JURYRAPPORT Nationale Renovatie Prijs 2009
H. Westra A.F. Thomsen
13 mei 2009
1
Juryrapport Nationale Renovatie Prijs 2009
Hoofdsponsor:
Subsponsor:
2
Juryrapport Nationale Renovatie Prijs 2009
Inhoudsopgave
1. Nationale Renovatie Prijs 2009 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7
De prijs De categorieën De criteria De jury Het juryoordeel De inzendingen Algemene beschouwingen
5 5 6 6 7 8 8
2. Categorie Woningbouw Renovatie 2.1 Inzendingen 2.2 Nominaties 2.3 Winnaar
12 14 18
3. Categorie Utiliteitsbouw Renovatie 3.1 Inzendingen 3.2 Nominaties 3.3 Winnaar
19 20 24
4. Innovatieprijs 4.1 Overwegingen 4.2 Winnaar 2009
25 25
5. Duurzaamheidsprijs 5.1 Overwegingen 5.2 Winnaar 2009
26 27
Bijlage 1: Lijst met genomineerden en winnaars van 11 edities NRP
28
3
4
1. Nationale Renovatie Prijs 2009 1.1. De prijs De Nationale Renovatie Prijs wordt tweejaarlijks uitgereikt aan de meest succesvolle renovatieprojecten in enkele thematische categorieën, die in de voorgaande tweejaarlijkse periode zijn gerealiseerd. Het is de enige Nederlandse prijs die zich specifiek op de bestaande voorraad van gebouwen en woningen richt. Door het continue hoge niveau van de inzendingen en de ruime aandacht in de media is de NRP een toonaangevende onderscheiding geworden. Deze twaalfde editie van de prijs bestrijkt de periode 1 oktober 2006 tot 1 november 2008. Deze twaalfde editie van de NRP vindt plaats als activiteit van de in 2005 opgerichte stichting Nationale Renovatieprijs. De stichting NRP kent als hoofdsponsor Trespa International. De stichting NRP werkt nauw samen met de SBR, die tevens als subsponsor optreedt. SBR heeft renovatie de komende jaren als speerpunt in haar programma. Het doel van de Nationale Renovatie Prijs is om de renovatiesector breed te stimuleren om de kwaliteit van renovatieprojecten op een (nog) hoger peil te brengen. Bovendien wil de prijs renovatie als ingreepmodel in de bestaande woningvoorraad onder de aandacht brengen van een breed publiek. De NRP 2009 wordt daarom ook uitgereikt op de eerste Nationale renovatiedag die SBR samen met de stichting NRP in mei 2009 organiseert. De stichting NRP heeft een onafhankelijke jury ingesteld, die de prijs toekent. Per categorie nomineert de jury in beginsel drie potentiële prijswinnaars. De nominaties van deze 12e editie zijn op 12 februari 2009 in de SBR-stand op de BouwBeurs in Utrecht bekendgemaakt. De prijsuitreiking aan de uiteindelijke prijswinnaars vindt 13 mei 2009 plaats als afsluiting van de eerste Nationale Renovatie Dag . Bij deze editie is de hele procesgang digitaal door SBR verzorgd. De website www.nationalerenovatieprijs.nl was daarbij de spil. Alle inzenddocumenten stonden en staan daar op, inclusief de beoordelingscriteria die de jury hanteert. Deze criteria zijn niet anders dan bij de vorige editie van de NRP. De jurybeoordeling is gebaseerd op die vooraf vastgestelde criteria.
1.2 De categorieën De Nationale Renovatie Prijs 2009 kent twee categorieën: • Woningbouw Renovatie; • Utiliteitsbouw Renovatie; Deze categorieën omvatten samen alle gebouwcategorieën in de renovatiesector. Bij Woningbouw Renovatie gaat het om bestaande gebouwen die na renovatie grotendeels een woonfunctie hebben. De categorie Woningbouw Herbestemming is in deze editie afgeschaft en samengevoegd met de categorie Woningbouw Renovatie. De categorie Utiliteitsbouw betreft alle overige gebouwen, inclusief de vroegere categorie Kantoren. Daarmee is de gehele gebouwenvoorraad thans verdeeld over twee evenwichtige hoofdcategorieën. 5
Inzendingen met transformatie/herbestemming zijn deze keer beoordeeld in die categorie waarin na de transformatie de meerderheid aan m2 van de functies thuishoort. Evenals de voorgaande editie kent deze twaalfde editie ook een Innovatieprijs voor een zeer vernieuwend renovatieproject, welke onder auspiciën van SBR wordt toegekend. De vernieuwende aspecten kunnen op alle criteria van de beoordeling slaan. Nieuw is in deze editie van de NRP dat er ook een Duurzaamheidprijs wordt toegekend. Daarbij wordt uit alle inzendingen dat project gekozen dat de grootste voorbeeldwaarde heeft op het terrein van duurzaamheid. Dat kan gaan om energieverbruik, maar ook om materiaalgebruik of bouwafvalbeperking. Speciaal voor dit onderwerp is een nieuw jurylid toegevoegd. Alle inzendingen zijn op de website www.nationalerenovatieprijs.nl geplaatst.
1.3 De criteria De Nationale Renovatie Prijs is een integrale prijs. Dat wil zeggen dat de prijs wordt toegekend aan het team dat een bijzondere renovatieprestatie heeft geleverd, waarbij alle aspecten die voor die prestatie van belang zijn in de beschouwing worden betrokken. Naast architectonische, stedenbouwkundige en doelmatigheidsaspecten betreft dat nadrukkelijk ook de aanpak, het proces en de voorbeeldwerking van het project. Van renovatie is in het algemeen sprake als aan tenminste drie van de volgende onderdelen van een gebouw wijzigingen plaatsvinden: • Gevel; • Installaties; • Inbouwpakket; • Hoofdbouwconstructie. Belangrijke selectiecriteria voor de beoordeling van de inzendingen zijn: • de mate waarin het project een succesvolle ingreep is in verhouding tot de gestelde doelen; • de verhouding tussen de woonlasten resp. gebruikslasten na de ingreep en de verbetering van het wooncomfort resp. gebruikscomfort; • de bijdrage van het project aan de verbetering van de woon- en leefomgeving; • de bijdrage van de bewoners resp. gebruikers aan de totstandkoming van het project; • de mate waarin het project een voorbeeldfunctie kan vervullen en een stimulans vormt voor de omgang met de bestaande gebouwde omgeving. Uitgaande van het doel van de NRP - het op een hoger peil brengen van de kwaliteit van renovatieprojecten - vormen de prijswinnaars in voorgaande jaren een belangrijke vergelijkingsmaatstaf. Ook de mate waarin een project als geheel vernieuwend is en een relevante bijdrage vormt aan de actuele bouw- en beheeropgave speelt in de afweging van de jury een rol.
1.4 De jury De samenstelling van de jury is in het verlengde van de doelstelling van de NRP zeer divers. Alle voor een integrale prijs belangrijke aspecten zijn zo goed mogelijk in de jury vertegenwoordigd. 6
De jury bestond uit de volgende personen: • prof. ing. A.F. Thomsen, em. hoogleraar Sustainable Housing Transformations, Fac. Bouwkunde, hoogleraar onderzoeker OTB, TU Delft, voorzitter; • prof. drs. A.L.L.M. Asselbergs, voorm. Rijksadviseur voor Culturele Erfgoed, bijzonder hoogleraar Ruimte en Cultuur, Radboud Universiteit Nijmegen, Associé BMCgroep; • ir. H. van den Berg, directeur DTZ Zadelhoff Corporate Real Estate; • mw. ing. J. Crone, journalist; • ir. J. de Leeuw, algemeen directeur SBR (speciaal voor de Innovatieprijs); • dhr. M.I. Platschorre, oud voorzitter Raad van Bestuur TBI Holdings BV, oud voorzitter Ned. Mij. voor Nijverheid en Handel; • dhr. L.J. Regterschot, directeur IPMMC Vastgoed; • prof. ir. L.C. Röling, architect, em. hoogleraar Architectuur, Fac. Bouwkunde, TU Delft; • prof. dr. ir. A.A.J. van den Dobbelsteen, hoogleraar Klimaatontwerp en Duurzaamheid Fac. Bouwkunde, voorzitter Adviesraad Dutch Green Building Council (speciaal voor de Duurzaamheidprijs). ir. H. Westra (TU Delft, afd. RE&H, Fac. Bouwkunde) trad op als non-voting secretaris van de jury. Voor de voorbereiding van de jurering werd hij bijgestaan door mw. A. Mak en de heer R. van Etten (student-assistenten) TU Delft. Dr. ir. N. de Vreeze, directeur Welstandstoezicht Noord Holland, stadsarchitect Amersfoort; lid van de jury, was wegens drukke werkzaamheden niet in de gelegenheid aan het juryberaad deel te nemen
1.5 Het juryoordeel De procedure voor de beoordeling was als volgt. Alle inzendingen zijn na digitale inzending via de NRP-website geregistreerd, gecontroleerd en gedocumenteerd, resulterend in een (beknopte) voor alle projecten gelijkvormige projectdocumentatie die voorafgaande aan de jurering aan de juryleden is toegezonden. Daarbij zijn de projecten ‘onthoofd’; d.w.z. ontdaan van de namen van de betrokken partijen. Alle ingezonden projecten zijn op basis hiervan door de jury beoordeeld. De jurering vond plaats op 8 januari 2009. Het integrale karakter van de prijs en de daarop gerichte diversiteit van de jury impliceert dat de besluitvorming plaatsvindt op basis van uitvoerige discussie en gericht is op consensus. Vervolgens heeft de jury op 19 januari 2009 de voor nominatie in aanmerking komende projecten bezocht. Aan het einde van deze excursie werden de nominaties en de prijswinnaars vastgesteld. Ook bij deze editie was het juryoordeel uiteindelijk unaniem. Per categorie nomineert de jury in beginsel drie potentiële prijswinnaars. Uit de genomineerden wordt vervolgens per categorie een prijswinnaar aangewezen en daarnaast uit alle inzendingen de Innovatieprijs en de nieuw ingestelde Duurzaamheidsprijs. Vooral de selectie van de laatste prijstoekenning vroeg veel tijd waarbij een extra ronde informatieinwinning over o.a. de EPBD labels van de gebouwen na renovatie nodig bleek. Grondslag voor het juryoordeel vormen de vooraf bekendgemaakte criteria als hiervoor 7
genoemd. Op de wijze waarop de jury deze criteria heeft geïnterpreteerd en gehanteerd wordt hierna ingegaan. Hoewel de jury uiteraard alle inzendingen met evenveel interesse heeft bekeken bevat deze verantwoording geen oordeel over alle afzonderlijke inzendingen. Na een beknopte beschouwing over de inzendingen in deze editie volgt per categorie een samenvattend beeld van de inzendingen, een beknopte beoordeling van de genomineerde inzendingen en van enkele andere inzendingen die de jury een eervolle vermelding waard vindt – en een verantwoording van de winnende inzending. Over het juryoordeel kan niet worden gediscussieerd.
1.6 De inzendingen Voor deze twaalfde editie werden in totaal 101 projecten ingezonden. Dat is meer dan voor de vorige NRP 2007 en ongeveer op het niveau van de afgelopen vijf edities. De verdeling over de categorieën was ongeveer gelijk, waarbij zoals genoemd geen aparte categorie Woningbouw Herbestemming aanwezig was. tien Woningbouw inzendingen zijn als een herbestemming/transformatie te beschouwen. Drie inzendingen zijn door de jury bij de juryberaadslagingen uiteindelijk buiten beschouwing gelaten omdat zij niet aan de inzendingcriteria voldeden. Tabel 1: aantal inzendingen NRP 1997 jaren WR WH UK UO Totaal
NRP 1999
NRP 2001
NRP 2003
NRP 2005
NRP 2007
NRP 2009
1995-1996 1997-1998 1999-2000 2001-2002 2003-2004 2005-2006 2007-2008 22 48% 35 39% 44 35% 34 46% 54 49% 26 35% 46% 10 22% 18 20% 25 20% 13 18% 12 11% 10 13% 47 14
30%
16
46
20 100% 89
18%
25
20%
22% 30 24% 27 100% 124 100% 74
36% 44 40% 39 100% 110 100% 75
54% 52% 54 100% 101 100%
De jury moet bij de beoordeling uitgaan van de juistheid van de door de indieners aangeleverde gegevens; bij twijfel over de gegevens is van diverse projecten door het secretariaat nadere informatie gevraagd bij de contactpersonen van de projecten. En dan nog is de jury niet altijd overtuigd van de juistheid van de ingediende gegevens. Van de voor nominatie in aanmerking komende inzendingen zijn meer gegevens nagelopen en heeft een bezoek ter plekke plaatsgevonden. De jury merkt overigens op dat diverse projecten zichzelf ernstig tekort doen door de povere kwaliteit van de inzending, waaruit niet goed blijkt waar de kwaliteit van het gerenoveerde plan zit.
1.7 Algemene beschouwingen Kwaliteitsbevordering is de centrale doelstelling van de Nationale Renovatie Prijs. Voorbeeldige en vernieuwende renovatieprojecten dienen hiervoor als demonstratieproject. Het niveau van de achtereenvolgende eerdere prijswinnaars is daarbij voor de jury een belangrijke maatstaf (zie het overzicht van genomineerden en prijswinnaars van 11 edities NRP in de bijlage van dit rapport).
8
Het algemene niveau van de inzendingen acht de jury zonder meer positief. Het aantal inzendingen is toegenomen ten opzichte van de vorige editie. Het algemene niveau van de inzendingen is dat behoudens enkele uitzonderingen bepaald niet verminderd, integendeel veel ingrepen behoren ondertussen standaard tot de toolbox van ontwerpers en opdrachtgevers. De inzendingen vormen overigens waarschijnlijk geen dwarsdoorsnede van de Nederlandse renovatiepraktijk als geheel; het zijn over het algemeen de wat meer bijzondere projecten die worden ingezonden. Wel vormen de inzendingen een maatstaf voor de projecten die het beroepsveld prijzenswaardig acht. In die zin bieden de inzendingen over het geheel genomen een overtuigend en enthousiasmerend beeld: renovatie als vanzelfsprekende revitaliseringingreep waarin een groeiende stroom kennis, ervaring, inzet en vakmanschap wordt geïnvesteerd. Het zijn ook dit keer vooral de U-bouwinzendingen die aangenaam gevarieerd zijn. Opvallend is het aantal kerken dat getransformeerd wordt; gezien de ontwikkelingen dat steeds meer kerken buiten gebruik zullen komen verwacht de jury dat dit een voortgaande ontwikkeling zal zijn. Zoals al bij voorgaande edities zichtbaar verschuift het accent van echte uitschieters die een nieuwe norm zetten naar een kwaliteitsverbetering in de breedte op een vrij hoog niveau. Renovatie als ingreep is de pioniersfase ontstegen en van veel gebouwtypen zijn de ingreepmogelijkheden inmiddels verkend. Hierdoor wordt het moeilijker om vernieuwende concepten te ontwikkelen (dat is in de U-bouw door de verscheidenheid in de gebouwen nog wel mogelijk) en in dat opzicht het niveau van eerder met de Nationale Renovatie Prijs bekroonde inzendingen te overtreffen. Anderzijds zijn echt zwakke inzendingen een uitzondering geworden. In overeenstemming met de doelstelling van de Nationale Renovatie Prijs heeft de jury renovatie opnieuw gedefinieerd als een “integrale op een zinvolle levensduurverlenging gerichte transformatie van de technische, functionele, economische en architectonische eigenschappen van een gebouw of gebouwencomplex”. De transformatie kan in verschillende gradaties uitgevoerd worden; van een minimale opknapbeurt van de gevel met ongewijzigd hergebruik van het gehele gebouw tot ingrijpende technische en functionele aanpassingen en herindeling, al of niet met toevoeging van nieuwe elementen. Gezien de recente ontwikkelingen in de renovatiepraktijk heeft de jury echter grote behoefte aan een fundamentele discussie over deze definitie. Diverse inzendingen laten zien dat er naast traditionele renovaties nieuwe, veel diepgaandere ingrepen worden gepleegd, waarbij gebouwen tot op het casco (of “drager”) worden gestript en voorzien van een geheel nieuwe binnen- en buitenopbouw, indeling en afwerking. Een deel van de jury meent dat deze ingreep niet meer onder de huidige definitie van renovatie valt. Het volledig strippen van een gebouw, zoals bij het Hydron (nu Vitens-)gebouw langs de A2 uit 2007 of het Ensemble Westraven uit 2009 valt bijna onder nieuwbouw. Zeker is dat het geval als naast de renovatie ook nog een belangrijk deel aan nieuwbouw wordt toegevoegd en het gevelbeeld drastisch veranderd wordt. In fiscale zin wordt deze ingreep ook als nieuwbouw behandeld. Het strippen resulteert daarnaast in een forse afvalstroom. 9
Deze zogenaamde “extreme makeover" renovatie past anderzijds wel in het door velen gepropageerde Open Bouwen, of IFD-bouwen. Het opdelen van een gebouw in elementen die elk hun eigen levenscyclus hebben en gemakkelijk te vervangen zijn, kan - mits sprake is van vergaande recycling - duurzaam zijn en de totale levensduur van een gebouw sterk verlengen. Integraliteit en zinvolheid van de ingreep zijn volgens de door de jury gehanteerde definitie zowel randvoorwaarden voor de bepaling of en in hoeverre er sprake is van renovatie, als criteria voor de beoordeling van de inzendingen. Daarom valt noch een minimale gevelrenovatie noch nieuwbouw met hergebruik van bouwdelen zijn in die zin te beschouwen als renovatie en staat de jury voorshands ook kritisch tegenover de 'extreme makeover' ingrepen. De jury heeft zich voorgenomen de definitiediscussie in brede kring te gaan voeren en voor te leggen aan het bestuur van de stichting NRP. Bij de beoordeling van de integraliteit en de zinvolheid van de ingreep zijn verder de volgende overwegingen van belang. In toenemende mate wordt er bij een ingreep naar het effect van de ingreep op de omgeving gekeken. Daarbij is het sleutelbegrip: waardecreatie. Immers, een goede ingreep heeft een positief effect op de (woon-)omgeving en dat leidt tot een verhoging van de (vastgoed-)waarde in de vorm van een indirect rendement. Een respectvolle benadering van het bestaande blijft voor de jury van cruciaal belang, want “zonder het oude begrijp je het nieuwe niet”1. Of een renovatie-ingreep succesvol is, wordt immers niet alleen bepaald door de kwaliteit van het herontwerp. De potentie van het oorspronkelijke ontwerp en van de directe omgeving spelen ook een bepalende rol. Er uitspringende projecten hebben hun overtuigingskracht veelal te danken aan een sterke en kansrijke grondslag. Er zijn ook diverse kleine projecten bij de inzendingen waarvan de renovatie een belangrijke bijdrage levert aan het behoud van dorps- en stadsgezichten. Beeldbepalende panden die beeldbepalend kunnen blijven in hun omgeving. Zoals ook bij eerdere edities noemen de indieners als belangrijkste doelstelling voor de renovatie opvallend vaak 'de verbetering van de ‘uitstraling' of ‘imagoverbetering’. Veelal betreft het woningbouwprojecten uit de wederopbouwperiode, de vroeg naoorlogse complexen. Daarbij speelt de doorbreking van de eentonigheid, het teveel van hetzelfde, een belangrijke overweging. In programmatisch opzicht maakt het een groot verschil of het voor een zinvolle levensduurverlenging nodig is om de functie van een gebouw al of niet ingrijpend te wijzigen c.q. te herbestemmen. Bij de beoordeling van ‘herbestemde’ gebouwen is het vaak lastig een onderscheid te maken tussen de charme van het oude gebouw of de kwaliteit van de nieuwe interventie. Een goede combinatie is uiteraard de beste oplossing, maar de jury gaat bij de beoordeling toch vooral uit van het object, in zijn omgeving. Soms ontstaan er heel bijzondere combinaties, die wonderwel werken en leiden tot een compleet nieuw concept voor de herbestemde functie.
1
Hubert Jan Henket in de eerste Jan Schaeferlezing, prijsuitreiking NRP 2005, zie www. nationalerenovatieprijs.nl
10
Figuur 1: Heveadorp, winnaar eerste Nationale Renovatie Prijs
11
2. Categorie Woningbouw Renovatie 2.1 Inzendingen In deze categorie zijn 47 projecten ingezonden. Buiten de herbestemmingprojecten zijn er 37 projecten vanuit de sociale huursector ingediend,, waarvan ongeveer de helft uitsluitend in de sociale huursector blijft na renovatie. In veel projecten wordt na de ingreep een deel van de woningen verkocht, mede ter dekking van de kosten. De oude categorie herbestemming blijkt bij de inzendingen in 10 projecten tot de functie wonen te leiden. Slechts 1 van deze inzendingen komt in de sociale huur terecht, 5 projecten in de koopwoningen sector. Het betreft 3 projecten die van een kantoorfunctie naar wonen gaan, diverse bedrijfspanden zijn omgebouwd, evenals een postkantoor en een ziekenhuis. Van de 37 woningbouwprojecten die zijn ingezonden geven we de volgende statistiek: Tabel 2: overzicht inzendingen categorie WR 2009 (n=37)
WR totaal
In %
waarvan voorraad in sociale huur NL
vooroorlogs
12
32%
21%
Naoorlogs tot 1971 Idem na 1971
16 9 37
43% 79% 24% 100% 100%
eengezinswoning gestapeld
10 22
27% 59%
71% 29%
50% 50%
mixproject
5
14%
0%
0%
37
100% 100%
sociale huur particuliere huur
18 3
49% 8%
35% 8%
eigenaar-bewoner Huur + koop
4 12
10% 32%
56% 2%
37
100% 100%
gezinnen
8
22%
specifieke groepen kleine huishoudens
7 7
18% 18%
gemengde bewoning
15 37
41% 100%
Bouwperiode 11% 89% 100%
Type:
Beheervorm
Doelgroep:
12
100%
In tegenstelling tot voorgaande edities betreft het grootste deel van de inzendingen gestapelde complexen huurwoningen, veelal in naoorlogse uitbreidingswijken. Inmiddels begint ook de voortgaande veroudering van de woningvoorraad zichtbaar te worden: ondertussen dateren al 9 inzendingen (24%) van na 1971. Zoals tabel 2 aangeeft loopt het aandeel sociale huurwoningen terug. De sociale huursector gaat wellicht steeds meer over op sloop in plaats van renovatie. De huidige nieuwe fiscale regels met betrekking tot de fiscale winstbepaling van woningcorporaties zullen daarbij steeds meer een belangrijke rol gaan spelen. Immers, het afschrijven van de fiscale waarde (70% van de WOZ-waarde) van een complex mag als een “verlies” worden geboekt. Opnieuw zijn de commerciële huursector en de koopsector zwaar ondervertegenwoordigd: Geen project komt uit die sector. Bij de koopsector speelt een rol dat individuele inzendingen van eigenaar-bewoners - veelal eengezinswoningen - niet aan de criteria voldoen. Eén VvE-project zit ook dit keer bij de inzendingen. Het aandeel projecten van eigenaarbewoners is daarmee in lijn met de feitelijke productie: de projectmatige aanpak in die sector is nog steeds een uitzondering. Het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten (SVn) biedt nieuwe financieringsmogelijkheden voor armlastige VvE’s (bijvoorbeeld met de Gebundelde Individuele Lening, zie www.svn.nl). Het weer ontbreken van inzendingen van particuliere verhuurders is zorgelijk, want vooral in de vooroorlogse particuliere huursector zitten nog steeds de grootste kwaliteitsachterstanden2. De particuliere huursector heeft waarschijnlijk toch te weinig middelen om tot stevige renovatie-ingrepen over te gaan, dan wel heeft daar, gegeven de gespannen woningmarkt, economisch gezien nog geen aanleiding voor. Enkele inzendingen hebben betrekking op specifieke doelgroepen, voornamelijk ouderen of gehandicapten. De ‘kleine huishoudens’ blijken een favoriete doelgroep in diverse projecten, vooral omdat de vraag naar kleinere woningen toeneemt en de ingreep minder duur hoeft te zijn (geen samenvoegingen, bijv.). In de huidige woningmarkt zijn dit ook de woningen waar starters op af komen. Het merendeel van de inzendingen betreft naoorlogse woningcomplexen. Daarin is de herstructureringsopgave goed zichtbaar. Zoals eerder gemeld is de geïntegreerde aanpak met de woonomgeving opvallend. Het is een positieve ontwikkeling dat deze aanpak kennelijk normaal begint te worden, het denken in een brede waardecreatie krijgt voeten aan de grond. De relatie met de WWI-wijken is nog niet goed zichtbaar, dat kan de komende jaren komen. Ruim 30% van de inzendingen is vooroorlogs en betreft restaurerende renovaties van oude met sloop bedreigde woningen of panden in binnenstedelijk gebied. In alle gevallen acht de jury de zorgvuldige manier van behandelen van de kenmerken van het origineel vermeldenswaardig. In een aantal gevallen is er ook aan interne herstructurering gedaan. Dat vraagt een aangepast renovatieproces. Een goed voorbeeld hiervan is het project aan de Derkinderenstraat te Amsterdam, waar heel zorgvuldig met de bestaande architectuur is omgegaan. 2
Min. VROM, 2002, Kwalitatieve Woning Registratie 2000, Den Haag. 13
In Rotterdam is wel een zeer bijzonder initiatief genomen met het project De Dichterlijke Vrijheid in de wijk Spangen. Daar zijn lege woningen voor 1 Euro verkocht aan mensen die bereid zijn die panden te renoveren. Dat is daar gebeurd in de vorm van een Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO) . Het project heeft een belangrijke invloed op de wijk en kan als een sterke aanzet tot gentrification uitgroeien3. Ook vermeldenswaardig zijn de ingediende projecten in waar een belangrijke kwaliteitsslag gemaakt wordt door de renovaties in combinatie met aanvullende nieuwe bebouwing (dat uiteraard niet meetelt in het juryoordeel). Een voorbeeld daarvan is de aanpak van de Rijnstraat in Arnhem, dat onderdeel is van een veel bredere gebiedsaanpak. Bijzondere vermelding verdienen inzendingen waar op meerdere punten lef is getoond, zoals de herbestemming van het kantoorpand aan de Walenburgerweg in Rotterdam naar jongerenhuisvesting, waar een grote behoefte aan is. Ook in Rotterdam is het project De Magistraat gedaan waarop een zeer kwetsbare plek voor hogere inkomensgroepen is gerenoveerd, met een goede parkeeroplossing Dat moest dan nog wel in een vorm die bijna een Nederlandse gated community is en vraagt ook om flankerend gemeentelijk beleid met betrekking tot de veiligheid in de buurt. De jury heeft ook veel waardering voor het herbestemmingproject Hoog Banka in de Archipelbuurt in Den haag. Daar is een kantoor omgebouwd naar woningen, ook op een kwetsbare plek. Zulke initiatieven verdienen een stevige overheidsondersteuning. De jury is ook onder de indruk van de aanpak van de herbestemming van het Jobsveem op de Mullerpier te Rotterdam. Belangrijke gezichtsbepalende elementen zijn behouden gebleven en de oplossing om de lichttoetreding in het gebouw te verbeteren is innovatief. Bij de balkons is gebruik gemaakt van de oude laadhoogtes van de schepen die er vroeger beladen werden. In een aantal projecten is bij de renovatie ook specifiek ingezet op een duurzaamheidsslag. Vaak in de vorm van een sterke reductie van het energieverbruik, maar in een aantal projecten is daarbij tevens extra kwaliteit toegevoegd bijvoorbeeld door meer buitenruimte te maken. Noemenswaardig zijn in deze het project De Valk in Apeldoorn, het Westerpark te Tilburg, de Prinses Beatrixlaan te Voorburg. Het project De Bakens te Zwijndrecht hoort hier ook toe, waar een zeer brede gebiedsgerichte aanpak heeft plaatsgevonden, en een deel van de energiebesparing voortkomt uit het optoppen van de bestaande flatblokken.
2.2 Nominaties De jury heeft uit de 47 inzendingen 3 projecten genomineerd: • W34 De Dichterlijke Vrijheid te Rotterdam; • W35 Jobsveem te Rotterdam; • W49 De Bakens te Zwijndrecht.
3
Zie ook de publicaties van de SEV hierover, www.sev.nl 14
De Dichterlijke Vrijheid - Rotterdam De jury vindt dit project zeer voorbeeldwaardig door de specifieke procesgang met Collectief Particulier Opdrachtgeverschap in een kwetsbare wijk in Rotterdam. Niet alleen de architect (Hulshof Architecten) verdient hier een pluim maar ook de gemeente Rotterdam die dit project daar waar mogelijk ondersteund heeft. Een bijzondere pluim gaat naar de initiatiefnemers, Urbannerdam en Hulshof Architecten, en vooral het collectief van eigenaar-bewoners die het heeft aangedurfd in dit deel van Rotterdam te investeren en zo de aanzet te geven tot een betere buurt.
voor de renovatie
na de renovatie
Opdrachtgever Kopersvereniging De Dichterlijke Vrijheid Initiatiefnemer Urbannerdam & Hulshof Architecten Architect Hulshof Architecten Adviseur Urbannerdam Bouwbedrijf BAM Woningbouw 15
Jobsveem - Rotterdam Het Jobsveem is een prachtig verbouwd pakhuis, dat direct vanuit de schepen aan de kade via laadperrons werd gevuld. De laadperrons zijn gehandhaafd en worden nu gebruikt als balkon. Het gebouw heeft 20 jaar leeggestaan en kon eindelijk haalbaar worden aangepakt, door een programma van hogere prijzen voor de koopwoningen. De kwaliteit die bij die prijzen hoort is in dit project geleverd. Door enkele diepe ingrepen is door atria aan te brengen er veel licht gebracht in het gebouw ten behoeve van zowel de werkplekken op de begane grond als de woningen. Het dak is uitgebreid met een aantal penthouses. De combinatie wonen en werken past uitstekend op de Mullerpier. voor de renovatie
na de renovatie
Opdrachtgever BAM Woningbouw Volkers Bouwmaatschappij / BAM Vastgoed Samenwerkende architecten Mei architecten en stedenbouwers B.V. en Wessel de Jonge Architecten BNA B.V. Bouwbedrijf BAM Woningbouw Volker Bouwmaatschappij
16
De Bakens - Zwijndrecht In Zwijndrecht stond een aantal galerij hoogbouwflats met samen 444 woningen, uit het begin van de jaren zeventig, die niet erg meer gewaardeerd werden: monotoon, massaal. De opgave was om een geheel vernieuwd complex te ontwikkelen dat weer gewild zou worden. Door nieuwe entrees te maken, vergroting van balkons en het uiterlijk aan te passen zijn de bestaande gebouwen aangepakt op een duurzame wijze. Tegelijkertijd is er opgetopt, waardoor er een nieuwe “warme pet” op de gebouwen kwam (isolatie). Het met een nieuwbouwtoren verbinden van twee woongebouwen verandert de woonomgeving in belangrijke mate. Toegevoegd zijn tevens een parkeergelegenheid, en een zorg-, sport- en welzijnscentrum dat ook specifiek gericht is op de bewoners van dit complex. De bewonersvereniging heeft intensief mee gediscussieerd. Het resultaat is een complex dat veel nieuwe bewoners aantrekt, een compleet nieuwe uitstraling heeft. De exploitatie van het complex is volgens de corporatie renderend, inclusief het zorgcentrum. voor de renovatie
Opdrachtgever Forta Architect Kokon Architectuur & Stedenbouw B.V. Bouwbedrijf De Koning Wessels Vastgoed Bewonersorganisatie Bewonersvereniging Eemzon
na de renovatie
17
2.3 Winnaar categorie Woningbouw Renovatie De jury wijst het project Jobsveem te Rotterdam aan als winnaar. De transformatie van een pakhuis, waar rechtstreeks uit de schepen in de havens goederen werden opgeslagen, naar een hoogwaardige combinatie van vooral wonen, maar ook werken in de plint van het gebouw is volgens de jury zeer prijzenswaardig. De oorspronkelijke kwaliteit van het gebouw is versterkt door de ingreep om meer daglicht in het gebouw te brengen. Bij die ingreep dwars door het gebouw in de vorm van atria, is door het aanbrengen van een stalen “kooi” waarin ook alle diensten zitten, voldoende stijfheid gegarandeerd. De oude zolder is opgetopt, waaronder nieuwe penthouses gemaakt zijn. De appartementen zijn als lofts opgeleverd Het gevelbeeld met de oorspronkelijke naar buiten draaiende laad/losdeuren is inventief opgelost door er schuifdeuren van te maken. De jury acht het gebouw thans een grote aanwinst op deze locatie, zowel door de mix aan functies als wel door de uitstraling van het gebouw. De jury beveelt aan snel de “wachtgevel” aan de stadkant aan te pakken.
18
3. Categorie Utiliteitsbouw Renovatie 3.1 Inzendingen In de categorie Utiliteitsbouw Renovatie zijn 55 projecten ingezonden, waarvan de jury er één buiten beschouwing heeft gelaten, omdat het een GWW-project betrof. Van de overige 54 projecten gaat het volgens opgave 35 keer om functieverandering, 9 keer wordt modernisering genoemd, 13 keer verbetering van de uitstraling en 3 keer expliciet duurzaamheid (meerdere opgave van redenen mogelijk). Van de 54 projecten zijn er 15 renovaties voor de markt gedaan, 39 projecten zijn gedaan zonder de marktimpuls voor verhuur of verkoop. De jury heeft, zoals al eerder aangegeven, uitgebreid gediscussieerd over het project Ensemble Westraven. De jury is zeer overtuigd van de kwaliteit van het geheel zoals dat nu in Utrecht langs de A12 staat. Maar volgens de meerderheid van de jury valt dit project niet meer onder het begrip renovatie. Het doet de jury goed dat het project al andere prijzen gewonnen heeft. Bij enkele projecten spreekt het lef van goed ondernemerschap, waardoor bijzondere projecten zijn ontstaan. Te noemen zijn vooral het Spinhuis in Zwolle, waar een gevangenis is omgebouwd naar een hotel. Ook de twee hergebruik-projecten van oude havenconstructies, Het Kraanspoor te Amsterdam en Café Open, eveneens te Amsterdam, zijn interessant. De jury ziet echter dat een (zeer) groot gedeelte van het project nieuwbouw is, een nieuwe functie op een “oude” onderbouw4. In enkele ander projecten is er wel een nieuwe functie of functies in een gebouw aangebracht, maar is de ingreep in de ogen van de jury (net) niet diep genoeg geweest. Dat acht de jury het geval bij o.a. Nieuwe Energie te Leiden en bij Vliegbasis de Huygens te Amsterdam. Kostenoverwegingen spelen daar ongetwijfeld een belangrijke rol bij, maar een belangrijk onderwerp als energiebesparing leidt daaronder. Diverse projecten zijn te bestempelen als “maatschappelijk vastgoed”, met vaak relevante functies die elders niet aan bod komen of in commercieel opzicht bijna niet rendabel te maken zijn. Dat laatste vooral maakt dat aan de voorkant op het investeringsbudget beknibbeld wordt. Maatschappelijk vastgoed kan echter voor de buurt, de woonomgeving een zeer belangrijke functie hebben, zeker als dat ook gepaard gaat met investeringen in de omgeving. Een eruit springend voorbeeld in het Timorplein in Amsterdam, waar de Timorschool verbouwd is tot een Stayokay, kleinschalige bedrijvigheid, een bioscoop, een restaurant etc. De jury acht dit een goed project, waarbij de gebiedsbenadering van groot belang blijkt te zijn. Op een andere schaal is hetzelfde gebeurd bij de aanpak van het Essentgebouw in den Bosch, waarbij een zeer goede combinatie van oud en nieuw voor de stad een bijzonder complex oplevert met een groot atrium als ontmoetingsruimte. Ook hier is de renovatie fiscaal beschouwd als nieuwbouw. Het aanpakken van verwaarloosde (opslag-)gebouwen en daar een geheel nieuw concept in aanbrengen is het thema dat zowel terug komt in Las Palmas te Rotterdam, als in de 4
Zie de intreerede van prof. Ir. J.Coenen, die achtereenvolgens de termen integratie, cumulatie en sublimatie 19
MTV-studio te Amsterdam. Bij Las Palmas heeft de combinatie met de nieuwbouwtoevoeging op het dak bijna een icoonwerking in de culturele setting op de Kop van Zuid. De MTV-studio heeft naast een bijzondere aanpak op een plek in de gevel, vooral bij de inbouw van toch specifieke functies een aansprekend resultaat bereikt. Bij de inzendingen ging het om 5 kerken die een functieverandering ondergingen. Overigens was er ook een inzending waarvan een deel van het project, een oorspronkelijk onderwijsgebouw, omgezet werd in een ruimte voor een studentenkerk. Het transformeren van kerkgebouwen vraagt om een speciale aanpak. Renovatie dient volgens de jury in overeenstemming en harmonie te zijn met de oorspronkelijke “waardigheid”van het gebouw. De nieuwe functie dient dus te passen bij de term waardigheid. De omzetting in gezondheidscentra kan daarbij een goede oplossing zijn (Gouda, Helmond), evenals het inpassen van een geheel vernieuwd concept van een boekwinkel (Selexyz, Maastricht), of een bijzondere kantoorfunctie (Lijnden). De omzetting naar wonen, gecombineerd met een dagcentrum kan ook goed, zeker bij naoorlogse kerkgebouwen5.
3.2 Nominaties De jury heeft uiteindelijk drie projecten genomineerd: • U06: Hoofdkantoor MTV te Amsterdam; • U38: Selexyz te Maastricht; • U44: Las Palmas te Rotterdam.
behandelt bij transformatie. Delft, 2006 5 Na 1970 zijn ondertussen bijna 700 kerkgebouwen van functie verandert, ruim 250 zijn er gesloopt. Ruim 1600 kerken zullen de komende jaren hun religieuze functie verliezen. 20
Hoofdkantoor MTV - Amsterdam Het nieuwe hoofdkantoor van MTV is gevestigd in een oude timmerwerkplaats op het NSM terrein in Amsterdam Noord. In het gebouw zitten niet allen de kantoorfuncties van MTV maar ook opnamestudio’s. Die vragen een speciale (geluids)behandeling in de vorm van een aparte box in het gebouw. Het gebouw was zo bijzonder dat bij de renovatie overleg is gevoed met de Rijksdienst voor Monumenten, waardoor vooral in de gevel een aantal relevante elementen zijn behouden dan wel passend aangepast. Boven een van de entrees zweeft een glazen doos, die daarmee nog naar de Tv-functie van MTV verwijst. Intern is het gebouw mooi en functioneel verbouwd naar de benodigde functies. De constructies zijn in het atrium volop zichtbaar. De jury is van mening dat dit gebouw op een heel bijzondere manier is gerenoveerd, met een goede combinatie van de reconstructie van de binnenzijde en de gevelbeelden. Het vroeg bovendien (ondernemers) lef om deze functie hier in Amsterdam Noord te lokaliseren.
voor de renovatie
na de renovatie
Opdrachtgever Mediawharf B.V. Architect Max van Aerschot Architect B.V. Bouwbedrijf IBB Kondor, Sassenheim
21
Selexyz - Maastricht De jury acht dit project een zeer goed voorbeeld hoe de transformatie van kerkgebouwen aan te pakken. De nieuwe functie, een boekwinkel, past binnen het begrip “behoud van waardigheid”. De oude Dominicanenkerk is op een uiterst slimme manier geschikt gemaakt voor de nieuwe functie, met het volledige behoud van de interne ruimte van het schip, de zijbeuken en het koor. Bijkomend is dat Selexyz op een nadere manier over het concept boekwinkel na ging denken. Immers er was geen gebouw dat precies passend gemaakt kon worden aan de eisen van de opdrachtgever, maar het omgekeerde: de opdrachtgever moest zijn winkelfuncties aan laten sluiten aan het bestaande gebouw. De stalen boekenflats zijn losgehouden van de het kerkgebouw en zijn daarmee ook elders te gebruiken. Deze ingreep maakte dat deze kerk-boekwinkel als uniek concept inmiddels een icoon in Nederland is geworden. De jury waardeert het gehanteerde ontwikkelingsconcept zeer, omdat zo een mooi kerkgebouw behouden blijft met een innovatieve invulling.
voor de renovatie
na de renovatie
Opdrachtgever Boekhandelsgroep Nederland Restauratie-architect Satijnplus Architecten Interieur-architect Merkx+Girod Architecten Bouwbedrijf BAM Utiliteitsbouw Restauratie-bouwer Laudy Bouw en Ontwikkeling, Sittard 22
Las Palmas - Rotterdam Het project Las Palmas staat op de Kop van Zuid in Rotterdam. Over het concept voor de Kop van Zuid (oorspronkelijk idee van Riek Bakker) is al veel gezegd en geschreven. Er staat een aantal oorspronkelijke gebouwen, die eigenlijk het hart van de locatie uitmaken, en een aantal nieuwe gebouwen, waarvan nog niet alles gerealiseerd is. Een verzameling icoon-gebouwen op een icoon-locatie voor Rotterdam. De bestaande gebouwen zoals de Cruiseterminal, Hotel New York, de studentenhuisvesting van Stadswonen en Las Palmas blijven overeind naast de nieuwbouw als het kantoor van de Havendienst en Montevideo. Las Palmas was technisch gezien niet een eenvoudige opgave om te verbouwen. De betonconstructie de schokbetonnen gevels, de energie-efficiency van het gebouw, vroegen om creatieve oplossingen. Tevens was een uitbreiding van het vloeroppervlak met ruim 2.000 m2 nodig. Daarvoor is een oplossing op het dak gekozen, dat als beeld veel toevoegt aan de kwaliteit van het vernieuwde gebouw
voor de renovatie
na de renovatie
Opdrachtgever 1998-2006 OBR OntwikkelingsBedrijf Rotterdam 2006-2008: OVG Projectontwikkeling Architect Benthem Crouwel Architekten B.V. bna Bouwbedrijf Bouwcombinatie Strukton-Jurriëns, Utrecht Bewonersorganisatie Gemeentewerken Rotterdam (opdrachtgever namens culturele gebruikers) 23
3.3 Winnaar De jury heeft als winnaar in de categorie Utiliteitsbouw aangewezen: Las Palmas te Rotterdam. Technisch was de renovatie van de gevel van het oorspronkelijke gebouw nog niet eenvoudig: een schokbetonnen gevel verduurzamen. Dat is op verschillende manieren gebeurd, door bijzondere gevelelementen aan te brengen en binnenbeglazing. Door de ingreep is er een sterke stookkostenbesparing ontstaan. De jury is overtuigd door de uitstraling dat het gebouw gekregen heeft, zowel door de specifieke renovatie-ingreep van het oorspronkelijke gebouw van de architecten van den Broek en Bakema, als door de nieuwe opbouw. Het gebouw past goed in de specifieke omgeving, de Kop van Zuid. Het gebouw kent drie culturele gebruikers. De restaurantfunctie doet het goed, het gebouw is renderend. Het gebouw is een voorbeeld hoe de theorie van Richard Florida van cultuur aan aanjager van economische ontwikkelingen in de praktijk gebracht kan worden, ook in een relatief arme stad als Rotterdam.
24
4. Innovatieprijs 4.1 Overwegingen Bij deze prijs, onder auspiciën van SBR in Rotterdam, wordt in het bijzonder gelet op de innovatieve aspecten van de ingezonden projecten en van de uitvoering daarvan. Bij “innovatie” kan naar meerdere aspecten van renovatie worden gekeken: de proces aanpak, nieuwe technische oplossingen, de manier waarop met bewoners en/of gebruikers is omgegaan, de inpassing in de omgeving, etc. In de vorige editie was duurzaamheid een belangrijk thema, dat resulteerde in de winnaar, het kantoor van het Wereld Natuur Fonds te Zeist (arch. RAU Architecten). Duurzaamheid is in belang alleen nog maar verder toegenomen, vandaar dat de jury een aparte Duurzaamheidprijs heeft ingesteld. De daaraan voorafgaande edities waren sterk gericht op technische aspecten (box-in-box, installaties). Bij de ingezonden projecten voor deze editie sprong een project eruit vanwege een bijzondere benadering op een bijzondere plek, namelijk in een WWI-wijk (pracht/krachtwijk/Vogelaarwijk). Juist in deze wijken waar het volkshuisvestingsvraagstuk het grootst is, maar onderdeel van een veel breder sociaal-economisch probleem, is het van het grootste belang inspirerende voorbeelden te maken. De jury onderstreept het toenemende belang van de samenhang tussen fysieke en sociale omgeving en dat heeft bij de jury dan ook zwaar meegewogen bij het toekennen van de Innovatieprijs 2009.
4.2 Winnaar 2009 Winnaar is het project De Dichterlijke Vrijheid, in de wijk Spangen te Rotterdam, misschien wel beter bekend als het Wallisblok. Het gaat hier om een procesinnovatie die naar het oordeel van de jury navolging verdient. Collectief Particulier Opdrachtgeverschap in de bestaande sociale woningbouw en een daaruit voortkomende uitdaging voor het ontwerpproces zijn hier zeer succesvol beetgepakt, met als doel om zoveel verschillende opdrachtgevers in een gegeven bouwblok qua wonen datgene te geven dat zij wensen. Immers al deze nieuwe bewoner-eigenaars lopen een waarderisico op hun investeringen in deze WWI-wijk. Het resultaat moet goed zijn, en is een belangrijke impuls voor de wijk: “kijk, zo kan het ook en wij wonen graag in deze wijk”. Het werken met CPO, in dit geval voor 39 opdrachtgevers vraagt veel van het groepsproces voor het geheel en van de individuele benadering van elk huishouden. De uitstraling van het blok in de buurt, waar het nog altijd expliciet deel van uitmaakt, is groot. De variatie en de verschillende ruimtevragen zijn opgelost door de achtergevels te flexibiliseren, dat gaf tevens de gelegenheid een zeer energieefficiënte gevel te maken, die resulteert in een laag energieverbruik. Het project is meer dan een voorbeeldproject. De jury hoopt dat het de trend zet voor een veel bredere aanpak van WWI-wijken met gentrification, de opwaardering van 25
een buurt op sociaal, cultureel en economisch gebied, als motor.
5. Duurzaamheidsprijs 5.1 Overwegingen De opgave die Nederland zich gesteld heeft op het gebied van CO2-reductie kan niet worden gehaald als de bestaande gebouwenvoorraad daar niet bij betrokken worden. In de bestaande voorraad is een belangrijke winst te behalen door de energie-efficiency te vergroten. Renovatie-ingrepen kunnen daarbij een belangrijke rol spelen. Het is mogelijk dat bestaande woningen en andere gebouwen worden afgebroken en vervangen door state-of-the-art duurzame gebouwen, maar daarmee gaat de potentie van het oude pand en een enorme (milieu)kapitaalinvestering verloren. Duurzame en energetische renovaties (e-novatie) hebben daarom de toekomst. Hoe worden de nieuwe vragen op het gebied van duurzaamheid in renovatieprocessen verwerkt? Allereerst zijn sociale aspecten van duurzaamheid belangrijk, want het gaat per slot van rekening om de gebruikers. Een goed renovatieproject betekent een sociale verbetering voor de buurt en levert een gebouw met een lange gebruiksduur op. En in het gebouw zelf hoort een comfortabel binnenklimaat uitgangspunt te zijn. En dat is verknoopt met het energiegebruik. Een balanssysteem met warmteterugwinning levert grote energiebesparing op maar kan niet zomaar in plaats van de oude natuurlijke ventilatie. Ook vervanging van kozijnen kan een belangrijke energiewinst opleveren, maar vraagt ook om een aanpak van de muren om koudebruggen, vochtplekken en schimmels te vermijden. Na-isoleren van de gebouwschil lijkt logisch maar zal de architectuur veranderen, en dat houdt niet altijd verbetering in. Het vervangen van een 20 jaar oude cv-ketel door een HR-ketel is een simpele ingreep; een geavanceerd warmtepompsysteem (bijv. voor een combinatie van verwarmen en koelen) is iets anders. Energetisch renoveren vraagt daarom om een intelligente aanpak. Duurzaamheid vraagt ook om een bewust watergebruik. Plaatsing van waterbesparend sanitair is eenvoudig maar nog steeds niet standaard; laat staan regenwatersystemen en afvalwaterzuivering. De lijst met vragen bij een duurzaam materiaalgebruik is lang: zijn er onderdelen her te gebruiken, kan de hoeveelheid afval beperkt worden, kunnen er milieuvriendelijke en gezonde materialen worden gebruikt in plaats van traditionele? Complicerende factor in de huursector (zowel woningen als andere gebouwen) is de splitincentive: de investeerder heeft niet de voordelen van de lagere energielast. De investering is immers niet altijd door te rekenen in de huur na ingreep. Duurzame renovatie vraagt dus om durf en inventiviteit. In de jury is naar diverse projecten gekeken waarin aandacht was besteed aan duurzaamheidsaspecten en bij welke werd aangegeven een belangrijke stookkostenbesparing behaald te hebben. Bij een aantal projecten was dat laatste nog gebaseerd op berekeningen, niet op het werkelijke verbruik, omdat het project nog maar kort geleden werd opgeleverd. Voor drie projecten (De Valk in Apeldoorn, het Westerpark in Tilburg en de Prinses Beatrixlaan) is om specifieke informatie gevraagd en de projecten zijn bezocht, waarna de jury tot een besluit kon komen. 26
27
5.2 Winnaar 2009 De Duurzaamheidsprijs hebben wij toegekend aan een project dat een voorbeeld stelt op het gebied van energierenovatie, waarbij andere duurzaamheidsaspecten niet worden vergeten, terwijl de architectuur er zienderogen op is verbeterd. De eerste Duurzaamheidsprijs gaat naar het project aan de Prinses Beatrixlaan e.o. te Voorburg. In het project van 119 woningen (galerij en enkele eengezinswoningen), dat na renovatie specifiek bestemd wordt voor ouderenhuishoudens, is een ingreepcombinatie gemaakt van milieumaatregelen (isolatieglas, vloer-, gevel- en dakisolatie, zonnepanelen, duurzame materialen, etc.), uitbreiding van de persoonlijke buitenruimte, aanbrengen van liften, verbetering van de woonkwaliteit (WWS-punten van gem. 115 naar gem. 142). Het energielabel is van klasse F naar klassen A en B gegaan. Bij sommige oriëntaties werken de nieuwe balkons en galerijen als passieve zonwering, maar dit is niet bewust oriëntatiegericht bedacht. Het nieuwe binnenterrein betekent ook een sociale verbetering voor de buurt. De jury vindt dit project daarom meer dan voorbeeldwaardig.
28
Bijlage 1 : Lijst met genomineerden en winnaars van 11 edities NRP.
Jaar 1987
1989 1989
1989
Project
Cat.
architect
opdrachtgever
Heveadorp Elektrablok Delfshaven
-
CWS Renkum GWR Rotterdam
Vogelbuurt Dordrecht
-
Bouke Verhagen De Vries, Luijten & Maltschaert, Dordrecht Gemeente Dordrecht
Walstraat Schiedam
-
Stampioenstraat e.o Feyenoord
-
Entrepotdok, Amsterdam Palunocomplex, Noordhorn Biltse Grift, Utrecht
WH
WH
Grote Leeverberg
WH
WH
St. Elisabethziekenhuis, WH Almelo Dr. de Vroonlaan, WR Schiedam Zuiderheide, Hilversum WR Jaffa Oost, Rotterdam WR Betondorp, AmsterWR dam Oldenhoven, Bergen NH WR
1991 1991
1991
Arch. Van Wijgaarden, Rotterdam Arch.groep Delfshaven
Arch. J. van Stigt, Amsterdam Arch.buro A. Bakema, Zuidhorn Anke Colijn en De Kleine Stad, Utrecht Arch. Buro Sytze Visser, Amsterdam Gemeentewerken Almelo
Gem. Woningbedrijf Dordrecht Wbv. Volkshuisvesting, Schiedam GWR
Wbv. De Dageraad Gem. Woningbedrijf Noordhorn St. Wonen 2000 GWB St. Joseph. Almelo
Buro Kristenson, Deventer GWB Schiedam Schutte en Partners , Hilversum Leo de Jonge arch. Dick Peek arch., Amsterdam Hertel en Boskamp, Amsterdam
St. PCB Zuiderheide GWR Gem. Woningbedrijf Amstel, Amsterdam Wbv. Alg. Belang, Bergen NH
Pandercomplex, Den Haag Oranje Nassaukazerne, Amsterdam 12 Apostelen, Maastricht Zusterhuis AZU, Utrecht
WH
DAK, Den Haag
GWB Den Haag
WH
Arch.Buro J. van Stigt, Amsterdam Ir. E. Hoogenberk en G.Kerbusch, NCIV ONB adviseurs, Utrecht
Mathenesserhof, Rotterdam
WR
St. Lieven de Keij, Amsterdam Wst. St. Mathias, Maastricht St. Wonen 2000, Utrecht GWR
WH WH
Arch. Hulshof & partners, Rotterdam 29
1993 1993
1993
1993
Papaverhof, Den Haag
WR
Agaathflat, Leiden,
WR
Ruighe Roobol, Utrecht Zomerdijkskamp, Amsterdam
WR WR
Bertus Mulder, Werkplaats St. Lieven de Keij, voor architectuur, Utrecht Amsterdam
Noordereiland, van der Takstraat, Rotterdam Hertsingstraat, VenloZuid Welschen VII, Rotterdam Burgerziekenhuis Amsterdam Nieuwendamschool, Amsterdam Justitiegebouw TK, Den haag Sophiahof, Den Haag KLM-gebouw, Amstelveen
WR
Leo de Jonge arch., Rotterdam G.Kerbusch, NCIV
WR WR WH WH U U U
1995 1995
WG-terrein, Amsterdam WH WH
1995
Huize Nazareth, Tilburg Havengebouw Amsterdam Neducoflats, Helmond Slaaghwijk , Leiden
WR
Matenesserdijk, Spangen, Rotterdam Uitbreiding Ministerie van EZ, Den Haag Oud Belastingkantoor , Tilburg Uneto, Zoetermeer MeesPierson
WR
1995
WH WR
U U U U
Franso & partners, Leiden Coöp. wbv. Daal en Berg, Den Haag Verheijen, Heijer , de Wbv. Leiden, Leiden Haan, Leiden Kovos, Eindhoven DVH-P2500, Utrecht
St. Volkswoningen, Rotterdam Wst. Onze Woning, Venlo GWR
Buro van Schagen, Rotterdam Buro Hartsuijker, Amster- WBA dam Arch. M. van Haaren, WBA Amsterdam Architectencie, Amsterdam RGD, Den Haag
Hans Bakker, arch., Leiden VNG, Den Haag Onno Greiner arch., KLM, Amstelveen Amsterdam Rataplan, Amsterdam?
Het Oosten, Amsterdam Van Esch en van der St. Woonstad, Hagen, Tilburg Tilburg Casa, Amsterdam Wst. De Doelen, Amsterdam Kovos, Eindhoven Wbv. De Hoop, Helmond Verheijen, Verkoren, de De Sleutels, Leiden Haan Leiden Akropolis, Rotterdam WBR, Rotterdam Loerakker,Ruijssenaars, RGD, DGEO, Den Hendriks, Amsterdam Haag EGM, Dordrecht Wbv. Volkshuisvesting, Tilburg Cor van Leeuwen, Utrecht Uneto, Zoetermeer EGM, Dordrecht MeesPierson, Rotterdam
30
1997 1997
1997
1997
Pendrecht, Schuddebeursstraat, Roptterdam Holendrechtstraat Amsterdam Korte Marnixblokken, Amsterdam Hoogoord, Amsterdam Z-O Ombouw Kantoorgebouw Balen van Andel plein, Voorburg Pakhuis Wilhelminalaan, Tilburg
WR
Buro van Schagen, Rotterdam
WR
M.van Haaren, Amsterdam WBAmsterdam
WR
Casa architecten, Amsterdam Verheijen, Verkoren, de Haan arch. Leiden Brouwer en Steketee arch., Den Haag
WBAmsterdam
Van Esch en van der Haagen, Tilburg
St. Verenigde woningcorporaties Tilburg, Tilburg AZL Beheer
WR WH
WH
Herzgebouw, Hoofddorp U Bedrijfsverzamelgebouw U Zuiderparkweg, Rotterdam
Groosman Partners, Rotterdam Pieter Weeda, Rotterdam
Wst. OWG, Rotterdam
Wbv. Nieuw Amsterdam Wst. Voorburg, Voorburg
Dienst gemeenschappelijke gebouwen
1999
1999
Oud Ede Zuid, Ede
WR
Arton BV, Bilthoven
Tuindorp Oostzaan, Amsterdam Studentenhuisvesting Calslaan, Enschede
WR
Kovos, Eindhoven
WR
Claus en Kaan arch., Amsterdam
De Noordwachter, Zaandam
WR
Heilig Hartkerk, Haarlem Capucijnen hof, Maastricht
WH
Hof ter Hage, Den Haag Kantoor Loyens en Volkmaar, Den haag Gemeentehuis Strijen Parkeergarages Daalwijkdreef De Witte Dame, Eindhoven
WH UK
Hans van Heewijk,arch., Amsterdam Arch.buro Cees Vellekoop, Amsterdam Prins en Kentie, Amsterdam Samenwerkende buro’s van den Berg en Widdershoven, Heerlen ONB, Utrecht EGM architecten, Dordrecht GAJ architecten, Arnhem Hans van Heeswijk arch. Amsterdam Dirrix Wyllick architecten, Eindhoven
WH
UK UK UO
31
Woningcorporatie Woonstede, Ede WBAmsterdam St. Studentenhuisvesting Drienerlo, Enschede Wst. Patrimonium, Amsterdam
De Bovenlanden BV, Haarlem Jansen de Jong Plancoördinatie, Son en Breugel Mabon, Rijswijk Loyens&Volkmaar, Den Haag Gemeente Strijen Parkeergebouwen Amsterdam Ontwikkelingscie de Witte Dame
2001 2001
2001
2001
2001
2001
Huisvesting Zuidelijk UO Toneel, Eindhoven Voormalig zwembad De UO Regentes, Den Haag
Aartsen & partners Arch, Eindhoven Atelier PRO, Den Haag
Het Zuidelijk Toneel, Eindhoven Het Nationaal Toneel, Den Haag
Complex 50, Lederambachtstraat, Amsterdam Osdorp Gravenstein, Amsterdam Nuts 8, Den Haag Churchilltorens, Rijswijk Graansilo’s, Amsterdam (Silodam, Westerdoksdijk) Olympisch Stadion, Amsterdam
WR
Van Schagen Architecten, Rotterdam
Wbv. Het Oosten, Amsterdam
WR
XX Architecten, Delft
WR WH
Metropolis Architecten Oving Architecten, Groningen Van Stigt Architecten. Amsterdam
Wst. Patrimonium, Amsterdam HaagWonen, Den Haag Geerlings Vastgoed BV, Deventer Rabo Vastgoed, De Principaal
UO
Van Stigt Architecten, Amsterdam
Klooster Landgoed Steenwijk, Vught Brandweerkazerne, Hengelo Wiebengacomplex, Groningen Stadhuis Leiden. Leiden De Droogbak, Amsterdam Het Magazijn, Den Haag
UO
Graansilo’s Westerdoksdijk, Silodam, Amsterdam
Inn
Marx en Steketee, Eindhoven LKSVDD Architecten, Hengelo SKETS Arch., Groningen/ Leo de Jonge, Rotterdam Ontwerpgroep Trude Hooykaas, Van Stigt Arch. Amsterdam KOW Stedebouw en Architectuur, Den Haag Buro van Stigt, Amsterdam
Siersteenlaan, Vinkhuizen, Groningen Osdorperhof, Amsterdam Huize Patrimonium, Amsterdam
WR
Karelse van der Meer Arch. Groningen
Nijestee Vastgoed, Groningen
WR
Duinker, van der Totter, Amsterdam Buro Henk van Schagen, Rotterdam
Stulemeijer II, Rotterdam Maison d’Essence, Zaanstad
WR
SAR Arch., Rotterdam
Wst. Patrimonium, Amsterdam Wst. Patrimonium, Delta Forte, Amsterdam WBR, Rotterdam
WH
Zijlstra, Schippers Arch. Wbv. ZVH, Zaandam Wormer
WH
UO UO UK UK UK
St. Behoud Olympisch Stadion, Amsterdam De fraters van Tilburg, Tilburg Gemeente Hengelo (OV) Hanzeschool, Groningen Gemeente Leiden ING Vastgoed BV de Verademing, Den Haag Rabo Vastgoed, de Principaal, Amsterdam
2003
2003
WR
32
2003
2003 2005 2005
2005
2005
Van Nelle Ontwerpfabriek, Rotterdam
U
Laurentius Schrijnenhuis, Heerlen Zuiderbad, Amsterdam
U U
Kamer van Koophan- U del Rotterdam Huize Patrimonium, Inn Amsterdam Marnix III, Amsterdam Florijn Noord, Amsterdam Hof Loevesteijn, Den Haag Opstandingskerk, Schiedam De Tricot, Winterswijk
WR
Glaspaleis, Heerlen
U
’t Sas, Breda
U
WR WR WH WH
U
2005
Claessens Erdmann Arch. & Designers, Wessel de Jonge Arch. Amsterdam Peuts Arch., Heerlen
Kondor Wessels Ontwerpfabriek bv, Roterdam AGBU, Heerlen
Bertus Mulder, Werkplaats voor Arch. Utrecht Kraayvanger Urbis Arch., Rotterdam Van Schagen Architecten, Rotterdam
Stadsdeel Amsterdam Oud Zuid. Amsterdam Kamer van Koophandel, Rotterdam Patrimonium, Amsterdam
Casa Architecten, Amsterdam Van Schagen Architecten, Rotterdam Van Schagen Architecten, Rotterdam Arch.buro Geluk en Treurniet, Schiedam De Architectencie, Amsterdam ABBC Arch., Maastricht, ism Jo Coenen, Amsterdam Rothuizen, van Doorn, ‘tHooft/Bedaux, de Brouwer De Architectengroep, Amsterdam
Wst. Zomers Buiten, Amsterdam Wst Rochdale Amsterdam Vestia, Den Haag Zuid West De Vernieuwde Stad, Schiedam De Woonplaats, Winterwijk Gemeente Heerlen
Torpa Breda BV, Breda
Inn
Het Architectenforum, Amsterdam
Vastgoedbedrijf Rijks Universiteit Leiden, Leiden RGD, Directie Projecten, Den Haag
Waal en Jeker, Enschede De Leeuw van Vlaanderen Amsterdam Prof. Tulpstraat, Amsterdam
WR
Stedelijk Wonen, Enschede Heren 5 Architecten, Amsterdam
VvE Waalstraat en VvE Jekerstraat, Enschede Far West, Amsterdam
WR
CASA Architecten, Amsterdam
Zwaardemaker, Zaandam
WH
Hooyschuur Architecten
De Grote Enk, Arnhem
WH
Harmonische Architectuur
Delta Lloyd Vastgoed, Stadsherstel Amsterdam BAM Woningbouw Alkmaar, DeltaForte Amsterdam Ontwikkelingscombinatie Velperparc,
Kamerlingh Onnesgebouw, Leiden Verbouwing Tweede Kamer, Den Haag
2007
2007
2007
WR
33
2007 2007
Het Sieraad, Amsterdam Groothandelsgebouw, Rotterdam De Meerpaal, Dronten Kantoor Wereld Natuur Fonds, Zeist
U U U Inn
OIII Architecten, ism IAA Architecten Architectenbureau J.van Stigt, Amsterdam Atelier PRO, Den Haag RAU, Amsterdam
34
Arnhem Ymere Groothandelsgebouw N.V., Rotterdam Gemeente Dronten WNF, Zeist
