Jaarverslag Pioneering

Jaarverslag

2012

2012

Jaarverslag Pioneering

| pagina 2 |

Pioneering Jaarverslag 2012 Inhoudsopgave:

1. Innoveren doe je samen, Jan Bron 2. Innovatie en ondernemerschap als bron voor economische groei, Theo Rietkerk 3. Evenementen en Bijeenkomsten 4. Werkplaats “Vernieuwend Ondernemen in de Bouw” • Programmabureau • Twents OpdrachtgeversForum 5. Cluster Integraal Bouwen • Werkplaats Building Information Modeling • Werkplaats Systems Engineering 6. Cluster Industrieel Bouwen & Productontwikkeling • Werkplaats Individueel Duurzaam Flexibel Bouwen: • Werkplaats Master Industrieel Ontwerp • Werkplaats Productontwikkeling: 7. Cluster Verduurzamen Bestaande Bouw • Werkplaats Conversie en Hergebruik • Werkplaats Resultaatgericht Vastgoedonderhoud • Werkplaats Klimaat Neutraal Renoveren 8. Cluster Innovatie in de GWW • Werkplaats Innovatieve Toepassingen in de GWW 9. Financiën 10. Vooruitblik, Bas van der Veen 11. Deelnemers 12. Colofon

| pagina 3 |

| pagina 4 |

Voorwoord Jan Bron Innoveren doe je samen Het afgelopen jaar is voor de bouw zeker niet altijd even positief geweest. Dat dit doorwerkt in de hele bouwkolom zal voor iedereen duidelijk zijn. Daarom zijn wij extra blij met het vertrouwen dat onze leden ook afgelopen jaar in ons hebben gehad. Vertrouwen dat zich niet alleen uitte in een hoge opkomst bij onze bijeenkomsten. Ook hebben we in 2012 een lichte stijging in het aantal deelnemers gehad. Het doet mij als voorzitter van het bestuur goed om te merken dat al onze partners nog steeds gezamenlijk werken aan een sterkere bouwsector in Twente. Het netwerk is daarbij belangrijk, ook buiten de regio. Juist in slechtere tijden kun je het vaak alleen redden door voorop te blijven lopen, in kennis en kwaliteit. Pioneering stimuleert dit in samenwerkingsverbanden tussen de vier O’s: Onderwijs, Overheid, Ondernemen en Onderzoek. Door in pilots samen te werken aan innovatie verwerven we een kennispositie waar we trots op kunnen zijn. En niet alleen in Twente maar inmiddels ook buiten de regio worden wij op de voet gevolgd en steeds vaker om advies gevraagd. Tijd van oogsten Dit jaarverslag toont u de prachtige resultaten die we ook dit jaar weer met onze werkplaatsen hebben behaald. We zijn nu vier jaar op weg en we zijn inmiddels begonnen met oogsten. Na een initiatieperiode die altijd veel tijd en energie kost, is het ook goed voor alle werkplaatsdeelnemers in de projecten te zien wat samenwerking kan opleveren. Dat dragen wij, maar ook zeker de betrokken deelnemers, uit. Verder ontwikkelen De resultaten uit een pilot zijn vaak leidend voor een eventueel vervolg. Binnen projecten van Pioneering kijken alle partijen met elkaar naar verbeterpunten en succesfactoren die op nieuwe projecten toegepast kunnen worden. Dit proces wordt evenals de pilot samen doorlopen, op een transparante wijze. Want juist deze transparantie is bepalend voor een succesvolle samenwerking.

Samenwerking In het afgelopen jaar is regelmatig in de clusters samengewerkt. Hiermee zetten we al een lijn uit die aansluit bij een veranderende structuur en die past bij een projectorganisatie. Deze clustering biedt in onze ogen veel voordeel vanwege de vele kennis die in zo’n club zit. Maar ook tussen de clusters vonden kruisbestuivingen plaats. BIM-RGVO en BIM-SE zijn hier goede voorbeelden van. Tot slot Wij hopen dat ook dit jaarverslag weer een goed beeld geeft van onze activiteiten die wij niet alleen mét maar ook vóór onze leden uitvoeren. Deze leden zijn heel bepalend voor de wijze waarop Pioneering een toekomst heeft. Daarom hopen wij ook de komende tijd veelvuldig met u het gesprek aan te gaan. Waar liggen de behoeften en hoe kunnen we samen sterk zijn in een tak van sport waar Twente trots op is: de bouw! Ik wens u veel leesplezier, Drs. Jan Bron Voorzitter Stichting Pioneering

| pagina 5 |

Samenwerking van het bedrijfsleven, onderwijs en overheid essentieel De crisis in de woningbouw heeft de markt veranderd. De aanbiedersmarkt verschuift naar een vraagmarkt en innovatie en duurzaamheid nemen een steeds prominentere plek in. De bouwsector, overheid en woningcorporaties zoeken naar manieren om in die nieuwe markt te opereren. Bijvoorbeeld door producten en technologieën te ontwikkelen, samen te werken in ketens en nauwe contacten te onderhouden met kennisinstellingen. Bedrijfsleven, onderwijs en overheid Vanuit haar verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling van de regionale economie heeft de provincie Overijssel, samen met Regio Twente, de afgelopen jaren fors geïnvesteerd in Pioneering. Hiermee is een platform van en voor de bouw opgezet dat onderdeel uitmaakt van de regionale infrastructuur. Er zijn via dit platform veel initiatieven, ideeën en belangen van partijen in de woningmarkt bij elkaar gekomen en uitgewerkt tot concrete innovaties waarbij nadrukkelijk is geïnvesteerd in duurzaamheid. Het is hiermee een voorbeeld van samenwerking van het bedrijfsleven, onderwijs en overheid. Concurrentiekracht bouwsector Provincie Overijssel blijft investeren in de bouw. De komende jaren staat voor de provincie de ondernemer, samen met de kennisinstellingen centraal. Wij zetten in op het stimuleren van innovatie en ondernemerschap als bron voor economische groei. De provincie ziet zichzelf daarbij niet als dé redder van de bouw in Overijssel. Wij zetten in op het versterken van de concurrentiekracht van

| pagina 6 |

Theo Rietkerk Innovatie en ondernemerschap als bron voor economische groei de sector door het stimuleren van vernieuwende businesscases met toekomstperspectief en door anticyclisch te investeren. De grote maatregelen zoals ontwikkelingen rond de verhuur van woningen en woningcorporaties en het hypotheekrenteaftreksysteem moeten echter van het kabinet komen. De kansen voor de ‘vernieuwende bouw’ zitten vooral in de verbindingen (cross-overs) met de sectoren HTSM en Energie. Daarbij zetten wij in op hightech toepassingen en energiebesparing. Voor beide thema’s heeft de provincie de komende jaren ruim middelen beschikbaar om een versnelling teweeg te brengen.

Met de oprichting van een innovatiefonds in 2013 willen we, samen met Regio Twente, voorzien in de financieringsbehoefte van innovatieve, snelgroeiende Overijsselse bedrijven, waarmee het ook aantrekkelijker wordt voor andere financiers om mee te gaan.

Energiefonds Overijssel en innovatiefonds Met het energiefonds (€ 250 miljoen) geven we een gerichte impuls aan de ontwikkeling van duurzame energieopwekking (€ 150 miljoen) en energiebesparing door woningcorporaties (€ 100 miljoen). Met de woningcorporaties hebben wij in dit kader een convenant afgesloten. Daarnaast hebben we voor particuliere woningeigenaren nog een regeling buiten het energiefonds, waarvan we eveneens een investeringsimpuls van zo’n € 100 miljoen verwachten. Alleen al voor de bouwsector voorzien we met de financiering van de provincie een extra omzet van 100-200 miljoen euro aan de uitvoering van energiebesparingsmaatregelen in de bestaande woningvoorraad. Voor bouwbedrijven betekent dit wel een transformatie van grootschalige nieuwbouw naar een individuelere aanpak in de bestaande bouw.

Vakkundig personeel Juist nu de sector grote behoefte heeft aan extra impulsen en er een overschot aan arbeidskrachten is, ligt er ook een opgave om gezamenlijk te komen tot een vernieuwende aanpak waarbij voor de toekomst voldoende vakkundig personeel wordt opgeleid. Hierover is de provincie met een vertegenwoordiging van de bouw, werkgevers en onderwijs in gesprek. En de provincie zal zoeken naar mogelijkheden om als launching customer op te treden.

| pagina 7 |

Er liggen met deze twee fondsen kansen voor de sector op het gebied van renovatie, groot onderhoud en transformatie van leegstaande gebouwen, energiebesparing, (her) gebruik van hoogwaardige materialen (zoals nanotechnologie), het verminderen van afval en levensbestendig bouwen.

Huidige ontwikkelingen in de bouw (innovatie, energie en arbeidsmarkt) sluiten aan op de investeringsagenda van de provincie Overijssel. Ik daag Pioneering uit om hier haar rol op te pakken door als schakel tussen de triple helix te fungeren, door haar leden te ondersteunen en in te spelen op nieuwe kansen. Theo Rietkerk, gedeputeerde Economie, Energie en Innovatie Provincie Overijssel

Evenementen en Bijeenkomsten Terugkommiddag RGVO-projecten, 16 januari Op de locatie Projectbureau Hart van Zuid kwamen op 16 januari de deelnemers van de werkplaats Resultaatgericht Vastgoedonderhoud wederom bij elkaar om van elkaars ervaringen met RGVO-projecten te leren. Deze middag stond in het teken van het delen van ervaringen vanuit verschillende vakdisciplines door een aantal bedrijven. Op basis van een actueel project werden op de specifieke projectdetails, het stappenplan en de huidige stand van zaken ingegaan.

Bezoek woningbouwproject Rombout Verhulst in Almelo, 20 januari Op vrijdag 20 januari 2012 werd door de werkplaats Systems Engineering een rondleiding georganiseerd door het appartementencomplex aan de Rombout Verhulstlaan in Almelo. Het appartementcomplex is een uniek project doordat het project het eerste woningbouwproject is in Nederland waarbij Systems Engineering is toegepast. De opdrachtgever (AWS Beter Wonen) en de aannemer (Dura Vermeer) deelden eerst hun ervaring met SE, waarna levendige discussies ontstonden over het nut en de voordelen van de toepassing van SE. Volgens de opdrachtgever en -nemer stop je met SE extra tijd en energie in het voortraject, maar verdien je dit in een later stadium dubbel en dwars weer terug. Hierna volgde een rondleiding door het appartementencomplex.

en Hergebruik en hun vakdocenten. Na een weging mochten 2 van de 5 groepen hun plannen presenteren om mee te dingen naar de Conversieprijs. Vanuit de opleiding planologie heeft een groep studenten van Saxion Deventer een ontwerp gemaakt voor “the Corridor” te Enschede. Meet & Greet IDF, 9 februari Tijdens de Meet & Greet van de werkplaats Individueel Duurzaam en Flexibel bouwen is “het neusje van de demontabele bouw” gepresenteerd aan dertig vooraanstaande personen uit de bouwwereld. Een gemêleerd gezelschap bestaande uit opdrachtgevers, bouwbedrijven, installatiebureaus en bouwinnovators waren getuige van de presentatie van de eerste panelen van de “Modulaire Badkamer” van Pioneering. Filmopnamen Twents OpdrachtgeversForum, 12 maart Op 12 maart zijn de filmopnamen gestart voor de film die op het Congres Vernieuwend Opdrachtgeverschap zal worden getoond. Op 2 februari 2011 hebben twaalf partijen het Twents Opdrachtgevers Convenant ondertekend. Dit initiatief is verder voortgezet onder de naam Twents OpdrachtgeversForum. Een aanwassende groep opdrachtgevers komt sinds een jaar op regelmatige basis bijeen om voor het vernieuwend opdrachtgeverschap meer draagvlak te creëren en ideeën met elkaar uit te wisselen.

Uitreiking Pioneering Conversieprijs aan Planologiestudenten Saxion Deventer, 23 januari Op maandag 23 januari hebben planologiestudenten op Saxion hun eindpresentatie gegeven voor de werkplaats Conversie

| pagina 8 |

Debat over Leegstand in Twente druk bezocht, 15 maart De Werkplaats Conversie en Hergebruik heeft op 15 maart een Meet & Greet verzorgd in de vorm van een leegstandsdebat om de maatschappelijke discussie omtrent leegstand wat breder te voeren. Onder het motto “leegstand in Twents Vastgoed, samen werken aan de oplossing” vond dit debat plaats in de Jaargetijden in Enschede. Ondanks het mooie weer was de opkomst groot. Zo’n honderd deelnemers konden verhitte discussies volgen over dit actuele thema en ook zelf actief deelnemen.

Systems Engineering en BIM met elkaar combineren, 3 april In het kader van het project “Samenwerking BIM-SE” is een event georganiseerd over de methoden BIM en SE en hoe deze elkaar kunnen versterken. Doel van de bijeenkomst was om enerzijds inzichtelijk te krijgen waar we op dit moment staan en anderzijds om te kijken naar de mogelijkheden die het samen laten werken van deze twee methoden biedt. Enkele partijen in de infrasector hebben oplossingen op het gebied van het combineren van BIM en SE, waarbij vooral gekeken is hoe de verschillende softwarepakketten aan elkaar gekoppeld kan worden. Zij hebben hun ervaringen tijdens deze middag gedeeld. Deelnemers aan deze bijeenkomst zagen goede mogelijkheden voor het combineren van BIM en SE. BIM heeft een gestructureerde werkwijze nodig en vraagt om volledige | pagina 9 |

en transparante informatie, hierin biedt SE een oplossing. Anderzijds geeft BIM mogelijkheden om eisen aantoonbaar te maken en het keuzeproces te ondersteunen door visualisering, iets waar de SE werkwijze behoefte aan heeft. Congres Vernieuwend Opdrachtgeverschap: De motor voor innovatie en creativiteit, 12 april Het Twents OpdrachtgeversForum (TOF) presenteerde zich tijdens het Congres Vernieuwend Opdrachtgeverschap op donderdag 12 april als een open platform voor alle marktpartijen die het vernieuwend opdrachtgeverschap een warm hart toedragen. In de prachtige omgeving van de de Zwanenhof te Zenderen kwamen zo’n honderd bezoekers bijeen. De gasten werden ontvangen met een lunch waarbij in een ontspannen sfeer werd gesproken over wat deze middag kan betekenen voor de bouw. Dit werd ondersteund door de TOF-film die is samengesteld van uitspraken door TOF-deelnemers.

ROC te gast bij het project Flora Domijn, 17 april Op 17 april brachten 25 docenten en medewerkers van het MBO College Bouw, Infra & Interieur van het ROC van Twente een bezoek aan een pilotproject van de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren van Pioneering. In het kader van hun duurzaamheidsdag waren ze te gast bij het project Flora Domijn. In opdracht

van Domijn renoveert Nijhuis Bouw grondig 195 woningen uit 1928. Het energielabel van de woningen wordt verbeterd van label E of F naar label A. Veldtocht Dynteq: De geïntegreerde Powerbox, 17 april De werkplaats Productontwikkeling ging op 17 april op veldtocht naar Dynteq in Enschede. Dynteq is een innovatief industrieel ontwerpbureau dat in 2005 gestart is als spin-off van de Universiteit Twente. Dynteq combineert verschillende vakdisciplines en realiseert zo een integrale productontwikkeling. Na een warm ontvangst met koffie, thee en koeken vertelde Christiaan Haverslag, mede-eigenaar van Dynteq, over de aanpak van productontwikkeling in het algemeen en specifiek voor de bouwsector. Recente productontwikkelingen zijn de bakfiets met elektrische trapondersteuning, de powerpack aggregaten, een nieuw serreconcept en de Powerbox voor Kersten Retail.

deelnemers aan het Lab vertelden hun beweegreden om deel te nemen aan het lab en welke mogelijkheden het hun bood.

Twents OpdrachtgeversForum op Ontbijtsessie Innoversum 2012, 9 mei Op 9 mei vond voor de derde keer het innovatiecongres Innoversum plaats. In het programma was aandacht voor de marktontwikkeling in duurzaamheid, zorg en veiligheid. Bestaande maatschappelijke problemen werden gepresenteerd voor ondernemers met een potentiele oplossing. De Bouwacademie Twente (Ten Kate Huizinga accountants en belastingadviseurs, Du Gardijn en Damsté advocaten en notarissen) nodigde voor een ontbijtdebat hun deelnemers uit in de Grolsch Veste. Ruim veertig deelnemers discussieerden met elkaar onder leiding van Arie Kraaieveld over diverse bouwgerelateerde stellingen.

Pioneering presenteert zich op Building Holland, 17 t/m 19 april In de RAI vond van 17 tot 19 april de bouwbeurs Building Holland plaats. In een stand van drie Universiteiten uit ons land presenteerde de Universiteit Twente samen met de werkplaatsen IDF en MIO van Pioneering de modulaire badkamer. Elma Durmisevic gaf een presentatie van de ontwikkeling van het Green Transformable Building Lab dat in ontwikkeling is in samenwerking met Pioneering. Meerdere

| pagina 10 |

Meet & Greet INN2GW: Kristalbad, 15 mei De werkplaats IN2GWW was op dinsdag 15 mei gastheer van de Meet & Greet “Kristalbad” te Enschede. Werkplaatsdeelnemer waterschap Regge en Dinkel gaf voor ruim vijftig personen een presentatie over hun project Kristalbad dat momenteel in uitvoering is. Kristalbad is een bijzonder en innovatief infraproject, gelegen tussen Hengelo en Enschede. De noodzaak voor waterberging wordt gecombineerd met een nieuw concept van ecozuivering dat uniek is in Nederland. Samen met ecologische doelen en recreatie is dit project uitgewerkt tot een ruimtelijk kwalitatief sterk en krachtig ontwerp.

Principes van de nieuwe PVT-module, 24 mei Pioneering was op 24 mei te gast bij Solar Quatro in Bentelo voor een presentatie over en een rondleiding naar de nieuwste PVT-modules. Ondanks het prachtige weer kwamen er maar liefst 44 deelnemers naar deze veldtocht. Na verwelkoming van de deelnemers door Joke Bults, chef werkplaats Productontwikkeling, presenteerde Johan Veldhuis van Solar Quatro de principes van de nieuwe PVT-module.

| pagina 11 |

Ministerie BZK bezoekt duurzaamheidsproject, 29 mei Op 29 mei bracht het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koningrelaties een bezoek aan Twente. Directeur Ferdi Licher (Kennis en Verkenningen) was te gast bij Linda van Asselt van de Regio Twente, projectleider van de Twentse Duurzaamheidsagenda, is focus aan te brengen in de kansrijke en verbindende initiatieven in Twente, zodat door overheden, ondernemers, onderzoeks- en onderwijsinstellingen, gezamenlijk en gericht wordt opgetrokken bij het realiseren van een duurzame samenleving. Gezamelijk brachten ze een bezoek aan FloraDomijn, een pilotproject van Klimaatneutraal Renoveren.

Grensoverschrijdende meeting Energieverbruik, 31 mei Onze oosterburen, afkomstig uit de gemeenten Ennigerloh en Horstmar, en vertegenwoordigers uit de gemeenten Hardenberg en Winterswijk, waren 31 mei uitgenodigd om bijeen te komen. Alle vier gemeenten zijn deelnemers aan het INTERREGproject WarmUp, een project dat zich richt op duurzaamheid en milieubescherming door middel van CO2-reductie en energiebesparing. Naast bovengenoemde gemeenten woonden o.a. de gemeenten Enschede, Hengelo en Twenterand de KNR-bijeenkomst bij.

Pioneering presenteert zich op PIANOo congres, 7 juni Op het PIANOo congres op 7 juni heeft het Twents OpdrachtgeversForum zich gepresenteerd met een sessie gezamenlijk inkoop- en aanbestedingsbeleid. Hans Boes heeft op dit congres de rol van Pioneering, het Twents OpdrachtgeversForum (TOF) en de activiteiten binnen de werkgroep Vernieuwend Opdrachtgeverschap, vallend onder het TOF, duidelijk gemaakt. Een geïnteresseerde groep deelnemers van deze sessie heeft een beeld gekregen van de werkwijze in Twente onder het moto “met Twents vertrouwen samen bouwen”.

Presentatie Duurzaam innovatief Twents! Landschaphotel, 6 juni Op 6 juni vond een reguliere bijeenkomst plaats van de werkplaats Individueel Duurzaam en Flexibel bouwen. Sinds enige tijd nodigt de werkplaats hierbij bedrijven of instellingen uit die innovatief bezig zijn en een verbreding van kennis kunnen brengen binnen de leden van de groep. Bij deze bijeenkomst werd in hoofdlijnen het concept gepresenteerd van het Duurzaam innovatief Twents! Landschaphotel. Dit hotel is een initiatief van Michael Kok (Stichting Duurzaam innovatief Twents! Landschaphotel), Harald Droste (Droste’s Hotel en boederijlodges) en Hans Kloosterman (Kloos2). Nieuwste ontwikkelingen duurzaam bouwen op vierde congres GTBL, 8 juni Op 8 juni vond het vierde GTBL-symposium plaats, georganiseerd door de Universiteit Twente in samenwerking met Boosting en Pioneering. Dit symposium is bedoeld voor de uitwisseling van kennis tussen kennisinstellingen, industrie en deelnemers van Pioneering. Het symposium is een follow-up van het symposium van een jaar geleden over de ontwikkeling van het Green Transformable Building Lab. In drie sessies kwamen professionals uit het hele land aan het woord om hun kennis over flexibele bouw en de nieuwste ontwikkelingen over duurzaam bouwen te vertellen.

| pagina 12 |

Pioneering en kiEMT ontmoeten elkaar op Meet & Greet, 26 juni Tijdens de Meet & Greet Verduurzaming Bouw op 26 juni werden twee proeftuinen van de werkplaats Productontwikkeling behandeld middels presentaties en pilotbezoeken. Deze Meet & Greet werd gecombineerd met het CleanTech Café van kiEMT. Maar liefst zeventig deelnemers waren aanwezig bij deze bijeenkomst.

Kennis-uitrol: kansen voor een verbeterde samenwerking bij het in stand houden van vastgoed, 27 juni Ruim zestig leidinggevenden en deskundigen van opdrachtgevers en opdrachtnemers uit Oost-Nederland kwamen op woensdag 27 juni naar Enschede voor de RGVO-kennisuitrol. Woningcorporaties Domijn en De Woonplaats keken samen met de werkplaats Resultaatgericht Vastgoedonderhoud van Pioneering naar de kansen voor een verbeterde samenwerking tussen opdrachtgevers en –nemers bij het in stand houden van vastgoed. Daarbij is kennis van resultaatgericht vastgoedonderhoud (RGVO) een must. RGVO Terugkomontbijt, 11 juli Op de vroege ochtend van 11 juli werd in de Zwanenhof te Zenderen de RGVOterugkombijeenkomst gehouden. Na een voedzaam ontbijt opende om acht uur dagvoorzitter Gerard Salemink de ochtend. Hij nodigde alle aanwezigen uit om in drie minuten een pitchtalk te geven. Terwijl de strenge maar

| pagina 13 |

rechtvaardige klok aftelde, passeerden twintig pitches de revue. Het was even wennen, maar velen lukte het zelfs om in minder tijd hun verhaal te vertellen. Door het gevarieerde karakter van deze pitches vloog de ochtend voorbij. Er werd niet alleen teruggekeken, ook lopende en nieuwe RGVO-projecten en – diensten werden besproken. KNR-bijeenkomst: duurzame energie en smart grids, 2 oktober Duurzaam opgewekte energie en smart grids zijn naast maatregelen aan de schil van de woning veelbesproken onderwerpen voor de reductie van de CO2-uitstoot. Dinsdag 2 oktober werd hierover nagedacht en gesproken bij Cogas te Almelo tijdens een bijeenkomst van Klimaatneutraal Renoveren. Gastheer Michiel Kirch hield namens Cogas een welkomstwoord. De ruim zestig aanwezigen luisterden vervolgens geboeid naar Arno Wurkum van Cogas Duurzaam, die drie vormen van duurzame energie besprak: warmtekoudeopslag, biomassa en biogas. Alle drie vormen illustreerde hij met behulp van praktijkervaring. Namens de stichting SETS ging Peter van der Sluis van Alliander in op slimme netten.

Veldtocht ClimaRad Oldenzaal, 4 oktober Pioneering was op donderdag 4 oktober uitgenodigd voor een veldtocht bij ClimaRad te Oldenzaal. De deelnemers werden ontvangen door Hans Velten en Ralph Liedenbaum. Na een informele inloop gaf Hans Velten een presentatie over energiezuinigheid, ventilatie en de rol van ClimaRad hierin. Vervolgens was er discussie en interactie over onderwerpen als marktbewerking, fabricage (wat maak je zelf en wat kan een ander beter?) en ontwikkeling (wat doe je zelf en wat kan een ander beter?). Daarna volgde een rondleiding in twee groepen door het kantoor, de experimenteerruimte en het magazijn.

Innovation Award, 7 november Dit jaar werd voor de vierde keer de Innovation Award uitgereikt. Dit keer aan de meest vernieuwende opdrachtnemer in de bouw. Beoordelingscriteria waren onder andere in hoeverre het bedrijf vernieuwend (product of proces) is, hoe het staat met de continuïteit van vernieuwend ondernemerschap en hoe dit geborgd wordt in de organisatie. Uit de zes inzendingen Gebroeders van der Geest, Raab Karcher, Van Dijk Bouw, Haafkes, Klein Poelhuis en Reef Infra nomineerde een vakjury Gebroeders van der Geest, Raab Karcher en Van Dijk Bouw.Na hun presentaties verkoos het publiek Gebroeders van der Geest tot winnaar.

Pioneering Jaarevenement, 7 november Bijna driehonderd bezoekers kwamen op woensdag 7 november naar de Grolsch Veste voor het vierde jaarevenement van Pioneering. Deze inspirerende middag werd geleid door dagvoorzitter Wouke van Scherrenburg. Na de opening door Jan Bron, voorzitter van het bestuur van Stichting Pioneering, sprak Theo Rietkerk, gedeputeerde van de provincie Overijssel over de visie op strategie en economie in relatie tot bouw en ondernemen. De provincie wil de komende jaren actief innovatie en ondernemerschap stimuleren. Vervolgens was het woord aan Marlies van Wijhe, algemeen directeur van Van Wijhe Verf uit Zwolle (Wijzonol Bouwverven).

| pagina 14 |

Tweede bijeenkomst zzp’ers in de bouw in Oost-Nederland, 28 november De Kamer van Koophandel Oost Nederland heeft in het voorjaar in samenwerking met Stichting Pioneering een bijeenkomst georganiseerd om de slagkracht van zzp’ers in de bouw te vergroten. Hieruit kwam naar voren dat deze doelgroep sterk behoefte heeft aan ondersteuning op gebieden als netwerkwerken, communicatie en ondernemen. In dit kader werd op 28 november 2012 een tweede bijeenkomst georganiseerd voor deze doelgroep.

Symposium De adoptie van innovaties in de bouw, 19 december Op 19 december vond het symposium De adoptie van innovaties in de bouw plaats in de Drienerburght te Enschede. Dagvoorzitter en voorzitter van de werkplaats IDF Wim Sturris opende de bijeenkomst, waarna professor Joop Halman van de Universiteit Twente een korte inleiding gaf op onderzoeken van twee studenten die zij in het eerste deel van de middag presenteerden.

| pagina 15 |

Deze onderzoeken naar welke overwegingen een bepalende rol spelen bij woningcorporaties bij het besluit om een nieuw transformatieconcept toe te passen, waren inmiddels zover gevorderd dat het spiegelen aan opdrachtgevers en opdrachtnemers van grote toegevoegde waarde was.

| pagina 16 |

Werkplaats Vernieuwend Ondernemen in de Bouw Programmabureau De verbindende schakel tussen de werkplaatsen van Pioneering, de werkplaats Vernieuwend Ondernemen in de Bouw (VOIB), heeft ook in 2012 samen met alle deelnemers binnen Pioneering verder gebouwd aan projecten in de Twentse bouwsector. Binnen de werkplaatsen worden in projecten door meerdere partijen samengewerkt, waarvoor samenwerkingsovereenkomsten zijn opgesteld voor partijen. Daarnaast heeft de werkplaats tot taak alle kennis die is ontwikkeld binnen de projecten te delen binnen de gehele bouwkolom. Dit gebeurt bijvoorbeeld in nieuwsbrieven, door het organiseren van bijeenkomsten en symposia en het ontwikkelen van leergangen. Ook neemt de werkplaats veelal de lead of is betrokken in de opstartfase van nieuwe projecten of bij initiatieven die van buiten Pioneering komen. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld het opzetten van een ZZP-bouw netwerk voor Twente (samen met de Kamer van Koophandel) het mede initiëren van leerkringen voor de Stichting Achterhoek Duurzaam Verbouwen, de Twentse Duurzaamheidsagenda van de Regio Twente, Sets, de maatschappelijke inversteringsopgave “Duurzaam Wonen en Werken in Enschede” en “Slim Energiehuis” van de provincie Overijssel en Syntens. Nu het programma meer volwassen is geworden, zoekt Pioneering steeds vaker de samenwerking met andere innovatieve

| pagina 17 |

en duurzame initiatieven elders in het land zoals het Bouw Innovatie Partnership. Daarnaast werkt Pioneering samen met vele brancheorganisaties, zowel binnen als buiten Twente. Samen met Vernieuwing Bouw heeft Pioneering een aantal van haar projecten bezocht. Hierbij gaven deelnemers uit het project uitleg over de aanpak en de resultaten die zijn behaald en kwamen gezamenlijke thema’s als procesverbetering en duurzaamheid aan bod.

Pioneering werkt steeds meer naar een integraal programma toe. Binnen projecten wordt door de werkplaatsen de samenwerking gezocht waardoor het aantal werkplaatsoverstijgende projecten steeds groter in aantal geworden is. Goede voorbeelden hiervan zijn BIM-SE en BIM-RGVO. Inmiddels zijn hiervan pilots afgerond en hebben studenten hier onderzoek voor en naar verricht.

Het Twents opdrachtgeversforum Wij zien dat onze inspanningen op het gebied van vernieuwend aanbesteden veel succes hebben gehad en ook in 2012 hebben zo’n vier nieuwe partijen zich bij het in 2011 opgerichte Twents OpdrachtgeversForum aangesloten. Tijdens het congres in april namen meer dan honderd deelnemers kennis van thema’s die met Vernieuwend Opdrachtgeverschap te maken hebben. Om aan de grote hoeveelheid verzoeken te kunnen voldoen wil het opdrachtgeversforum op meer momenten in het jaar de markt bevragen over wat er speelt. Tevens wordt de roep om een opdrachtnemersforum op te richten naast dit huidige forum steeds groter. Plannen om dit uit te zetten zijn aan het eind van 2011 opgestart.

Aan de hand van brainstormsessies is de eerste opzet voor een plan Pioneering 3.0 tot stand gekomen. Geïnspireerd door de huidige samenwerking en vol enthousiasme hebben alle voorzitters en chefs van de werkplaatsen samen met bestuursleden een opzet gemaakt voor ontwikkeling van een zelfstandig Pioneering. Medio 2013 zal hieraan verder gestalte worden gegeven met meerdere Pioneeringdeelnemers, bestuur en programmabureau.

Vernieuwend Opdrachtgeverschap De bouw is een belangrijke sector in Twente. Omdat het gebleken is dat de bouw in vergelijking met andere sectoren meer moeite heeft om innovaties door te voeren, wil het Twents OpdrachtgeversForum de kansen die er liggen in de bouw stimuleren. Het daagt zichzelf uit vanuit de missie “als opdrachtgever innovaties in de bouw stimuleren die leiden tot duurzame en klantgerichte bouwproducten”.

Kennis en ervaringen uitwisselen: Hoe kunnen we elkaar helpen? De deelnemende opdrachtgevers, zowel in de bouw als in de GWW, hebben ieder hun specifieke kennis en ervaring opgedaan in het vernieuwend opdrachtgeverschap. De leden nodigen ook (externe) partijen uit om hun kennis binnen het forum te delen. Gesprekken met Aedes, Bouwend Nederland en HBO-raad Bouw zorgen voor de nodige verdieping. Een andere rol als opdrachtgever vergt ook een omslag in denken en doen van de organisatie die met de uitvoering van de diverse fasen is belast. Het opdrachtgeversforum onderzoekt binnen de organisatie de interne mogelijkheden van vernieuwend aanbesteden. De deelnemers spiegelen elkaar in hun rol als professioneel opdrachtgever. Organisaties als Aedes worstelen met dezelfde vraagstukken. In overleg zien zij of zij elkaar kunnen versterken.

| pagina 18 |

Resultaten Het opdrachtgeversforum krijgt buiten Twente een steeds grotere naamsbekendheid. Zo is het door PIANOo Expertisecentrum Aanbesteden gevraagd om op 7 juli in Den Haag de werkwijze te presenteren. Ook op de landelijke docentendag Bouw en Ruimte bleek tijdens de presentatie in november het belang van een forum van opdrachtgevers in regionaal verband. Ontwerpteams Binnen Pioneering zijn al met succes diverse nieuwe bouwteams gestart, of beter gezegd ‘ontwerpteams’, waarin partijen gedurende de ontwikkelfase van een project meer samenwerken. De teams zijn opgestart vanuit de werkplaatsen Inn2GWW, Systems Engineering en Resultaatgericht Vastgoedonderhoud. Voor IN2GWW is het Bouwteam Daarlerveen inmiddels afgerond. Het rapport met de bevindingen wordt in maart 2013 aangeboden aan de gemeente Hellendoorn. Onderzoek Voor de gemeente Enschede is onderzoek gedaan naar de faalkosten in het binnenstedelijke gebied. Na enkele gesprekken bleek dat deze kosten niet in de techniek maar juist in de uitzetting van de juiste vraag zaten. Voor woningcorporatie De Woonplaats is onderzoek gedaan naar de kosten die de gehanteerde vorm van aanbesteden met zich meebrengt. Vanuit de provincie Overijssel is het Twents OpdrachtgeversForum bezig met de vraag of in de aanbesteding voor het saneren van daken met asbest op bedrijventerreinen ook vormen van maatschappelijk verantwoord ondernemen meegenomen kunnen worden.

| pagina 19 |

Jeroen Hatenboer, gemeente ENSCHEDE:

“Twents opdrachtgeversforum wordt volwassen” Onder leiding van de nieuwe voorzitter Jeroen Hatenboer slaat het Twents OpdrachtgeversForum een vernieuwende koers in. Jeroen Hatenboer is als wethouder van de gemeente Enschede een voorzitter die vernieuwingen een warm hart toedraagt. Onderzoeksvragen die vanuit de markt binnenkomen worden via het forum gekoppeld aan de juiste lectoren, onderzoekers en studenten. Pilotprojecten waarin het nieuwe aanbesteden is toegepast, worden gemonitord en de resultaten komen in een rapport met daarin de aanbevelingen. De stelling van Jeroen Hatenboer hierin is dat vernieuwend aanbesteden níét aanbesteden is. Op basis van een gezamenlijk te realiseren kwaliteitsproduct moet de uitvraag compact omschreven zijn. In plaats van dat mensen vanuit juridisch oogpunt naar de wereld kijken, zou inhoud moeten prevaleren. Dit voorjaar start het forum met een symposium vernieuwend aanbesteden. Het Twents OpdrachtgeversForum wil nadrukkelijker met de markt communiceren opdat de aandachtspunten waarmee het forum zich bezighoudt duidelijk worden. Ook geven de gesprekken met opdrachtnemers aan dat zij vaker een moment van overleg wensen met zowel de opdrachtgevers en opdrachtnemers. Hiervoor zijn de eerste initiatieven opgezet. Vertrouwen In het Opdrachtgeversforum kijken de deelnemers waar de barrières liggen en wat zij kunnen doen. Zij leren van elkaars projecten. De forumleden komen elk kwartaal bij elkaar om kennis te delen. De ambitie is om op een open transparante manier, te komen tot kennisdeling.

| pagina 20 |

Cluster Integraal bouwen Werkplaats Building Information Modeling Doelstelling en visie De essentie van Building Information Modeling (BIM) ligt in het integraal samenwerken tussen de diverse disciplines. Steeds meer bedrijven verdiepen zich in BIM en ook steeds vaker stellen opdrachtgevers de werkwijze verplicht. De werkplaats BIM wil successen en problemen aan het daglicht brengen door middel van analyse en observatie van BIM-implementatie in de praktijk. Dit kan uitkomsten en opbouwende ondersteuning bieden om een brede inzet van BIM in de Twentse bouwpraktijk te realiseren. De werkplaats richt zich vooral op procesanalyses en -beschrijvingen en oplossingen voor een brede integrale BIM-aanpak. Door een rechtstreekse koppeling met de kennisinstellingen (ROC, Saxion, UT) zal het kennisniveau in zowel het onderwijs als bij de lokale bedrijven groeien. Hiermee zal de werkplaats BIM een belangrijke bijdrage leveren aan een verbeterde positie van de Twentse bouw.

nieuwbouw van een zorglocatie van Ariëns Zorgpalet in Glanerbrug. Er is een kwalitatief onderzoek uitgevoerd naar de voor- en nadelen die ontstaan voor partijen die werken met BIM en er zijn aanbevelingen gedaan om het werken met BIM te verbeteren. In het onderzoek zijn aandachtspunten naar voren gekomen die van substantieel belang zijn in een BIM-proces. Vanuit deze aandachtspunten zijn aanbevelingen gedaan die mogelijk kunnen bijdragen aan een succesvolle toekomstige implementatie van een BIM-proces. Een voorbeeld hiervan is om een BIM protocol op te stellen waarin vastgelegd is wat het doel en het toepassingsbereik van BIM is in de initiële fase. Tevens wordt aanbevolen om afspraken te maken en vast te leggen met betrekking tot informatieoverdracht.

Afgeronde pilots Nieuwbouw Ariëns Zorgpalet te Glanerbrug Om te onderzoeken hoe de implementatie van BIM in de huidige bouwwereld verloopt, heeft de werkplaats een evaluatie uitgevoerd bij de

Deelnemers Saxion Vastgoed, Saxion, Universiteit Twente, ROC van Twente, IAA Architecten, VDNDP, Sänger IBCT, Dura Vermeer, Plegt Vos, Vibes, Itannex, Winkels Installatietechniek

| pagina 21 |

BIM Minor Een 25-tal studenten van de opleidingen Bouwkunde en Civiele Techniek van Saxion hebben meegedaan aan de BIM engineering minor, waarin stage bij een bedrijf gecombineerd wordt met lesdagen bij Saxion. Tijdens de lesdagen komt alles op het gebied van BIM aan de orde en tijdens de stage voeren de studenten opdrachten op het gebied van de praktijkthema’s van BIM uit. Het bedrijfsleven, de studenten en het onderwijs werken op deze manier gezamenlijk aan de ontwikkeling van BIM. De studenten onderzochten onder meer de samenwerking tussen BIM en SE, het genereren van beheer- en onderhoudsgegevens met behulp van BIM en BIM in een serveromgeving. Zes studenten die deel hebben genomen aan de BIM minor zijn nu werkzaam bij hun stagebedrijf.

Lopende pilots BIM-SE De werkplaatsen BIM en SE hebben een gezamenlijk pilotproject opgestart waarbij het voortraject van het project Begraafplaats Hellendoorn nogmaals is doorlopen. De bouwwerken op het terrein zijn met behulp van Systems Engineering ontwikkeld. Doel van de werkplaatsen is om het traject dat doorlopen is te analyseren en te kijken op welke manier en waar in het proces BIM kan worden toegepast en hoe BIM zou kunnen leiden tot betere oplossingen en/of een efficiënter proces. Vincent Jongman (student aan Saxion) heeft onderzoek gedaan naar hoe BIM- en SEsoftwarepakketten kunnen worden gekoppeld en hij heeft hiervoor een handleiding geschreven.

De Saxion studenten Steef Heijnen en Herwin Voortman zijn hiermee verder gegaan en hebben onderzocht hoe problemen voorkomen hadden kunnen worden door de toepassing van BIM en SE en hoe de softwarepakketten nog op andere manieren gekoppeld kunnen worden.

BIM-portal Alle kennis die binnen de werkplaats is opgedaan is vastgelegd in rapporten, casestudies, handleidingen en brochures. Om deze informatie beschikbaar te stellen aan geïnteresseerden is de BIM-portal ontwikkeld. De doelgroep voor deze informatie bestaat uit ondernemers uit de Twentse bouwpraktijk met de ambitie hun werkproces te optimaliseren door het toepassen van BIM. De BIM-portal is in 2012 in de lucht gegaan en de tot dusver behaalde resultaten van de werkplaats zijn hier te vinden. In 2013 zal de BIM-portal verder worden uitgebreid.

| pagina 22 |

BIM-RGVO In een vroegtijdig stadium van het ontwerp van een gebouw inzicht krijgen in het onderhoud tijdens het gebruik, dat is wat we eigenlijk allemaal tijdens het ontwerpen van gebouwen willen. Dus voor verschillende ontwerpscenario’s voorspellingen kunnen doen over de onderhoudskosten. Deze gedachte hebben de werkplaatsen BIM en RGVO opgepakt. Aan de hand van een casus is gekeken of deze ambitie toepasbaar is binnen BIM- en RGVO-software. Om het concreet te houden is van het Epy Drost gebouw van Saxion een verdieping in de verschillende LOD’s (Levels Of Development) uitgewerkt en daaraan zijn een aantal onderhoudsaspecten gekoppeld. Een belangrijk punt hierbij is om de softwaretalen van deze pakketten met elkaar te laten communiceren.

BIM-game Vaak wordt het werken met een Building Information Model onderschat door partijen uit de bouwkolom. Het is niet simpel en alleen een software-update; het vergt een nieuwe manier van samenwerken. Om het overstappen naar BIM succesvol te laten zijn, is het noodzakelijk dat de partners duidelijk vastleggen hoe de nieuwe manier van samenwerken vorm krijgt. Om dit proces te ondersteunen ontwikkelt de werkplaats een

| pagina 23 |

BIM-game, die de partijen voorafgaand aan een project kunnen spelen. Het voordeel van een spel, voor de sprong in het diepe, is dat de partners verschillende rollen kunnen aannemen en de uitdagingen die hierbij horen leren begrijpen. BIMCaseweek De Pioneering BIMCaseweek is een workshop voor deelnemers die zich (verder) willen verdiepen in het werken met Building Information Modeling (BIM). Tegelijkertijd informeren deskundigen de bezoekers op een BIMBeurs. Tijdens de Pioneering BIMCaseweek wordt een bouwproject van een opdrachtgever voorbereid. In een proces van vier dagen met evaluatie- en overlegmomenten, wordt toegewerkt naar een zo hoog mogelijk BIMgehalte. Om de deelnemers hierin uit te dagen worden drie teams samengesteld die met elkaar een competitie aangaan. Het project omvat een gebouw met infrastructuur, zodat voor beide disciplines voldoende uitdaging aanwezig is. De week is gepland van 12 tot 15 maart 2013.

Afgeronde onderzoeken Onderzoek BIM-SE Vincent Jongman heeft in het kader van de BIM-minor bij Saxion onderzoek gedaan naar de combinatie van Systems Engineering en BIM. Deze twee methodieken zijn bedacht om een project efficiënter te doorlopen en betere resultaten te verkrijgen. Dit leidt uiteindelijk tot een klantgerichter product, een reducering van de risico’s en minder faalkosten. Echter, het zijn twee verschillende methoden die verschillend van elkaar werken. Dit onderzoek is erop gericht de raakvlakken tussen deze systemen te vinden en een samenwerking te genereren. Op deze manier worden de voordelen van beide methodieken benut, wat leidt tot een beter product en bouwproces.

punten van het ontwerpproces kunnen BIM en SE elkaar versterken en hoe kunnen deze twee methoden samen worden toegepast. Begin 2013 wordt dit onderzoek afgerond en komt het onderzoeksrapport beschikbaar. Uit het onderzoek komt naar voren dat de software van SE (Relatics) gekoppeld kan worden aan de BIM software (Revit) door middel van een URL. Aan de objecten uit het BIM model kunnen dan de SE eisen uit Relatics gehangen worden, waardoor per object inzichtelijk is wat de eisen zijn. Om de URL’s automatisch te genereren, waardoor veel tijd en werk bespaard kan worden, zou hiervoor een applicatie ontwikkeld moeten worden.

Lopende Onderzoeken Toepassing BIM-SE Steef Heijnen en Herwin Voortman hebben, als vervolg op het onderzoek van Vincent Jongman, onderzocht wat de beste koppeling is tussen BIM en SE. Het doel is om de twee systemen met elkaar te laten samenwerken. Voor dit onderzoek werd het pilotproject Begraafplaats Hellendoorn gebruikt. De hoofdvraag van dit onderzoek is: Op welke

| pagina 24 |

Hans Wichers Schreur, Saxion Vastgoed

“Iedereen ziet de voordelen van BIM” In september 2012 werd de nieuwe vleugel van Saxion in Deventer geopend. Voor de bouw van deze school, van 4.500 vierkante meter, maakten alle partijen vanaf de ontwerpfase gebruik van BIM. Hans Wichers Schreur van Saxion Vastgoed: “We denken dat BIM een goede methode is omdat je hierdoor een meer geïntegreerde samenwerking met andere partijen krijgt en daardoor een beter product. Door het tekenen in 3D konden wij al in een vroeg stadium goed communiceren met onze gebruikers. Ze kunnen zien waarvoor ze kiezen en het is ook geworden wat iedereen dacht. BIM is met name goed gegaan in de ontwerpfase. De samenwerking tussen adviseurs, installateurs, architecten en de afstemming met de opdrachtgever verliep goed. Daarna is het project ook in 3D aangeleverd bij de aannemer, maar die heeft zelf nog onvoldoende gebruik gemaakt van BIM in de uitvoering. Het gebruik van 3D-gegevens op de bouw blijkt toch nog

| pagina 25 |

lastig te zijn. Ook wilden we na afloop de gegevens in 3D terug van de aannemer voor de beheerfase en de verwerking daarvan duurde lang. De overgang van de ontwerp- naar de bouwfase kan dus nog beter. Je merkt dat het voor iedereen nog nieuw, wennen en oefenen is. Iedereen ziet de voordelen van BIM, maar dat veranderproces moet je niet onderschatten. We gaan het zeker meer toepassen, ook bij de nieuwbouw van Saxion in Enschede, maar we overwegen om dan een regisseur aan te stellen die dit traject begeleidt.”

| pagina 26 |

Werkplaats Systems Engineering

Doelstelling en visie Pioneering stelt dat Systems Engineering (SE) de efficiency van het specificatie- en ontwerpproces en de uiteindelijke uitvoering vergroot. De resultaten van Systems Engineering zijn goed doordachte en innovatieve oplossingen, die voldoen aan alle eisen en die binnen de gestelde tijd en budgetten gerealiseerd kunnen worden. De werkplaats Systems Engineering streeft ernaar dat SE als standaardmethode bij bouwprojecten in Twente gebruikt wordt en opgenomen wordt in bouwgerelateerde opleidingen. Dit willen wij bereiken door pilotprojecten met SE uit te voeren waarbij het kennisniveau betreffende SE bij de verschillende deelnemende partijen wordt verhoogd. Deze opgedane en beschikbare kennis wordt tevens verankerd in het onderwijs. De basisgedachte van de werkplaats SE is dat Systems Engineering kan leiden tot een verbetering van de concurrentiepositie en de vitaliteit van de Twentse bouwsector. Bouwgerichte ondernemingen in Twente kunnen zich door de toepassing van Systems Engineering sneller ontwikkelen tot kennisgedreven, marktgerichte en productontwikkelende ondernemingen.

Afgeronde pilots Lijninfrastructuur N34 De N34 is de provinciale weg tussen Ommen en de aansluiting op de A28 nabij Groningen. Het deel tussen ‘De Witte Paal’ en Hardenberg wordt omgebouwd tot een stroomweg (honderdkilometerweg). Het project wordt door de provincie Overijssel en Tauw opgepakt met Systems Engineering. De werkplaats heeft in samenwerking met de provincie en Tauw een methode ontwikkeld waarmee softe eisen concreet gemaakt kunnen worden. Bijvoorbeeld aspecten zoals duurzaamheid, ruimtelijke kwaliteit en ecologie. Met behulp van de methode kunnen kwalitatieve operationele aspecteisen vertaald worden naar functionele- en prestatie-eisen. In het voorjaar van 2013 zal een rapport uitkomen waarin het aspect duurzaamheid is ontrafeld en uitgewerkt voor een praktijkcase. Daarmee wordt concreet gemaakt hoe duurzame infrastructuur eruit kan zien.

Deelnemers Universiteit Twente, Saxion, ROC van Twente, AWS Beter Wonen, Dura Vermeer Bouw Hengelo B.V., Unica, De Witte van der Heijden architecten, Hegeman+, Provincie Overijssel, Tauw, Gemeente Hellendoorn, Nijhoff Architecten, Schothans Bouwbedrijf, Elektro Installatiebedrijf Heinen B.V., Installatiebedrijf Van Dijk

| pagina 27 |

Begraafplaats Hellendoorn De gemeente Hellendoorn heeft een nieuwe begraafplaats gerealiseerd aan de Meester Ponsteenlaan in Nijverdal. Dit project heeft de gemeente met behulp van Systems Engineering opgepakt en de werkplaats heeft de partijen daarbij ondersteund. Het project heeft betrekking op drie objecten, namelijk het hekwerk (ingang), de sanitairvoorziening en het dienstgebouw. In dit project heeft SE geleid tot goed doordachte en slimme ontwerpen. Dit komt omdat de methode niet alleen naar de uiterlijke verschijningsvorm kijkt, maar vooral ook naar de functionaliteit. Een ander voordeel van SE zien de deelnemers in het secuurder werken en het alert worden op elkaars fouten.

Review Combiplan In 2010 deed Marc van den Berg (student aan de UT) in opdracht van de combinatie Leo ten Brinke (CLtB) en Pioneering onderzoek naar de keuringsprocessen bij Combiplan. Hij keek in hoeverre de werkwijze overeenkomt met de theorie over SE, de verwachtingen van de opdrachtgever en de eisen uit het contract. De gehanteerde werkwijze bleek een praktische oplossing te zijn die kan rekenen op voldoende draagvlak. Daarnaast zijn enkele aanbevelingen gedaan. Ruim een jaar hierna had CLtB nogmaals de behoefte om de werkwijze tegen het licht te houden. De werkplaats heeft deze review uitgevoerd. De resultaten zijn begin 2013 beschikbaar. (foto’s Emile Willems fotografie)

| pagina 28 |

Geert Nijhoff, Nijhoff Architecten:

“Binnen het budget dankzij Systems Engineering” Bij de ontwikkeling van de begraafplaats in Hellendoorn is Systems Engineering toegepast. Voor Geert Nijhoff van Nijhoff Architecten was deze ervaring voldoende om zich meer te verdiepen in SE. “Door Systems Engineering realiseerden we een project binnen het budget van de opdrachtgever. Het budget was heel minimaal en alle partijen waren zich hier goed van bewust. Doordat nu begrip ontstond bij alle partijen, hadden we minder strijd en meer overleg. Dankzij Robin de Graaf namens Pioneering bleven we niet zwemmen. “Ik was geïnteresseerd in SE omdat ik denk dat je met zijn allen meer kwaliteit kunt leveren. Ik denk dat je juist door Systems Engineering op een andere manier naar oplossingen, ook in het ontwerp, gaat kijken. Een ontwerp moet niet alleen een mooi plaatje zijn, alles moet kloppen – ook de techniek en het gebruik van de ruimte.

| pagina 29 |

“Dit project was eigenlijk te klein voor SE. Het vergt namelijk veel vergadertijd en uitgebreide rapportages in Excel en dat is voor een klein project wel eens irritant. Bovendien zijn we iets te laat begonnen met SE in dit project. Doordat er al plaatjes lagen, kon de SE-methode niet helemaal toegepast worden. Je bent dan niet meer helemaal vrij in het bedenken van een oplossing. Ik zou daarom graag een groter project doen met SE. Op basis van de begraafplaats denk ik dat er verbeteringen mogelijk zijn, bijvoorbeeld door de manier van rapporteren te stroomlijnen. Een combinatie met BIM lijkt me logisch.”

Rombout Verhulstlaan Woningstichting Beter Wonen uit Almelo heeft Systems Engineering toegepast bij de ontwikkeling van een seniorenappartementencomplex aan de Rombout Verhulstlaan in Almelo. De werkplaats heeft Beter Wonen ondersteund bij het maken van het programma van eisen en heeft geadviseerd over de te nemen stappen in het proces. Uit de evaluatie na de oplevering begin 2012 bleek dat het project binnen budget, tijd en met goede kwaliteit is opgeleverd doordat er vanaf het prille begin van het project sprake was van een goede combinatie van Systems Engineeringprincipes, projectmanagement, het werken in een bouwteam en het activeren van de omgeving.

(Saxion student) heeft onderzoek gedaan naar hoe BIM en SE softwarepakketten kunnen worden gekoppeld en heeft hiervoor een handleiding geschreven. Steef Heijnen en Herwin Voortman hebben daarna onderzocht hoe de toepassing van BIM en SE problemen had kunnen voorkomen en hoe de softwarepakketten nog op andere manieren gekoppeld kunnen worden.

Lopende pilots

Studieboek SE Een van de doelstellingen van de werkplaats Systems Engineering is om de opgedane kennis uit de pilotprojecten over te dragen op een brede doelgroep zoals opdrachtgevers, opdrachtnemers en onderwijs- en onderzoeksinstellingen. Het studieboek SE voor de woning- en utiliteitsbouw is een manier om deze doelstelling te bereiken. Robin de Graaf van de UT (onderzoeker binnen de werkplaats) schrijft het boek en gebruikt de pilotprojecten

BIM-SE De werkplaatsen BIM en SE hebben een gezamenlijk pilotproject opgestart om het project begraafplaats Hellendoorn te analyseren en te kijken op welke manier BIM zou kunnen leiden tot betere oplossingen en/ of een efficiënter proces. De bouwwerken op het terrein zijn met behulp van Systems Engineering ontwikkeld. Vincent Jongman

| pagina 30 |

van de werkplaats als input. Het studieboek is uniek omdat het gericht is op de woning- en utiliteitsbouw en omdat het Nederlandstalig is. Het studieboek komt in de zomer van 2013 uit.

John Brand, gemeente Hellendoorn:

“Systems Engineering zet je aan het denken” Projectleider John Brand van de gemeente Hellendoorn had nog niet eerder zelf met Systems Engineering gewerkt en toen architect Geert Nijhoff met het voorstel kwam om het toe te passen bij de nieuwe begraafplaats wilde hij dat graag proberen.

Cursus SE De meeste partijen in de civiele techniek zijn bekend met Systems Engineering. Prorail en Rijkswaterstaat stellen de methodiek zelfs verplicht. In de bouw is de methode echter nog vrij nieuw, maar is er wel behoefte aan een andere aanpak. In de werkplaats SE zijn inmiddels ervaringen opgedaan met de toepassing van SE in de bouw. Om deze kennis te delen en procesinnovatie in de bouw te stimuleren zal Pioneering daarom in 2013 een cursus SE aanbieden. Ook dit draagt bij aan de doelstelling om de kennis over te dragen op een brede doelgroep.

| pagina 31 |

“Maar doordat er al beeldmateriaal was door de architectenselectie, was de vrijheid minder groot dan je hoopt bij SE. Dat is een probleem als je een taakstellend budget hebt, want dan zul je op enig moment keuzes moeten maken. De oorspronkelijke gedachte was dat er een toegangspoort zou komen met sanitaire voorzieningen, een dienstgebouw met materiële opslag en een soort van ontmoetingsruimte. Uiteindelijk moesten de ontmoetingsruimte en de materieelopslag worden geschrapt. Schrappen is geen leuke taak, maar zet je wel aan het denken. “De ervaringen zijn uitermate positief gebleken voor mij. Traditioneel denkend heb je meer beperkingen dan nu. De inbreng van Pioneering was goed en constructief. Daar hebben we qua ondersteuning veel aan gehad. Robin de Graaf heeft links en rechts de vinger op de zere plek gelegd, ons gewaarschuwd wanneer we in het traditionele aanneemsysteem dreigden te vervallen en ons geattendeerd op alternatieven die er zijn. De toegevoegde waarde van SE is relatief gezien beperkt, maar met elkaar hebben we kans gezien ons strikter aan de eisen te houden die gesteld zijn, dan vaak bij traditionele processen gebeurt. SE vergt enorm veel voorbereiding, maar als de omvang van het project geschikt is en er tijd en gelegenheid voor is, dan ben ik voor.”

| pagina 32 |

Cluster Industrieel bouwen en Productontwerp Werkplaats Individueel Duurzaam en Flexibel Bouwen Doelstelling en visie De werkplaats Individueel Duurzaam en Flexibel Bouwen heeft de visie dat de voortdurende dynamiek in de samenleving zorgt voor een kortere levensduurverwachting van gebouwen en een steeds kortere gebruiksduur van bouwproducten. Materiaal dat zeventig jaar mee zou kunnen gaan, wordt nu al na tien, vijftien jaar als afval gezien. De IDF-filosofie is gebaseerd op een hoog transformatie- en demontagepotentieel van gebouwen en systemen om een negatieve impact van gebouwen op de omgeving en het milieu te voorkomen. De werkplaats staat voor de ontwikkeling van systemen waar aspecten van industrialisatie, duurzaamheid en flexibiliteit worden geïntegreerd in bouwmethoden die effectief omgaan met grondstoffen, energie en ruimte. De werkplaats streeft naar de ontwikkeling van een slimme en aanpasbaar gebouwde omgeving die aan zorgt voor het effectieve gebruik van

‘resources’, en continu zoekt naar de balans tussen fysieke aanpasbaarheid en sociale en culturele continuïteit van de gebouwde omgeving. Activiteiten Tijdens de werkplaatsoverleggen laten de deelnemers zich inlichten over de nieuwste ontwikkelingen omtrent duurzaamheid en flexibiliteit op individuele basis. Het afgelopen jaar zijn diverse sprekers op bezoek geweest om een presentatie te geven. Flexibel zorgvastgoed Twinta als zorgpartij neemt de werkplaatsdeelnemers mee in hun huisvestingsbehoefte, waarbij er strategisch is gekeken wordt naar de zorgconcepten, om vervolgens vast te stellen welke ’gebouwconcepten’ invulling aan die behoefte kunnen geven.

Deelnemers De Groot Vroomshoop, Raab Karcher, Universiteit Twente, Plegt-Vos, De Woonplaats, Domijn, Hodes Bouwsystemen, Winkels Techniek, van Dijk Bouw, Saxion Hogescholen, Twinta, 4D Architects.

| pagina 33 |

Het Dynamisch huis van Portaal Arthur Lippus van woningstichting Portaal stelt het niaNesto concept en het Barbahuis voor. IDF blijft partner in de ontwikkelingen van het Barbahuis. Autarkische hotelunits Hans Kloosterman, eigenaar van Kloos2, presenteert een plan dat bestaat uit het aanbieden van een aantal hotelunits rondom een verzamelgebouw in het Twents landschap. De losstaande autarkische hotelunits hebben de uitstraling en het comfort van een hotelkamer. De bouwtijd van een unit is slechts een dag zodat er geen overlast is in het landschap. De werkplaats denkt mee in het ontwikkelen van deze unit. De ontwikkelde Smart Cube bij de werkplaats Productontwikkeling wordt als een van de opties meegenomen. Energiemanagement DION is voortgekomen uit het facilitairbedrijf van de Wavin en bespreekt het vraagstuk: Hoe kom je van energiemanagement tot een duurzaam gebouw. Zijn de energiekosten van het vastgoed onder controle? In de huidige woningbouw wordt dit nog niet getest. De werkplaats is hiervoor op zoek naar pilotprojecten.

Lopende pilots IDF-uitbouw- en opbouwmodulen Binnen de werkplaats wordt gewerkt aan de ontwikkeling van IDF-uitbouw- en opbouwmodules voor het flexibel uitbreiden of transformeren van gebouwen. De modules zijn ontwikkeld voor verschillende type woningen en voor verschillende energieprestatieconcepten. De eerste toepassing van de modules heeft plaats in 2013 binnen een woningbouwproject in Enschede in samenwerking met de woningbouwcorporatie De Woonplaats. Een projectteam onderzoekt de mogelijkheden bij twaalf zorgwoningen en twaalf woningen met een goudlabel.

IDF-badkamer Het IDF-badkamersysteem is met Pioneering ontworpen in een multidisciplinair team door 4D Architects, in samenwerking met Plegt Vos, Van Dijk Groep, Raab Karcher en Winkels Techniek. De IDF-badkamer biedt de mogelijkheid tot aanpasbaarheid in zorginstellingen en woningbouw. Hij is opgebouwd uit eenvoudig te monteren en te demonteren panelen. De modulaire badkamer heeft de testperiode goed doorstaan. De panelen zijn voorzien van een hoogwaardig afwerkingssysteem en volledige demontabele onderdelen. Tijdens de brainstormsessie met een deel van de werkplaatsleden zijn de verbeterpunten

| pagina 34 |

onderzocht. De koppeling van de panelen vraagt nog om een doordachte oplossing. Studenten van de opleiding Productontwikkeling onderzoeken samen met een student van de opleiding Bouwkunde de mogelijkheden.

Dik Roetert Steenbruggen, De Woonplaats:

“Werkplaats IDF is inspirerend” Dik Roetert Steenbruggen zit namens De Woonplaats in de werkplaats IDF. “Daar doe ik inspiratie op. We wisselen ervaringen uit en je hoort verhalen van mensen die ook met nieuwe ontwikkelingen bezig zijn. Als je dat interessant vindt kun je het oppakken, ook binnen de werkplaats. De goede resultaten probeer je vervolgens breder in te zetten.

Activiteiten Excursie San Francisco De werkplaats is samen met studenten van de Saxion-minor Industrieel Bouwen en Productontwerp vertrokken naar San Francisco in Californië om een vergelijking te maken van de industriële bouwtechnieken in Amerika ten op zichtte van de technieken in Nederland.

| pagina 35 |

“Wij hebben als woningcorporatie een goed beeld van wat de klant wil en aan de andere kant hebben we ook afgesproken dat wij een ‘launching customer’ zijn. Het eerste project was het eerstelijnscentrum in Velp en op dit moment zijn we bezig met nieuwbouw van appartementen in Stroinkslanden. Hierin moet wel de IDF-gedachte terugkomen, wat betekent dat zoveel mogelijk geprefabriceerd wordt en dat we de woningen zodanig flexibel maken dat ze je gemakkelijk kunt aanpassen. “Uit ervaring zijn we erachter gekomen dat het belangrijk is gebouwen flexibeler te maken, maar in de praktijk is dat nog heel weerbarstig. De voorgaande plannen waren dan ook relatief duur, maar wij kijken ook naar de total costs of ownership gedurende de levensduur van het project, rekening houdend met duurzaamheid en zo min mogelijk materiaal verkwisten. Nu moet blijken hoe we dat inzichtelijk kunnen maken en hoe het concept op de lange termijn voordeliger is. “Over een aantal concepten en ontwikkelingen wordt al lang nagedacht en gepraat en uiteindelijk willen we een keer resultaat zien. De bouw staat nu op een punt van verandering, door omstandigheden, maar het moet ook anders. Daar past IDF goed in.”

Meet & Greet Tijdens de Meet & Greet presenteerde de werkplaats de eerste panelen van de modulaire badkamer. De toeschouwers waren zeer content met het getoonde product, waarbij uitspraken als “exclusieve uitstraling” en “bouwtechnisch vernuft” de boventoon voerden. De modulaire badkamer werd door de aanwezigen een grote toekomst toebedacht mede omdat het product multidisciplinair te gebruiken is, zowel in bestaande bouw als in nieuwbouw.

Symposia De adoptie van innovaties in de bouw Op 19 december vond het symposium De adoptie van innovaties in de bouw plaats. Door John van Oorschot samen met UT studenten Maarten van de Berg en Pieter Klok.

4th Green Transformable Buildings Congress Het vierde symposium Green Transformable Building werd georganiseerd door de Universiteit Twente in samenwerking met Boosting en Pioneering. Het is een follow-up van het symposium van een jaar geleden over de ontwikkeling van het Green Transformable Building Lab. In drie sessies kwamen professionals uit het hele land aan het woord.

Green Design Conference Het eerste internationale Green Design Conference vond dit jaar plaats in Sarajevo. Elma Durmisevic heeft hier de werkzaamheden van de werkplaats getoond.

| pagina 36 |

Onderzoeken Verplaatsbare binnenwand Vanuit de Minor Industrieel bouwen en Product ontwerpen van Saxion en de opdrachtgever Roy Wijksma onderzoeken drie studenten de mogelijkheden voor een verplaatsbare binnenwand in de woningbouw.

Het vervangen van gevelsystemen in bewoonde toestand Voor Koopmans onderzoekt student Guus Rammeloo van de Universiteit Twente de mogelijkheid voor het vervangen van gevelsystemen in bewoonde toestand. In dit onderzoek voor Koopmans zoekt de eigenaar een manier om de gevels energetisch te verbeteren in bewoonde staat.

| pagina 37 |

Eddy Winkels, Winkels Installatietechniek:

“Werkplaats IDF zorgt voor inspirerende kennisdeling” De werkplaats IDF heeft in 2012 een grote sprong vooruit gemaakt in de ontwikkeling van de modulaire badkamer: een badkamer voor bijvoorbeeld zorginstellingen die door de toepassing van gemakkelijk te verplaatsen en te vervangen modules zo flexibel mogelijk gemaakt wordt.Een van de deelnemers die nauw bij de ontwikkeling betrokken is, is Eddy Winkels van Winkels Installatietechniek. “Ik neem deel aan de IDF-werkplaats met de focus op techniek. De werkplaats is perfect voor kennisdeling en ik maak kennis met de zienswijze van opdrachtgevers en leveranciers dan wel bouwkolompartners. Voor mij is dat heel positief, want je kijkt niet alleen door je eigen bril en je kunt je zienswijze verifiëren met die van anderen, zoals opdrachtgevers. Wat soms lastig is, is dat de kaders van de werkplaats soms niet altijd even duidelijk zijn. We kunnen het platform als basis gebruiken, alle rest moeten we zelf organiseren. Dit betekent dat we als deelnemers creatief moeten zijn, maar dat biedt ruimte voor eigen invulling en actieve deelname. En het brengt op een mooie manier partijen bij elkaar. Ook voor komend jaar verwacht ik die inspirerende kennisdeling. Na oktober houdt in mijn beleving Pioneering op te bestaan, maar ik verwacht dat de werkplaats doorgaat met het halen en brengen van kennis. We gaan nu aan de slag met een project van De Woonplaats en de modulaire badkamers zijn ook in ontwikkeling. Daar gaan we graag mee door.”

Werkplaats Master Industrieel Ontwerp Doelstelling en visie De kern van de toekomstige ontwikkeling in de bouw ligt bij de integrale aanpak van milieu, integratie van industrialisatie, transformatie, gezondheid en comfortaspecten. Er is meer samenhang nodig tussen duurzame energieconcepten en flexibele benadering van bouwen. Hierbij spelen nieuwe materialen, hergebruik, Systems Engineering en regelgeving in de bouw een rol. Innovatie in de bouw moet gestimuleerd worden door de samenwerking in de bouwkolom. De werkplaats Master Industrieel Ontwerpen ontwikkelt en bouwt een faciliteit op de Universiteit Twente voor het testen van nieuwe materialen en bouwwijzen. Dit Green Transformable Building Lab is onderdeel van de Master Industrieel Ontwerp. De werkplaats bevordert hiermee de samenwerking tussen kennisinstellingen, Twentse bouwbedrijven, overheden en andere stakeholders. De doelstelling is om concrete, duurzame, aanpasbare en innovatieve bouwsystemen en -projecten te ontwikkelen en te realiseren waarin wetenschappelijke kennis geïmplementeerd wordt in nieuwe en bestaande gebouwen. Hiervoor wordt een integrale groene bouwmethodiek voor de 21e eeuw ontwikkeld, getest en gedemonstreerd.

Deelnemers van de werkplaats De UT heeft een breed experimenteel platform gecreëerd waar studenten van de Master Industrieel Ontwerp samenwerken met bedrijven aan het ontwerp en systeemontwikkeling van Green Transformable Building Lab. Naast Universiteit Twente en Pioneering zijn Saxion en ROC Twente betrokken. Samenwerkende bedrijven zijn: Kingspan, Clima Level, TKH Group, Van Dijk Groep, Winkels Techniek, De Groot Vroomshoop, Plegt Vos , gemeente Enschede, De Woonplaats, Kersten Retail, Raab Karcher, Has Koning, Blue Dec, Kessels, Vison4Energy, Itannex, Hodes. Naast de direct samenwerkende bedrijven, zijn er ook diverse bedrijven die binnen de netwerkschil van het GTBLab meedenken en een bijdrage leveren aan het GTBLab. Afgeronde pilots Businessplan In de eerste helft van 2012 is een businessplan geschreven waarin wordt aangegeven welke waarde gecreëerd gaat worden met het Center for Green Transformable Buildings (CGTB), hoe de samenwerking met het bedrijfsleven eruit ziet en gaat zien, hoe dit geïmplementeerd wordt en hoe het center financieel gaat draaien. De strategie van het CGTB bestaat uit vier strategische werkpakketten Realisatie, Research, Exploitatie, en Valorisatie om de eerste drie praktijk- en vraaggericht te houden, de resultaten tot (economisch) wasdom te laten komen, zoveel mogelijk partijen uit de keten bij het CGTB te betrekken en ervoor te zorgen dat de resultaten breed in de bouwsector worden geïmplementeerd.

| pagina 38 |

Wim Sturris, Van Dijk Bouw:

Internationale Ontwerp Studio Een van de activiteiten van de Master Industrieel Ontwerpen is de Internationale Ontwerp Studio. Hierbij werken studenten uit Sarajevo, Istanbul en Enschede samen met de bouwindustrie aan de ontwikkeling van toekomstige bouwconcepten. Dit wordt gedaan in multidisciplinaire teams bestaande uit studenten bouwkunde, industrieel ontwerpen en civiele techniek. Het doel in 2012 was het ontwikkelen van het ontwerp van het Green Transformable Building Lab en export van de Green Transformable Building-aanpak naar Istanbul (Turkije). Het ontwerp is gericht op de transformatie van het gebouw op verschillende niveaus, door herconfiguratie, montage, hergebruik en recycling van componenten en materialen en cradle-to-cradle. De transformeerbaarheid en flexibiliteit wordt toegespitst op de behoeften van kantoren, appartementen en een auditorium.

| pagina 39 |

“In GTB-Lab kun je gebruik maken van expertise universiteit en andere partijen” In het GTBLab kunnen bedrijven in een laboratoriumsetting hun producten testen. Wim Sturris van Van Dijk Bouw: “Wij willen een plug- and playsysteem ontwikkelen voor de leidingschachten van onze modules. Nu ligt die ambitie in de tijd gezien wat verder van ons weg, maar in de toekomst is daar zeker behoefte aan. Een gebouw moet eigenlijk net zo gemakkelijk zijn samen te stellen en uit te breiden als een computer. En dan met name wat energie-, stroom- en datadistributie betreft. Tot nu toe zijn dat heel starre systemen, die onlosmakelijk in het casco ingebouwd moeten zijn. Met een plug- and playsysteem wordt een gebouw gemakkelijker aanpasbaar en zelfs demontabel. Zo kun je gebouwen laten krimpen en groeien zodra dat gewenst is. “Op het moment dat je zo’n systeem in deze labomgeving kunt testen dan kun je gebruik maken van de expertise van de universiteit en de andere partijen. Wij experimenteren en testen zo’n innovatief plug- & playschachtconcept ook liever in een laboratorium dan in nieuwbouw. We gaan in ieder geval concrete verbindingen toepassen en krijgen daar ook de testresultaten van. De ontwikkelfase nadert zijn einde en in 2013 worden de werkvoorbereiding en de uitvoeringsfase opgepakt. “Bijkomend voordeel van het GTBLab is dat je zo ook de innovaties en ideeën van andere bedrijven meekrijgt. Het systeem dat Vision4energy gaat toepassen in het GTBLab vonden wij interessant en geschikt om in te bouwen in een renovatieproject waarbij met modules woningen worden uitgebreid.”

BIM Voor het GTBLab zijn functionele en technische specificaties voor de ontwikkeling van systemen en componenten opgesteld. De ontwerpstudio’s hebben het ontwerp van het GTBLab gemaakt. Op basis hiervan is het GTBLab door studenten van Saxion onder begeleiding van Elma Durmisevic samen met een projectbegeleider van Van Dijk Bouw uitgewerkt en in BIM gezet.

Bijeenkomst: Building Holland De Universiteit Twente presenteerde in samenwerking met de werkplaats IDF en MIO van Pioneering de modulaire badkamer op de bouwbeurs Building Holland, van 17 tot 19 april in de RAI. Elma Durmisevic gaf een presentatie van de ontwikkeling van het Green Transformable Building Lab dat in ontwikkeling is in samenwerking met Pioneering. Meerdere deelnemers aan het lab vertelden hun beweegreden om deel te nemen aan het lab en welke mogelijkheden het hen bood.

Bijeenkomst: Symposium GTB Op 8 juni hield de Universiteit Twente samen met Boosting en Pioneering voor de vierde keer het symposium Green Transformable Buildings. Dit symposium is bedoeld voor de uitwisseling van kennis tussen kennisinstellingen, industrie en deelnemers van Pioneering. Het symposium was een follow-up van het symposium van een jaar geleden over de ontwikkeling van het Green Transformable Building Lab. In drie sessies kwamen professionals uit het hele land aan het woord om hun kennis over flexibele bouw en de nieuwste ontwikkelingen over duurzaam bouwen te vertellen.

Bijeenkomst: Dutch Green Building Week Op 17 september vond op Saxion Deventer een presentatie plaats in het kader van de Dutch Green Building Week. In één dagdeel werd het concept voor het Green Transformable Building Lab (GTBLab) gepresenteerd vanuit verschillende invalshoeken: de architect de opdrachtgever en de opdrachtnemer vertelden hoe zij het toekomstige bouwen zien. Aan het eind van de middag is duidelijk dat Groen Aanpasbaar Bouwen het experimentele stadium moet ontstijgen en de standaard moet worden.

| pagina 40 |

Monitoringsplan In het GTBLab kunnen zowel concepten als producten getoetst worden. De verschillende deelnemende bedrijven die materialen leveren voor het GTBLab hebben aangegeven wat zij graag beproefd willen zien binnen het GTBLab. Studenten zullen de komende jaren diverse onderzoeken uitvoeren en de materialen en technieken testen.

Lopende pilots Realisatie GTBLab De realisatie van het GTBLab, waarin toekomstige trends van bouwen in de 21e eeuw worden onderzocht start met de bouw van een miniLab, dat de komende jaren steeds verder uitgebreid wordt. Eind 2012 waren de tekeningen voor de bouwvoorbereiding gereed en de bouw van de eerste twee modules start begin 2013. Deze twee eerste modules worden in het Polaroid-gebouw van Domijn geassembleerd. Daardoor kunnen de eerste nieuwe technieken in een beschermde omgeving uitgeprobeerd worden en kan de samenwerking tussen de verschillende partijen gestart, geëvalueerd en verbeterd worden.

Relatie Pioneering met de kennisinstellingen Het experimentele Green Transformable Buildingproject is een initiatief van de Universiteit Twente, dat ondersteund wordt door Pioneering. Vanuit de nieuwe mastertrack Industrieel Ontwerpen voor de Bouw (ABCDE) heeft de UT (in het kader van het Center voor Green Transformable Buildings, CGTB) de ontwikkeling van het GTBLab geïntroduceerd. Dit project is in 2008 gepositioneerd als vast onderdeel van de nieuwe master ABCDE.

| pagina 41 |

Paul Westenbrink, gemeente Enschede:

“CGTB draagt bij aan vermindering CO2-uitstoot” De gemeente Enschede steunt het Center for Green Transformable Buildings (CGTB). Paul Westenbrink van de gemeente Enschede: “Wij bevorderen naamsbekendheid en dragen het gedachtegoed uit. Schaalvoordelen zijn belangrijk voor de uitrol van het concept. Het gaat ons om de toepasbaarheid voor stedelijke vernieuwing in combinatie met duurzaamheid, vanuit de basisgedachte dat de aarde een eindige bankrekening is en dat de grondstoffen uitputten. We willen de energielasten verlagen of anders constant houden en dat kan ook innovatief met de elementen van Center for Green Transforrmable Buildings. “In onze maatschappelijke investeringsopgave hebben we afgesproken dat we in ongeveer vijftien jaar zo’n 25.000 à 40.000 woningen willen verduurzamen, zowel van particulieren als van coöperaties. De eerste jaren zullen wij gefocust zijn op woningen en schoolgebouwen. Het CGTB-initiatief kan bijdragen aan onze ambitie om minder CO2 te gaan uitstoten. Dit willen wij bereiken door de mogelijkheden van transformeerbaar bouwen onder de aandacht te brengen van partijen die een vervangings- en een renovatieopgave hebben. Het kan interessant zijn om gebouwen niet geheel te slopen en te renoveren met transformeerbare bouwdelen (door demontabele elementen te hergebruiken). De gemeente Enschede heeft een heel breed duurzaamheidsprogramma en CGTB is daar een aanvulling op. Daarnaast zijn we in een vergevorderd stadium met een Kulturhus en een optie op een tiental woningen als demonstratieproject voor woningcorporatie Domijn. De materialen en verbindingen worden met producenten, leveranciers en bouwers ontwikkeld in CGTB. De plannen worden goed ontvangen, waardoor ik een olievlek verwacht.”

| pagina 42 |

Werkplaats Productontwikkeling Doelstelling en visie Er is in de bouw weinig traditie in productontwikkeling. Bedrijven in de bouw zijn veelal ’doeners‘. In hun denken over het bouwproces zijn ze capaciteitsgericht. De focus ligt meer op exploitatie dan op exploratie. Daar waar men aan productontwikkeling in de bestaande structuur begint gaat het operationele werk vaak voor. Het denken in projecten, de kortetermijnoriëntatie en het willen inspringen op kansen heeft zijn weerslag in een ad hoc benadering van productontwikkeling. De werkplaats Productontwikkeling wil bedrijven in de bouwsector bewust maken van de kansen die productontwikkelingsprocessen bieden. Daarnaast wil zij bedrijven ondersteunen die met productontwikkeling bezig zijn of die een nieuw product ontwikkeld hebben. Hiermee wil de werkplaats de marktpositie van de Twentse bouwsector versterken.

Afgeronde pilots Veldtochten Verschillende keren per jaar organiseert de werkplaats Productontwikkeling een bezoek aan een innovatief bedrijf, lezingen en rondetafelgesprekken. Met deze bijeenkomsten stimuleert de werkplaats Productontwikkeling de uitwisseling van kennis tussen bedrijven en kennisinstellingen. In 2012 zijn de volgende veldtochten gehouden: 17 april – veldtocht Dynteq te Enschede 24 mei – veldtocht Solar Quatro te Bentelo 4 oktober – veldtocht ClimaRad te Oldenzaal 11 december – veldtocht Vision4Energy te Oldenzaal

Deelnemers Interwand, De-Design, AKG, Salca, Netwerkschool ROC Twente, Triple Solar, Universiteit Twente, Saxion.

| pagina 43 |

Innovation Award De werkplaats Productontwikkeling reikt jaarlijks tijdens het jaarevent van Pioneering de Innovation Award uit. In 2012 is de Innovation Award uitgereikt aan de meest vernieuwende opdrachtnemer in de bouw. Het publiek van het jaarevent riep Gebroeders van der Geest uit als winnaar, die door de vakjury samen met Raab Karcher en Van Dijk Bouw genomineerd waren. Beoordelingscriteria waren onder andere hoe vernieuwend het bedrijf is en hoe dit geborgd wordt in de organisatie. De vakjury bestond uit: Gert Smit van Koninklijke Hibin, Jan Scholten van Syntens, Herman Spenkelink van voorheen Dura Vermeer, Karin van Willigen van Oost NV, André Dorée van de Universiteit Twente, twee studenten van Saxion en twee studenten van de Universiteit Twente. Proeftuin Verschillende bedrijven beschikken over een product dat als prototype is geproduceerd en op labschaal getest. Het ontbreekt deze bedrijven echter aan testgegevens op grotere schaal en gedurende langere tijd. Met de proeftuin wordt een faciliteit geboden voor het meten en testen van producten en technologieën in ‘real life’ gedurende langere tijd (bijvoorbeeld één jaarcyclus). Deze meetresultaten komen ten goede aan de ontwikkeling, het vermarkten en de financiering van de producten. Proeftuin: K-Block Salca In 2012 is Pioneering verder gegaan met de meting van het K-Block van Salca BV in de proeftuin bij Saxion in Enschede (twee klaslokalen) en in R.K-scholengemeenschap Canisius in Almelo (zesklaslokalen). Bij het K-Block worden microdeeltjes zoutkristallen lucht en waterdicht ingekapseld in kleine kunststof bolletjes. Door het ontstaan van een chemische reactie kunnen deze innovatieve producten zowel warmte opslaan als koelen.

Uit de onderzoeken van Pioneering in 2011 en 2012 bleek dat het K-Block voor een verlaging van 1 tot 3 graden zorgt bij gebruik van nachtkoeling. Zonder nachtkoeling is het effect van temperatuurverlaging minder consequent aanwezig.

Proeftuin: Dakcoating Höften Strakschilders Hendrik Hoften van Höften Strakschilders uit Wierden heeft op het dak boven een van zijn kantoorvertrekken witte dakcoating aangebracht. Op basis van de metingen die Pioneering hier gedurende zes maanden uitvoerde kan geconcludeerd worden dat de witte coating voor het gewenste effect van een temperatuurverlaging in de onderliggende ruimte heeft gezorgd. Tevens is een hogere relatieve luchtvochtigheid van dezelfde ruimte gemeten. Een uitgebreider onderzoek is wenselijk om nauwkeuriger de werking vast te stellen. In 2013 worden daarom metingen uitgevoerd in twee identieke ruimtes bij Saxion. Het bedrijf Rosico heeft een witte dakcoating ontwikkeld die boven een van de twee meetruimtes aangebracht is.

| pagina 44 |

Smart Cube designopdracht De werkplaats Productontwikkeling is bezig met het ontwikkelen van een gebouw dat gedurende een jaar geheel zelfvoorzienend en zelfregulerend is. Ongeveer een jaar geleden is het principe bewezen dat het mogelijk is om het aanbod van een volledig zelfvoorzienende ‘box’ te reguleren – zowel elektriciteit als thermisch – en hiermee het interieur op een temperatuur van rond de twintig graden te houden in een Nederlands klimaat. Carmen Addink, afstudeerder bij de Universiteit Twente, heeft een concept ontwerp van een tijdelijk gebouw gemaakt dat uit verscheidende segmenten bestaat. Het ontwerp is een intensivering van het zelfregulerende principe.

Geert Oortman, Salca:

“Proeftuin Pioneering is ideaal om producten te testen” Salca is een van de bedrijven uit de werkplaats Productontwikkeling die producten testen in de proeftuin. Op het Canisius College in Almelo en op Saxion in Enschede worden de K-Block en de BicellEnergy getest.

Lopende pilots Witte dakcoating Voor de beheersing van het binnenklimaat wordt veelal gebruik gemaakt van airconditioning en centrale verwarming (cv) die beiden, en voornamelijk de airconditioning, voor hoge kosten zorgen. ROSICO®, producent van duurzame en levensduurverlengende dakcoatings op basis van hoogwaardige polymeren, heeft daartoe een witte dakcoating ontwikkeld: Rosico Roof & Signage Coating. De verwachting is dat hierdoor de temperatuur van zowel het dak als de binnentemperatuur van gebouwen lager is dan bij een zwarte dakbedekking, waardoor minder koelcapaciteit wordt gevraagd en ook zonnepanelen beter functioneren en het rendement dus hoger is. Tot september 2013 wordt dit gemeten in de proeftuin van Pioneering.

| pagina 45 |

Beide producten van Salca nemen met behulp van PCM’s energie op bij een bepaalde temperatuur. Ideaal om bijvoorbeeld een lichaam op temperatuur te houden in een pre-operatiekamer, de vloerverwarming een extra buffer te geven, datacenters te koelen of om een ruimte te koelen, zoals de lokalen in de proeftuin. De K-Block doet dat door middel van een doek met lamellen gevuld met PCM, de BicellEnergy is een plaat voorzien van noppen waarbij PCM’s in de noppen wordt verwerkt. Gerard Oortman wilde graag gebruik maken van de geboden proeftuinen. “De locatie is ideaal, want het is moeilijk om een locatie te vinden waar je je gang kunt gaan en dit is ook nog in de buurt. Onafhankelijke studenten monitoren het project en maken daar een rapport over. “In eerste instantie vond ik dat het effect iets te laag was, maar als je er dieper over nadenkt merk je wel dat je qua koeling per vierkante meter oppervlak best veel doet. Het is een tikje warmer dan wanneer je het koelt met een koelmachine die de hele dag energie vreet, maar veel energiezuiniger. We onderzoeken nu nog of het smeltpunt iets lager moet. Daarmee verwacht ik dat de temperatuur in klaslokaal nog wel een graad lager moet kunnen.”

Ecodak De firma Ecopan heeft ecodakpannen voor hellende daken ontwikkeld. Op de maat van drie dakpannen die op de regels van het ‘oude’ dak gelegd kunnen worden, onstaat een schuin hellend groendak van sedum. Een groendak filtert 10 tot 20 procent van fijnstof in de lucht, compenseert CO2-uitstoot, door de waterberging van bijna 45 procent ontstaat vertraging van de piekafvoer en door de begroeiing wordt het dak in de zomer minder warm. Woningcorporatie Domijn wil in 2013 een renovatieproject ter beschikking stellen waar het betonnen dak van een woningblok vervangen wordt door ecopannen. Pioneering zal het effect van het ecodak ten opzichte van een referentiedak vaststellen.

Smart Cube bouw Basis voor de Smart Cube is een afstudeeronderzoek dat Bart Kolkman heeft uitgevoerd aan de UT. In zijn afstudeeronderzoek heeft Bart een theoretisch model van de Smart Cube opgezet en berekend welke resultaten hiermee bereikt kunnen worden. Carmen Addink, afstudeerder aan de UT, heeft een design model van de Smart Cube gemaakt en onderzocht voor welke doelgroepen de Smart Cube interessant zou kunnen zijn. De werkplaats Productontwikkeling zal in 2013 de Smart Cube, zoals Bart Kolkman heeft berekend, gaan bouwen met als doel te testen of de praktijk overeen komt met de theorie.

Relatie Pioneering met de kennisinstellingen De proeftuin bevindt zich voor het grootste deel in Saxion. De Universiteit Twente werkt mee aan het uitvoeren van metingen. De Universiteit Twente en het ROC werken beide mee aan de ontwikkeling van de Smart Cube.

| pagina 46 |

Dick van der Geest, Gebr. Van der Geest:

“Innovation Award heeft scherper gemaakt” Gebr. Van der Geest won in november de Innovation Award 2012 en was daarmee de ‘meest vernieuwende ondernemer van het jaar’. Dick van der Geest: “Dat wij het werden was een verrassing voor ons. We stonden naast goede partijen en voor onszelf waren onze kansen moeilijk in te schatten. Juist daarom is het misschien leuk om mee te doen aan de Innovation Award. “Dit keer ging de Innovation Award over procesvernieuwing en materiaalvernieuwing en daar zijn wij al een tijdje mee bezig. Met onze deelname konden we kijken hoe het landt binnen Pioneering en Twente. En dat heeft ons veel opgeleverd. We hebben veel positieve reacties en felicitaties gekregen. Mensen zijn geïnteresseerd in wat we doen en we worden

| pagina 47 |

benaderd met vragen over hoe wij bepaalde dingen hebben gedaan. Het heeft er zelfs toe geleid dat we in februari 2013 tot de vijf genomineerden horen van de Rode Loper van Twente, van de Industriekring Twente. Hiervoor geselecteerd werden twintig prijswinnende bedrijven, organisaties of wetenschappers geselecteerd die met een bijzondere prestatie Twente op de kaart hebben gezet. De tijd naar de Innovation Award toe is best spannend, het kost altijd meer tijd dan je denkt, maar het heeft ons ook scherper gemaakt. Het heeft ons geholpen om bewuster te worden en duidelijk te krijgen waar we de komende tijd het accent op willen liggen. Ik raad andere bedrijven zeker aan om ook mee te doen.”

| pagina 48 |

Cluster Verduurzamen Bestaande Bouw Werkplaats Conversie en Hergebruik Doelstelling en visie Het doel van de werkplaats Conversie en Hergebruik is het stimuleren van conversie en hergebruik van bestaande wijken, woningen, kantoren en andere gebouwen. Conversie en hergebruik is minder milieubelastend dan sloop en nieuwbouw, is in veel gevallen kostenbesparend en er vindt geen kapitaalvernietiging plaats. De karakteristieke kenmerken van een binnenstad blijven behouden. Conversie en hergebruik is een antwoord op tijdelijk huisvesting. De werkplaats zorgt voor: • verhoging van de kwaliteit en actualiteit van het onderwijs • versnelling van processen bij concrete projecten waardoor leegstand vermindert en verloedering en waardevermindering wordt tegengegaan • bewustwording rondom de problematiek van leegstand • innovatieve concepten om locaties succesvol te hergebruiken • kennis door onderzoek en ervaring op te doen in concrete projecten • verbinden van partijen die ruimte aanbieden en ruimte zoeken in Twente met behulp van de vraag en aanbod databank.

Afgeronde pilots Politieke lobby / leegstandsdebat De werkplaats heeft op 15 maart een Meet & Greet verzorgd in de vorm van een leegstandsdebat om de maatschappelijke discussie omtrent leegstand wat breder te voeren. Onder het motto “leegstand in Twents Vastgoed - samen werken aan de oplossing” heeft dit debat plaatsgevonden in de Jaargetijden in Enschede. Zo’n honderd deelnemers konden verhitte discussies volgen over dit actuele thema en ook zelf actief deelnemen. Onder leiding van Gerben Kuitert (redacteur van Tubantia) werd het panel aan de tand gevoeld en werden de verschillende meningen en invalshoeken bij elkaar gebracht.

DEELNEMERS Holtdijk, Beltman Architecten, Pioneering, IAA Architecten, Gemeente Enschede, Ten Hag Makelaarsgroep Enschede, Bloom / PIT, De Woonplaats, Leferink Office Works BV, Weber Installatietechnieken BV, Mijande Wonen, Alcedo

| pagina 49 |

Vraag- en aanboddatabank / “Tussentijds” Om de leegstand in Twente verminderen hebben gemeente Enschede, Platform Initiatieven Tijdelijkheid (PIT), Architectuurcentrum Twente en provincie Overijssel zich verenigd in de werkgroep “Tussentijds”. De provincie ziet Enschede als tijdelijke hoofdstad van Overijssel op gebied van de invulling van leegstaande locaties. In een vraag- en aanboddatabank van het binnenstedelijk gebied in Enschede verzamelen zij leegstaande gebouwen, braakliggende terreinen en de mogelijkheden voor (tijdelijk) hergebruik. PIT probeert deze locaties te koppelen aan initiatieven. In het voorjaar van 2013 neemt de gemeente Enschede een besluit ten aanzien van de communicatie en verspreiding van deze transitiekaart.

Studentenprojecten Doel van het studentenproject is het onderwerp Conversie en Hergebruik deel uit te laten maken van het reguliere onderwijsprogramma in diverse opleidingen (Planologie/Vastgoed en Makelaardij/ Bouwkunde) op diverse niveaus (mbo en hbo). Studenten van het ROC in Almelo zijn aan de slag geweest met onderzoek naar het voormalige badhuis in Hengelo en

het gebouw The Corridor in Enschede. Vijf groepen van vier of vijf studenten van de opleiding Vastgoed en Makelaardij aan Saxion Enschede hebben onderzoek gedaan naar een nieuwe bestemming voor het monumentale gebouw en voormalig techniekmuseum ‘t Heim in Hengelo.

Vier studenten van Saxion Deventer (Vastgoed en Makelaardij, Bouwtechnische Bedrijfskunde en Small Business) hebben onderzoek gedaan naar een nieuwe invulling voor gebouw The Corridor met de opdracht: maak van dit gebouw het meest duurzame gerenoveerde gebouw van Nederland.

Tijdens de gezamenlijke nieuwjaarsborrel van Stichting Pioneering en de Stichting Vastgoedrapportage zijn deze projecten op 26 januari 2012 gepresenteerd. Het

| pagina 50 |

beste conversieplan, The Corridor, is tijdens deze borrel beloond met de Pioneering Conversieprijs 2012.

Lopende pilots Vliegveld Twente: herbestemming de Strip In de structuurvisie kan het gebied rond de voormalige taxibaan van de F-16’s een nieuwe bestemming krijgen voor functies ten behoeve van innovatieve bedrijvigheid en leisure. De werkplaats is voor deze invulling op zoek naar ideeën uit de markt.

Op vrijdagmiddag 21 september bezocht de werkplaats Conversie en Hergebruik tezamen met twintig tweedejaars studenten Crossmediadesign van ARTEZ het vliegveld Twente om de gebouwen op de Strip te bekijken. De studenten gaan in opdracht van ADT een aantal concepten bedenken met behulp van animatiebeelden, posters en andere communicatiemiddelen. Begin 2013 worden de resultaten in boekvorm aan ADT aangeboden.

| pagina 51 |

Patrick Oude Egberink, Holtdijk BV:

“C&H heeft een vliegwielfunctie” De werkplaats Conversie en Hergebruik richt zich, onder leiding van voorzitter Patrick Oude Egberink van Holtdijk B.V., op de problematiek rondom leegstaande gebouwen. “Dit proberen wij onder de aandacht te brengen bij de overheid, het bedrijfsleven en ook bij studenten, onder meer door hen te begeleiden bij afstudeerprojecten. “Dat het onderwerp leeft bij zowel bedrijfsleven als overheid, merkten we tijdens het leegstandsdebat in 2012. Jarenlang is de stad uitgebreid aan de buitenzijde, terwijl leegstaande gebouwen naar de toekomst toe een negatieve uitstraling hebben en overlast kunnen geven. We willen daarom in 2013 een vervolg geven aan het leegstandsdebat en kijken of we direct resultaat kunnen halen uit een project dat is voortgekomen uit de Conversie-prijs. Studenten ontvingen de prijs voor het voormalige SLO-gebouw in Enschede waarin ouderen zouden kunnen samenwonen met studenten. De ideeën voor het voormalige gebouw ‘t Heim in Hengelo, waarmee studenten in 2012 wonnen, krijgen nu ook een vervolg. “Soms is het lastig om projecten snel concreet te maken, maar dat wil niet zeggen dat we ons doel niet halen. We betrekken scholen bij de ideeën, de rapporten komen vervolgens bij de overheid en het bedrijfsleven terecht en dat geeft een positieve impuls. En het heeft een vliegwielfunctie. Als een opdrachtgever huisvesting zoekt of een leegstaand gebouw heeft, kijken we bij Holtdijk ook eerst welke invulling je eraan kunt geven, in plaats van meteen aan verhuizen of nieuwbouw te denken. We hebben zeker nog voldoende input om ook in de toekomst projecten te concretiseren. Bijvoorbeeld in combinatie met andere werkplaatsen.”

Studentenproject In schooljaar 2012/2013 is conversie en hergebruik bij Vastgoed en Makelaardij als vierdejaars project in het tweede kwartiel opgenomen; vergelijkbaar met het voorgaande jaar. Op 15 november bezochten zes groepen van vier à vijf studenten de Openbare Bibliotheek Enschede en het SLO-gebouw voor een rondleiding. De studenten doen in het kader van hun specialisatie Projectontwikkeling in acht weken een meesterproef over conversie en hergebruik.

In januari 2013 worden de plannen door de studenten gepresenteerd. Tijdens de nieuwjaarsborrel van de werkplaats in samenwerking met stichting Vastgoedrapportage wordt het beste conversieplan beloond met de Pioneering Conversieprijs.

Vanuit de werkplaats begeleidt Michel ten Hag hen. Het afstudeeronderzoek loopt door tot medio 2013. Flexibele concepten in het binnensingelgebied van Enschede Merijn van der Aa, student Vastgoed en Makelaardij aan Saxion, gaat onderzoek doen naar flexibele concepten die herbestemmingsvraagstukken inzichtelijker en eenvoudiger moeten maken. Merijn krijgt binnen de werkplaats ondersteuning en begeleiding van Gerrit Wormeester van Leferink Office Works. Het afstudeeronderzoek loopt door tot begin 2013. Herbestemming voormalige Jordaan bank in Haaksbergen Thomas Kraesgenberg en Björn Kienhuis, studenten Bouwtechnische Bedrijfskunde aan Saxion, hebben een afstudeeropdracht uitgevoerd in opdracht van Pioneering. In het rapport zijn de resultaten van het onderzoek naar de best passende herbestemming voor Bank Jordaan verwerkt, die ze voor het kenniscentrum leefomgeving en voor de Historische Kring Haaksbergen hebben uitgevoerd. Het afstudeeronderzoek is in de zomer afgerond.

Afstudeeronderzoeken Financiële haalbaarheid van conversieprojecten Bas Rikkerink en Kevin Roolvink, studenten Vastgoed en Makelaardij aan Saxion, gaan onderzoek doen naar de financiële en fiscale gevolgen van leegstand en herbestemming bij kantoorgebouwen in de regio Twente.

| pagina 52 |

Gerard Kocx, Bibliotheek Enschede Financiële haalbaarheid van drie duurzame concepten voor het kantoorpand The corridor te Enschede Christiaan Luttikhuis, student Bouwtechnische bedrijfskunde aan Saxion, heeft onderzoek gedaan naar de financiële haalbaarheid van drie duurzame concepten voor het kantoorpand The Corridor in Enschede.

Gastcolleges Door Holtdijk (Patrick Oude Egberink), Beltman architecten (Jeroen Haverkate) en Plegt-Vos Oost (Dita List) zijn gastcolleges verzorgd voor de studenten van Vastgoed en Makelaardij en Bouwtechnische Bedrijfskunde over conversie en hergebruik bezien vanuit de ontwikkelaar, vanuit de architect en vanuit de uitvoerder.

| pagina 53 |

“Studentenhuisvesting in bibliotheek was meest realistisch” Studenten deden in opdracht van de werkplaats Conversie en Hergebruik in het najaar van 2012 onderzoek naar de herbestemming van het SLOgebouw en de bibliotheek. Gerard Kocx van de bibliotheek heeft de studenten enthousiast ontvangen. “De bibliotheek krijgt in de toekomst een andere invulling. Nu lenen we veel uit, maar in de toekomst gaat het veel meer naar het delen van kennis. In die plannen paste voor ons een verhuizing naar kennishuis De Maere en voor het gebouw waar we nu in zitten, dat eigendom is van de Stichting Bibliotheek, zochten we een nieuwe bestemming. Twee groepjes studenten gingen hiermee aan de slag. We hebben hen verteld over de achtergrond en zij hebben vervolgens hun ideeën uitgewerkt en flitsende presentaties en filmpjes gemaakt. De ideeën die ze voorstelden waren studentenhuisvesting, lofts, een hotel met conferentiecentrum en een vestiging van de Ierse keten Primark. De studentenhuisvesting, met 75 kamers over drie verdiepingen was het meest realistisch, want de binnenste schil van het gebouw is lastig in te vullen omdat het hokkerig is. Maar gaandeweg het proces werd duidelijk dat onze verhuizing niet doorgaat en daardoor kijk je toch anders naar de resultaten. Het hotel vond ik het meest creatief, omdat de andere ideeën al bestonden, maar hier is de gemeente op tegen. Ik denk dat het goed is als de studenten tijdens het onderzoek hun blik meer naar buiten richten en ook marktonderzoek houden en contact met de gemeente hebben.”

| pagina 54 |

Werkplaats Resultaatgericht Vastgoedonderhoud Doelstelling en visie

Activiteiten

De werkplaats Resultaatgericht Vastgoedonderhoud (RGVO) richt zich op het optimaliseren van de kosten over de gehele levenscyclus van woningen en gebouwen. Een nieuwe benadering is noodzakelijk voor het in stand houden van de bestaande woningvoorraad en om de kosten over de gehele levenscyclus van een object te optimaliseren. In de praktijk blijkt dat de kosten voor onderhoud in een traditionele benadering moeilijk te beheersen zijn. De kosten voor ondergoud zijn de afgelopen jaren gestegen. Op de middellange termijn valt zelfs een sterke piek te verwachten in deze onderhoudsopgave, door het gebruik van meer en complexere installaties en door de nadruk op uitvoeringskwaliteit en kosten. Ondanks dat de relevantie van RGVO toeneemt, wordt het toch nog maar weinig toegepast. De werkplaats Resultaatgericht Vastgoedonderhoud verbindt de theorie voor deze verbeterde processen met de praktijk.

Om kennis op te bouwen en te delen organiseert de werkplaats geregeld Meet & Greet-bijeenkomsten. De werkplaats nodigt de leden ook regelmatig uit voor bijeenkomsten. Deelnemers geven hier presentaties over actuele zaken en de voortgang van projecten. Tijdens deze middagen kunnen de leden kennis delen over RGVO. De werkplaats begeleidt pilotprojecten van opdrachtgevers en bedrijven, laat door de kennisinstellingen RGVO-gerelateerde onderzoeken uitvoeren en zoekt actief de samenwerking met andere werkplaatsen, bijvoorbeeld BIM en KNR.

DEELNEMERS De deelnemers aan de werkplaats Resultaatgericht Vastgoedonderhoud zijn: Aannemersbedrijf W.J. Haafkes & Zonen B.V., Admikeur, Balance & Result, Beter Wonen, Boll Dakgroep, De Goede Woning, De Woonplaats, Domijn, Farwick Groenspecialisten, Feenstra verwarming, Gebr. Van der Geest, gemeente Almelo, gemeente Enschede, Hemink Groep, Klein Poelhuis, Koopmans Service & onderhoud, Leferink Beheer – Lemelerveld, Lennipsgroep, Loohuis groep, Meulenbeld Hofhuis Installatiebedrijf, Mulder Schilders, Mijande Wonen, NIBAG, Nijhuis Bouw Rijssen, Plegt Vos, Rudde Dakbedekking, Saxion Hogescholen, Sikkens Bouwverven, SW Bedrijven, Sylva Bouw, Te Pas Bouw, TNO Bouw & Onderhoud, Trimetal Bouwverven, Universiteit Twente, Van Dam Groep, Van Dijk Groep, Vastbouw Oost b.v., Viverion, WBC Winterswijk, WBO Oldenzaal, Weijers Eikhout Groesbeek, Welbions Hengelo, Wijzonol Bouwverven en Winkels Installatietechniek

| pagina 55 |

Afgeronde pilots BIM-RGVO Hoe kun je voor verschillende ontwerpscenario’s voorspellingen doen over de onderhoudskosten en in een vroegtijdig stadium van het ontwerp van een gebouw inzicht krijgen in het onderhoud tijdens het gebruik? Deze gedachte hebben de werkplaatsen BIM en RGVO opgepakt. Aan de hand van een casus is gekeken of het mogelijk is om deze ambitie te realiseren binnen BIM- en RGVO-software. Aangetoond is dat het principe werkt. Om het systeem in de praktijk te kunnen toepassen voor verschillende typen gebouwen zijn vervolgtrajecten nodig. Het gehele proces is inzichtelijk gemaakt met een animatiefilmpje dat via de website van Pioneering bekeken kan worden.

Kennis-uitrol en Leergang RGVO Medio 2012 organiseerde de werkplaats RGVO een bijeenkomst voor managers over het thema kennis-uitrol. Belangrijkste conclusie van de bijeenkomst was dat de rol en verantwoordelijkheid van de opdrachtgever en opdrachtnemer veranderen, dat deze nieuwe systematiek moet worden geïntegreerd in de werkprocessen en dat het verdiepen van de kennis van RGVO, zowel bij opdrachtnemers als opdrachtgevers, een must is. Nu hebben nog slechts enkele marktpartijen voldoende kennis en competenties in huis om de RGVO-methode daadwerkelijk in de praktijk te brengen. Dit heeft er in geresulteerd dat de werkplaats een RGVO-leergang heeft ontwikkeld, die begin 2013 start.

LEERGANG RESULTAATGERICHT VASTGOEDONDERHOUD: RgVo een pRAKTISCHe HAnDleIDIng! Cursusleider en Docenten De docenten zijn voornamelijk afkomstig uit het beroepenveld met aantoonbare ervaring op het gebied van RGVO. Cursusleider is de heer G.P. Stern, hoofddocent/ onderzoeker bij Saxion en voorheen vele jaren manager technisch beheer van een woningcorporatie.

Algemeen - Door de maatschappelijke ontwikkelingen is er binnen de bouwsector een duidelijke verschuiving ontstaan. nieuwbouw is ondergeschikt geworden en men richt zich voor een groot deel op het verduurzamen en herbestemmen van de bestaande bouw. Zowel de opdrachtgevende als de opdrachtnemende partijen heroriënteren zich op deze ontwikkeling. parallel hieraan zien we over de gehele breedte van de bouwkolom een ontwikkeling om op een andere manier met elkaar samen te werken. Ketenintegratie en vernieuwend opdrachtgeverschap zijn hier voorbeelden van.

opleidingsniveau Voor een evenwichtig niveau van de groep dient de deelnemer enkele jaren werkervaring en een MBO-plus tot -HBO werk- en denkniveau te hebben.

Lopende pilots

Vanuit de praktijk komt de vraag om meer praktijkkennis op het gebied van RGVO te delen. Stichting Pioneering heeft, om aan deze behoefte te voldoen, een leergang ontwikkeld. Hierin wordt een basis gelegd om met RGVO aan de slag te gaan. Doordat een aantal marktpartijen, die hun sporen met RGVO hebben verdient, hun medewerking verlenen, is het praktijkgehalte van de leergang goed geborgd.

Tijdschema De opleiding start eind februari 2013 in wekelijkse bijeenkomsten op een dinsdag. De leergang omvat 8 lessen van 13.30 -18.00 uur. Studiebelasting De studiebelasting wordt geschat op 60 uur. Naast de bijeenkomsten gaat het hier om tijd te besteden aan de praktijkopdracht en zelfstudie. Aantal deelnemers Werkelijk leren heeft de meeste kans van slagen in kleine groepen. Daarom bestaat de groep uit maximaal 16 deelnemers. Op deze manier kan een optimale communicatie binnen de groep worden bewerkstelligd.

RGVO+ Aan het softwarepakket RGVO+ is volop gewerkt. Het unieke van deze software is dat er scenario’s in zijn verwerkt op basis van bijvoorbeeld degradatieprocessen en invloedsfactoren zoals weer, schaduw en zon. De modules schilderwerk, groenvoorziening en bouwkundig zijn klaar. De module dak is in de afrondende fase. Met de module installaties is een start gemaakt. Reiniging en infra starten binnenkort. Certificering Op basis van voldoende aanwezigheid en minimaal een voldoende als beoordeling voor de opdracht ontvangt de deelnemer een certificaat. In de andere gevallen ontvangt de cursist een bewijs van deelname.

Uw investering De Investering bedraagt € 1650 ex btw, per cursist. Dit bedrag is inclusief het cursusmateriaal en de catering. Pioneering deelnemers krijgen € 150 korting op de cursusprijs. Aanmelding Voor aanmelding kunt u gebruik maken van bijgevoegd aanmeldingsformulier. Aanmeldingen worden in behandeling genomen in volgorde van ontvangst.

locatie De opleiding wordt gegeven in de ‘Villa’, Kortenaerstraat 71 te Enschede, gelegen op 5 minuten lopen van het station.

Meer informatie Voor meer informatie over de leergang kunt u contact opnemen met cursusleider: Glenn Stern telefoon: 06-19493064 e-mail: [email protected] cursusadministratie: Programmabureau Stichting Pioneering telefoon: 053-4871775 e-mail: [email protected]

Pioneering wordt mede mogelijk gemaakt door

De bedrijven die zich richten op onderhoud en beheer van vastgoed staan voor nieuwe uitdagingen. Opdrachtgevers willen onderhoud efficiënter inrichten zodat ze zich in de toekomst meer kunnnen richten op hun core business. Bedrijven moeten, om aan de vraag van opdrachtgever te voldoen, op een betere manier hun kennis willen inzetten. Daarom ziet men op dit moment dat bedrijven steeds meer van “investeringsdenken” overgaan op “exploitatiedenken”.

Doel van de leergang De leergang geeft deelnemers alle praktische vaardigheden om vanuit zijn of haar eigen expertise in een RGVO-traject te kunnen werken. Na afronding van de kwaliteitsniveau gedurende de leergang hebben de deelnemers overeengekomen contractperiode. Doordat de bedrijven van be- • Kennis van de werkmethodiek gin af aan betrokken worden bij RGVO de strategie en exploitatiedoelen • Inzicht in alle aspecten van het van het complex, kunnen ze op organiseren en managen van goede wijze invulling geven aan RGVO projecten het gewenste onderhoudsniveau. • Inzicht in de portefeuillestrategie van een vastgoedbeheerder RGVO is inmiddels door meerde- • Inzicht in kwaliteits- en prestare opdrachtgevers en bedrijven in tie-eisen van vastgoedonderpraktijk gebracht. houd, in diverse disciplines >>

Resultaatgericht vastgoedonderhoud is een onderhoudsmethodiek waarbij niet alleen de onderhoudsbehoefte centraal staat, maar waarin het onderhoudsbedrijf expertise levert en borg staat voor het gevraagde

66969 pioneering 2luik.indd 1-2

12-12-12 13:07

| pagina 56 |

Activiteiten Terugkomdag In de Zwanenhof te Zenderen vond op 11 juli de RGVO-terugkomdag plaats. Na het ontbijt verzorgden twintig deelnemers een pitchtalk van elk maximaal drie minuten. Deze pitches leidden tot een goede discussie over onder meer de weerstand jegens verandering bij opdrachtgevers en -nemers. Gesproken werd over RGVO-deskundigheidsbevordering en leren van de ervaringen van anderen als goede hulpmiddelen. Zoals vaak bij RGVO ging het ook over het geven van vertrouwen in de keten. Er werd dieper ingegaan op het onderhoudsproces: hoe controleer je en meet je functionaliteit? Verder kwam de koppeling tussen RGVO met nieuwbouw ter sprake en werd onderscheid gemaakt tussen Resultaatgericht Onderhoud en Resultaatgericht Bouwen.

| pagina 57 |

Maurits Jansen, Mulder Schilders:

“Pioneering is verbindende factor bij koppelen BIM en RGVO” Door BIM en de software RGVO+ te koppelen wordt het mogelijk om onderhoudsscenario’s te berekenen. De total costs of ownership worden inzichtelijk doordat duidelijk wordt bij welke type ontwerp welke onderhoudskosten horen. Maurits Jansen van Mulder Schilders, de bedenker achter RGVO+, is nauw betrokken bij dit gezamenlijke project van de werkplaatsen BIM en RGVO: “RGVO+ is software om RGVO-projecten makkelijker te kunnen handelen. Vanuit de werkplaats RGVO is vervolgens de wens gekomen om samen te werken met de werkplaats BIM. Door aan de hoeveelheden vanuit het BIM-ontwerp, de data, de invloedsfactoren die al in RGVO+ zijn ingebouwd, toe te voegen, kun je onderhoudsscenario’s berekenen. Samen met verschillende partijen vanuit de werkplaatsen, Timo Hartmann van de Universiteit Twente, softwarebureau Itannex en de programmeur van RGVO+ Datavisual werken we aan de koppeling. Pioneering is hierin echt de verbindende factor. “Het is ons nu technisch gelukt om vanuit een BIM-ontwerp onderhoudsvoorspellingen te genereren. Je kunt zien met welke aanpassingen in het ontwerp je kunt besparen op de onderhoudskosten. Bijvoorbeeld door een grotere overstek of het gebouw een kwartslag te draaien. Nu willen we nog verder onderzoeken of het breder toepasbaar is. Voor ons als onderhoudsbedrijf heeft BIM nog geen toegevoegde waarde, maar ik denk naar de toekomst toe dat alle bedrijven mee gaan werken om het BIM-bestand – de database van een gebouw – te updaten met hun eigen gegevens. Dan komen dus ook het type beglazing en de verfsystemen erin.”

Afstudeeronderzoeken RGVO-Domijn Domijn is druk bezig RGVO structureel te implementeren en wil daarbij op complexniveau structurele afspraken maken met marktpartijen. In dat kader hebben Rudy Bunte en Stefan ter Bekke hun afstudeeronderzoek voor de werkplaats uitgevoerd. Vanuit hun studie Bedrijfseconomie aan Saxion hebben ze onderzoek gedaan naar financiële en juridische risico’s voor RGVO binnen Domijn, waaronder de contractvorm en de betalingswijze. Domijn wil toe naar het betalen van een bedrag per woning per maand. Enkele belangrijke bevindingen zijn dat de betalingswijze wettelijk is toegestaan en dat onenigheid over het gewenste kwaliteitsniveau voorkomen kan worden door de NEN 2767 en conditiemetingen.

Implementatie RGVO in de organisatie Stefan Maatman en Joost Hoogeveen zijn afgestudeerd op de implementatie van RGVO in de organisatie bij de opleiding Bouwtechnische Bedrijfskunde aan Saxion. Zij hebben onderzoek gedaan naar organisatorische aspecten bij opdrachtgevers en –nemers voor het succesvol invoeren van RGVO. Enkele aandachtspunten die belangrijk bleken voor de implementatie zijn: een duidelijke strategische visie, een goed onderbouwd strategisch plan, draagvlak binnen de organisatie, langetermijndenken en duidelijke communicatie over de veranderingen waarmee medewerkers te maken krijgen. Stefan Maatman heeft onder andere voor het opstellen van een praktijkhandleiding een aanstelling van een halfjaar gekregen.

| pagina 58 |

Arno Oldenmenger, De Woonplaats:

”Praktijkhandleiding RGVO om te kunnen leren van elkaar” De Woonplaats is een van de initiatiefnemers van de praktijkhandleiding RGVO. Arno Oldenmenger van De Woonplaats: “RGVO heeft zoveel positieve kanten dat het zonde is om er niets mee te doen: kostenbeheersing, kwaliteitborging en continuïteit voor een opdrachtnemer. In de praktijkhandleiding beschrijven we de do’s en de don’ts zodat je kunt zien dat RGVO niet zo ingewikkeld hoeft te zijn en je je op de voordelen kunt concentreren. Dat werkt drempelverlagend. “Met het tienstappenplan van TNO is al een goede basis gelegd, maar die is heel theoretisch. Nu zie je dat meerdere partijen in dezelfde valkuilen stappen. We moeten leren van elkaar. RGVO-trajecten zijn intensief, maar door onze kennis gezamenlijk te bundelen willen we tot een goed concept komen, zodat gemaakte fouten niet nog een keer gemaakt hoeven te worden. Ik vind het essentieel dat we goed luisteren naar elkaar en durven vragen te stellen. Ik geloof in RGVO, maar als het te ingewikkeld gemaakt wordt, dan is het gedoemd te mislukken.

| pagina 59 |

“Afstudeerders van Saxion hebben interviews gehouden met opdrachtgevers en opdrachtnemers en onderzoek gedaan. Naar aanleiding hiervan zijn twee bijeenkomsten gehouden waarin we een inhoudelijke en open discussie konden voeren. Het was vernieuwend dat de partijen zich zo open opstellen. Ik vond dit erg interessant. Om tot een uiteindelijke handleiding te komen moet nog veel gebeuren. Er zijn nieuwe sessies gepland om er verder vorm aan te geven en we hopen de handleiding in het eerste halfjaar van 2013 af te ronden.”

| pagina 60 |

Werkplaats Klimaat Neutraal Renoveren

Doelstelling en visie Binnen de werkplaats Klimaat Neutraal Renoveren doen opdrachtgevers en bedrijven ervaring op bij vernieuwende renovatieprojecten die uiteindelijk leiden naar klimaatneutrale woningen. De kennisinstellingen UT, Saxion en ROC van Twente onderbouwen door middel van onderzoeken de werkelijke resultaten van de projecten. Dit leidt tot betere vervolgprojecten en een voorsprong voor deelnemende marktpartijen. Het gaat hierbij om het (technisch) monitoren, het monitoren van gas- en elektriciteitsverbruik, onderzoek naar de terugverdientijd, het onderzoeken van bewonerstevredenheid, het opstellen van een onafhankelijk rapport over de pilot en het vertalen van de pilot naar vervolgprojecten, inclusief product- en procesverbetering.

Lopende Pilots Klimaatneutraal Renoveren op Mutatiebasis In opdracht van WBO Wonen is een haalbaarheidsonderzoek verricht naar de technische en economische haalbaarheid van het energetisch renoveren van een individuele woning gekoppeld aan mutatieonderhoud. Randvoorwaarde hierbij is dat de uitvoering ingepland moet worden bij het mutatieonderhoud. De totale uitvoering mag maximaal vier weken in beslag nemen. Daarnaast is onder andere gerekend vanuit woonlasten. Zodra er woningen leegkomen, wordt de pilot uitgevoerd.

DEELNEMERS Aannemersbedrijf W.J. Haafkes & Zonen B.V., Pilkington, Alcedo, Remeha Beter Wonen, Roosdom Tijhuis, BAM, ROC van Twente, MBO College voor Bouw, Infra & Interieur, Saxion, Climarad, Cogas Duurzaam, Trebbe Noord-Oost b.v., De Woonplaats, Universiteit Twente, Domijn, Viverion, Feenstra, Vastbouw Oost B.V., WBO Wonen, gemeente Almelo, Welbions, gemeente Enschede, Wonen Delden, gemeente Hengelo, Hemink Groep, Wooncorporatie Ons Huis, Holtdijk B.V., Zelzius, IAA Architecten, Klein Poelhuis Beheer B.V., Koopman TBI bouw, Loohuis installatietechnieken b.v., Nijhuis Bouw BV.

| pagina 61 |

betrekking tot het Total Cost of Ownershipmodel. Daarnaast is het onderzoek naar de procesbeheersing van energetische renovaties opgeleverd. September 2012 is een groot en uitgebreid monitoringsproject gestart voor zowel de renovatie als de nieuwbouwwoningen.

Het Lang Noord, Enschede In opdracht van Domijn worden op het Lang Noord circa tweehonderd zogenaamde hobbykamerwoningen gerenoveerd met als doel een labelsprong van E of F naar een A, A+ of A++. De woningen met de eerste twee labels zijn inmiddels gerealiseerd, de renovatie van de woningen met de hoogste ambitie is eind 2012 gestart. Vanuit de werkplaats wordt onderzoek gedaan naar het werkelijke energieverbruik, eventuele zwakke plekken in de thermische isolatie, de terugverdientijd en de bewonerstevredenheid. De resultaten van de woningen met het A-label worden februari 2013 gepresenteerd. Enkele maanden daarna volgt de rapportage van de A+ woningen.

Flora Domijn In de Enschedese Bloemenbuurt worden 195 woningen uit 1928 gerenoveerd van label E of F naar een A-label. De eerste gerenoveerde woningen waren eind 2011 klaar en de laatste worden begin 2013 opgeleverd. De monitoring is vergelijkbaar met de aspecten van Het Lang Noord en loopt volop.

Velve Lindenhof, Enschede In de wijk Velve Lindenhof zijn tien karaktervolle zogenaamde roodbouw en vijftien grijsbouw woningen van De Woonplaats grondig gerenoveerd. Deze renovatie was een bewuste keuze van de bewoners. Voor het project heeft de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren onder andere onderzoek gedaan naar de financiële haalbaarheid met

| pagina 62 |

Derk ter Harmsel, Nijhuis Bouw: ’t Kotte In opdracht van Welbions zijn 82 karakteristieke woningen grondig gerenoveerd. De werkplaats is eind 2012 begonnen met het monitoren van onder andere de technische, verbruiks- en financiële aspecten.

“We konden lekkage voorkomen dankzij infraroodopnames”

Maatschappelijke Investeringsopgave (MIO), Duurzaam Wonen en Werken Enschede De werkplaats KNR werkt samen met de organisaties en mensen achter de Maatschappelijke Investeringsopgave (MIO). Gepland is dat KNR wordt ingezet op specifieke vraagstukken, bijvoorbeeld voor monitoring.

Bij de renovatie van de wijk Flora Domijn in Enschede had woningcorporatie Domijn onder andere als doel een flinke sprong maken in het energielabel van de woningen. De werkplaats Klimaatneutraal Renoveren doet onderzoek om te kijken of dit doel ook werkelijk is gerealiseerd. Derk ter Harmsel, projectleider bij Nijhuis Rijssen: “Bij de eerste opgeleverde woningen zijn infraroodopnames gemaakt om te onderzoeken of er nog verbeteringen konden plaatsvinden. Er werd ontdekt dat er warmte wegliep bij een hoekoplossing in het kozijn en bij de aansluiting van de dakkapel. Er is gezocht naar een afdoende oplossing voor deze lekkage zodat we bij de ruim 150 woningen die nog volgden dit probleem konden voorkomen. “Wij hebben al eerder met infraroodopnames gewerkt. Dit heeft als voordeel dat nu alle kozijnen worden afgeplakt om de aansluiting van de kozijnen en de isolatie dicht te zetten. In het verleden werden de delen tegen elkaar geschoven. Later kwam het voor dat er toch een lek werd geconstateerd, terwijl we dachten dat alles goed was gemonteerd. “Wij zijn nieuwsgierig naar de uitslag van de meting door de werkplaats naar wat nu het daadwerkelijke energieverbruik van de gerenoveerde woning is. We gaan er van uit dat de bewoners 40 procent op hun energierekening besparen, maar is dat ook daadwerkelijk zo? De besparing heeft uiteraard ook te maken met hoe bewust de bewoners zelf met energie omgaan. Bij een renovatieproject van Welbions bleek zelfs het resultaat beter dan we zelf hadden gedacht. Bij Flora Domijn gaat dit ook lukken!”

Stage en afstudeeronderzoeken Woningcorporatie De Woonplaats heeft een verbeterambitie uitgesproken aangaande het beheersproces van energetische verbeteringen bij de bestaande woningvoorraad op basis van vernieuwend opdrachtgeverschap. Om een compleet beeld te schetsen van de huidige situatie is er onderzoek uitgevoerd op drie niveaus: markt-, branche- en organisatieniveau. Roel Navis, van de opleiding Bouwtechnische bedrijfskunde van Saxion, heeft met behulp van analysemodellen en interviews met medewerkers van De Woonplaats en personen uit de gehele bouwkolom een onderzoek opgeleverd over het verbeteren van procesbeheersing van energetische renovaties.

| pagina 63 |

De gemeente Enschede heeft de ambitie in de komende jaren Enschede duurzamer en energiezuiniger te maken. Het gaat om ongeveer 40.000 woningen, waarvan ongeveer 50 procent huurwoningen zijn. Bij veel van deze huurwoningen worden door woningcorporaties duurzame verbeteringen gedaan om aan te sluiten op de ambitie van de gemeente Enschede. De ambitie van de gemeente is echter niet haalbaar als koopwoningen achter blijven met deze verbeteringen. Om de interesse naar mogelijke verbeteringen onder woningeigenaren te toetsen is door Toby Reimert en Dominique Schreuder een (markt)onderzoek gedaan naar installaties in particuliere woningen. Door middel van een brief zijn nauwkeurig geselecteerde woningeigenaren op de hoogte gesteld van het onderzoek. De enquête is verspreid via internet en schriftelijk huis-aan-huis afgenomen.

Minor Lean en Duurzaam bouwen Binnen Saxion is de minor Lean en Duurzaam bouwen opgestart. Hierin werken studenten in groepen een half jaar aan projecten uit de praktijk van de werkplaats. Het betreft projecten van Welbions en Domijn. Op deze manier maken ze in het derde studiejaar kennis met innovatieve en integrale projecten. Aan de andere kant hebben leden van Pioneering baat bij verfrissende ideeën van jonge mensen. De werkplaats stimuleert deze samenwerking en ondersteunt studenten, docenten en opdrachtgevers met kennis en ervaring.

| pagina 64 |

Ronald Jonker, Domijn:

“Met de infraroodopnames visualiseer je de output” De tuindorpachtige wijk Flora Domijn in Enschede is gerenoveerd en de 191 woningen uit 1928 hebben op enkele na nu een A-label. De werkplaats Klimaatneutraal Renoveren monitort het project Flora Domijn. Projectleider Ronald Jonker van woningcorporatie Domijn: “Er waren veel klachten en vochtproblemen, maar omdat het een karakteristiek complex is, met een verscheidenheid aan woningen en versieringen in het metselwerk, vonden we het complex het behouden waard. Daarnaast wilden we meer verdunning en variatie in de wijk en daarom hebben we vier keer van drie twee woningen gemaakt, en van een aantal drieslaapkamerwoningen tweeslaapkamerwoningen. De laatsten zijn meer gericht op starters. “Domijn wil de woningen nog veertig jaar exploiteren daarom vond ik een labelsprong naar C niet voldoende. Sommige koudebruggen kunnen we niet oplossen, zoals de uitbouwen uit 1986 waarvan de spouwmuren op de zandgestorte vloer staan, We hebben wel onder meer de kapisolatie opgekrikt, de spouwen en de platte daken nageïsoleerd, de dakkapellen vervangen en het glas vervangen door HR++. Omdat we de meeste kieren dichten, moet je goed op het binnenklimaat letten, daarom hebben we in elke woonkamer een Climarad geplaatst; een gebalanceerd ventilatiesysteem gecombineerd met een radiator.

| pagina 65 |

“Met de infraroodopnames van de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren visualiseer je de output van de energetische maatregelen en daaruit bleek dat we goed bezig zijn. Met de gegevens uit het verleden en nieuwe gegevens kunnen we volgend jaar vergelijken of we de verwachte besparing tot veertig procent gehaald hebben.”

| pagina 66 |

Cluster Innovatie in de GWW Werkplaats Innovatieve Toepassingen in de GWW Doelstelling en visie Binnen de werkplaats Innovatieve Toepassingen in de GWW zoeken partijen samen naar innovatieve kansen en oplossingen in de sector, bijvoorbeeld voor kortere doorlooptijden en slimmere toepassingen, die kunnen resulteren in een toenemende kracht van de GWW-bedrijven. Zij kunnen zich vervolgens presenteren als vernieuwende en dynamische bedrijven, gebruikmakend van de modernste technieken en middelen. Het doel van de werkplaats is de geselecteerde projecten kansen te bieden voor onderzoek en ontwikkeling en deze projecten te begeleiden.

Een aantal van deze projecten is gericht op smarttechnologieën. Ook onderzoekt de werkplaats de toepassing van nieuwe materialen, zoals composieten (vezelversterkende kunststoffen), in de hoop dat deze productinnovatie voordelen gaat opleveren voor de gebruiker en de sector. Om een breed draagvlak te creëren is met name de samenwerking tussen ondernemers, overheid, onderwijs en onderzoek van groot belang. Het integreren van de resultaten in de sector vereist een goede samenwerking.

DEELNEMERS NTP Groep, Altena Infra-Materialen, Ballast-Nedam Infra Noord-Oost, BAM Infratechniek Noordoost B.V., Beheersmaatschappij Hegeman Nijverdal B.V., Dura Vermeer Infrastructuur BV Oost, Dusseldorp Infra, Sloop en Milieutechniek, Heijmans Infra, NTP Infra b.v., KWS Infra B.V., Oranjewoud, Reef Infra B.V., Roelofs Advies en Ontwerp B.V., Royal Haskoning Infrastructuur & Transport, Tauw B.V., Temmink Groep B.V., Twee R Recyclinggroep, Twentse Weg- en Waterbouw BV, Van Heteren Aannemingsbedrijf B.V., Gemeente Almelo, Gemeente Enschede, Gemeente Hellendoorn, Gemeente Hengelo, Gemeente Losser, Provincie Overijssel, Waterschap Regge en Dinkel, Universiteit Twente, Saxion Hogeschool, ROC van Twente.

| pagina 67 |

Pilots ASPARi in 2012 – Valorisatie en doorontwikkeling Het netwerk ASPARi (ASphalt PAving, Research & innovation) is verder gegaan met professionalisering van de asfaltwegenbouwsector. Samen met de Pioneering-werkplaats ‘Innovatieve toepassingen in de GWW’ wordt een impuls aan deze ambitie gegeven. Onderzoekers aan de Universiteit Twente werken in nauw samenwerkingsverband met zowel regionale als nationale wegenbouwers om meer inzicht in het wegenbouwproces te krijgen en naar verbetering van het wegenbouwproces en uiteindelijk de kwaliteit van de asfaltverharding te streven. Het jaar 2012 was het jaar van de valorisatie en doorontwikkeling van de PQi en Virtuele Bouwplaats.

Daarna is met projectleiders uit Enschede en Hof van Twente begonnen met de ontwikkeling en implementatie van 4D-CAD bouwprocesvisualisaties, die planningsprocessen ondersteunen. Ze worden gemaakt voor de volgende projecten: MST/ Koningsplein Enschede (t/m april 2014), Toekomststraat Enschede (opgestart dec 2012) en Sportlaan Delden (start voorjaar 2013). Mogelijk sluiten de gemeenten Hengelo, Almelo en Borne hierbij aan. Vervolgens worden de nieuwe tools en technieken beschreven, die kunnen helpen om planning en uitvoeringsprocessen van reconstructiewerkzaamheden in de ondergrond te verbeteren. Onderzoeksresultaten zijn in 2012 gepubliceerd en gepresenteerd tijdens verscheidene vakdagen en conferenties, de CROWinfradagen (speciale sessie), internationale conferenties in Moskou en München alsook tijdens de lancering van het nationale 3TU. Bouw Centre of Excellence. Een Bachelorafstudeerder onderzoekt de risico’s die optreden tijdens de aanleg van glasvezelnetten.

Binnenstedelijke rioleringsprojecten Om de planning- en uitvoeringsprocessen van binnenstedelijke rioleringsprojecten, die steeds complexer worden, te analyseren zijn observaties gedaan bij het project Mooienhof/Boulevard 1945 te Enschede.

| pagina 68 |

Composiet damwand In 2012 zijn verwerkingsproeven uitgevoerd waaruit bleek dat geteste composieten (vezelversterkende kunststoffen) na enkele aanpassingen geschikt lijken voor het toepassen in damwanden, die nu nog gemaakt worden van hout, staal of pvc. Vanwege het enthousiasme onder de deelnemers zijn enkele pilotprojecten gestart in samenwerking met Rijkswaterstaat en de provincie Overijssel. De resultaten hiervan zijn zeer wisselend. In 2013 verschijnt een technisch eindverslag met alle bevindingen en conclusies. Inmiddels wordt ook onderzoek gedaan naar het composiet “bamboe”. Er zijn brugdekken mee bedekt in de gemeente Hengelo en er wordt een overlaat gemaakt. De resultaten zijn bemoedigend en kunnen leiden naar een nieuw innovatief product.

Composiet Stuw Diverse ondernemingen uit de GWW-sector werken samen aan onderzoek naar de toepassing van composieten bij stuwen. In eerste instantie wordt gekeken en getest in

| pagina 69 |

Jan Schuttebeld, Twee “R” Recycling Groep:

“Asfaltproject komt dankzij Pioneering van de grond”output” Twee “R” Recycling Groep, dat bouw- en sloopafval van sloop- en wegenbouwbedrijven verwerk tot fundatiemateriaal voor de wegenbouw, wil dit granulaat op een hoogwaardiger manier wegzetten in de markt. Jan Schuttebeld: “Dus niet onder de weg, maar onder andere in het asfalt. Wij zien namelijk de afzetmarkt veranderen. De prijs zakt, er is crisis in de bouw, Nederland ligt al vol met wegen en er is veel concurrentie. Aan de andere kant voorzien wij dat de hoeveelheid slooppuin fors gaat stijgen. Ik liep al langer met het idee rond om de primaire grondstoffen daadwerkelijk te vervangen en met name Pioneering heeft toch wel een slinger gegeven aan het project, zodat het echt van de grond is gekomen. “Via Pioneering is een projectteam opgezet en zijn deskundigen ingeschakeld van de Asfalt Centrale Hengelo, van der Graaf zeeftechnieken en het Asfalt Kenniscentrum in Venlo. Het product wat we gemaakt hebben, hebben we getest op vermoeiing en het blijkt dat dit mengel hogere normen haalt dan het traditionele asfalt. In november werd het nieuwe asfalt bij wijze van proef aangebracht op het 5000 vierkante meter grote terrein van de Twentse Recycling Maatschappij. We laten het een jaartje liggen en kijken hoe het zich houdt onder de mechanische belasting. Tot nu toe ziet het er nog goed uit. Ondertussen ben ik al weer bezig met iets nieuws, een ander bouwgerelateerd product. We testen het eerst binnen ons bedrijf, maar als we er op grote schaal wat mee willen, klop ik daar weer graag mee aan bij Pioneering.”

hoeverre de stalen kleppen vervangen kunnen worden door kleppen van composiet. In de zomer is, in samenwerking met waterschap Regge & Dinkel, een stuw droog gezet om te inspecteren hoe de draaipunten en aanslagen eruit zien. Daarna is de engineering gestart om het ontwerp te vervolmaken en de 0-serie te produceren. In het voorjaar 2013 zal een composiet stuwklep worden geplaatst. Bij positieve testresultaten kan vervolgens een productieplan worden opgezet. Puin in Asfalt Kan de steenfractie van het asfaltmengsel vervangen worden door een secundaire recyclingbouwstof bestaande uit bouwpuingranulaten? Aangezien natuurlijke grondstoffen schaars zijn en de hoeveelheid bouw- en sloopafval stijgt, onderzoekt de werkplaats hoe bouwpuingranulaten het beste kunnen worden ingezet. De onderzoeken gaan met name in de richting van lagetemperatuurasfalt en het voorkomen dat de relatief zachte puinsoorten te veel bitumen opzuigt. De eerste voorlopige resultaten zijn zeer hoopvol. In het kader van Puin in Asfalt is in november 2012 een proefvak aangelegd bij de TRM in Hengelo. De testresultaten zullen medio 2013 bekend zijn.

Gis is Gaaf Het project Gis is Gaaf is in 2012 gestart om met name jongeren te stimuleren om te kiezen voor een geodetische opleiding. De werkplaats Innovatieve Toepassingen wil bijdragen aan

de ontwikkeling van GEO-onderwijs. Ondanks een nog altijd grote vraag naar personeel met kennis van geo-informatie, zijn er weinig studenten die in die richting een opleiding kiezen. Mogelijke oorzaak is dat er te weinig begrip is over hoe de voordelen van geoinformatie optimaal ingezet kunnen worden. De wereld wordt steeds GISser. Het navigatiesysteem brengt ons naar elk adres in Europa. In drie dimensies vliegen we door New York of Amsterdam en voor een verbouwing kunnen we online de gemeentelijke bestemmingsplannen inzien. Achter al deze mogelijkheden schuilt een wereld van Geoinformatie. De werkplaats GISse toepassingen wil mensen enthousiast maken voor opleidingen in het geo-werkveld, benut aanwezige geokennis en -kunde in de regio Twente en ontwikkelt innovatieve, GISse toepassingen.

Vernieuwend opdrachtgeverschap: Bouwteam De werkgroep Vernieuwend opdrachtgeverschap bestaat uit centrale inkopers, adviseurs en projectmanagers van gemeenten, kennis- en zorginstellingen. Doel is pilotprojecten initiëren, samenwerking stimuleren, kennis delen en gezamenlijk een leidraad voor vernieuwend opdrachtgeverschap ontwikkelen. In de gemeente Hellendoorn werkten Roelofs, het waterschap Regge en Dinkel en Royal Haskoning samen in bouwteamverband. In de ontwerpfase is veel tijd gestoken in het benoemen van de uitgangspunten

| pagina 70 |

Bert Vowinkel, Roelofs: en het uitwerken van alternatieven voor het rioleringsvraagstuk. Hierdoor kon worden bespaard in de aanleg van een bergbezinkvoorziening, hetgeen ook voor de beheersituatie een besparing betekende. De UT presenteert de resultaten van deze pilot in 2013.

Kraamkamer Binnen de werkplaats liggen er op dit moment geen initiatieven welke zouden kunnen resulteren in nieuwe projecten. Natuurlijk zijn er kansen voor nieuwe projecten die een grotere behoefte hebben aan de inzet van kennis en kunde. Indien deze kans zich voordoet zal er alles aan gedaan worden deze projecten binnen Pioneering te initiëren.

| pagina 71 |

“Dankzij bouwteam meer begrip voor elkaar” De gemeente Hellendoorn heeft als pilot “het bouwteam rioleringsproject Daarlerveen” openbaar aanbesteed op basis van kwaliteit. Roelofs maakte deel uit van dit bouwteam. Bert Vowinkel: “Deze contractvorm is gericht op een gezamenlijke ontwerpfase. In de uitvoeringsfase ga je eigenlijk weer terug in de traditionele rolverdeling van opdrachtgever en opdrachtnemer. Van ons, als ontwerpende aannemer en integrale kennispartner, mag de lijn van de ontwerpfase meer worden doorgetrokken, zodat de aannemer ook de ontwerpverantwoordelijkheden heeft tijdens de uitvoering. “Het voordeel van een bouwteam is dat je meer opereert vanuit een gezamenlijk belang, waardoor een maatschappelijke meerwaarde gecreëerd wordt. Je gebruikt vroegtijdig elkaars kennis en daardoor kun je meer mogelijkheden en kansen bespreken en benutten, wat ten goede komt aan het eindproduct en dus de eindgebruiker. Hierdoor is het ontwerp anders geworden dan de gemeente in eerste instantie voor ogen had. Zo is bijvoorbeeld het gemaal verplaatst, zodat een toekomstige aansluiting makkelijker kan worden gerealiseerd. Tevens kwam het gemaal verder van de woningen om overlast te minimaliseren. Het ontwerp is daarmee meer toekomstgericht. “Pioneering volgde nauwgezet het proces van aanbesteding tot oplevering van dit project. Door de evaluatiemomenten na een afgeronde fase en bevindingen aan het eind van iedere vergadering werd iedereen zich bewuster van het proces. Tevens bood Pioneering de mogelijkheid om expertise van derden, zoals een jurist, in te brengen zonder dat dit de samenwerking verstoorde. Ik denk dat beide partijen nu extra tools hebben om hiermee door te kunnen.”

| pagina 72 |

Financiën Het gehele programma Vernieuwend ondernemen in de Bouw van Stichting Pioneering loopt vijf jaar en wordt ondersteund door de provincie Overijssel en Regio Twente met een subsidie van circa negen miljoen euro. Het programma bevindt zich nu in het laatste jaar en naast de resultaten die al zichtbaar zijn, wordt er nog hard gewerkt aan verschillende projecten die elk op eigen wijze bijdragen aan de overall doelstelling van het programma. Na oktober 2013 zal Stichting Pioneering haar bijdrage blijven leveren om de bouwsector in het oosten van Nederland te versterken. Het programmabureau fungeert als loketfunctie. Deze functie zal ook na het lopende programma, al dan niet in afgeslankte vorm, blijven bestaan. Hier kunnen de deelnemende bedrijven dan nog steeds met hun vragen terecht. De stichting hoopt natuurlijk ook dat niet-deelnemende bedrijven hun weg hiernaartoe vinden en hun vraagstukken voorleggen. Het programmabureau zet in op een groeiend aantal deelnemers dat samen met Pioneering de bouw willen blijven innoveren.

Het programma is in vier programmalijnen geclusterd en de samenstelling kent een dynamisch karakter. Pioneering werkt hierbij vraaggestuurd vanuit de deelnemers en de markt. De activiteiten van Pioneering worden na afloop van het lopende programma vanuit diverse bronnen gefinancierd, waarbij het uitvoeren van projecten en (commerciële) opdrachten een groeiend deel van de omzet zal gaan uitmaken. Onderstaande tabel geeft een overzicht weer van de aan de Stichting Pioneering toegekende subsidie. Voor een uitgebreide financiële rapportage wordt u verwijzen naar het financieel jaarverslag over 2012, welke in de loop van het voorjaar 2013 uitkomt.

Beschikking 2008-2013 Werkplaats Beschikking

Beschikking

Beschikking

Beschikking

Beschikking

Beschikking

Subsidie



inspanning

inspanning

inspanning

Subsidie

Subsidie

Subsidie

t.o.v.



2008/2010

2011/2013

totaal

2008/2010

2011/2013

totaal

inspanning

PO

627.900

971.429

1.599.329

313.950

400.000

713.950

45%

IDF

2.145.840

1.757.143

3.902.983

858.336

660.000

1.518.336

39%

SE

737.600

1.201.429

1.939.029

295.040

452.000

747.040

39%

C&H

735.000

798.571

1.533.571

294.000

298.000

592.000

39%

RV

324.594

0

324.594

162.297

0

162.297

50%

MIO

393.000

778.571

1.171.571

196.500

325.000

521.500

45%

VOB

1.014.000

3.052.262

4.066.262

507.000

1.096.994

1.603.994

39%

RGVO

769.400

828.571

1.597.971

384.700

350.000

734.700

46%

IT

1.664.000

2.242.857

3.906.857

665.600

840.000

1.505.600

39%

KNR

0

1.071.429

1.071.429

0

400.000

400.000

37%

BIM

0

810.714

810.714

0

310.000

310.000

38%



8.411.334

13.512.976

21.924.310

3.677.423

5.131.994

8.809.417

40%

| pagina 73 |

| pagina 74 |

Vooruitblik Begin 2012 was ik samen met een bouwondernemer op reis naar een bijeenkomst elders in het land. Het gaf ons de gelegenheid om bij te praten en wat uitgebreider stil te staan bij de situatie in de sector en de betekenis van de crisis voor zijn bedrijf. Het viel ons beiden op dat, waar medio 2011 er nog een licht optimisme te zien was geweest over een voorzichtig herstel, veel mensen in onze sector 2012 vermoeid en met hangende schouders begonnen. Een uitspraak die me uit dat gesprek sterk is bij gebleven is dat “in 2012 de bijl wel zal gaan vallen.” 2012 was inderdaad een moeilijk jaar voor de Twentse bouw. In dit jaar hebben helaas weer gerenommeerde bedrijven de deuren gesloten en zijn veel goedgekwalificeerde en betrokken medewerkers in de sector hun baan kwijtgeraakt. Een groot aantal vaklieden die de afgelopen jaren -al dan niet noodgedwongen- een bestaan probeerden op te bouwen als zelfstandige en nu ook zonder werk zitten, komen daarbij niet eens voor in officiële werkloosheidsstatistieken. Misschien doet die situatie van de mensen in onze bedrijfstak nog wel het meeste pijn. In elk geval stemt het tot nadenken. En onderstreept het de noodzaak om te vernieuwen. Dat is waar Pioneering ook weer in 2012 aan heeft geprobeerd bij te dragen, met een groot aantal projecten en bijeenkomsten. Twee wil ik er hier in het bijzonder uitlichten. In het voorjaar van 2012 kwamen de koplopers onder de Twentse opdrachtgevers bij elkaar in de Zwanenhof in Zenderen. Om te praten over professionaliseren van opdrachtgeverschap, vanuit de overtuiging dat zij belangrijke spelbepalers zijn voor de toekomst en de transitie van de sector. Een paar maanden later organiseerden we een drukbezochte bijeenkomst met de regionale Kamer van Koophandel speciaal voor zelfstandige vakmensen. Zij vormen een belangrijke groep als het gaat om het vakmanschap, en tegelijkertijd een kwetsbare. Het goede nieuws is dat zelfstandige professionals goed lijken voorgesorteerd voor de particuliere markt, waar

| pagina 75 |

de komende jaren een forse opgave ligt in de bestaande woningvoorraad. Beide voorbeelden geven aan dat ook Pioneering niet stil zit en nieuwe wegen vindt om vernieuwing in de bouw te stimuleren. Niet alleen met bedrijven, maar ook met hun klanten en hun ‘human capital’. De bouw is nog niet uit de crisis. Om te denken dat we uit geïnnoveerd zijn, zou dan ook een misvatting zijn. De sector kan daarbij - ook in de komende jaren- best een steuntje in de rug gebruiken en Pioneering wil daarvoor zorgen. Als we samen de schouders eronder zetten en gerichte keuzes durven maken, dan moet dat lukken. Samen met velen van u hebben de mensen van het programmabureau en ik met veel plezier gewerkt om Pioneering te maken tot waar we nu staan. Voor mij is het moment aangebroken om een volgende stap te zetten in mijn werk en maak ik de overstap naar een nieuwe uitdaging. Ik kijk met trots terug op wat we de afgelopen jaren hebben bereikt en wil u langs deze weg hartelijk bedanken voor de fijne samenwerking en steun voor ons initiatief.

ir. Bas van der Veen Programmadirecteur Pioneering 2008-2012

DEELNEMERS 2012

INFRA-MATERIALEN

AD V O CATE N - N OTAR I S S E N

| pagina 76 |

www.strakschilders.nl

Roosdom Tijhuis samenwerken aan werk

| pagina 77 |

DEELNEMERS 2012

PMS

100 % ZWART PMS 3005

CMYK

100 % ZWART 100/37/0/0

GRIJSWAARDEN

ZWART/WIT

100% ZWART

100% ZWART

| pagina 78 |

Colofon Eindredactie: Carmen Oude Wesselink Teksten en foto’s: Stichting Pioneering Vormgeving en druk: Verhaag Drukkerij Uitgave: Stichting Pioneering M.H. Tromplaan 28 7513 AB Enschede

Bestuur stichting Pioneering 2012 Jan Bron (Gemeente Hengelo), Antje de Groot-Schuttert (Trebbe Oost & Noord B.V.), Ben Kuipers (Loohuis Installatiegroep B.V. Fleringen), Gerhard Hospers(Raab Karcher), Henk Gersen (IAA Architecten), Fons Catau (de Woonplaats) en Herman Reinten (TWW B.V.) Adviseurs van het bestuur: Jan Ooms (MBO College voor Bouw, Infra & Interieur ROC van Twente) en André Dorée (Universiteit Twente, faculteit Construerende Technische Wetenschappen)

Chefs werkplaatsen Stichting Pioneering 2012 Systems Engineering: Evelien Klasens (Saxion), Bouw Informatie Model: Michel Mossel en Evelien Klasens (Saxion), Individueel, Duurzaam en Flexibel Bouwen: Corina Punte (Saxion), Master Industrieel Ontwerpen: Joke Bults (Joke Bults Management en Advies), Productontwikkeling: Joke Bults (Joke Bults Management en Advies), Conversie en Hergebruik: Pascal Scholte (Beltman Architecten), Resultaatgericht Vastgoed onderhoud: Gerard Salemink (Saxion),Klimaatneutraal

Pioneering wordt mede mogelijk gemaakt door

| pagina 79 |

Renoveren: Gerard Salemink (Saxion), Innovatieve Toepassingen in de GWW: Hardy Ellenbroek (Syntens), Twents OpdrachtgeversForum: Glenn Stern (Saxion) en Corina Punte (Saxion)

Voorzitters Werkplaatsen Stichting Pioneering 2012 Systems Engineering: Tonny Boerkamp (Hegeman+), Bouw Informatie Model: Wouter Zweerink (IAA Architecten), Individueel, Duurzaam en Flexibel Bouwen: Wim Sturris (Van Dijkbouw B.V.), Productontwikkeling: Bas Hulsbergen (de Woonplaats), Conversie en Hergebruik: Patrick Oude Egberink (Holtdijk B.V.), Resultaatgericht Vastgoed onderhoud: Maurits Jansen (Mulder Schilders Twente B.V.),Klimaatneutraal Renoveren: Jeroen Gietema (Trebbe Oost & Noord B.V.), Innovatieve Toepassingen in de GWW: Harrie Huitema (Gemeente Hengelo) en Alfred Siemes (Reef Infra B.V.), Twents OpdrachtgeversForum: Jeroen Hatenboer (Gemeente Enschede)

2012

Jaarverslag Pioneering