Juridische iconen in het informatietijdperk
Voor Berdien, Rosa, Claudia, Vincent, Dylan, Beaudine en Floris
Juridische iconen in het
informatietijdperk Legal Icons in the Information Age Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op gezag van de Rector Magnificus Prof.dr. S.W.J. Lamberts en volgens besluit van het College voor Promoties.
De openbare verdediging zal plaatsvinden op vrijdag 10 september 2004 om 13:30 uur door Pieter Kleve geboren te Rotterdam
Promotiecommissie
Promotor: Prof.mr. R.V. De Mulder MBA Overige leden: Prof.dr. R.J. Van den Bergh Prof.mr. J.M.A. Berkvens Prof.dr. F.J.M. De Ly, LL.M.
Van dit proefschrift is een handelseditie verschenen bij Kluwer – Deventer, onder ISBN 90–13–01917–X.
Voorwoord
Deze studie komt voort uit de verwondering over het grote aantal wetgevende initiatieven dat de afgelopen tien tot vijftien jaar is ondernomen door de verschillende wetgevers, nationaal zowel als internationaal, in verband met de voortschrijdende informatietechnologie. Daarbij dringen zich steeds dezelfde vragen op. Wat is er nieuw ten opzichte van de situatie ervoor, dat die hausse aan wetgeving kan verklaren? Brengt informatietechnologie, of de toepassing daarvan, nieuwe maatschappelijke vragen met zich mee, die niet reeds eerder, of althans onvoldoende, door regels werden bestreken? Heeft de toepassing van informatietechnologie maatschappelijke consequenties die tot nieuwe, of aangepaste normeringen moeten leiden? Is het wellicht zo, dat informatietechnologie tot normatieve, en dus ook juridische, verschuivingen leidt? Of is informatietechnologie een nieuw fenomeen waarvoor eigen regels dienen te gelden, waarbij de informatietechnologie het voorwerp van die regelgeving is? Vragen van een andere orde zijn: In hoeverre is het mogelijk door middel van regelgeving invloed uit te oefenen op ontwikkelingen binnen de informatietechnologie, of op maatschappelijke ontwikkelingen die daaruit voortvloeien? En, wat verandert er vanwege de implementatie van die regels? Wat zijn de effecten daarvan op gedragingen van mensen en de organisaties waarbinnen zij opereren? Recht en informatietechnologie hebben met elkaar gemeen, dat hun werking niet altijd zonder meer duidelijk is. Belangrijk zijn ze wel, en ze worden dan ook dikwijls met ontzag tegemoet getreden. Dat ontzag lijkt groter te worden naarmate de werking minder begrepen wordt.
v
Een woord van dank gaat uit naar mijn promotor, Richard De Mulder, voor de altijd inspirerende gedachtewisselingen over het plaatsen van mijn verwondering binnen theoretische concepten. Voorts dank ik de leden van de promotiecommissie, in het bijzonder Roger Van den Bergh, Jan Berkvens en Filip De Ly, voor hun aanvullende opmerkingen naar aanleiding van het concept. Ook aan Kees van Noortwijk en Peter van Schelven, mijn collega’s van de sectie informatica en recht, ben ik dank verschuldigd voor hun kritisch commentaar op het concept. Helen Gubby dank ik voor de vertaling van de samenvatting. De studenten, tenslotte, zeg ik dank voor de toetsing van de ideeën en de denkbeelden door de jaren heen. En bij een rondspeelbal moet ik altijd denken aan mijn vriend Sjaak.
vi
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 Inleiding en probleemstelling 1.1 Technologie als veranderingsfactor 1.2 Mensbeelden 1.3 Het REMM 1.4 Rechtswetenschap 1.5 Voorbeeld: biotechnologie 1.6 Conceptueel model voor geïntegreerde rechtswetenschap 1.7 Nut van het model 1.8 Kritiek op het model 1.9 Toepassing van het model en validiteit
1 2 5 9 11 17 22 24 29 32
Hoofdstuk 2 Juridische vragen en het internet 2.1 Papieren regime / digitaal regime 2.2 Juridische kwalificatie van databestanden 2.3 De tijdelijke technische reproductie 2.4 Bewijs- c.q. betrouwbaarheidsvraagstuk 2.5 Juridische vraagstukken op het internet 2.6 Auteursrecht en thuiskopiëren 2.7 E-commerce 2.8 Privacy 2.9 Computercriminaliteit 2.10 De (bijzondere ?) positie van de provider 2.11 De reactie van de overheid 2.12 Nut van nieuwe wetten
41 42 42 43 43 44 44 45 47 49 50 50 51
vii
Afkortingen
ACTAL ADR ADSL AMR ASCII Aw BC BGH BIE BSA BuPo BW CBP CD CD-I CD-ROM CONTU CP/M CR CuR DeCSS DMCA DNA DNS DRAM DRMS DVD EC
Adviescollege Toetsing Administratieve Lasten Alternative Dispute Resolution Asymmetric Digital Subscriber Line Auteursrecht, tijdschrift voor auteurs- en mediarecht American Standard Code for Information Interchange Auteurswet 1912 Berner Conventie Bundesgerichtshof Bijblad Industriële Eigendom Business Software Alliance Internationaal verdrag inzake Burgerrechten en politieke rechten Burgerlijk Wetboek College Bescherming Persoonsgegevens Compact Disk Compact Disk Interactive Compact Disk Read Only Memory National Commission on New Technological Uses of Copyright Works Control Program for Microcomputers Computerrecht (tijdschrift) Computer und Recht (tijdschrift) Decrypt Content Scrambling System Digital Millennium Copyright Act Deoxyribonucleic Acid Domain Name System Dynamic Random Access Memory Digital Rights Management System Digital Video Disk Europese Commissie 401
J URIDISCHE ICONEN IN HET INFORMATIETIJDPERK
ECB ECG EDI EEG EG EMU ERP EU EVRM F. Supp. GATT GPL GRUR GRUR-Int. GW HEMA HR H.R. HTO http IBM IANA ICANN ICT IER IRC ISDN ISO IT ITeR ITU KEMA KWINT LJN m.nt. MDW MP3 MPEG MS-DOS MvA NBW NET NJ NJV NLIP 402
Europese Centrale Bank Electrocardiogram Electronic Data Interchange Europese Economische Gemeenschap Europese Gemeenschap Europese Monetaire Unie Enterprise Resource Planning Europese Unie Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden Federal Supplement General Agreement on Tariffs and Trade General Public License Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht (tijdschrift) Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht Internationaler Teil (tijdschrift) Grondwet Hollandsche Eenheidsprijzen Maatschappij Amsterdam Hoge Raad House of Representatives Hoger Technisch Onderwijs HyperText Transfer Protocol International Business Machines Internet Assigned Numbers Authority Internet Corporation for Assigned Names and Numbers Informatie- en telecommunicatietechnologie Intellectuele Eigendom en Reclamerecht (tijdschrift) Internet Relay Chat Integrated Services Digital Network International Organization for Standardization informatietechnologie Informatietechnologie en Recht International Telecommunication Union Keuring van Elektrotechnische Materialen Kwetsbaarheid op internet Landelijk Jurisprudentie Nummer met noot Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit MPEG Layer-3 Moving Picture Experts Group Microsoft Disk Operating System Memorie van Antwoord Nieuw Burgerlijk Wetboek No Electronic Theft Nederlandse Jurisprudentie Nederlandse Juristen Vereniging Branchevereniging Nederlandse Internet Providers
A FKORTINGEN
NMa NVvIR OCR OECD OPTA PbEG PC Pub. L. RAM REMM RIAA ROW Rv SCID SCPA SIDN SMS Sr Stb. Stc. Sv TCP/IP TK TM TRIPs ttp Tw UMTS UNCITRAL U.S.C. WAP WCT WIPO WPPT WTO WTV WWW
Nederlandse Mededingingsautoriteit Nederlandse Vereniging voor Informatietechnologie en Recht Optical Character Recognition Organisation for Economic Co-operation and Development Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit Publikatieblad van de Europese Gemeenschappen Personal Computer Public Law Random Access Memory Resourceful, Evaluative, Maximizing Model Recording Industry Association of America Rijksoctrooiwet 1995 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering Severe Combined Immunodeficiency Semiconductor Chip Protection Act Stichting Internet Domein Registratie Short Message Service Wetboek van Strafrecht Staatsblad Staatscourant Wetboek van Strafvordering Transmission Control Protocol / Internet Protocol Tweede Kamer der Staten Generaal Toelichting Meijers Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights trusted third party Telecommunicatiewet Universal Mobile Telephone Service United Nations Commission on International Trade Law United State Code Wireless Application Protocol WIPO Copyright Treaty World Intellectual Property Organization WIPO Performances And Phonograms Treaty World Trade Organisation Wet op de Telecommunicatievoorzieningen World Wide Web
403
Trefwoordenregister
amerikanisering .............................. 322 anti-informatie.................................. 58 asymmetrische encryptie ................. 88 authenticiteit ..................................... 98 authentieke akte.............................. 237 betrouwbaarheid e-commerce ........ 79 beveiliging.................................. 86, 100 biotechnologie................................... 17 certificatiedienstverlener ............... 246 chipsrecht ........................................ 264 computer, functies van computers . 61 computerbestanden.......................... 65 computercriminaliteit .............. 49, 293 computerprogramma’s .................... 66 controle en beheersing? ................. 324 cookies.............................................. 291 cryptografie ....................................... 86 cultuurbotsingen............................. 333 data ..................................................... 59 databankenrecht ............................. 269 databestanden bewijsrechtelijke kwalificatie.... 43, 215, 236 vermogensrechtelijke kwalificatie .............................................. 42, 137 digitaal regime................................... 42 digitale data ....................................... 64 digitale informatietechniek ............. 57 digitalisering...................................... 63
domeinnamenrecht.........................278 e-commerce.......................... 45, 79, 280 elektriciteit .......................................146 Europa ..............................................335 faciliteren..........................................317 fantoomwetgeving...........................328 feitelijke macht ................................167 functionele benadering...................223 geestelijke arbeid .............................117 geestesproducten .............................116 gegevens ‘als zodanig’................................105 goederen .....................................139 stoffelijke objecten ....................158 gegevensdragers...............................107 gegevensverwerking auteursrechtelijke verveelvoudiging?..............196, 208 genetische informatie .....................334 geschriften........................................224 goed...........................................103, 139 handtekening ...................................230 harmonisatie?...................................321 homo economicus ...............................8 homo politicologicus ..........................8 homo psychologicus ...........................7 homo sociologicus...............................7 identificatie ................................97, 240 misbruik .....................................242 405
J URIDISCHE ICONEN IN HET INFORMATIETIJDPERK
industriële revolutie .....1, 55, 163, 331 industrielobby’s............................... 323 informaticarecht .............222, 315, 317 informatie .......................................... 58 informatierevolutie................. 163, 331 informatietijdperk .................... 53, 331 informatievrijheid........................... 128 intellectuele rechten ....................... 264 internet......................................... 44, 81 internetprovider........................ 50, 297 internetrecht.................................... 270 kennis ................................................. 60 kopiëren van gegevens ................... 174 mensbeelden.........................................5 migratie ............................................ 333 mobiliteit.......................................... 333 model voor geïntegreerde rechtswetenschap......22, 24, 29, 32 MP3 revolutie (zie: thuiskopiëren).. 76 multimedia ........................................ 64 multipliciteit.................................... 118 onderhandse akte............................ 238 ondertekening ................................. 230 ontvangstbevestiging........................ 98 oorspronkelijke akte....................... 239 papieren regime ................................ 42 privacy........................................ 47, 288 public choice theorie ...................... 325 rechtsgevolgen van het goedskarakter .................................................... 179
406
rechtsvinding ...................................315 rechtswetenschap ..............................11 rechtszekerheid................................319 REMM .....................................................9 samenloop ........................................121 semantiek .........................................123 single pad encryptie ..........................87 softwarerecht ...................................267 spam..................................................292 spyware .............................................291 steganografie ......................................92 stoffelijkheid ................... 113, 158, 188 techniek ontwikkelstadia............................55 technologie...........................................2 telecommunicatieproblematiek.......96 tetras politica ...................................328 thuiskopiëren ..39, 44, 77, 96, 270, 309 tijdelijke technische reproductie zie: tijdelijke verveelvoudiging toe-eigenen.......................................120 trusted third parties ........................246 veiligheid ..........................................334 vertrouwelijkheid ..............................98 verveelvoudigen...............................192 verveelvoudiging bijkomstige aard ........................195 communautair standpunt ........201 tijdelijke....................... 43, 191, 193 voorlichtingsfunctie ........................320
Curriculum Vitae
1954:
Geboren te Rotterdam
1972:
HBS-b
1980 – 1985:
Nederlands recht, Erasmus Universiteit Rotterdam privaatrechtelijke en bedrijfsjuridische afstudeerrichting
1972 – 1973:
assistent accountant, Klynveld Kraaijenhof & Co
1974 – 1978:
verkoper communicatiesystemen, Telecom Bedrijfscommunicatie B.V.
1978 – 1982:
verkoper computersystemen, Philips Telecommunicatie- en Informatiesystemen Nederland B.V.
1983 – 1985:
verkoper computersystemen, N.V. Nederlandse Gasunie, Computercentrum Groningen B.V.
1986 – 1998:
consultant, RMA Marketing B.V. (Recht Management Automatisering)
1986 – heden:
universitair docent informaticarecht, Erasmus Universiteit Rotterdam
407
