1
IVN Rijk van Nijmegen
bladsmoes UITGELICHT HEGGENVLECHTEN FOTOGRAAF EVERT FRANKEN COLUMN IT NEVER RAINS IN HURGHADA EGYPT EFFE EIFELEN HET IS WEER PADDENSTOELENTIJD
herfst 2015
2 bladsmoes
COLOFON Bladsmoes (uitgave172) is het ledenblad van IVN Rijk van Nijmegen en wordt verzorgd door de werkgroep communicatie. Het blad verschijnt 4 x per jaar, bij het wisselen van de seizoenen. Kopijsluiting: 15 februari 15 mei 15 augustus 15 november Redactieadres
[email protected] of Weezenhof 5220, 6536 DZ Nijmegen Vormgeving Janke Leupen,
[email protected] Aan dit nummer werkten mee Anne Baard, Els Baars, Luna Derks, Doornroosje, Bert Puijk, Joop Speekenbrink, Hans Tierates, Margo Schellekens, Annemie Gotwalt. Ondersteuning Loes de Valk Foto’s Voorpagina: tussen Weezenhof en St.Walrick door Eric en Moniek, Bert Puijk, Annemie Gorwalt, Karin van Toor, Hans Tierates, Arnold van Rijsewijk (gladde slang pag. 15. Bestuur Anne Baard,
[email protected] Lies Binkmann, secretaris Jan Tuinte,
[email protected] Paulien Hilgers, lid Wim van Hoorn, lid Karin van Toor, lid secretariaat: (
[email protected])
IVN Rijk van Nijmegen en IVN Centrum Karwij Couwenbergstraat 22, 6535 RZ Nijmegen T 024 354 23 26 E
[email protected] W www.ivn-nijmegen.nl Bank: NL85 INGB 0003 0075 27 t.n.v. penningmeester IVN Rijk van Nijmegen Het lidmaatschap loopt van 1 januari t/m 31 december en wordt stilzwijgend verlengd. Opzeggen voor 1 december. Leden betalen in 2015 per jaar € 20.50, huisgenoten 10 euro, donateurs tenminste 15 euro. Werkgroepen en coordinatoren Communicatie (
[email protected]) Hans Tierates 024 344 27 64 Cursussen (
[email protected]) Clemon Tonnaer 024 323 16 11 Excursies (
[email protected]) Henk Voskuilen 024 378 16 72 Groen en ruimte (
[email protected]) Bea Peeters 024 344 40 35 Jeugdeducatie (
[email protected]) Ineke Boomman 024 35 69 65 Natuurpaden (
[email protected]) Dirk van Diejen 06 461 367 73 Praktisch natuurbeheer (
[email protected]) Geerten de Jong 024 354 23 97
IN MEMORIAM: RITA LOTTIN SAME-EVERS Geboren op 15 november 1944 in Swolgen - overleden 3 juli 2015 te Nijmegen. Riet werd 70 jaar: we hebben 13 juli in besloten kring afscheid van haar genomen in het kerkje van Persingen. Haar bescheidenheid, het delen met anderen, zat diep in haar geworteld: ze redde zich, al had ze het nog zo zwaar: ze wist de zonnige kant weer op te zoeken en kon heerlijk ergens om lachen. Ze krabbelde op uit haar depressies en zette de schouders er weer onder. Riet was begaan met de natuur, was jarenlang actief bij Praktisch Natuurbeheer en later als vrijwilliger bij ’t Zwanenbroekje. In haar tuintje bij de schuur in Persingen kon ze zich uitleven ‘op het platteland’. Riet was veel bezig met het fenomeen wilg, waar ze gedurende vele jaren van alles mee deed: knotten, vlechten, vlotjes maken voor de stern….. Op 3 juli zaten haar wandelmaatjes ’s avonds op een duintje aan het strand: de zon ging onder in een schitterend mooie rode kleur in de zee; het was deze dag waarop ze langzaam van het leven afscheid nam en zich onderdompelde in de door haar zo geliefde zee… We zullen Riet enorm missen en wensen haar dochter Cathy heel veel sterkte toe met het verlies van haar moedige, eigenzinnige, onvergetelijke moeder. Semper fidelis, Margo Schellekens
3
REDACTIONEEL Oktober luidt echt het begin van de herfst in. De zon heeft nog maar weinig kracht, veel mensen gaan op zoek naar paddenstoelen en boom en struik verliezen de eerste bladeren. En aan het einde van de maand stappen we over naar de wintertijd. De ‘donkere dagen voor kerst’ lijken zich dan al aan te kondigen. In de natuur gaat het allemaal langs bekende wegen. Soms wat sneller, dan weer eens wat vertraagd. Dat kan niet gezegd worden van de gebeurtenissen van de laatste weken in dit deel van de wereld. Onafzienbare stromen mensen die lopen op autowegen, angst en wanhoop bij velen op de gezichten. Mensen die alles achter zich laten om te vluchten voor oorlogsgeweld en onderdrukking in hun land. En bij hun soms maandenlange tocht gevaren moesten doorstaan. De beelden roepen herinneringen op aan de hongertochten begin 1945: een ononderbroken stroom mensen op oude fietsen of lopend, die op zoek naar voedsel over wat nu de A12 is naar Oost-Nederland trokken. Wanhopige mensen, hongerende mensen. En dan nu een troonrede waarin geen woord van erbarmen met die duizenden vluchtelingen, maar alleen aandacht voor een aanscherping van beleid en maatregelen om onze economie op te krikken. En dat voor een van de rijkste landen ter wereld. Overigens evenmin aandacht in de regeringsplannen
voor natuur en milieu. Wat heeft dit alles met IVN te maken? Heel veel, denk ik. Allereerst samen met andere groene organisaties proberen we de waarde van een gezonde natuur weer op de politieke agenda te krijgen als eerste stap naar een groen beleid. Daarnaast wat menselijkheid betrachten en serieus kijken wat we zouden kunnen betekenen bij de opvang van vluchtelingen. Binnenkort worden zo’n 3000 mensen in Heumensoord gehuisvest. Kunnen we deze mensen en hun kinderen als IVN iets bieden? Gewoon iets laten zien van de natuur in de directe omgeving, of misschien een activiteitje voor kinderen? Wie heeft hiervoor een goed idee? Natuurlijk gaat ons ‘gewone’ IVN-werk als altijd door. Ook in het najaar hebben we nog tal van activiteiten op het programma staan. Cursussen, excursies, een interne bijscholing over paddenstoelen, een presentatie in de kerk. In deze Bladsmoes hebben we aandacht voor heggenvlechten, paddenstoelen, modern kamperen, en een terugblik op een vakantie in de Eiffel. Verder de gebruikelijke rubrieken en mooie foto’s. De redactie wenst alle lezers een goede herfst toe en veel leesplezier met deze Bladsmoes. Hans Tierates
STUDIE-AVOND OVER PADDENSTOELEN Deze avond is bestemd voor ALLE gidsen, dus ook jeugd- en ouderengidsen Op woensdag 18 november in Karwij. Aanvang 19.30 uur .Sluiting 22.30 uur Er komen veel onderwerpen aan bod, zowel verdiepend (witrot - bruinrot verschil, paddenstoelen en invloed milieu), als luchtig (schilderen met paddenstoelen) . Voor deze studieavond nodigen we alle IVN gidsen uit ( niet behorende tot de “vaste paddenstoelenkern”) want bij najaar excursies heb je al gauw met paddenstoelen te maken. Er zijn maximaal 16 deelnemers. Opgeven bij Lieke Vullings (
[email protected]) en svp kort aangeven welk thema (met een relatie tot paddenstoelen) je gaat behandelen (circa 10 minuten). Je bent ook als toehoorder welkom en dan kun je ook vragen stellen. Ook hiervoor moet je je vooraf opgeven. De ruimte in Karwij is beperkt. Laat dus tijdig weten dat je er bij wilt zijn Zie de website voor alle overige informatie, waaronder praktische gegevens voor de avond.
4 bladsmoes
KLEUR BEKENNEN Een leuke interessante middag. Een feestje met de fiets door Maas en Waal. Een van de onderdelen was een bezoek aan de ‘Heerlijkheid Horsen’. Een rondleiding door de boswachter/jachtopziener zelf. De discussies over wel of niet jagen ga ik in dit stukje niet oprakelen, maar er liepen een paar goedgebekte familieleden mee. Bij het entree, uitgebreide fotowanden met jachtresultaten. Ook jachttrofeeën zijn wat mij betreft vooral overdadig maar onze gids wimpelt vaardig alle salonbiologen terug in hun hok. Wandelend door het landgoed wordt verteld dat het kleine vlekje natuur tussen de weilanden in de komgronden een thuis is van onder andere 21 reeën en het mogen er niet meer zijn want je bent dan medeschuldig aan aanrijdingen. En nu komt het: De unanieme gedachte was: ”Hoe kan hij dat nu zo precies weten”, zelf zie ik haast nooit een ree.. We werden op een aantal feiten gewezen.”Gullie het nooit lèèrzen gedragen”. Nee, en we hadden ook nog nooit een nacht in een hoogzit meegemaakt en velen droegen deze middag een luchtje uit een duur flesje met zich mee. Toch allemaal dingen waar je over na kunt denken als je uit bent op geweldige natuurervaringen en dan hebben we het nog niet over kleding gehad. De meeste IVN-ers kleden zich functioneel. Gemakkelijk zittende kleding die en beetje wind, kou of regen kan hebben. Niet te opvallend, ’t hoeft geen camouflagekleding te zijn maar een beetje ingetogen past wel bij een natuurwandeling. En dan … komt ons vrolijk bestuur gekleed in klaar-over-hesjes ons vertellen hoe we ons als gids voortaan te kleden hebben. Midden in die prachtige serene natuur gaan we ons kleurig te buiten aan signaal-, wielrenners- en zuurstokkleuren. Bang voor de Amerikaanse claimcultuur. Het is niet meer voldoende dat we veiligheid betrachten en dat we via ons IVN een wettelijke aansprakelijkheidsverzekering hebben. Bij de volgende actie zullen we wellicht ook nog een roze paraplu krijgen zodat ieder de gids kan volgen. Maak je echter niets wijs, je bent wel met een groep op pad maar er is op geen enkele manier een gezagsverhouding. Wie dus dwars wil – die gaat zijn gang. O, ja, nog even terugkomen op die vossen en reeën die zich zelden laten zien: Doe ze een hesje aan en help ze bij het oversteken! Joop Speekenbrink
REACTIE Dat is schrikken: ‘een bestuur dat zich bemoeit met de kleding van de gidsen en ze wil laten rondlopen in kleurige signaalkleding. Met als achtergrond de angst voor Amerikaanse claimcultuur’. Dit naar aanleiding van een foto en aansluitend artikel over veiligheid bij IVN in de vorige Bladsmoes. Nog even teruggelezen. En wat blijkt? Dat veilgheid voorop staat bij onze excursies en activiteiten. Voorkomen dat mensen gewond raken, of erger. Duidelijk wordt aangegeven wanneer het gewenst is een opvallend vestje te dragen, omdat andere gebruikers van de openbare ruimte zijn niet altijd oplettend genoeg zijn. Dat kunnen auto’s zijn, maar ook (snelle) fietsers, die op hun manier langs ongebaande paden van de natuur genieten. Zo’n kleurrijk hesje kan botsen met de ingetogen kleding die je voorstaat. Een dilemma? Thuis komen met een excursie-deelnemer minder omdat deze per ambulance werd afgevoerd kan toch ook niet je bedoeling zijn. Als gids kun je dat helpen voorkomen door te handelen als beschreven in de vorige Bladsmoes. En dat heeft echt niets te maken met angst voor claimcultuur. Daarvoor zijn we verzekerd. Aan het eind van je stukje stel je nog voor dat we vossen moeten voorzien van een hesje en gaan helpen bij het oversteken. Grapje natuurlijk. Maar wel aardig om te weten dat de vestjes die het bestuur aan had, eerder gedragen werden door de IVN-gidsen en de kinderen bij het overzetten van padden in de Hatertse Vennen in het vroege voorjaar. Zo zie je maar weer. Hans Tierates
5
ZO KAN HET OOK: MODERN KAMPEREN Ik ben fan van het leven op de camping; de gezelligheid, openheid van de mensen en het buiten zijn, allemaal aspecten die onlosmakelijk bij het kampeergevoel horen. Deze zomer heb ik daar sinds lange tijd weer eens van genoten. Aangezien ik met de auto ging, heb ik wel een aantal concessie s aan de eenvoud gedaan. Dit keer ging er een heus dekbed met kussen mee, en een tafel en stoel. Ook maakte er dit jaar nog een ander item deel uit van mijn kampeeruitrusting die ik vlak voor vertrek nog heb aangeschaft. Een van de dingen die nog node gemist kunnen worden, of je nu werkt, thuis bent of op vakantie, is de mobiele telefoon. Overal vergezelt het apparaat je en als je het ergens vergeet voel je je de hele dag onthand. Ook de telefoon moest dus dit jaar mee op vakantie. Daar is dan natuurlijk ook een oplader voor nodig. Gelukkig zijn er voor de bijdetijdse kampeerder prima alternatieven voor een stekker en een stopcontact. Zo passeerde de Waka Waka mijn pad; een zonnecel die zowel in licht als elektriciteit voor kleine apparaten (zoals smartphones) voorziet. Na een dag in de zon heb je tot 150 uur licht en stroom. Het allermooiste ervan is echter dat met de aanschaf van mijn Waka Waka elders in de wereld (ik heb gekozen voor Nepal, dat opkrabbelt na een zware aardbeving) ook iemand een Waka Waka gekregen heeft (principe: Buy one, give one). Waka Waka betekent ‘helder licht’ in het Swahili en dat is wat de Waka Waka me gaf voor en in de tent. Daarnaast stroom om m’n telefoon op te laden en bereikbaar te zijn (ook toen ik kampeerde tijdens het werk)…. Door met Waka Waka de zon te delen krijgen 1.2 miljard mensen toegang tot energie. Ik plezier op de camping; zij een beter leven; Zo kan het ook. Anne Baard
BESTUURSMEDEDELINGEN 1
In de vorige Bladsmoes meldden we dat JanTuinte zijn functie als penningmeester zal neerleggen om gezondheidsredenen. Inmiddels is er een beoogd opvolger gevonden die de praktische werkzaamheden van Jan zo spoedig mogelijk gaat overnemen, maar (nog) geen bestuurslid is. Het is Clari Tilanus, sinds kort lid van onze afdeling, maar wel al wat langer bekend met IVN.
2
Jan Tuinte heeft nu ook aangegeven af te willen treden als bestuurslid, uiterlijk op de ALV 2016. Daarnaast heeft Pauline Hilgers laten weten door bijzondere omstandigheden niet meer beschikbaar te zijn als bestuurslid. Dat betekent dat er op deze ALV drie vacatures moeten worden vervuld. Want naast Jan en Pauline treedt Anne Baard af als voorzitter, omdat ze haar maximale termijn dan heeft volgemaakt. Voor een vacature is er al een kandidaat, Clari Tilanus. Heeft u belangstelling voor een van deze functies of kent u mogelijke kandidaten neem dan contact op met het bestuur. Lies Brinkmann ziet als secretaris uw informatie graag tegemoet.
[email protected] of tel. 024 344 50 05
3
De werkgroep Jeugdeducatie is op zoek naar een coördinator. Ze zoeken iemand die goed kan organiseren, Jeugdeducatie vertegenwoordigt bij externe overleggen en de bindende kracht is binnen de werkgroep. Voor het eerste contact en meer informatie kunt u bij Lies Brinkmann terecht.
6 bladsmoes volgens onderzoek ongeveer 1000 jaar geleden ontstaan na het kappen van het oerbos. Hoeveel heggen er in de rest van Nederland hebben gestaan, is onduidelijk. Er zijn maar enkele meldingen te vinden in oude geschriften. Het gaat vooral om heggen in Oost- en Zuid-Nederland want in het natte West-Nederland groef men sloten als veekering. Maar in de vorige eeuwen zijn na de uitvinding van het prikkeldraad naar schatting duizenden kilometers heg gerooid. In Nederland zijn de meeste heggen te vinden in het Maasheggengebied tussen Cuijk en Vierlingsbeek, een strook van 20 km lang en enkele kilometers breed. De Vereniging Nederlands Cultuurlandschap zet zich in voor het Nederlandse cultuurlandschap en heeft inmiddels al vele kilometers heggen en houtwallen aangelegd, onder andere in de Ooijpolder.
HEGGENVLECHTEN Bij het naderen van de herfst begint het bij een aantal mensen weer te kriebelen. Het gaat om heggenvlechters, die hun favoriete seizoen zien naderen. Ze halen alvast hun gereedschap van zolder en testen dat op scherpte. Vanaf half oktober kunnen zij zich weer gaan uitleven in hun favoriete hobby: het vlechten van heggen. Het is een oud ambacht dat lang alleen nog beoefend werd door oude Oost-Brabantse boeren en dat verloren dreigde te gaan, totdat een aantal mensen besloot de verhalen van die boeren vast te leggen en er daarna iets mee te gaan doen. Sinds het begin van deze eeuw maakt dit ambacht een opleving door, wat te zien is aan het instellen van een Nationaal Kampioenschap Maasheggenvlechten dat voor het eerst werd gehouden in 2006 met 10 teams van 2 personen en in 2015 deden er al 40 teams mee van 2 – 5 personen. In maart van dit jaar is het heggenvlechten opgenomen in de Nationale Inventaris Immaterieel Erfgoed. Het vlechtseizoen begint in oktober en eindigt op de dag van het Nationaal Kampioenschap Maasheggenvlechten op de tweede zondag van maart.
De geschiedenis van het heggenvlechten
Heggenvlechten is een oud ambacht dat de laatste jaren op een groeiende belangstelling kan rekenen. Over de oudste vermelding van de gevlochten heggen zijn de geleerden het wel eens. In zijn boek over zijn veldtocht door Gallië vermeldt Caesar al in 57 v. Chr. de aanwezigheid van vlechtheggen in Noord-Frankrijk en België. Hij schrijft: “Deze mensen hakken jonge boompjes om – echter zonder ze geheel door te hakken – en buigen ze en vervlechten de in de breedte groeiende takken, voegen doorn- en braamstruiken ertussen en zijn zo in staat deze heiningen tot een verschansing als een muur te vormen zodat men er niet alleen niet door kan dringen, maar er zelfs niet doorheen kan kijken.” De heggen belemmerden de opmars van zijn troepen aanzienlijk. Je kunt deze heggen ook zien in enkele miniaturen, geschilderd door de gebroeders Van Limburg (rond 1500). In Engeland zijn heggen waarvan men heeft aangetoond dat ze aangelegd zijn rond 800, nog steeds te zien. De Maasheggen zijn
De belangrijkste functies van de heg waren vroeger veekering en eigendomsmarkering. Vele boeren legden heggen aan rond hun terrein om hun eigen vee binnen te houden en roofdieren buiten. Een goed gevlochten heg was ondoordringbaar en ging bij goed onderhoud honderden jaren mee. Aanvankelijk werd een heg vaak gemaakt met gebruik van dood hout, maar in gebieden die af en toe overstroomden was dat niet handig omdat het water de heg vernielde. Later ging men levende vlechtheggen maken, omdat die sterk genoeg waren om de kracht van het water te weerstaan en vanwege de houtopbrengst. ‘Dode omheiningen kosten hout, levende leveren hout’. Tegenwoordig worden nieuwe heggen aangelegd vooral voor hun natuurwaarde. Zij bieden beschutting en voedsel voor vele dieren. Veel vogels nestelen in vlechtheggen omdat ze door de dichte structuur goed beschermd zijn tegen nestleegrovers als kraaien en eksters. Veel struweelvogels als de geelgors, de kneu en de grauwe klauwier hebben er hun leefgebied. Dieren als dassen, reeën kleine knaagdieren gebruiken landschapselementen als heggen en houtwallen om zich langs te verplaatsen en veel kleine zoogdieren en reptielen zoeken er beschutting.
De techniek van het vlechten
In Nederland worden de meeste heggen gevlochten volgens de Maasheggen techniek. Je kunt gaan vlechten als de bomen ongeveer 3 meter hoog zijn. Je verwijdert eerst de meeste takken aan de zijkant. Daarna selecteer je de staanders (ca. 1 stam per 1,00 meter). De staanders geven de stevigheid aan de heg. Vervolgens wordt de heg ondoordringbaar gemaakt door alle andere stammen of scheuten (de liggers) op 10 – 30 cm boven de grond bijna geheel door te kappen of te zagen. Ze kunnen nu op deze kapwond doorgebogen worden en iets schuin omhoog lopend tussen de staanders worden gevlochten. Op deze wijze blijven de stammen in leven. Nadat de liggers tussen de staanders gevlochten zijn, worden de staanders op ca 110 cm hoogte ingekapt, waarna de toppen tussen de andere staanders en de toppen van de liggers gevlochten worden. Het is belangrijk om de heg met de stroom van de rivier mee te vlechten. De Maasheggen staan in de uiterwaarden en als de rivier buiten zijn oevers treedt, zal de heg dan voldoende weerstand kunnen bieden tegen het hoogwater van de Maas.
Aan de slag met een Maasheg
Je kunt in Nederland ook heggen vinden die gevlochten zijn in de South of England stijl. Daar ontbreken de staanders, dus
7
dode omheiningen kosten hout, levende leveren hout alle bomen worden ingekapt op 10 – 30 cm. Dat betekent dat deze heg na het vlechten nog instabiel is. Daarom moet je om de 50 – 60 cm een paal in de heg slaan en daarna de heg afvlechten met wilgentenen of hazelaartakken. De Stichting Heg en Landschap houdt zich vooral bezig met deze vlechtstijl. Je kunt een aantal van deze heggen vinden op landgoed Doornik bij Bemmel. Belangrijke data voor heggenvlechters zijn de volgende: November Ballegoijse Maasheggenvlechtkampioenschappen Januari (12 of 13?) Heggenvlechten voor ons erfgoed (Brummen) (South of England style 13 maart Nationaal Kampioenschap Maasheggenvlechten (Gemeente Boxmeer) Aan deze kampioenschappen wordt ook deelgenomen door het IVN-vlechtteam, genaamd “Aan elkaar gehegd” en bestaande uit Lies Brinkmann, Joost Ramakers en ondergetekende van de werkgroep Praktisch Natuurbeheer. Wil je meer informatie over heggen en heggenvlechten? Een fraai boek over de Maasheggen is ‘De Maasheggen. Parel van mens en natuur’ van Marius Grutters. Marius is een drijvende kracht achter het Maasheggenvlechten. Een romantischer, zelfs filosofischer benadering vind je in ‘ Een vlechtheg heeft geen haast’ van Thomas van Slobbe. Dit boek is niet meer in druk, maar is te downloaden als pdfbestand van de website van de stichting wAarde Er staat in het boek ook een door Jef Gielen geschreven handleiding voor heggenvlechten. http://waarde.nl/index.php/producten/52-een-vlechthegheeft-geen-haast Websites: www.vlechtheggen.nl www.heggenlanschap.nl Stichting geleid door Lex Roeleveld die door het geven van cursussen, met name in de South of England stijl, veel heeft bijdragen aan de populariteit van het vlechten. http://www.maasheggen.nl/nk-maasheggenvlechten-2015/ http://www.maasheggenbalgoy.nl/ Bert Puijk
Afbeelding 1: IVN-ers voor de wedstrijd Afbeelding 2: Aan de slag met een Maasheg Afbeelding 3: Gereedschap heggenvlechten Afbeelding 4: Een voorbeeld van een South of England heg
8 bladsmoes Verbaasd was ik wel, toen Joop mij vroeg om wat foto’s op een A4-tje, voor zijn clubblad.
Ik vond het echter ook een leuk idee, dus heb ik wat werk in mijn archief gezocht, wat in klein formaat ook interessant is. Mijn naam is Evert Franken. Ik ben inmiddels de 70 gepasseerd en al vele jaren lid van fotoclub Nijmegen. Ander werk van mij kunt u zien op de site: www.fotoclubnijmegen.nl
9
COLUMN
IT NEVER RAINS IN HURGHADA EGYPT
It never rains in Southern California. Dit nummer uit 1972 van Albert Hammond hoorde ik als kind regelmatig door de woonkamer galmen. Nog steeds hoor ik het liedje graag. En juist tijdens onze vakantie dit jaar in het hete, maar zeer fraaie Hurghada in Egypte (maar liefst drie weken lang genieten!), vond ik dit een zeer toepasselijke zin: ‘It never rains in Hurghada Egypt…’. De rest van het succesnummer van Hammond gaat echter over een acteur die het in Hollywood niet gaat maken als acteur. Rain is dan ook niet letterlijk bedoeld als regen. It never rains staat voor: het is er zo geweldig! It never rains… it pours, man, it pours… (Het regent er niet, het stortregent, man, het stortregent!) Een knap metaforisch staaltje werk!
Sporadisch regen
Tijdens de vakantie had mijn zelfgemaakte riedeltje It never rains in Hurghada Egypt regelmatig in mijn hoofd. Want, wat ik nog niet wist, is dat het in dat land zo sporadisch regent! We hebben geen druppel regen gezien of gevoeld. En, nu verder nadenkende over de tekst van Albert Hammond, is het ook niet gemakkelijk om daar een carrière op te bouwen, want het land is nog steeds op veel plekken niet veilig. Politieke onrust, terroristische aanslagen (gelukkig zaten wij daar ver weg van) en recent was er een bomaanslag bij een gebouw van de staatsveiligheidsdienst in de wijk Shubra in Cairo. Gelukkig geen doden in dit geval, maar wel meerdere gewonden. Maar om terug te komen op de regen. Vakanties in Nederland kunnen letterlijk en figuurlijk in het water vallen. Er zaten vele dagen bij dat ik allesbehalve jaloers was op de vakantievierende campinggasten in Nederland. Om deze reden zoeken wij (zoals velen onder ons) de zon op. Egypte, Hurghada, leek een prachtige locatie voor een gezin met drie kinderen van onder de vijf jaar: zonnig, all-in, kindvriendelijk, de Rode Zee lag op nog geen tweehonderd meter loopafstand en het is er veilig wanneer je (in de buurt van) het resort zou blijven. We hebben dan ook niets gemerkt van de schermutselingen elders in het land. En betreft de zon: die schijnt daar in overvloed. En de (fris)drank vloeit uiteraard rijkelijk op een all-in resort. Honderden liters vocht gaan er dagelijks van de bar naar de dorstige toeristen. In de lucht is er echter geen wolk, geen drupje regen, te bekennen. Ik heb een Egyptenaar gesproken die slechts één keer in zijn leven een beetje regen had meegemaakt!
Aangelegde natuurpracht
Heel apart was het tevens om te zien hoe deze mensen omgaan met de natuur in dit woestijnland. Het resort stond namelijk vol met de mooiste palmbomen, verschillende soorten prachtige planten die wij hier nooit zien en leuke, nieuwsgierige hagedisjes die zich helemaal thuis voelen in deze door mensen aangelegde natuurpracht: palm-, vijgen- en citrusbomen, tamarindes, mango’s, cipressen, rozen, bougainville en jasmijn. We hebben er vele foto’s van gemaakt, zo prachtig! De ochtenden beginnen er vroeg. Voor de vakantiegangers, die vanwege de al opkomende hitte en het extreem vroege ochtendzonnetje al rond 5 uur een frisse ochtendduik in de zee gaan nemen of even rustig ontwaken op hun balkonnetjes en terrasjes. Maar ook voor een deel van het resortpersoneel begint de dag vroeg. We zagen een paar keer ’s nachts als wij op ons terrasje aan het naborrelen waren de eerste tuinmannen al druk bezig met het bewateringsysteem. Je moet het zien als wateraansluitingen die op veel plekken in perkjes te vinden zijn. Men koppelt daar een dikke slang aan en besproeit de flora. Het water wordt diep uit de grond gepompt. Ook overdag (de thermometer tikte er niet zelden 42 graden aan!) werd er ijverig het gras gemaaid, de bougainville kreeg een snoeibeurt en wat planten ontvingen het felbegeerde water. Alles lag er dan ook erg netjes bij en groeide prima. Met de dag groeide ook ons respect voor de tuinmannen, van wie de meesten ook nog eens aan het vasten waren vanwege de ramadan. Dus voor hen zelfs geen slokje water overdag! Wat zou een fikse regenbui dan heerlijk zijn geweest! Dat is dan ook het enige wat ik miste: een flinke regenbui die voor verkoeling zou zorgen. Want hoe heerlijk is het om ’s avonds, na een warme dag, de klapdeuren open te zetten wanneer de weergoden ons niet gunstig gezind zijn (mits het naar binnen regent). Maar regen overdag… is en blijft bah! Egypte, tot volgend jaar! *Pakt paraplu, steekt baby in de regenjas en gaat twee kids van school halen. Doornroosje
10 bladsmoes
EFFE EIFELEN Wanneer jullie dit lezen betekent dat dat de zomer voorbij is. Vol aan het werk of genietend van je pensioen denk je nog eens terug aan de vakantie (tenzij je nog gaat) en merk je dat je als IVN’ER bewust of onbewust gekeken hebt naar die natuur om je heen. Je kunt niet meer zonder en dat kon je ook al niet daarvoor. Welkom in de herfsteditie die in mijn geval over de zomer gaat want dit is een blad en geen blog en ik ga jullie vertellen over onze zomervakantie die vlakbij plaatsvond. Ik herinner me nog heel goed de excursie die we aan het eind van de gidsencursus ondernamen naar het heuvelland van Zuid Limburg. De invloed van kalk, water en de hoogteverschillen. De flora en fauna. De vlaai en het zingen en quizz gedeelte in de bus, de ernst en de lol. Als bijna voltooide gids deed me dit veel plezier. Voor een Nederlander waren dit buitenlandse belevenissen en zo dichtbij. Voor de enkele gids in onze gelederen van verder weg afkomstig, Tjechie bijvoorbeeld, een leuke bult op de weg. Maar voor ons zijn grenzen makkelijk te nemen dus voor wie de gelegenheid heeft verder te kijken kan de bult alleen maar groeien. En dat deed ie want dit jaar besloten we naar de Eifel te verkassen voor een korte vakantie. Zeg maar de Duitse Ardennen. Zuid Limburg in het kwadraat. Hoger, groter, leger, verder. Maar erg verwant aan plant en dier in het Zuid Limburgse. Naarmate we hoger en verder kwamen nam de temperatuur ook steeds toe. Het was tropisch op de camping ondanks de directe nabijheid van de Sauer. Die stond erg laag en was veel warmer dan ik me van de laatste keer in Luxemburg herinner waar deze rivier de Sure heet. Ook viel me de droogte op, het gras was gelig, de klei gebarsten, de weg stoffig. In een streek waar het wel 300 dagen per jaar nat kan zijn opvallend. Weer een signaal dat de weersverschillen extremer worden zoals ook de zomerstorm van 25 juli j.l. daar een voorbeeld van was. We hadden erg veel last van kleine zwarte vliegjes die overal neerstreken waar ze maar konden. Ook wespen waren talrijk en overal op de camping zaten de vallen vol met limonadewespen en een enkele Hoornaar. De lucht voorspelde onweer in de avond en in het duister waren de flitsen achter de bergen een widescreen tv belevenis van 360 graden. Enige
afkoeling zou zeer welkom zijn. Onze Mokumse buurvrouw kwam ons waarschuwen voor extreem weer en we spanden de tentharingen nog maar eens goed aan, het kan in zo’n dal wild tekeer gaan. Pas laat in de nacht kwam de verkoelende regen maar extreem werd het niet. Het weer bleef heet en nodigde niet uit tot het maken van lange wandelingen behalve in de avond. Voorbij het dorp Bollendorf lag een natuurpad langs de Sauer met om de zoveel meter informatiepanelen over plant en dier, de geologie en historie van de streek. De apps konden onaangeroerd blijven. Zo kwamen we erachter dat in boven, midden en onderloop van de rivier in totaal 28 vissoorten voorkwamen. De jongens hadden hun hengels bij zich en hebben er ongeveer tien van gevangen. Helaas waren ze niet bereid hun vangsten ter beschikking te stellen voor het avondeten. Een verse beek of zalmforel had vast gesmaakt. Verder werden er regelmatig grondels gevangen, barbelen en diverse voornsoorten die ik niet kende uit onze eigen omgeving. De mooiste vangst werd met de hand gedaan en betrof een forse Europese rivierkreeft van ruim 30 centimeter met alleen een linkerschaar van fiks formaat. Deze kreeft kreeg de naam van voetbalcoach Ron Jans! Mijns inziens ontbraken er nogal wat dieren die ik hier had verwacht, we troffen nergens wijngaardslakken aan, geen roofvogels zwevend boven de vallei, weinig sprinkhanen en krekels. Wel veel sporen van spitsmuizen. Die rommelden ’s nachts ook vaak in de voortent op zoek naar oorwurmen die zich graag onder de tentrand verstopten. Hun poep verried hun aanwezigheid en stil kun je die muizen ook niet noemen. Het kan aan de drukte van de camping hebben gelegen maar ook het aantal zangvogels was beperkt. Op een dag was de temperatuur precies goed en gingen we eens flink aan de wandel. Zo kwamen we langs een bescheiden grot met de poetische naam Tranenlay waar we onze watervoorraad konden verversen met fris bronwater vol kalk en mineralen. Dat droop van doorweekte mosslierten zo in je fles. Daarlangs ging een steil pad naar boven waar we een flinke rots beklommen die ons een superb uitzicht gaf over het Sauerdal met aan de overkant de heuvelruggen in Luxemburg, das Mullertal. De diersoort die ik met mijn verrekijker het meest spotte was echter de toerist. Op de rivier was het een grote file van kano’s maar in het bos kwam je bijna niemand tegen. En ja, daar ging er één, een flukse ree, behendig de helling op en af en hier vlak voor onze voeten een druk spitsmuisje en daar een bruine kikker en daar nog één. Maar geen mestkevers of iets anders met een glanzend schild. Hier in de koelte was veel bedrijvigheid en waren de varens machtig, de reuzebalsemienen reuze, evenals de grote biezen die zich in de sijpelende kwellen ophielden. Ook de vlokreeftjes in de heldere stroompjes waren precies waar je ze verwachtte en als klap op de vuurpijl ontwaarden we onze enige hagedis van de vakantie die zich echter niet liet thuisbrengen door vliegensvlug een spleet in te glippen. Ja, je moest echt de koelte induiken om het leven te vinden maar dan zag je ook wat. Zelfs met luidruchtige kinderen om je heen die eigenlijk weer wilden vissen en zwemmen. En morgen in de kanofile op zoek naar watervogels…. Op de terugreis kreeg ik toch mijn roofvogel in het vizier en wat voor een ... een rode Wow!!! Luna
11
EEN SCHUIMENDE BOOM
Door de vele regen van de afgelopen weken kon je bij een aantal bomen een ‘schuimspektakel’ waarnemen. Dit is een wonderlijk verschijnsel waarbij saponinen (zeepstoffen) door de felle regen ‘opgeklopt raken’. Saponinen beschermen de boom tegen insectenvraat. Het komt op meerde boomsoorten voor waaronder eiken en beuken.
12 bladsmoes
HET IS WEER PADDENSTOELENTIJD! Het hele jaar door kunnen we paddenstoelen vinden, maar wanneer de herfst zich aankondigt schieten de sporendragende lichamen van de ‘kinderen der duisternis’ massaal omhoog. Voor de paddenstoelenliefhebbers weer tijd om op pad te gaan, de boeken tevoorschijn te halen, oude geheugensporen te activeren (“hoe heet die ook al weer….”) en de al bestaande kennis aan te vullen.
Soortenrijkdom
De Nederlandse Mycologische Vereniging heeft op dit moment in ons land al zo’n 5300 soorten paddenstoelen in kaart gebracht; hiervan hebben er 4500 een Nederlandse naam. Dit aantal breidt zich gestaag uit, met wel 100 per jaar. Voor de doorsnee IVN-er is het bijna onmogelijk om deze allemaal te kennen en te herkennen. Veel soorten zijn overigens ook alleen maar correct te determineren door microscopisch onderzoek van de sporen. Het herkennen van een paddenstoel in het veld lijkt daarnaast soms onbegonnen werk, door grote overeenkomsten tussen de soorten en door variabiliteit binnen een soort. Veel paddenstoelen, vooral plaatjeszwammen, lijken sterk op elkaar. In de evolutie kunnen namelijk weinig aan elkaar verwante organismen toch overeenkomstige vormen ontwikkelen, waarschijnlijk op basis van overeenkomstige leefwijze. We noemen dit convergente evolutie. Een voorbeeld hiervan zijn dolfijnen. Zij hebben, net als vissen, een lichaamsvorm die aangepast is aan een leven in water, maar zijn toch zoogdier. Zo zijn er ook verschillende, nietverwante paddenstoelenfamilies die allemaal een hoed met plaatjes hebben, om zo efficiënt mogelijk hun sporen te produceren en verspreiden. Een ander voorbeeld vormen de zichtbare “ poriën” waarin zowel boleten als houtzwammen, bv. de berkenzwam, hun sporen produceren, terwijl ze toch niet verwant zijn. Variabiliteit binnen een soort, bv. variabiliteit in kleur, kan het gevolg zijn van leeftijd, chemische invloeden vanuit de omgeving, of van omstandigheden zoals droogte.
Indeling
Toch is er hoop. Er bestaan de nodige boeken en gidsen die ons kunnen helpen bij het kijken naar en determineren van paddenstoelen. Ze bieden een kader en geven informatie over al die aspecten waar we een paddenstoel op kunnen beoordelen, zoals de vorm, kleur, geur, biotoop en grootte. Bij het vergelijken van paddenstoelengidsen valt echter wel op dat er verschillende manieren van indeling zijn. Zo kunnen paddenstoelen worden ingedeeld op grond van de wijze van voortplanten. Er bestaat een basaal verschil tussen zakjeszwammen (ascomyceten) en steeltjeszwammen (basidiomyceten) die elk een heel ander type van sporenvormende cellen hebben. Deze cellen zijn niet met het blote oog te zien. Er zijn daarnaast indelingen naar vorm, naar kleur van de sporen, op grond van biotoop, of zelfs naar eetbaarheid. De wetenschap deelt soorten en families tegenwoordig in op basis van moleculaire eigenschappen van schimmels en ook steeds meer op basis van hun genetische eigenschappen (DNA). Waar vroeger paddenstoelen werden geclassificeerd op basis van hun uiterlijk, gebeurt dat tegenwoordig op basis van verwantschap. Daarbij blijkt het nu gangbare
13 fylogenetisch systeem (indeling op grond van verwantschap), steeds minder overeen te komen met de voorheen gehanteerde morfologie (indeling naar vorm). Sommige paddenstoelen blijken na DNA onderzoek ineens tot heel andere families te behoren dan aanvankelijk werd gedacht. Uiterlijk kan dus misleidend zijn.
RAAD DE PLAAT
Vormgroepen
Voor mensen die in het veld paddenstoelen willen bestuderen en herkennen blijft de indeling in vormgroepen toch nog de beste basis. Goed kijken naar de uiterlijke kenmerken, gecombineerd met het gebruik van een gids die onderscheid maakt in vormgroepen en die daarnaast de paddenstoelen uitgebreid beschrijft, geeft vaak een goed resultaat. Hieronder volgt als opfrisser voor het komende seizoen een korte leidraad, gebaseerd op twee gangbare boeken, de gidsen van Nico Dam en van Ewald Gerhardt. Plaatjeszwammen: hoed op steel met plaatjes (lamellen); op allerlei plaatsen voorkomend. Bevatten de meeste soorten. Voorbeeld: russula’s, amanieten, melkzwammen Boleten: doorgaans vrij bolle hoed op dikke steel, met een sponsachtige onderzijde van buisjes, die makkelijk loslaten van het hoedvlees. Voorbeeld: eekhoorntjesbrood, kastanjeboleet Gaatjeszwammen: veel verschillende vormen, vaak consolevorm of plakkaat op hout, vaak taai of hard, met een onderkant vol gaatjes. De buisjes zitten vast aan het vlees. Voorbeeld: echte tonderzwam, elfenbankje Stekelzwammen: grote variatie in vorm, vaak hoed met aan onderzijde stekels. Weinig voorkomend. Voorbeeld: gele stekelzwam Knots- en koraalzwammen: Enkelvoudige of vertakte “ takjes” ; de sporen groeien op de uiteinden. Voorbeeld: rechte koraalzwam Korstzwammen: dunne laag weefsel dat aan substraat (bv. tak) vastgroeit. Het sporenvormende, vrije oppervlak kan glad zijn, of structuur hebben, met poriën. Voorbeeld: de gele korstzwam Trilzwammen: enigszins doorschijnende gelatineuze klonten, schrompelen bij droogte in. Voorbeeld: eikentrilzwam, judasoor Buikzwammen: veelal een bolvorm, gevuld met sporen. Hiertoe behoren stuifzwammen, zoals aardappelbovist, stinkzwammen en nestzwammetjes. Bekerzwammen: schotel-, kom- of schijfvormig; ook kluifzwammen en morieljes. Voorbeeld: oranje bekerzwam Kernzwammen: zijn heel klein ( meestal minder dan 1 tot enkele mm) en groeien vrijwel altijd in dicht aaneengesloten klontjes of korsten. Voorbeeld: gewoon meniezwammetje. Annemie Gotwalt, natuurgids IVN Nijmegen september 2015
Het antwoord op de RDP in het zomernummer werd door twee inzenders gegeven. Loes de Valk meent dat het de zwartkop (sylvia atricapila) is. Helma Groenen was het met haar eens: ”Het is een Zwartkop, de vogel die zingt als een snelle Merel, maar moeilijk te onderscheiden is van de Tuinfluiter die meestal 2 weken later naar Nederland komt en meer in natte gebieden zit.” Het beestje op bovenstaande foto vond Max achter hun kippenhok in de polder in Gendt. Een puntgaaf exemplaar. Tot nu toe zijn de meningen verdeeld over wat het is. Weet jij het? Stuur je antwoord naar:
[email protected] onder vermelding van raad de plaat.
NOTEER IN UW AGENDA Diverse data voor IVN-activiteiten in 2016 zijn bekend. Het bestuur verzoekt hiermee rekening te houden bij het plannen van de eigen activiteiten zodat alle leden op die dag de IVN-activiteit kunnen meemaken. zaterdag 9 januari: Nieuwjaarsreceptie IVN Rijk van Nijmegen, vanaf ca. 10.00 uur. zaterdag 9 april: Algemene Ledenvergadering- ALV, vanaf ca. 10.00 uur. zaterdag16 april: Landelijke ledendag van IVN, ditmaal in Leiden (Naturalis). Gehele dag. dinsdag 21 juni: Midzomerviering IVN Rijk van Nijmegen in de vroege avonduren. De IVN-slootjesdagen vallen op zaterdag en zondag 11 en 12 juni.
14 bladsmoes
OKTOBER, MAAND VAN DE GESCHIEDENIS
Onder de titel ‘geschiedenis 024’ organiseert Gelders Erfgoed op 24 oktober een geschiedenismarkt. Deze markt vindt plaats op zaterdagochtend en -voormiddag 24 oktober in de Stevenskerk in Nijmegen. Op vrijdagavond (23 oktober) tussen 18.00 en 20.00 uur worden de stands ingericht. Vanaf 20.00 tot 22.00 uur kan men elkaar ontmoeten tijdens een algemeen openingsprogramma. Ook IVN is met een stand aanwezig. Gezien de locatie en het onderwerp verwachten we een breed publiek op deze markt. Voor de zaterdag zoeken we nog IVN-ers die enkele uren in de stand willen vertellen wat we allemaal doen, aan de hand van onze folders en een speciale poster. Als je nog niet zo veel van IVN weet is dat geen bezwaar. Er is steeds een ‘alles weter’ in de stand ter ondersteuning. Wie doet er mee? We staan binnen dus het weer kan geen spelbreker zijn. Graag een berichtje om je op te geven of als je meer wilt weten naar Hans Tierates 024 344 27 64 of per mail
[email protected]
IVN PRESENTEERT
Om te laten zien wat IVN is en vooral ook wat we doen, staan we regelmatig op evenementen in en om Nijmegen. De afgelopen weken waren druk. Zo waren er op 30 augustus maar liefst drie plekken waar je IVN tegen kwam. Op de Bosdag van Staatsbosbeheer in de Hatertse Vennen, in Wijkcentrum Hatert op de Open Dag en ook nog op een Open Huis infodag in Heilig Landstichting. Op zondag 13 september waren we in Lent bij de Historische Tuinderij Warmoes in het kader van Open Monumentendag, het Festival over de Waal en een markt met oude ambachten. In alle gevallen was een groot deel van de bezoekers belangstellend naar onze activiteiten. Voor deze presentaties zoeken we IVN-ers die een of meer keren per jaar gedurende enkele uren in de stand mee willen helpen. Denk je niet genoeg te weten van IVN? Geen probleem. Er is altijd wel iemand die je van alles kan vertellen. Interesse? Mail naar
[email protected] of bel Hans Tierates 024 344 27 64. Een voorbeeld van onze stand in Lent zie je op bijgaande foto, genomen vlak voordat het publiek op het terrein kwam.
15
KIJKEN BIJ DE BUREN LEZING OVER BRABANTSE REPTIELEN Op vrijdag 16 oktober organiseert De Bastei, Nijmeegs centrum voor natuur en cultuurhistorie, het symposium ‘Samen duurzaam leren en doen’ voor iedereen die met NME (Natuur-en Milieu Educatie) te maken heeft. Bij IVN Rijk van Nijmegen zijn dat in elk geval de jeugdgidsen, maar ook de overige gidsen zijn welkom. Met bijdragen van Marius Smit (oprichter Plastic Whale), wethouder duurzaamheid Harriët Tiemens en een workshop- en excursieprogramma, waarmee wordt gevierd dat de Bastei sinds dit jaar natuur- en milieueducatie (NME) coördineert. Blijf bij en hoor en zie wat de nieuwe ontwikkelingen rondom natuur- en milieueducatie in de regio Nijmegen zijn. Kom dus naar dit inspirerende symposium, dat mede mogelijk gemaakt wordt door Gemeente Nijmegen en IVN Gelderland. Je kunt kiezen uit tien verschillende kleinschalige workshops. Waar: de Lindenberg centrum (Ridderstraat). Hoe laat: van 15.30 tot 20.00 uur. Tussendoor: hapjes en drankjes. Aanmelden voor 5 oktober. Info 024 329 70 70 of
[email protected] of de coördinator van Jeugdeducatie
SAMEN DUURZAAM LEREN EN DOEN IVN en Vogelwacht Uden houden op dinsdag 13 oktober a.s. een gezamenlijke lezing met als thema ‘Brabantse reptielen’,verzorgd door bioloog Jeroen van Delft. Plaats de Groenhoeve, gelegen aan de Artillerieweg 3 in Uden (naast de Kinderboerderij). Aanvang 20.00 uur tot ongeveer 22.00 uur. Er wordt een vrijwillige bijdrage gevraagd. Jeroen van Delft is afkomstig uit Waalre en werkt als bioloog bij Stichting Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland (RAVON) in Nijmegen. Hij is goed bekend met de Brabantse natuur, hij is er immers opgegroeid. Van Delft is onder meer een van de auteurs van het boek De Amfibieën en Reptielen van Nederland en van de werkatlas van de Brabantse amfibieën en reptielen. In Noord-Brabant komen enkele interessante reptielensoorten voor, zoals hazelworm, zandhagedis, levendbarende hagedis en de fascinerende gladde slang. Aan de hand van een powerpointpresentatie met prachtig fotomateriaal vertelt Van Delft veel wetenswaardigheden over deze dieren.
JAC. P. THIJSSEJAAR GAAT DOOR Dit jaar is het 150 jaar geleden dat Jac. P. Thijsse werd geboren. Daarom organiseren de Heimans en Thijsse Stichting, Thijsse’s Hof, de KNNV en IVN diverse activiteiten. In oktober een schrijfcursus en themaweek met Vereniging Wikimedia Nederland om de informatie over Thijsse en natuur op Wikipedia uit te breiden. Eind oktober is er een ‘themaweek natuur’ op de Nederlandstalige Wikipedia. Ter voorbereiding organiseren Vereniging Wikimedia Nederland en IVN in oktober een Wikipediaschrijfcursus. Weet je veel over de natuur in het algemeen of Jac. P. Thijsse in het bijzonder? Doe dan mee met deze cursus van drie dagdelen (verspreid over twee dagen) met aandacht voor het schrijven en bewerken van artikelen over de natuur op Wikipedia. De cursus is op zaterdag 10 oktober van 10:00 tot 15:00 uur en zaterdag 24 oktober van 10:00 tot 12:00 uur op het kantoor van IVN, Plantage Middenlaan 2c te Amsterdam. Na afloop op 24 oktober kun je zelf aan de slag met het schrijven van artikelen met hulp van ervaren vrijwilligers. Om de cursus te kunnen volgen heb je wel een laptop nodig. Wil je ook meehelpen de Nederlandse natuur op Wikipedia te beschrijven? Heb je vragen, neem dan contact op met Wikimedia Nederland. (zie www.wikimedia.nl).
16 bladsmoes
AGENDA zondag 11 oktober
Paddenstoelen in Stadspark Staddijk. IVN gaat op zoek naar bijzondere soorten. Om14.00uur bij P-plaats Staddijk (Zuid) 27 via de van Boetbergweg in Dukenburg.
zaterdag 24 oktober
Nacht van de Nacht. ‘Nachtbrakers, hemelvuurwerk en slimme snelwegen’. Zien we wat in de duisternis? Hoor je vogels of een nieuwsgierige bosbewoner? Start om 19.00 uur bij ‘t Zwaantje, Groesbeekseweg 106 in Mook (Er is geen OV).
zondag 8 november
Een wandeling over de grens, van ‘De Diepen’ naar ‘Der Jan’. Herfst en winter in het Reichswald. Beleven hoe dat in Duitsland is............... Start om 14.00 uur van Eethuis De Diepen, Zwarteweg 60 in Milsbeek.
zondag 22 november
De But, Vlierenberg en Meiberg. Dwalen door een gebied met eeuwenoude boerderijen, donkere bospercelen en onverwachte open heidevelden. Start om 14.00 uur bij de P-plaats nabij het Afrikamuseum, Postweg 6 in Berg en Dal.
zondag 29 november
Pepernotenspeurtocht op Heumensoord. Wie doet er mee? Zoeken we Sinterklaas of zien we bijzondere verschijnselen in de natuur? Voor jong en oud. Start om 14.00 uur. Op naar de Beukenlaan, tegenover Scheidingweg 2 in Nijmegen.
zondag 20 december
Oh Denneboom, oh denneboom. Nee, niet de opgetuigde Kerstboom in de woon- kamer maar de naaldbomen in het Groesbeekse bos hebben onze aandacht. Start om 14.00 uur op de SBB-P-plaats nabij de Wolfsberg aan de Mooksebaan in Groesbeek.
JEUGDAGENDA
De jeugdactiviteiten (8 tot 12 jaar) worden in samenwerking met het Natuurmuseum georganiseerd. Vooraf aanmelden is noodzakelijk via telefoon 024 329 70 70 of
[email protected] Het startpunt is afhankelijk van de betreffende activiteit en wordt bekend gemaakt bij de aanmelding.
woensdag 14 oktober
14.00 uur Paddenstoelen op de Duivelsberg.
woensdag 11 november
14.00 uur Verrassing in Natuurmuseum.
woensdag 9 december
14.00 uur Uileballen uitpluizen. Wat at de uil?
Kijk voor een compleet overzicht van het excursieprogramma van de KNNV- Nijmegen op www.5knnv.nl/afdeling-nijmegen Over alle activiteiten vindt u uitgebreid informatie op www.ivn-nijmegen.nl
Indien onbestelbaar retour: couwenbergstraat 22, 6535 RZ Nijmegen
