk breder definieert, zie de voorgaande definitie, roept dit de vraag op of het woord renovatie mede vanwege het schijnbaar onuitroeibare oplapimago niet aan renovatie toe is.

9

10

4.

Categorie Woningbouw Renovatie

In deze categorie zijn 34 projecten ingezonden, waarvan 30 in de sociale huursector, 3 projecten van (deels) eigenaar-bewoners en 1 op de koopmarkt gericht project. Eén inzending voldoet niet aan de voorwaarden (betreft slechts één woning) maar is wel opgenomen. Tabel 2 – inzendingen Woningbouw WR totaal Renovatie Vooroorlogs 9 Bouwperiode Naoorlogs 25 Eengezinswoning 13 Type Gestapeld 21 Sociale huur 30 1 Particuliere huur *) Beheervorm 15 Eigenaar-bewoner *) *) ev. gecombineerd 46 Gezinnen 29 Doelgroep Specifiek / ouderen 5

4.1.

Alleen gezinswoningen 8 21 12 17 26 1 14 41 29 0

28% 72% 41% 59% 84% 3% 45% 132% 100% 0%

voorraad NL 21% 79% 71% 29% 36% 11% 53%

sociale huur 11% 89% 50% 50%

Inzendingen

Evenals bij voorgaande edities betreft het overgrote deel van de inzendingen sociale huurwoningen, veelal in vroeg naoorlogse uitbreidingswijken. Dit is in lijn met het overwicht van de sociale huursector in complexgewijze verbetering en herstel. Zoals tabel 2 aangeeft, zal ook het hoge aandeel gestapelde woningen vooral verband houden met de oververtegenwoordiging van sociale huurwoningen. Bewoners Het geringe aandeel projecten van eigenaar-bewoners is eveneens in lijn met de feitelijke productie: de projectmatige aanpak in die sector is nog steeds een uitzondering. De inzendingen Zieken / Huijgenspark, Den Haag en J.P. Coenstraat, Utrecht zijn daarop voorbeeldige uitzonderingen; van met name de laatste is het te hopen dat dit soort door eigenaar-bewoners gedragen initiatieven een nieuwe trend zullen zetten. Het ontbreken van inzendingen van particuliere verhuurders is zorgelijk maar jammer genoeg ook niet verrassend. Het gros van de inzendingen is ook na de ingreep gericht op de sociale huursector. Het gemiddelde investeringsniveau ligt tussen de € 40.000 en de € 100.000. Bij 13 inzendingen is sprake van een combinatie van sociale huur en verkoop na de ingreep, hetgeen overeenkomt met de algemene trend. 5 Inzendingen hebben betrekking op specifieke doelgroepen, afgezien van een studentencomplex voornamelijk ouderen. Bij een aanzienlijk deel van de overige inzendingen zijn specifieke op ouderen gerichte aanpassingen toegevoegd, zoals liften en interne aanpassingen en is bij de differentiatie en uitvoering rekening gehouden met ouderen als groeiende doelgroep. Naoorlogse woningen Het merendeel van de inzendingen betreft naoorlogse woningcomplexen, veelal in vroegnaoorlogse uitbreidingswijken. Daarin is de herstructureringsopgave goed zichtbaar. Zoals eerder gemeld is de geïntegreerde aanpak van de woonomgeving zoals Siersteenlaan Vinkhuizen in Groningen, en Hoge Topaas en Argostraat in Alphen aan de Rijn, opvallend. Eerder was dit mede reden voor de bekroning van eerdere winnaars in deze categorie, zoals de Slaaghwijk in Leiden en Complex 50, Lederambachtstraat in Amsterdam Osdorp. Het is een positieve ontwikkeling dat deze aanpak kennelijk normaal begint te worden. Vooroorlogse woningen Een vijfde van de inzendingen is vooroorlogs en betreft restaurerende renovaties van oude met sloop bedreigde woningen in binnenstedelijk gebied, zoals Havenkwartier in Harlingen en Leeuwenhoek,

11

Amsterdam en monumentale volkshuisvestingsklassiekers zoals Stulemeijer II in Rotterdam en het Dudok complex Duivenstraat in Hilversum. De beide eerstgenoemde inzendingen vormen in verschillende opzichten elkaars tegendeel. Het Havenkwartier vormt een aandoenlijk voorbeeld van de taaie strijd tussen een woningcorporatie die de exploitatie om goede bedrijfseconomische redenen wil beëindigen en de bewoners die om tal van andere goede redenen de woningen willen behouden. Nadat dit vroegste woningwetcomplex in Harlingen op de monumentenlijst is geplaatst, zijn de woningen uiteindelijk verbeterd en tegen vergoeding van de aanneemsom van € 38.000 aan de bewoners verkocht. Ook Leeuwenhoek was bestemd voor de sloop, maar de karakteristieke panden zijn uiteindelijk door de betrokken woningcorporatie op hoog niveau gerenoveerd voor de markt. Met een investeringsniveau van € 120.000 en koopprijzen van gemiddeld € 235.000 sluit dit project aardig aan bij de op de markt gerichte inzendingen in de categorie Woningbouw Herbestemming.

4.2.

Nominaties

De jury heeft de volgende inzendingen genomineerd: Siersteenlaan Vinkhuizen, Groningen Stulemeijer II, Rotterdam Huize Patrimonium, Amsterdam, ex aequo met Osdorperhof, Amsterdam

Siersteenlaan Vinkhuizen De inzending Siersteenlaan is het eerste project van de 'Operatie wijkvernieuwing' in de Groningse herstructureringswijk Vinkhuizen. De wijk ligt enigszins geïsoleerd aan de rand van de stad bij een belangrijke ontsluitingsweg. Aan de realisatie is een lange weg van plannen en discussies voorafgegaan. De oorspronkelijke grootschalige sloopplannen zijn na bezwaren vanuit de buurt omgebogen naar een sterk accent op verbetering. Het project Siersteenlaan is het resultaat van intensieve pogingen de doelstellingen achter de wijkvernieuwing op alle niveaus vorm te geven: van stedenbouwkundige structuur tot detail en materialisatie. Van de ruim honderd woningen uit 1968-1972 is een klein deel selectief gesloopt. Om de problematiek van lange onaantrekkelijke achterkanten op te lossen zijn flatblokken opgeknipt. Op deze wijze ontstaan doorgangen waardoor het centrum van de wijk verbonden wordt met de achterliggende buurt. De bestaande portieketagewoningen zijn gerenoveerd. Bergingen op de begane grond zijn vervangen door patiowoningen met een dubbele oriëntatie, waardoor een nieuwe straatwand ontstaat. Een grotere woningdifferentiatie in de bestaande blokken is bereikt door onder meer verticale samenvoegingen. Koop en huur zijn gemixt. De toegevoegde nieuwbouw is ingepast in het stedenbouwkundig plan, met handhaving van de oorspronkelijke stempels als basisprincipe. Door toepassing van kleur zijn de oude, nieuwe en vernieuwde delen visueel geïntegreerd. Het project heeft het negatieve imago van de wijk omgebogen in enthousiasme - ook vanuit de wijk - voor het project en de wijkvernieuwing. De jury vindt het een inspirerend voorbeeld van moderne herstructurering.

12

Stulemeijer II Het complex Stulemeijer II is een monument van experimentele betonbouw uit 1924, op korte afstand van een andere parel van vooroorlogse sociale architectuur, de Kiefhoek van architect Oud. Het eigenzinnige en voor die tijd zeer innoverende ontwerp van architect J.M. Hardeveld is opgebouwd uit holle prefabelementen, welke wat ruw en soms op de hoeken beschadigd waren. Het is zeer zorgvuldig gerenoveerd. Hoewel de bouwfysische kwaliteit volstrekt onvoldoende was, is niet gekozen voor de voor de handliggende methode van buitengevelisolatie, maar is de authenticiteit van de originele gevelblokken in stand gehouden. De bouwfysische problematiek is aan de binnenzijde van de gevels opgelost. Bijzonder is de historische kleurstelling met een terrakleurige plint en banden, die het complex een sterke ritmiek verlenen. De zorgvuldigheid van de renovatie blijkt ook uit details als de oorspronkelijke roedeverdeling in de kozijnen en de karakteristieke houtprofilering; de ventilatieroosters die nagenoeg onzichtbaar in de bovendorpel zijn weggewerkt en, opvallend door onopvallendheid: het voorkomen van ontsierende hemelwaterafvoeren in de voorgevel. De woningen waren slechts 59 m2 groot. Na renovatie, waarbij een nieuwe drukverdelende begane grondvloer en stalen constructies nodig waren om doorbraken in de hoofdstructuur te maken, meten ze gemiddeld 101,5 m2 en is het oorspronkelijke aantal woningen van 184 teruggebracht naar 104. Het exploitatietekort is beperkt door verkoop in MVE-vorm. Een beperkt deel van de woningen is weer verhuurd aan de bewoners. De jury is vol lof over deze zeer zorgvuldige restaurerende renovatie. Huize Patrimonium en Osdorperhof Huize Patrimonium en de Osdorperhof zijn twee inzendingen in de categorie Woningbouw die de groeimarkt voor woon/zorg voorzieningen betreffen. Beide gebouwen hadden een typisch jaren zestig uiterlijk met een in de gevel zichtbaar raster van de betonconstructie. Inmiddels waren de gebouwen getekend door de tijd, terwijl ze als bejaardenhuis niet meer aan de normen voldeden. Huize Patrimonium stond, zoals meestal bij dit soort bejaardenhuizen, op de nominatie om gesloopt te worden. Om de functie van ouderenhuisvesting in dit deel van Overtoomse Veld te behouden en een gevarieerd aanbod van woningtypen te bieden is het gebouw grondig aangepakt. Dat is gebeurd met respect voor de oorspronkelijke architectuur. De optoplagen van houtskeletbouw op de twee hogere vleugels voegen er zelfs nog een krachtig element aan toe. Bij de Osdorperhof koos de ontwerper voor een meer eigentijds uiterlijk. Het strenge ritme van het betonraster is nog herkenbaar in de gevels, maar het is doorbroken met uitgebouwde erkers en hellende glaspuien voor de galerijen. Het gebouw heeft een op natuursteen gelijkend basement gekregen door toepassing van antracietkleurig plaatmateriaal met een leisteenstructuur. Inwendig is het gebouw geheel gestript. De slechte technische staat en de beperkende bouwtechnische eigenschappen zijn opgelost met een innoverende doos-in-doos constructie van metalstud en gips. De dunne vloeren zijn aan de boven- en de onderzijde geïsoleerd. Alle woningen hebben een ruime serre. Volgens de opdrachtgever zijn de gerealiseerde voorzieningen, zoals het hoge comfort, de royale lichtinval middels verdiepingshoge puien, ondenkbaar bij nieuwbouw in de sociale huursector. De jury onderstreept dit tegengeluid tegen de overheersende opvatting dat sloop altijd beter is waardoor zo veel van dit soort bejaardentehuizen zonder veel discussie zijn gesloopt.

13

De jury vindt beide inzendingen, hoewel verschillend, van een vergelijkbaar hoog niveau. De grote relevantie van woon/zorgvoorzieningen voor de toekomst en het feit dat in deze sector sloop nog steeds meer regel dan uitzondering is, maakt beide inzendingen extra prijzenswaardig.

4.3.

Winnaar Woningbouw Renovatie

De jury wijst uiteindelijk Siersteenlaan Vinkhuizen, Groningen als winnaar aan. Belangrijkste argumenten hiervoor zijn het integrale en vernieuwende karakter, met name ook in relatie met de omgeving en de dienovereenkomstige voorbeeldwerking waardoor een nieuwe norm gesteld wordt. De jury is zich bewust van het feit dat zij opnieuw een herstructureringsproject als winnaar in deze categorie aanwijst, zij het deze keer niet in de Randstad, het geen de indruk zou kunnen wekken dat alleen dit soort inzendingen kans op de NRP maken. Hoewel de onverminderd grote relevantie van de herstructureringsopgave in het juryoordeel heeft meegewogen is de kwaliteit van het project zelf doorslaggevend geweest.

14

5.

Categorie Woningbouw Herbestemming

In deze categorie zijn 12 projecten ingezonden. Eén inzending voldoet niet aan de voorwaarden (betreft slechts één woning) maar is wel opgenomen. Herbestemmingprojecten zijn over het algemeen heel divers. Meestal betreft het herbestemming van een karakteristiek en/of monumentaal gebouw naar de functie wonen. Het succes van herbestemmingen wordt in veel gevallen bepaald door een combinatie van gunstige locatie en beeldbepalend karakter, waardoor commercieel aantrekkelijke herontwikkelingsmogelijkheden ontstaan. Bij voorgaande edities waren in deze categorie verschillende trends te zien, van monumentale pakhuizen en fabrieksgebouwen, tot kerken, watertorens en kloosters. Deze editie laat een gevarieerde mix zien zonder een qua gebouwtype aanwijsbare trend, zij het dat de aanwezigheid van twee voormalige geurfabrieken een opmerkelijke toevalligheid is. Evenals bij voorgaande edities omvat deze categorie vooral projectontwikkeling voor de markt in de duurdere koopsector; drie inzendingen vallen in de sociale huursector. Het investeringsniveau varieert van ruim € 100.000 tot € 175.000 en ligt met gemiddeld € 150.000 overwegend hoog, evenals het koop- danwel het huurprijsniveau. De jury heeft in dat opzicht mede gekeken naar de prijs-prestatieverhouding: waarom gaat iemand hier wonen en wat voor sfeer straalt de woning en het complex uit.

5.1.

Inzendingen

Hoewel het niveau van de inzendingen als geheel hoog is en het enthousiasme in deze categorie om karakteristieke beeldbepalende panden te behouden er af straalt, vindt de jury in deze editie toch weinig echt voorbeeldige vernieuwing. Een tweetal inzendingen verdient aparte vermelding: De Kamerlinghe in Groningen, een voormalige Rijks HBS, als fraai voorbeeld van een zorgvuldige bestemmingsverandering van een kanjermonument, zij het dat het accent vooral op de restauratie is gelegd. Project 4711 in Amsterdam, de voormalige Eau de cologne fabriek, waarmee de ontwerper opnieuw zijn vakmanschap toont. Als voormalig kraakpand is dit project ook een van de weinige in deze categorie dat op initiatief door de bewoners zelf is ontwikkeld, met als gecombineerde doelstelling handhaving van karakter en betaalbaarheid voor de bewoners. Toch vindt de jury deze fraaie inzendingen in vergelijking met eerdere bekroningen in middels niet meer uniek genoeg voor een nominatie voor de NRP. Daarom zijn in eerste instantie slechts twee inzendingen genomineerd. Zoals hiervoor gememoreerd is één inzending door de indieners teruggetrokken.

5.2.

Nominatie en winnaar

Genomineerd en gewonnen: Maison d’Essence, Zaandam

Maison d’Essence In de stad van Verkade en Albert Heijn zijn veel vervallen pakhuizen en industriële gebouwen waarvoor nauwelijks meer een zinvolle herbestemming is te vinden. Gelukkig gold dit niet voor het Maison d’Essence, de voormalige geur- en smaakstoffenfabriek van Polak & Schwarz in Zaandam. De in 1929 gebouwde fabriek was in een erbarmelijk slechte staat geraakt. Het is een modern Rijksmonument met een zeer bijzondere betonconstructie. Volledig in het werk gestort; de balkloze paddestoelvloeren, dak, gevels en draagconstructie vormen één geheel. In het interieur en het exterieur was de plankenstruc-

15

tuur van de bekisting zichtbaar. Na de renovatie geldt dat niet meer voor de buitenzijde; in verband met bouwfysische eisen is besloten om buitenisolatie aan te brengen. Om het aanzien te handhaven zijn de ragfijne kozijnen met isolatieglas op een speciale wijze gedetailleerd. De woningen zijn uitgevoerd als royale lofts, wat goed past bij het industriële karakter van het gebouw. Parkeren gebeurt op het dak. De woningen zijn ontwikkeld in de huursector, wat in deze categorie bijzonder is. Met een gemiddelde maandhuur van € 1.200 ligt het prijsniveau ver boven de kerndoelgroep van de opdrachtgevende corporatie. Daar staat een bijzondere woonsfeer tegenover die recht doet aan het monumentale industriepand. De jury acht deze inzending vooral prijzenswaardig vanwege de voorbeeldige aanpak van een jong industrieel monument, met name gezien de relevantie en bijzondere problematiek van deze gebouwsoort. Vindingrijkheid en innovatieve oplossingen hebben geresulteerd in een zeer fraai woongebouw met een - ondanks de lastige opgave en zonder excessief gebruik van aanvullende middelen - toch gunstige prijs/prestatie verhouding.

16

6.

Categorie Utiliteitsbouw

In deze categorie zijn 27 projecten ingezonden. Van twee inzendingen is twijfelachtig of ze voldoen aan de voorwaarden (het betreft de restauratie van een sterrenwacht en een geheel gestript faculteitsgebouw), maar ze zijn wel opgenomen. De inzendingen in deze categorie vormen een bont pallet, variërend van de verbouwing van een kerk tot multifunctioneel centrum, van een schoolgebouw tot moskee en van tal van utilitaire bestemmingen tot kantoor of daarmee vergelijkbare functie. Onder de renovaties zonder functieverandering vallen naast kantoorgebouwen (tot de vorige editie een aparte categorie) enkele winkelcentra en een zwembad, het bekende Zuiderbad in Amsterdam.

6.1.

Inzendingen

In veel gevallen houdt de renovatie verband met verandering van functionele eisen en marktomstandigheden die in sommige utilitaire sectoren, zoals winkelcentra en kantoren, relatief korte herontwikkelingscycli tot gevolg hebben. Dit kan er kennelijk toe leiden dat zelfs een gebouw uit 1992, een bedrijfshal, nu al een ingrijpende metamorfose tot automatiseringscentrum en drukkerij voor de Belastingdienst in Apeldoorn heeft ondergaan. Ook de inzendingen in deze categorie zijn overwegend van een kwaliteitsniveau dat de jury aanspreekt. Een uitzondering vormt Vertigo (Faculteit Bouwkunde van de TU Eindhoven) dat volgens de door de jury gehanteerde definitie in feite geen renovatie is; het gebouw is tot de kern gestript, van het oorspronkelijke gebouw is nauwelijks iets over. Onder de inzendingen zijn enkele bekende renovaties die al uitvoerig in de vakpers zijn bezongen, zoals het Zuiderbad in Amsterdam, de Faculteit OCP van de TU Delft en de Van Nelle Ontwerpfabriek in Rotterdam.

6.2.

Nominaties

De jury heeft de volgende vier inzendingen genomineerd: Zuiderbad, Amsterdam Laurentius Schrijnenhuis, Heerlen Van Nelle Ontwerpfabriek, Rotterdam Kamer van Koophandel, Rotterdam

Zuiderbad Het Zuiderbad is een monument dat tot Amsterdams collectieve geheugen behoort. Hoewel het eigenlijk meer een zeer zorgvuldige restauratie betreft mag het om die reden niet in het rijtje genomineerden ontbreken. De jury heeft waardering voor de consequente, zorgvuldige en behoedzame aanpak, waarbij er weer een ‘saai’ maar zeer sfeervol zwembad is ontstaan zonder de verleiding van Center Parcs-achtig vermaak.

17

Laurentius Schrijnenhuis Het Laurentius Schrijnenhuis dateert uit 1933 en is een bijzonder ontwerp van architect Peutz. Het diende oorspronkelijk als retraitehuis en is lange tijd als theologisch onderwijsgebouw in gebruik geweest. Daarna dreigde leegstand en verval. Vanwege bodemstoringen werd een licht staalskelet toegepast, ingevuld met gedilateerde licht gewicht beton- en metselconstructies (drager–inbouw principe). De gevelafwerking is een dunne gewapende stuc-huid (steeltex) op een stalen frame waarin tevens de stalen kozijnen werden gemonteerd. Het gebouw kende voor die tijd unieke innovatieve voorzieningen zoals natuurlijke ventilatiesystemen, een grijswatercircuit, glazen vloervelden voor daglichtverdeling en vouwwanden voor flexibel ruimtegebruik. De nieuwe eigenaar en hoofdgebruiker, een architectenbureau, heeft het sterk verouderde gebouw voor verder verval behoed en met handhaving van het karakteristieke ontwerp weer up-to-date gemaakt. Het exterieur is door de renovatie weer in volle glorie hersteld. Het interieur biedt de mogelijkheid van flexibel ruimtegebruik. De jury waardeert de zeer zorgvuldige renovatie van dit aansprekende en monumentwaardige onderdeel van het oeuvre van Peutz, evenals het feit dat dit het resultaat is van betrokken particulier initiatief.

Van Nelle Ontwerpfabriek Over de nominatie van de Van Nelle Ontwerpfabriek heeft de jury uitgebreid gediscussieerd. Enerzijds betreft het een uniek industrieel monument en een van de meest spraakmakende renovatieprojecten van de laatste tijd. Zowel het resultaat op zich als het achterliggende proces om tot dit resultaat te komen, verdienen zonder meer een nominatie. Anderzijds bestaan er twijfels over de houdbaarheid van de achterliggende exploitatieopzet waardoor de instandhouding op termijn onzeker is. De jury geeft dat laatste echter het voordeel van de twijfel en besluit uiteindelijk volmondig tot nominatie.

Kamer van Koophandel De Kamer van Koophandel in Rotterdam was voorheen een in 1946 gebouwd bankgebouw. Het gesloten uiterlijk dat destijds een solide gevoel moest geven vormde echter een handicap voor een nieuwe representatieve functie in het centrum van de stad. Met instandhouding van de monumentale karakteristieken en kwaliteiten diende het gebouw herkenbaar, toegankelijk en open van karakter te worden, en samen met het Maritiem Museum, Plein 1940 en haar gebruikers een attractieve omgeving te bieden en deze weer tot leven te brengen. Daartoe is het oude introverte bankgebouw getransformeerd tot een zeer modern, transparant kantoorgebouw. Het interieur is drastisch verbouwd, echter met behoud van een aantal monumentale en kenmerkende onderdelen. De ‘werkvloer’ waar vroeger de typistes rij-aan-rij zaten in een vrij donkere ruimte heeft thans een glazen dak, dat bovendien een verdieping hoger ligt voor het ruimtelijke effect. Glazen trappen, een glazen akoestisch scherm, transparante binnenwanden tussen de werkplekken: dit alles werkt mee om een open sfeer te creëren. De interne opzet is afgestemd op modern flexwerk en de werkplekken zijn, met uitzondering van de elektrische voedingen, geheel draadloos geoutil-

18

leerd. De karakteristieke toren met het trappenhuis en een aantal vergader- en werkruimte is met zorg gerenoveerd. In de kroon die boven het dak uitsteekt is nog de oude sfeer te proeven van de rotonda. De voormalige kluisruimten in de kelder herbergen het hedendaagse waardegoed: de auto’s van bezoekers.

6.3.

Winnaar Utiliteitsbouw

De jury wijst uiteindelijk Kamer van Koophandel in Rotterdam tot winnaar aan van de categorie Utiliteitsbouw. Belangrijkste argumenten daarvoor zijn de kwaliteit van het herontwerp in relatie tot de functionaliteit, met name de wijze waarop de transformatie van introverte geslotenheid naar functionele openheid is gerealiseerd met zowel bouwkundige als communicatiemiddelen o.a. het draadloos communicatieconcept. De jury waardeert deze inzending als belangrijk voorbeeld van hergebruik en revitalisering van deze kwetsbare vroeg naoorlogse gebouwcategorie en als zodanig een waardige winnaar van de Nationale Renovatie Prijs.

Namens de jury van de Nationale Renovatie Prijs 2003 prof.ing. A.F. Thomsen, voorzitter

19

20

7.

Innovatieprijs

Bij deze prijs wordt in het bijzonder gelet op de innovatieve aspecten van het plan en de uitvoering. Omdat ook de overige criteria voor de NRP van toepassing zijn, wordt in het bijzonder naar de genomineerde projecten gekeken. Bij renovatie kan het innovatieve karakter van het project zowel in de proceskant als in de techniek zitten. De proceskant heeft zowel betrekking op de organisatie en het betrekken van alle relevante partijen, als op de afweging sloop-renovatie. Bij vroeg naoorlogse gebouwen wordt om diverse relatief snel voor sloop gekozen vanwege de bouwen woontechnische kwaliteiten van het bestaande gebouw en vanwege de kosten. Gebouwen in bestaande gebieden herbergen drie soorten vermogen: economisch, sociaal en cultureel. De exploitatieafweging is vaak doorslaggevend, en het is moeilijk om het opgeslagen sociale vermogen (bijvoorbeeld de aanwezige bewoners, de buurt, het sociale netwerk) en vooral het culturele vermogen (bijvoorbeeld architectuur, stedebouw, woonomgeving, groen en water) goed te waarderen. Bij de Nationale Renovatie Prijs 2003 kwamen een aantal inzendingen voor die zich op de ouderenhuisvesting richten. Als er een woonsector is waar de ontwikkelingen in de kwaliteitsvraag snel zijn gegaan, dan is het in deze sector. Van bejaardenhuis, naar verzorgingshuis, naar wozoco, u noemt het maar. Het aantal vierkant meters woonoppervlakte per persoon is sterk gestegen, de privacy van de bewoners is veel belangrijker geworden, de manier waarop zorg verleend wordt, is dramatisch gewijzigd en dus moet de logistiek geheel anders zijn. De bestaande gebouwen voor wonen en zorg vragen daarom een heel bijzondere afweging. Tegelijkertijd zijn deze gebouwen met hun voorzieningen een vast punt in de buurt, waar mensen graag naar toe komen. Indien het gebouw ook nog beeldbepalend in de buurt is, wordt het een herkenningpunt. De technische kwaliteit laat veel te wensen over tegen de normstelling van vandaag de dag. Denk aan warmte-isolatie en dan met name aan geluidsisolatie. Aanpassingen zijn daarom moeilijk en vaak kostbaar. Door het casco zorgvuldig te analyseren kunnen bijzondere mogelijkheden voor de gewenste functie worden gemaakt. Dat vraagt bij oudere casco's wel zorgvuldig zoeken naar nieuwe technische oplossingen. Vaak is ook nog door strategisch bij te bouwen, dan wel op te toppen, een uitbreiding van de woonoppervlakte te realiseren. Deze uitbreiding werkt tevens opbrengstverhogend.

7.1.

De winnaar

De Innovatieprijs 2003 gaat naar Huize Patrimonium, Overtoomse Veld, Amsterdam. Een zeer karakteristiek gebouw is gehandhaafd, met een grote variatie aan woningtypen, met handhaving van de specifieke herkenbare architectuur. Te prijzen de manier waarop met de isolatie-eisen is omgegaan, in het bijzonder de geluidsisolatie door een "box-in-box"-systeem toe te passen. Voor het gebouw is een nieuw ontsluitingssysteem gemaakt met veranda's en galerijen. Een nieuwe, specifieke pui is ontwikkeld voor woonkamer, slaapkamer en serre. De uitbreiding van delen van het gebouw met twee lagen optopping (in hout skelet bouw), maakt dat het gebouw nog krachtiger in de omgeving staat. Deze renovatie is een voorbeeld hoe bij woon-zorgvoorzieningen het bestaande casco benut kan worden als een ondersteuning voor de vernieuwingen in de woon-zorg-sector.

21

ir. H. Westra directeur SEV

22

8.

Publieksprijs

Op de website www.nationalerenovatieorijs.nl hebben bezoekers tussen 1 april en 10 juni 2003 een stem kunnen uitbrengen op alle ingezonden projecten, genomineerd en niet genomineerd. Het Laurentius Schrijnenhuis in Heerlen is met 21% van de stemmen winnaar geworden van de Publieksprijs. Goede tweede met 16% is Schuttersveld, Delft en een gedeelte derde plaats nemen de Sterrenwacht, Utrecht en Maison d’Essence, Zaanstad in met 10% van de publieksstemmen.

Hieronder treft u het overzicht aan van de projecten waarop door het publiek is gestemd met daarachter het percentage stemmen (afgerond op hele procenten). 1 2 3 3 4 5 6 7 8 9 9 9

Laurentius Schrijnenhuis, Heerlen Schuttersveld, Delft Sterrenwacht, Utrecht Maison d'Essence, Zaanstad Stulemeijer II, Rotterdam Reigersnest, Eindhoven Huize Patrimonium, Amsterdam Osdorperhof, Amsterdam Kamer van Koophandel, Rotterdam Van Nelle Ontwerpfabriek, Rotterdam De Fazant, Hoogeveen Gooioord, Bijlmermeer

21% 16% 10% 10% 8% 6% 5% 4% 3% 2% 2% 2%

9 9 10 10 10 10 10 10 10 10 10

23

Politiekantoor, Ede Leeuwenhoek, Amsterdam Zuiderbad, Amsterdam Tabaksschuur, Amerongen Stoopsbad, Overveen Siersteenlaan Vinkhuizen, Groningen Korianderhof, Wierden Zieken/Huijgenspark, Den Haag Duivenstraat, Hilversum De Stad, Amsterdam Tuinzigtflats, Breda

2% 2% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1%

24

Bijlage 1: Gegevens genomineerde projecten (Alle gegevens zijn afkomstig van de inzenders)

25

26

Woningbouw Renovatie

SIERSTEENLAAN, VINKHUIZEN, GRONINGEN Projectteam Opdrachtgever: Architect: Bouwbedrijf:

Nijestee Vastgoed, Groningen Karelse Van der Meer Architecten, Groningen Geveke Bouw bv, Haren

Doelstelling van het project De wijk Vinkhuizen is een naoorlogse nieuwbouwwijk (1968-1972, kwantitatieve woningbouw) en ligt geïsoleerd aan de rand van de stad Groningen. Er is een stedenbouwkundig plan gemaakt met als doel: meer openheid, duidelijker scheiding privé / openbaar, oplossen voor- en achterkantproblematiek en aanbrengen woningdifferentiatie (woningkwaliteit). Maar de belangrijkste verandering is het perforeren van de dichte straatwand bestaande uit portieketagewoningen om zo het centrum van de wijk beter te verbinden met het achtergelegen gebied (buurt 4). Het project bestaat uit het renoveren van bestaande appartementen. Verder worden de bergingen op de begane grond vervangen door patiowoningen die een dubbele oriëntatie hebben (problematiek voor- en achterkant), en er worden woningen samengevoegd: tuinwoningen, ruimtelijke woningen over meer lagen (woningdifferentiatie). Koop en huur zijn in dit project gemixt. Techniek, materialisatie en haalbaarheid zijn tot het uiterste onderzocht. Het project resulteert in een vernieuwde straatwand aan een belangrijke ontsluitingsweg die de stad Groningen verbindt met nieuwbouwwijken aan de rand van de stad. E.e.a. wordt door de gemeente gecompleteerd in een omgevingsplan. Prijzenswaardigheden Het project is het eerste project van de operatie wijkvernieuwing Vinkhuizen. Het is een project waarbij is geprobeerd op intensieve wijze de doelstellingen op alle niveaus vorm te geven: van stedenbouwkundig tot detail en materialisatie. Er is een duidelijk onderscheid gemaakt in nieuw (koop) en verbouw (huur). De lange gesloten wand is getransformeerd tot een frisse open wand, die in plaats van barrière tussen de achtergelegen wijk nu het gezicht vormt van buurt 4. Het project heeft bovendien een negatieve sfeer en houding omgebogen in enthousiasme ook vanuit de wijk voor het project en de wijkvernieuwing. Rol van de gebruikers De ontwikkelaar en de gemeente hebben de buurtbewoners, die zich aanvankelijk niet goed wisten te organiseren, een stem en faciliteiten gegeven om adequaat mee te overleggen in het planteam. De aanvankelijke bezwaren tegen massale sloop hebben geleid tot 50% minder sloop dan in de aanvankelijke plannen van West 8. Innovatie en bijzondere kenmerken In typologische zin wordt aansluiting gezocht bij de stempels: waar mogelijk wordt een straatje (af)gemaakt door patiowoningen met een dubbelzijdige oriëntatie. Op andere plekken wordt bij stempels aangesloten door woningen met een tuin te maken. In materialisatie zijn oud, nieuw en vernieuwd zo in kleur behandeld, dat het totaal zich als een nieuw blok manifesteert. De beperkte hoogte van de begane grond (oorspronkelijk bergingen) heeft in de koopwoningen geleid tot onder meer het toevoegen van vides waardoor er zeer ruimtelijke woningen ontstaan (tuinwoningen) en het gedeeltelijk verlagen van de vloeren (patiowoningen). Bij de transformatie is behoud van zoveel mogelijk van het bestaande casco uitgangspunt geweest. Er is zeer selectief gesloopt. Voor de koopwoningen is het casco verbeterd met voorzetwanden.

27

Algemene projectgegevens SIERSTEENLAAN, VINKHUIZEN, GRONINGEN Aantal woningen voor de renovatie 108 Aantal woningen na de renovatie 105 Soort locatie Naoorlogse uitbreiding Oorspronkelijk bouwjaar 1971 Doelgroep voor de renovatie Ouderen Doelgroep na de renovatie Anders Typologie en beheervorm gestapeld/sociale huur Was er bij de renovatie wisseling van eigenaar? Nee Was er sprake van projectontwikkeling voor de markt? Ja Aard van de ingreep Oude gemiddelde netto vloeroppervlak per woning Nieuwe gemiddelde netto vloeroppervlak per woning Punten volgens WWS voor de renovatie Punten volgens WWS na de renovatie Waarop is de renovatie in hoofdzaak gericht? Bouwkosten De totale bouwkosten De gemiddelde kosten per woning De verdeling van de kosten: Onderhoudskosten Kosten ruwbouw/casco Kosten inbouw/indelingskosten Kosten gevel incl. isolatie Kosten verbetering directe (woon)omgeving Duurzaamheid

101m2 123m2

Rendement

€ 7.200.000,€ 66.000,niet te berekenen

100,0%

Woonlasten In geval van huur: De gemiddelde maandelijkse huurlasten na de ingreep Gemiddelde huurverhoging voor zittende bewoners in % In geval van koop: De gemiddelde koopprijs na de ingreep Wat is de geschatte besparing van de stookkosten % Rol van de gebruiker Invloed van de gebruikers op het resultaat

€ 295,0,0% € 170.000,niet te berekenen

Gedeeltelijk/ keuzelijst

28


STULEMEIJER II, ROTTERDAM Projectteam Opdrachtgever: Architect: Bouwbedrijf:

Woningbedrijf Rotterdam district Zuid, Rotterdam SAR Architecten & Bouwkundigen, Rotterdam Volker Bouwmaatschappij b.v., Rotterdam

Doelstelling van het project Het gemeentelijk monument Stulemeijer II, twintig jaar geleden reeds een keer gerenoveerd, dreigde vanwege bouwen woontechnische problemen alsnog te moeten worden gesloopt. Er is gekozen voor een ingrijpende renovatie en voor reconstructie van de oorspronkelijke verschijningsvorm van het complex. Het oorspronkelijke beeld is gereconstrueerd aan de hand van publicaties over de, in die tijd, omstreden experimenten in betonbouw. Het realiseren van een woonprogramma dat aan de huidige eisen kon voldoen, was slechts mogelijk door nu te kiezen voor totale interne kaalslag en samenvoeging van de zeer kleine woningen. Om voldoende financiële middelen te genereren voor deze kostbare ingreep, is ervoor gekozen een beperkt deel van de woningen weer te verhuren. Voor de oorspronkelijke bewoners die terug wilden keren als huurder, zijn in het complex woningen gerealiseerd. Alle overige woningen worden in "Maatschappelijk Verantwoord Eigendomsverband" verkocht. Prijzenswaardigheden Ondanks het gegeven dat binnen het casco van het complex geen originele woningen meer aanwezig zijn, is de uiterlijke verschijning van de gebouwen, in hun stedenbouwkundige context, weer oorspronkelijk. Mede door de gekozen financiering, kon een uniek stukje experimentele volkshuisvesting uit de jaren twintig worden behouden in dit deel van Rotterdam-Zuid. Rol van de gebruikers De bewonersorganisatie is altijd een groot voorstander geweest van het behoud van het complex. Voor alle bewoners die wensten terug te keren in een huur- of koopwoning na renovatie, is in het project een woning gerealiseerd. Middels gesprekken met individuele huishoudens is de indeling, binnen bepaalde grenzen, toegesneden op hun specifieke situatie. Innovatie en bijzondere kenmerken De op "staal" gefundeerde gebouwen, opgetrokken in op de bouwplaats gemaakte holle prefabelementen in beton, voldeden in geen enkel opzicht aan de huidige bouwfysische eisen. Toch is nu met nieuwbouw vergelijkbare kwaliteit gerealiseerd. Van een voor de handliggende oplossing voor de isolatie van de gevels (middels een extern systeem), is afgezien om de oorspronkelijke, onregelmatige textuur van de gevel te kunnen behouden. Slechts door toepassing van een drukverdelende nieuwe beganegrondvloer in beton en staalconstructies, waren doorbraken in de hoofd draagstructuur te realiseren. De zo karakteristieke, beeldbepalende houten kozijnen met draairamen en roedenverdelingen, waren bij eerdere ingrepen verdwenen. Het terugbrengen van deze gevelelementen, die ook moesten voldoen aan alle daaraan te stellen eisen, was een opgave apart. De uitwendige kleurstelling van de blokken is gebaseerd op historisch onderzoek op de gevel zelf, interpretatie van oude publicaties en reacties daarop van criticasters uit die tijd.

29

Algemene projectgegevens STULEMEIJER II, ROTTERDAM Aantal woningen voor de renovatie Aantal woningen na de renovatie Soort locatie Oorspronkelijk bouwjaar Doelgroep voor de renovatie Doelgroep na de renovatie Typologie en beheervorm Was er bij de renovatie wisseling van eigenaar? Was er sprake van projectontwikkeling voor de markt?

184 104 binnenstad 1924 gezinnen gezinnen gestapeld/koop nee nee

Aard van de ingreep Oude gemiddelde netto vloeroppervlak per woning Nieuwe gemiddelde netto vloeroppervlak per woning Punten volgens WWS voor de renovatie Punten volgens WWS na de renovatie Waarop is de renovatie in hoofdzaak gericht?

59m2 101,5m2 87 139 functionaliteit

Bouwkosten De totale bouwkosten De gemiddelde kosten per woning De verdeling van de kosten: Onderhoudskosten Kosten ruwbouw/casco Kosten inbouw/indelingskosten Kosten gevel incl. isolatie Kosten verbetering directe (woon)omgeving Duurzaamheid

€ 9.607.731,€ 92.382,n.v.t. 28,6% 42,8% 25,3% 3,3% n.v.t.


€ 358,76,0% € 135.553,niet berekend

gedeeltelijk/ keuzelijst

30


HUIZE PATRIMONIUM, AMSTERDAM Projectteam Opdrachtgever: Architect: Bouwbedrijf:

Woningstichting Patrimonium, Delta Forte, Amsterdam Van Schagen Architekten, Rotterdam Mulder Obdam, Obdam

Doelstelling van het project Het bejaardentehuis Huize Patrimonium stond in 1996 op de nominatie voor sloop. Na vooronderzoek is besloten de aanleunwoningen te slopen en Huize Patrimonium te benutten voor hergebruik. De renovatie moest voldoen aan: Het versterken van de woonenclave Overtoomse Veld-Zuid Het behouden van de uitzonderingsstrook waarin het voormalige bejaardentehuis stond Het realiseren van een gevarieerd woningaanbod dat geschikt is voor de huidige bewoners van de aanleunwoningen . Het benutten van de grote ruimten voor de buurt die het gebouw bezit door onderdak te bieden aan voorzieningen. Het middels hergebruik van het casco realiseren van een duurzaam gebouw met hoge woonkwaliteit Aanpassingen realiseren met respect van de architectonische karakteristieken van het gebouw. Prijzenswaardigheden Stedenbouwkundig, architectonisch en programmatisch op maat gesneden. Het zorgvuldige proces, waarbij bewoners nauw betrokken waren. De duurzame kwaliteit in de vorm van hergebruik van het casco, een laag en alternatief energieverbruik en een hoge gebouwen woningkwaliteit. Rol van de gebruikers De bewoners hebben invloed gehad op indeling van het gebouw, de woningen en het binnenterrein. Innovatie en bijzondere kenmerken Handhaving van het gebouw en realisering van sociale woningbouw maakte een specifieke oplossing voor de grondprijs mogelijk; Respect voor het bestaande gebouw met haar architectuur en de benutting voor buurtfuncties versterken de symboolfunctie voor de buurt; Ontwikkeling van een specifieke pui gericht op meerdere functies: woonkamer, serre, slaapkamer. Bijzonderheden van het plan zelf zijn: De ontwikkeling van de gehele buurt die stedenbouwkundig en programmatisch hier door mogelijk wordt gemaakt. De veelheid aan woningtypen en overige functies. Het optoppen (houtskeletbouw) passend in het stedenbouwkundig kader en geïntegreerd in de vormgeving. Nieuw ontsluitingssysteem met veranda’s en galerijen incl. nieuwe veiligheidstrappenhuizen, terwijl de bestaande hoofdtrappenhuizen met liftschacht zijn hergebruikt. De duurzame kwaliteit: ruime woningen, zware warmte- (Rc>3,5) en geluidsisolatie (I>5-10). Benutting van alternatieve energie. In dit project is niet ingezet op innovatie als doel op zich. Het vernieuwende zit vooral in de realisering van de breedheid van doelen die in hun samenhang elkaar versterken. Een zorgvuldig planontwikkelingsproces heeft tot een kwalitatief hoogwaardig eindresultaat geleid. Woningkwaliteit versterkt de duurzaamheid. Energiebesparende maatregelen en alternatieve energiebronnen verlagen de woonlasten.

31

Algemene projectgegevens HUIZE PATRIMONIUM, AMSTERDAM Aantal woningen voor de renovatie Aantal woningen na de renovatie Soort locatie naoorlogs Oorspronkelijk bouwjaar 1960 Doelgroep voor de renovatie Doelgroep na de renovatie Typologie en beheervorm gestapelde sociale huur Was er bij de renovatie wisseling van eigenaar? nee Was er sprake van projectontwikkeling voor de markt? nee Aard van de ingreep Oude gemiddelde netto vloeroppervlak per woning Nieuwe gemiddelde netto vloeroppervlak per woning Punten volgens WWS voor de renovatie Punten volgens WWS na de renovatie Waarop is de renovatie in hoofdzaak gericht? Bouwkosten De totale bouwkosten De gemiddelde kosten per woning De verdeling van de kosten: Onderhoudskosten Kosten ruwbouw/casco Kosten inbouw/indelingskosten Kosten gevel incl. isolatie Kosten verbetering directe (woon)omgeving Duurzaamheid

11205

€ 6.002.742,€ 78.983,-

55% 45%


€ 99 423,-

Ja

32


OSDORPERHOF, AMSTERDAM Projectteam Opdrachtgever: Architect: Bouwbedrijf:

Woningstichting Patrimonium, Diemen Duinker, van der Torre samenwerkende architecten, Amsterdam Uba Bouw bv, Uithoorn

Doelstelling van het project De Osdorperhof was een traditioneel bejaardenhuis met kleine kamers voor zorgbehoevende, inwonende ouderen, dat niet meer voldeed. De toenmalige gebruiker schakelde de woningcorporatie in. De doelstelling: reageren op een nijpend tekort op de markt aan een modern woonzorgcomplex met ruime woningen voor zelfstandig wonende ouderen en zorg op maat. De uitdaging: de slechte technische staat en de beperkende bouwtechnische eigenschappen (8cm constructievloer en bruto verdiepingshoogte 2,75m). Opknappen voor 50 jaar met nieuwbouwkwaliteit met respect voor het bestaande gebouw. Het oude bejaardenhuis met 245 kamers en alle voorzieningen voor bejaardenzorg geïntegreerd, werd een appartementengebouw met 50 woningen met functioneel gescheiden zorgfuncties en 3.200m2 kantoorruimte voor zorginstellingen. De waardevolle bestaande constructie werd behouden en bleef in het nieuwe gebouw herkenbaar. Prijzenswaardigheden Het gerenoveerde gebouw voldoet aan de nieuwbouweisen van het bouwbesluit en heeft extra kwaliteiten die zijn ontstaan door het stramien van het bestaande gebouw. Zo zijn vrijwel alle woningen voorzien van een verdiepingshoog en woningbreed glasvlak in een aluminium schuifpui. Ondenkbaar bij nieuwbouw in de sociale huursector. Het comfort uitgedrukt in oppervlakte, lichtinval en isolatie is zeer hoog. Rol van de gebruikers De woningcorporatie betrok de Stichting Verenigde Amstelhuizen, een Amsterdamse zorginstelling, bij de ontwikkeling. Als huurder van de woningen en de bedrijfsruimtes was deze vanaf het begin bij de bouwteamvergaderingen aanwezig en had zij invloed op de plattegronden en de installatietechniek. Er is een huurovereenkomst voor het totaal getekend. Innovatie en bijzondere kenmerken Het gebouw is gestript tot op de betonconstructie (vloeren, balken en kolommen) en de liften. Door detaillering en kleurgebruik is het originele gebouw aanwezig in het nieuwe gebouw. De oude constructie is wit gehouden, de nieuwe wanden hebben een kleur. De galerijen hebben aan de buitengevel hellende glaspuien, zodat vanaf het maaiveld doorzicht is naar de achterliggende constructie. Geluidsisolatie: de woningen zijn gemaakt volgens een doos-in-doosconstructie van metalstud / gipsbouw, de dunne betonvloeren zijn aan boven- en onderkant geïsoleerd. Warmte-isolatie: de oost- en westgevel zijn verplaatst naar de buitenkant van het bestaande gebouw, dat is ingepakt in glas. Iedere woning heeft een ruime serre, een aantal woningen is vergroot door een erker buiten het gebouw. Veiligheid: vanwege de vloer-tot-vloer-glaspuien moest de brandoverslag worden tegengegaan. Hiervoor zijn aluminium schermen ontwikkeld die in het systeem van de aluminium puien passen en waarin tevens de zonwering is opgenomen. De bestaande trappenhuizen zijn omgebouwd tot veiligheidstrappenhuizen.

33

Algemene projectgegevens OSDORPERHOF, AMSTERDAM Aantal woningen voor de renovatie Aantal woningen na de renovatie Soort locatie Oorspronkelijk bouwjaar Doelgroep voor de renovatie Doelgroep na de renovatie Typologie en beheervorm Was er bij de renovatie wisseling van eigenaar? Was er sprake van projectontwikkeling voor de markt?

245 50 naoorlogs 1969 ouderen ouderen gestapeld/ sociale huur ja nee

Aard van de ingreep Oude gemiddelde netto vloeroppervlak per woning Nieuwe gemiddelde netto vloeroppervlak per woning Punten volgens WWS voor de renovatie Punten volgens WWS na de renovatie Waarop is de renovatie in hoofdzaak gericht?

18m2 84m2 functieverandering

Bouwkosten De totale bouwkosten De gemiddelde kosten per woning De verdeling van de totale kosten (%): Onderhoudskosten Kosten ruwbouw / casco Kosten inbouw / indelingswijziging Kosten gevel, inclusief isolatie Kosten verbetering directe (woon)omgeving Duurzaamheid

€ 6.913.445,€ 96.200,0,0% 20,0% 59,5% 15,0% 2,0% 3,5%

Woonlasten In geval van huur: De gemiddelde maandelijkse huurlasten na de ingreep Gemiddelde huurverhoging voor zittende bewoners in % In geval van koop: De gemiddelde koopprijs na de ingreep Wat is de geschatte besparing van de stookkosten % Rol van de gebruikers Hebben de gebruikers invloed gehad op het resultaat?

34

€ 444,n.v.t. n.v.t. n.v.t.

volledig/ vanaf het begin

Woningbouw Herbestemming

MAISON D’ESSENCE, ZAANSTAD Projectteam Opdrachtgever: Architect: Bouwbedrijf:

Vereniging Zaandamse Volkshuisvesting ZVH, Zaandam Zijlstra Schipper Architectenbureau BNA BV, Wormer Schakel & Schrale BV, Amsterdam

Doelstelling van het project Maison d' Essence was oorspronkelijk de fabriek Polak & Schwarz, producent van hoogwaardige geur- en smaakstoffen met een wereldwijde export. De in 1929 gebouwde fabriek is een modern Rijksmonument, ontworpen in de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid. Wat het gebouw extra bijzonder maakt, is de in het werk gestorte volledige betonconstructie; balkloze paddestoelvloeren, dak, gevels en draagconstructie vormen namelijk een geheel. In het interieur en exterieur is heel duidelijk de plankenstructuur van de bekisting waar te nemen. Het doel was: Uitvoeren van de restauratie van het pand, met herbestemming naar een woonfunctie. Noodzakelijke aanpassingen aan het gebouw verrichten met respect voor de architectuur en sfeer van het pand. In het interieur de bijzondere constructie zichtbaar laten. Toegevoegde elementen uitvoeren met de stijlkenmerken van het gebouw. De appartementen dienen een bijzondere woonsfeer te krijgen en refereren aan het wonen in een industrieel pand; de loftwoning. De appartementen zullen door de woningbouwcorporatie verhuurd worden. Prijzenswaardigheden Realisering door de woningbouwcorporatie in het hogere huursegment. Handhaving interieurbeleving van de constructiemethode. Parkeren op het dak van het gebouw. Toegevoegde kozijnen in de gevel vormen een harmonische eenheid. Maken van balkons in de voormalige doorgang naar naastgelegen pand. Lichthof in het centrum van het gebouw. Gebogen glazen bouwstenen wanden ter afscherming van de sanitaire unit. Rol van de bewoners Het ontwerp is gemaakt zonder de toekomstige bewoners te kennen. Door het specifieke van de loftwoning zullen de toekomstige bewoners grote indelingsmogelijkheden hebben. Wel dienen zij het monumentale, de plankenstructuur en paddestoelvloeren te respecteren. Innovatie en bijzondere kenmerken Doordat er geen mogelijkheid was op maaiveld te parkeren is gekozen voor parkeren op het dak. De bestaande goederenlift is vergroot tot autolift. Door de hoge borstwering worden de auto's aan het zicht onttrokken. De plankenstructuur ging verloren (isolatie buitenzijde) en om eenzelfde uiterlijk te handhaven moesten alle kozijnen naar voren worden verplaatst. Hierdoor ontstond een technisch probleem om de kozijnen, de raamdorpelstenen en betonbanden weer te bevestigen. Hiervoor zijn speciale details ontwikkeld in overleg met architect en aannemer. De raamdorpelstenen werden verlijmd op een geperforeerde gebogen stalen strip. Om de kleine roedeverdelingen in de kozijnen fijn gedetailleerd te houden is het isolatieglas in de bestaande T-profielen verlijmd en weer met stopverf afgewerkt. Op de vloeren is 150mm schuimbeton aangebracht om de borstweringhoogte aan wooneisen aan te passen en om leidingen in weg te werken.

35

Algemene projectgegevens MAISON D’ESSENCE, ZAANSTAD Aantal woningen na de renovatie 22 Soort locatie binnenstad Oorspronkelijk bouwjaar 1929 Doelgroep na de renovatie anders Type woning gestapeld Beheervorm part huur Was er bij de renovatie wisseling van eigenaar ja Was er sprake van projectontwikkeling voor de markt nee Functie van het gebouw voor de herbestemming fabriek voor geur- en smaakstoffen Aard van de ingreep WWS punten na renovatie Waarop is de renovatie in hoofdzaak gericht

n.v.t. functieverandering

Bouwkosten De totale bouwkosten De gemiddelde kosten per woning De verdeling van de totale kosten (%) Onderhoudskosten Kosten ruwbouw / casco Kosten inbouw / indelingswijzigingen Kosten gevel incl. isolatie Kosten verbetering directe (woon)omgving Duurzaamheid

EUR 3.807.000,EUR 173.000,21% 22% 40% 15% 0 2%

Woonlasten In geval van huur: Gemiddelde maandhuur na renovatie Gemiddelde huurverhoging voor zittende bewoners In geval van koop: De gemiddelde koopprijs na renovatie Besparing van de stookkosten na renovatie

n.v.t. n.v.t.

Rol van de bewoners Invloed van de bewoners/gebruikers op het resultaat

geen

36

EUR 1200,n.v.t.

Utiliteitsbouw

ZUIDERBAD, AMSTERDAM Projectteam Opdrachtgever: Architect: Bouwbedrijf:

Stadsdeel Amsterdam Oud Zuid, Amsterdam Werkplaats voor Architektuur Utrecht, Utrecht Koninklijke Woudenberg Ameide, Ameide

Doelstelling van het project Uitgangssituatie: bouwkundig slechte staat, verzakkend, gescheurd, lekkend, lange tijd niet meer onderhouden omdat rekening werd gehouden met de mogelijkheid van sloop. Verschijningsvorm verloederde omdat “onderhoud” in het verleden bestond uit het slopen van beeldbepalende architectonische elementen die gerenoveerd moesten worden. Doel van de restauratie/renovatie: up to date zwembad in een onderhoudsarm gebouw met de vroegere allure. Prijzenswaardigheden Geslaagd project door modernisering gebruiksvorm met behoud architectonische allure. Het enige probleem dat het Zuiderbad nu nog heeft is de (te) grote toeloop van gebruikers. Rol van de gebruikers De bedrijfsleiding van het bad was een belangrijke gesprekspartner in alle projectgroep-, werk-, en bouwvergaderingen Innovatie en bijzondere kenmerken Onder het gebouw en het zwembassin is een nieuwe betonfundering met 18m lange buispalen gemaakt om verdere verzakking en scheuring van de gevels te voorkomen. De oorspronkelijke beeldbepalende architectonische elementen waaronder een grote lichtkap over de hele lengte van het gebouw en gevelbekroningen, zijn gereconstrueerd in onderhoudsvrije constructies. Alle technische installaties zijn vernieuwd waarbij optimaal aandacht is besteed aan de milieu- en energiebesparende aspecten.

37

Algemene projectgegevens ZUIDERBAD, AMSTERDAM Functie van het gebouw voor de renovatie Functie van het gebouw na de renovatie Soort locatie Oorspronkelijk bouwjaar Wisseling eigenaar Projectontwikkeling voor de markt

zweminrichting zweminrichting Binnenstad 1898 nee nee

Aard van de ingreep Gemiddeld netto vloeroppervlak voor renovatie Gemiddeld netto vloeroppervlak na renovatie Waarop is de renovatie in hoofdzaak gericht

3.100 m2 3.100 m2 modernisering

Bouwkosten De totale bouwkosten 2 De gemiddelde m -prijs van de renovatie De verdeling van de kosten: Onderhoudskosten Kosten ruwbouw/casco Kosten inbouw/indelingskosten Kosten gevel incl. isolatie Kosten verbetering directe omgeving Duurzaamheid

€ 3.782.275,00

Gebruikerslasten In geval van huur: 2 De huurprijs per m na de ingreep In geval van koop: 2 De koopprijs per m na de ingreep In geval van eigendom voor en na de ingreep: 2 De lastenstijging per m na de ingreep 2 De servicekosten per m na de ingreep Besparing op de stookkosten na renovatie

geen geen

Rol van de gebruiker Invloed van de gebruikers op het resultaat

volledig/vanaf begin

38

Utiliteitsbouw

LAURENTIUS SCHRIJNENHUIS, HEERLEN Projectteam Opdrachtgever: Architect: Bouwbedrijf:

AGBU (Adm.kant. Gemeensch. Bezit UTP), Heerlen Peutz Architecten bv, Heerlen eigen beheer / AGS Projectmanagement, Heerlen

Doelstelling van het project Ruimtegebrek in de vorige huisvesting leidde tot het zoeken naar een nieuw onderkomen. Naast ideële overwegingen gaven de architectonische kwaliteit en kwetsbaarheid de doorslag tot aankoop. Situatie vóór renovatie: sterk vervuilde gevels; achter overdadige begroeiingen; achterstallig onderhoud aan buitenkozijnen, daken, buitentrappen, luifels, staalwerken etc.; verouderde technische installaties, hwa en riolering; slechte parkeergelegenheid; tuinen rondom “dichtgegroeid”. Programma van eisen: voor het architectenbureau een flexibel ruimtegebruik met uniforme plaatsing van standaard werkplekken met toerusting; voor overige verhuurbare delen een niveau van een sober toegerust standaardkantoor met normale huur; verbetering akoestiek; verbetering klimaat door dakisolatie, dubbelglas, mechanische ventilatie, zonwering en sedumbegroeiing op “kritische” daken renovatie installatie, energiebesparing door optimalisering cv-installaties, daglichtafhankelijk verlichtingsniveau etc.; vooraanleg koelinstallatie; opheffen achterstallig onderhoud exterieur; herstructurering/renovatie parkeeraccommodatie; groot onderhoud omliggend park met tuinen. Prijzenswaardigheden Prijzenswaardig, omdat een particulier bedrijf zich de inspanning getroost het voortbestaan van wellicht een van Nederlands meest bijzondere gebouwen veilig te stellen. Na beëindiging van de onderwijsfunctie dreigde leegstand en verloedering. Met grotendeels eigen middelen zijn aankoop en renovatie/restauratie bekostigd. Rol van de bewoners De eigenaren zijn als architect tevens de hoofdgebruikers van het gebouw. Als huurder wensten de eigenaren een flexibel ruimtegebruik met uniforme werkplekken of mogelijkheden daartoe, met eerbiediging van het oorspronkelijke gebouw.Een projectteam (uitvoering in eigen beheer) realiseerde deze wensen hetgeen resulteerde in een optimaal verhuurbaar gebouw. Bijzondere kenmerken Het gebouw (1933, architect Frits Peutz) diende oorspronkelijk als retraitehuis. Het is nu een 'jong monument', waarvan de architectuur aansluit bij de stijl van 'het Nieuwe Bouwen' en heeft een bijzonder innovatief karakter: vanwege bodemstoringen koos men voor een licht staalskelet, ingevuld met gedilateerde lichtgewicht beton- en metselconstructies (drager–inbouw principe); de gevelafwerking is een dunne gewapende stuc-huid (steeltex) op een stalen frame waarin tevens de stalen kozijnen werden gemonteerd; het gebouw kende natuurlijke ventilatiesystemen, een grijswatercircuit, glazen vloervelden voor daglichtverdeling, vouwwanden voor flexibel ruimtegebruik, etc. De lichte constructie veroorzaakt problemen qua klimaat en akoestiek en vergde diverse maatregelen: dubbelglas in stalen kozijnen (smalle spouw/stopverf/authentiek uiterlijk); gevel herstellen (oorspronkelijk wit → warmtereflectie!); zonwering met temperatuurbegrenzing voor winter (zonnewarmte); zachte afwerkingen voor geluidsabsorptie; sedumbegroeiing met computergestuurde beregeningsinstallatie op “kritische” daken. Installatietechnische voorzieningen: hoogfrequent verlichtingssystemen, daglichtafhankelijk variabele mechanische ventilatie (’s nachts verhoogd/sluizen); optimalisering c.v.-installatie; plafondventilatoren in hoge ruimten (warmteverdeling).

39

Algemene projectgegevens LAURENTIUS SCHRIJNENHUIS, HEERLEN Functie van het gebouw voor de renovatie theologisch onderwijs Functie van het gebouw na de renovatie kantoren, multifunctionele bestemmingen Soort locatie binnenstad Oorspronkelijk bouwjaar 1933 Wisseling eigenaar Ja Projectontwikkeling voor de markt Ja Aard van de ingreep Gemiddeld netto vloeroppervlak voor renovatie Gemiddeld netto vloeroppervlak na renovatie Waarop is de renovatie in hoofdzaak gericht

functionaliteit


€ 8.700.000,00

69% 12% 12% 8% -

Gebruikerslasten In geval van huur: 2 De huurprijs per m na de ingreep In geval van koop: 2 De koopprijs per m na de ingreep In geval van eigendom voor en na de ingreep: 2 De lastenstijging per m na de ingreep 2 De servicekosten per m na de ingreep Besparing stookkosten na renovatie

2

f 260/m vvo

30%


volledig/vanaf begin

40

Utiliteitsbouw

VAN NELLE ONTWERPFABRIEK, ROTTERDAM Projectteam Opdrachtgever: Architect: Bouwbedrijf:

Kondor Wessels Ontwerpfabriek bv, Rotterdam Claessens Erdmann Architect&Designers/Wessel de Jonge architecten bna, Amsterdam IBB-Kondor, Sassenheim

Doelstelling van het project Het oorspronkelijke Van Nellecomplex (1925-31) heeft als onderdeel van het Douwe Egbertsconcern haar functie midden jaren '90 verloren. Als rijksmonument was het complex goed onderhouden en in relatief goede staat. De uitdaging is geweest om voor het 60.000m2 bruto vloeroppervlak een nieuwe bestemming te vinden en in de gebouwen onder te brengen. De Van Nelle Ontwerpfabriek is door een marktpartij geïnitieerd na succesvolle bieding en betreft een verzamelgebouw voor bedrijven die zich bezighouden met ontwerp in ruime zin: grafiemedia, communicatie, design, architectuur, ICT en infotainment (voor ca. 100 bedrijven vanaf circa 55m2). De herontwikkeling moest recht doen aan het historische karakter (voorgenomen nominatie UNESCO Werelderfgoedlijst). Beperkende factoren daarin waren: omvang versus budget, geïsoleerde ligging (industriegebied), bestemmingsplan (Clocatie), prestatieniveau bouwfysica en monumentenstatus. Prijzenswaardigheden Bijzonder prijzenswaardig is het verknopen van de sociaal-culturele waarde van het complex met economische toekomstwaarde. De succesvolle herontwikkeling laat zien dat ook een gewone marktpartij in staat is tot goede restauratie. Monumentensubsidies zijn beperkt gebleven tot extra's, de hoofdlijn van het project is op eigen kracht gerealiseerd tot economisch haalbaar initiatief. Rol van de gebruikers Gebruikers waren niet vooraf bekend. Aangemelde kandidaten zijn met intake-gesprekken en enquêtes gevraagd naar commerciële, technische en culturele verwachtingen. Eisen inzake bouwfysica en milieuwetgeving zijn geïnventariseerd. Diverse huurders participeren nu in een structuur voor het opzetten van gemeenschappelijke voorzieningen zoals service desk, evenementen, intranet en website. Innovatie en bijzondere kenmerken Met de overheden zijn speciale regelingen getroffen voor het mogen realiseren van 50% kantoorachtige functie en 50% bedrijfsruimten op een C-locatie, op basis van een vooraf vervaardigd Masterplan dat het hele scenario voor de herontwikkeling van 1999 tot 2004 schetst. Met Monumentenzorg, het Ontwikkelingsbedrijf, Bouw- en Woningtoezicht en overige instanties is structureel overleg geïnitieerd, ook ten aanzien van verbetering in openbaar vervoer, kinderopvang, parkeren in omgeving en sportfaciliteiten, en de aanjaagfunctie voor de omgeving (Spaanse Polder). Voor de financiering is voor het eerst voor een monument een C.V.-constructie opgezet met 780 participaties; particulieren hebben door de aftrekbaarheid van de onderhoudskosten voor Rijksmonumenten extra rendement. Redenerend vanuit de prestaties van het gebouw, is een klimatiseringsconcept ontwikkeld dat overeenkomsten heeft met het zeer actuele thema van intelligente gevels. Door een (glazen) doos-ineen-doos-oplossing is ventilatie, verwarming, koeling en geluidbelasting opgelost, met een klimaatregulerende gevel aan de zonzijde. Het ragdunne gevelbeeld blijft intact.

41

Algemene projectgegevens VAN NELLE ONTWERPFABRIEK, ROTTERDAM Functie van het gebouw voor de renovatie fabriek (tabak, koffie, thee) Functie van het gebouw na de renovatie bedrijfsverzamelgebouw rond thema communicatie en design Soort locatie binnenstad Oorspronkelijk bouwjaar 1931 Wisseling eigenaar ja Projectontwikkeling voor de markt ja Aard van de ingreep Gemiddeld netto vloeroppervlak voor renovatie Gemiddeld netto vloeroppervlak na renovatie Waarop is de renovatie in hoofdzaak gericht

27.500 26.015 functieverandering


€ 18.000.000,00

26,00% 20,00% 13,00% 22,00% 5,00% 14%

Gebruikerslasten In geval van huur: 2 De huurprijs per m na de ingreep In geval van koop: 2 De koopprijs per m na de ingreep In geval van eigendom voor en na de ingreep: 2 De lastenstijging per m na de ingreep 2 De servicekosten per m na de ingreep Besparing stookkosten na renovatie

€ 96,- per m2

€ 29,- per m2


gedeeltelijk/keuzelijst

42

Utiliteitsbouw

KAMER VAN KOOPHANDEL, ROTTERDAM Projectteam Opdrachtgever: Architect: Bouwbedrijf:

Kamer van Koophandel Rotterdam Kraaijvanger Urbis Architekten BV, Rotterdam Aanneming Maatschappij J.P. van Eesteren BV, Rotterdam

Doelstelling van het project Met het gemeentelijk monument Blaak 40 (hoek Blaak / Coolsingel) wilde de Kamer van Koophandel zich zichtbaar, goed bereikbaar voor al het publiek en als voorbeeld voor de ondernemer haar diensten kunnen gaan aanbieden. Het gebouw diende, samen met het Maritiem Museum (Plein 1940) en haar gebruikers een attractieve omgeving te bieden en deze weer tot leven te brengen. Met instandhouding van de monumentale karakteristieken en kwaliteiten diende het gebouw herkenbaar, toegankelijk en open van karakter te worden. De nieuwe flexibele werkomgeving met maatwerkplekken moest inspelen op de wensen van 210 werknemers. De metamorfose van het cellenkantoor naar een differentieerbare plattegrond moest tevens het gebouw naar een hoog en duurzaam bouwtechnisch niveau brengen. Voortbordurend op het warmtenet moest met koelplafonds en de juiste keuze van installaties, een gebouw(beheer)systeem mogelijk worden gemaakt dat voor de beheerder en alle individuele gebruikers maximale regelbaarheid biedt. Met een onconventionele wijze van implementeren van werkplekconfiguraties moest een deel van het pand voor verhuur kunnen worden vrijgespeeld. Prijzenswaardigheden Een oud introvert bankgebouw met onzichtbare monumentale elementen is nu een van de modernste, transparante openbare kantoorgebouwen van Nederland. Een monument is in gebruik en uitstraling gerevitaliseerd, voorloper in werkvormen en daarmee een belangrijke voorbeeldfunctie voor vele Rotterdamse ondernemers en Nederlandse ondernemingen. Restauratie en innovatie zijn radicaal en in balans. Daar waar de ruimtelijke opzet geenszins bruikbaar leek, is er nu zelfs een parkeergarage, een atrium over 3 bouwlagen en met de keuze voor de meest moderne vorm van “flexibel werken” een perfecte plattegrond ontwikkeld. Rol van de gebruikers De gebruikers hebben allen met workshops aangegeven hoe hun werk vertaald moest worden in een werkplek en werkplekomgeving. De overzichtelijke werkomgeving kent een differentiatie aan moderne, ergonomische werkplekconfiguraties waarbij, met maximale bezettingsgraad, iedereen naar tevredenheid kan variëren in werkpleksoort en werkplekomgeving, passend bij de werkzaamheden. Tevredenheid alom. Innovatie en bijzondere kenmerken Voor bezoekers is een parkeergarage gemaakt in de voormalige kluisruimten. Het betonnen dak van de centrale hal (600m²) is vervangen en een verdieping hoger als totaal glazendak teruggebracht. Het gehele gebouw is nu te overzien en het atrium biedt een zee aan ruimte en licht. Op de elektrische voedingen na is het gehele gebouw draadloos geoutilleerd. Tesamen met de keuze voor de toekomstige manier van werken is het concept doorgevoerd in de installatietechniek, de specifieke keuze voor de binnenwanden, meubilair en hoogwaardige afwerkingen. Hiermee is een duurzaam interieur concept doorgevoerd. Een open plattegrond van drie verdiepingen rond de vide en de beperkingen van een monument heeft bijzondere ingrepen gevraagd op brand- en rooktechnisch gebied. Een technisch hoogstaande oplossing. De monumentale elementen zijn verbijzonderd en eigentijdse contrasterende elementen als een glazen gesegmenteerde wand van 300m² bestaande uit 1196 kantelbare segmenten bieden transparantie en akoestische demping in het atrium. Met absorptie en dempingsmateriaal wordt overal specifiek ingespeeld op de bouwfysische werkomgeving.

43

Algemene projectgegevens KAMER VAN KOOPHANDEL, ROTTERDAM Functie van het gebouw voor de renovatie bank Functie van het gebouw na de renovatie kantoor/Kamer van Koophandel Soort locatie binnenstad Oorspronkelijk bouwjaar 1946 Wisseling eigenaar Ja Projectontwikkeling voor de markt nee Aard van de ingreep Gemiddeld netto vloeroppervlak voor renovatie Gemiddeld netto vloeroppervlak na renovatie Waarop is de renovatie in hoofdzaak gericht

2

8.350 m 2 9.990 m functionaliteit


€ 10.500.000,00

5% 9.500.000 4.000.000 400.000 250.000

Gebruikerslasten In geval van huur: 2 De huurprijs per m na de ingreep In geval van koop: 2 De koopprijs per m na de ingreep In geval van eigendom voor en na de ingreep: 2 De lastenstijging per m na de ingreep 2 De servicekosten per m na de ingreep Besparing stookkosten na renovatie Rol van de gebruiker Invloed van de gebruikers op het resultaat

volledig/vanaf het begin

44

Bijlage 2: Overzicht projectteams Woningbouw Renovatie Project Argostraat Alphen aan den Rijn Campuslaan Enschede Cluster 344 Neerbosch-Oost Nijmegen Cluster 363 Nijmegen

Complex 13 Leidschendam

Projectteam Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever

Copernicuslaan Den Bosch

Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever

De Drie Hoven Amsterdam

De Fazant Hoogeveen De Stad bv Amsterdam Duivenstraat Hilversum Gooioord Bijlmermeer Havenkwartier Harlingen Heusdenhout Breda

Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf

WonenCentraal, Alphen aan de Rijn XX architecten, Delft Panagro, Leidschendam Acasa Studentenhuisvesting, Enschede Perik Architectuur, Almelo Plegt-Vos / van Merksteyn vof, Oldenzaal Talis Woondiensten, Nijmegen Van Loon Kleuradvies, Ede Hagemans Vastgoedonderhoud bv, Wijchen Talis Woondiensten, Nijmegen Van Loon Kleuradvies, Ede Hagemans Vastgoedonderhoud bv, Wijchen WoonInvest, Voorburg Topos Architecten bv, Waddinxveen Combinatie Schouten/Panagro v.o.f., Leidschendam Stichting Sociale Woningbouw en Beheer, Den Bosch Passchier Visser Bouwman architecten bv, Den Bosch Aannemersbedrijf P. Hoedemakers & Zn Den Bosch Woonzorg Nederland district Zuid West, Amsterdam Kuiper Compagnons, Rotterdam Gevelplan bv, Beneden-Leeuwen Domesta Woonstichting, Hoogeveen/ Coevorden SACON, Zwolle Vastbouw Oost bv, Rijssen Jeroen Saris / De Stad bv, Amsterdam NEXT architects, Amsterdam Bouwbedrijf Berlage bv, Amsterdam Woningstichting Dudok, Hilversum Architektenbureau M. van Haaren bv, Amsterdam Slokker Bouwgroep bv, vestiging Almere Woningstichting Patrimonium, Amsterdam Z.O. Bruins Soedjono Architekten bv bna, Leiden Heddes Bouw, Hoorn Woningbeheer Harlingen, Harlingen KAW architecten en adviseurs, Groningen Aannemingsmaatschappij Jellema, Dokkum WonenBreda, Breda AS architecten, Tilburg Aannemersbedrijf Fa. P. Rasenberg, Terheijden

45

Hoge Topaas Alphen a/d Rijn

Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever

Huize Patrimonium Amsterdam

JP Coenstraat Utrecht Korianderhof Wierden Leeuwenhoek Amsterdam Lemmerweg-West Sneek Nocturnestraat Nijmegen Osdorperhof Osdorp Patrimoniumbuurt Haarlem Philipslaan Roosendaal

Riet- en Veenzoom Gouda

Rooseveltstede Goes Serreburgh (Atriumgebouw) Spijkenisse Siersteenlaan Vinkhuizen Groningen

Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect

Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf

Wonen Centraal, Alphen aan de Rijn Architectengroep Naarding Straesser vd Linden, Amsterdam Blanksma Bouwbedrijf bv., Alphen a/d Rijn Woningstichting Patrimonium, Delta Forte, Amsterdam Van Schagen architekten, Rotterdam Mulder Obdam, Obdam Stichting Woningverbetering “De Mooiste van Utrecht” Griffioen Architecten bv, Amerongen Aannemingsbedrijf Middelkoop bv, Utrecht Stichting Wonen Wierden Enter, Wierden Schipper Douwes, Wierden Nijhuis Bouw bv, Rijssen De Principaal, Amsterdam CASA architecten, Amsterdam Bouwbedrijf: Reek bv, Alkmaar Woningstichting de Wieren, Sneek Van Overbeek en Tromp, Joure Jorritsma Bouw, Bolsward Talis Woondiensten Nijmegen Aalbers Schilderwerken Wijchen bv Woningstichting Patrimonium, Diemen Duinker, van der Torre samenwerkende architecten, Amsterdam Uba bouw bv, Uithoorn Pre Wonen, Haarlem N.J. Groot bv, Andijk Woningstichting Arwon, Roosendaal Rijnvos Voorwinde Architecten, Rotterdam BVR-bouw, Roosendaal Woningbouwvereniging Ter Gouw, Gouda SP Architecten te Waddinxveen, Marge architecten te Rotterdam, Rempt van der Donk architecten te Rotterdam, XX architecten te Delft Bilthovens Bouwbedrijf De Jong bv, Bilthoven R.W.S. Partner in Wonen, Goes Architectenburo Fierloos, Goes Heijmans IBC Servicebouw, Burgh Haamstede Woontrefpunt MaasDelta, Spijkenisse Architectenbureau Schulze BNA, Dordrecht Van der Vorm Bouw bv, Papendrecht Nijestee Vastgoed, Groningen Karelse Van der Meer Architecten, Groningen Geveke Bouw bv, Haren

46

Stulemeijer II Rotterdam Terra Nova Wateringen Tolhuisflats Nijmegen Tuindorp Schiedam Tuinzigtflats Breda Verbeterplan Bolsward Zuid Bolsward Zieken Huijgenpark Den Haag

Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf

Woningbedrijf Rotterdam district Zuid, Rotterdam SAR Architecten & bouwkundigen, Rotterdam Voker Bouwmaatschappij bv, Rotterdam Stichting Woningcorporatie Wateringen Hofman en van der Waart, Zoetermeer Van Dop’s bouwbedrijf bv, De Lier Woningstichting Eigen Haard, Nijmegen KAW architecten en adviseurs, Groningen Giesbers Bouw, Wijchen Woonplus Schiedam Biq Architecten bv, Rotterdam Bokx Woningbouw bv, Schiedam Woonstichting Singelveste Breda Kovos, architecten-en ingenieursbureau bv, Eindhoven Slokker Bouwgroep Breda Woningstichting De Friese Greiden, Bolsward KAW architecten en adviseurs, Groningen Jorritsma Bouw, Drachten Woningbeheer NV, Den Haag Woningbeheer NV, Den Haag Bergen Henegouwen Bouwbedrijf bv, DenHaag

47

48

Bijlage 3: Overzicht projectteams Woningbouw Herbestemming Project De Kamerlinghe Groningen

Kattenburgergracht Amsterdam

Maison d'Essence Zaanstad

Projectteam Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever

Project 4711 Amsterdam

Schuttersveld Delft

Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever

St. Louis Halderberge

Architect Bouwbedrijf

Stoopsbad Overveen Tabaksschuur Amerongen Villa Amalia Utrecht Villa Wentinck Utrecht Voorheen De kerk Arnhem

Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf

Beleggingsmaatschappij Reimborg BV, Groningen Oving Architekten BV, Groningen Casemier Beheer BV, Assen Woningbedrijf Amsterdam BouwWerk, Amsterdam CASA architecten, Amsterdam Sijm de Koning, Blokker Vereniging Zaandams Volkshuisvesting ZVH, Zaandam Zijlstra Schipper Architectenbureau BNA BV, Wormer Schakel & Schrale BV, Amsterdam Woningbedrijf Amsterdam i.s.m. Woonvereniging 4711, Amsterdam CASA architecten, Amsterdam Stadswerk, Hoofddorp ABB Ontwikkeling, Sliedrecht Feekes & Colijn, Utrecht ABB Bouw, Sliedrecht Stichting Woningbouw St. Bernardus, Oudenbosch Bureau voor Harmonische Architectuur, Voorstonden Bouwonderneming Hoendervangers BV, OudGastel J.Dijkman Ontroerend Goed BV, Amsterdam Architectenbureau Jaap Dijkman, Amsterdam Balast Nedam Bouw BV, Utrecht Dhr. J.J.L. Herremans, Mijdrecht Griffioen architecten, Amerongen Midreth BV, Mijdrecht (Gemeente Utrecht en ) Proper-Stok, Rotterdam Utrechtse Samenwerking Architekten, Utrecht Reinbouw BV, Dieren (Gemeente Utrecht en ) Proper-Stok, Rotterdam Utrechtse Samenwerking Architekten, Utrecht Reinbouw BV, Dieren Portaal Ontwikkeling, Elst K3 architectuur en planning BV BNA, Arnhem Kuiper Bouwgroep, Arnhem

49

50

Bijlage 4: Overzicht projectteams Utiliteitsbouw Project Antonius Abt Bergen op Zoom Renovatie kantoor AVERO Zaandam Moskee Othman Rotterdam De Rede Terneuzen Zuiderbad Amsterdam Laurentius Schrijnenhuis Heerlen Vitra - KNSF- terrein Amstelveen Bibliotheek Het Bushuis Amsterdam Winkelcentrum Sterrenhof Spijkenisse VERTIGO: Faculteit Bouwkunde TU Eindhoven De Volharding Den Haag Reigersnest Eindhoven Sterrenwacht Utrecht

Van Nelle Ontwerpfabriek Rotterdam

Projectteam Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf

Woningstichting Spectrum, Bergen op Zoom Wierikx en Onrust, Bergen op Zoom V.d. Bergh Bouw bv, Bergen op Zoom Achmea Avero, Apeldoorn Architectenbureau Bartijn, Maastricht Van den Belt Bouwmaatschappij b.v., Twello Vereniging Moskee Othman Geen Punt Architecten BNA, Rotterdam Bouwbedrijf Pauwels, Rotterdam Gemeente Terneuzen Rothuizen van ’t Hoofd, Terneuzen V d Poel, Terneuzen Stadsdeel Amsterdam Oud Zuid Werkplaats voor Architektuur, Utrecht Koninklijke Woudenberg, Ameide Adm.kant. Gemeenschappelijk Bezit UTP gebouw Peutz Architecten B.V., Heerlen eigen beheer / AGS Projectmanagement KNSF-Vastgoed, Amsterdam Braaksma & Roos architecten bv, Den Haag Aannemingsbedrijf H.J. Jurriens BV, Utrecht Universiteit van A’dam, Facilitair Bedrijf Plantage Atelier PRO, Den Haag Maas-Dijken Bouw BV, Alphen ad Rijn Sevenborgh Vastgoed NV Arlan Architecten bv Brabanders BouwAdviesbureau Technische Universiteit Eindhoven Diederen Dirrix van Wylick Architecten Bouwcombinatie Van Straten Bouw / HBG v.o.f. Randstad Facilities, Amsterdam Greiner Van Goor Architecten bv, Amsterdam Strukton Bouwprojecten, Maarssen Bex*van der Schans Public Relations adviseurs Kovos Architecten en Ingenieursbureau Janssen Bouw B.V., Eindhoven K.F. Hein Monumenten Stichting Architectenbureau Jaco D. de Visser, Utrecht Aannemingsbedrijf Middelkoop bv Kondor Wessels Ontwerpfabriek bv, Rotterdam Claessens Erdmann Architect&Designers/Wessel de Jonge architecten bna, Amsterdam IBB-Kondor, Sassenheim

51

DVD-fabriek Terneuzen Politiekantoor Gremmerstraat Rotterdam Faculteit OCP TU Delft Delft Kamer van Koophandel Rotterdam De Ommelanden Groningen

Alexandrium I Rotterdam

Geniecomplex Alphen ad Rijn Nassauschool Groningen Stadhuis Eindhoven BRK-gebouw Boxmeer Politiekantoor Ede Belastingdienst Apeldoorn Faculteit Theologie Groningen

Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf Opdrachtgever Architect Bouwbedrijf

Memox Multimedia B.V., Terneuzen Allant Architecten B.V., Goes Aannemingsbedrijf De Bliek & Vos B.V. Politie Rotterdam Rijnmond Patijn / Architektenburo Jaap van Kampen, Delft IBC Bouwservice (nu Heijmans) TU Delft Vastgoed VVKH / LIAG architecten, Leiden Boele van Eesteren, Rijswijk Kamer van Koophandel Rotterdam Kraaijvanger Urbis Architekten BV, Rotterdam Aanneming Maatschappij J.P. van Eesteren BV Brivec bv, Boskoop Architektenburo KLAMER bna, Leeuwarden Jorritsma Bouw, Groningen Corio Nederland Kantoren BV, Utrecht o.a. Architecten Cie / Greig & Stephensen, Amsterdam / Londen Heijmans / De Geus Interieurbouw Du Prie Bouw-en Ontwikkeling bv, Leiden Groosman Partners, Rotterdam Du Prie Bouw-en Ontwikkeling bv, Leiden Vereniging SKETS architectuurstudio, Groningen Rottinghuis aannemingsbedrijf bv, Groningen Gemeente Eindhoven, DAPZ Architecten | en | en, Eindhoven HBG Utiliteitsbouw B.V., Eindhoven Intervet International BV, Boxmeer Architectenbureau Staal/Christensen, Eindhoven Bouwbedrijf Berghege, Oss OME, Ontwikkelings Maatschappij Ede Op ten Noort Blijdenstein, Utrecht OME, Ontwikkelings Maatschappij Ede Rijksgebouwendienst Directie Oost, Arnhem JHK Architecten, Utrecht Bouwcombinatie Welling/ Züblin v.o.f., Didam RGD Directie Noord, Groningen DAAD Architecten BV, Borger Aannemersbedrijf Jurriens, Groningen

52

Juryrapport Nationale Renovatie Prijs 2003

Recommend Documents