IVN Deventer. Een impressie. Wad n vlinders! Zwarte stern

IVN Deventer Een impressie …

Wad n’ vlinders!

Zwarte stern

Buitenwijzer

Jaargang 35, nummer 3 herfst 2013

Inhoudsopgave Van de redactie Bestuurlijkheden Kersverse natuurgidsen Een impressie... Waterbeestjes vangen Zwarte stern klangs de ijssel Agenda Excursies 2013 De IJsselboswachter op pad GG 25: Waar blijft de wolf Column: Wad 'n vlinders! Ganzenveer Natuurwerkdag Colofon Nachtvlindernacht Raadselplaatje

Van de redactie De wonderen zijn de wereld nog niet uit

Blz. 2 Blz. 2 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 5 Blz. 7 Blz. 8 Blz. 9 Blz. 11 Blz. 12 Blz. 13 Blz. 14 Blz. 14 Blz. 15 Blz. 15 Blz. 16

Wij doen aan groencompensatie. Steeds meer buren halen hun groen weg en stampen grote zwarte stenen in hun tuin. Ons huis is verscholen achter een welig tierende hazelaar en een vlinderstruik met flink wat bezoekers. Op vakantie in de Ardennen hadden we een “huiseekhoorn” die keurig de weg overstak via een eeuwenoud systeem van overhangende takken, om zich vervolgens te goed te doen aan hazelnoten. Nu we een herfst hebben gehad i.p.v. een lente en een hittegolf in september, sluit ik niks meer uit. Zoals een bezoek van pluimstaart aan de hazelaar in de voortuin. Maar niet vergeten mee te dansen met de dwarrelende bladeren en dan op zoek naar de zeldzame zwijnenkeutelfranjehoed. Op zwijnenpoep kun je de zwammen vinden, dus snel naar de Veluwe. Struin ze deze herfst en verwonder je! Jeanette Boogmans

Bestuurlijkheden: Voorzitterschap Sinds juni 2008 maak ik deel uit van het bestuur van IVN Deventer. In het begin als lid, maar als snel als voorzitter. In de tijd tot nu is er een hoop gebeurd. IVN is een mooie club met enthousiaste natuurliefhebbers. In 2014 zal het ik stoppen als voorzitter. Ik vind dat ik nu met 6 jaar lang genoeg bestuurslid ben, het is tijd voor nieuw bloed! Dit heeft ook te maken met een ontwikkeling in de privésfeer. Ik word namelijk (als alles goed gaat) in maart vader. Dit was onverwacht, maar we zijn er heel erg blij mee. De natuur verrast je altijd! Mensen die in het bestuur actief willen zijn en deze mooie vereniging verder kunnen brengen, kunnen zich bij het bestuur melden voor het voorzitterschap!. Ik blijf natuurlijk actief bij het IVN, met vleermuizen, spoorzoeken, natuurgidsen en alles wat op ons pad komt. Tom Dekker 2

Kersverse natuurgidsen opgeleid Beste leden en donateurs van het IVN Deventer. De natuurgidsencursus 2012/2013 is in juni met goed resultaat beëindigd. Hierbij een kort resumé van de cursus. Omdat het cursusteam van de vorige cursus (2009/2012) nog vol energie zat en wij onze vereniging graag nóg eens een extra goede basis voor de toekomst wilden geven, besloten wij, in overleg met het bestuur, om wederom een natuurgidsencursus te organiseren. Nu bleek al snel dat wij uit Deventer en de directe omgeving ervan niet genoeg cursisten zouden kunnen werven. Daarom is aangeklopt bij omliggende verenigingen. Dat werkte wonderwel! Samen met de afdeling NoordMiddenAchterhoek (NMA) in de persoon van Klaske ten Grotenhuis (o.a. oud-voorzitter van deze afdeling en al jaren bezig met cursussen), bereidden wij de nieuwe cursus voor. Uit de wijde omgeving kwamen de aanmeldingen, omdat er elders op dat moment geen cursus werd gegeven. Toen hadden wij ineens teveel aanmeldingen. Toen bood de voorselectie, vorige keer met succes geprobeerd, uitkomst. Uiteindelijk kozen wij ervoor om met 28 deelnemers de cursus te starten. Deelnemers kwamen uit Zutphen (4),

Eibergen (3), Lochem (2), Zwolle (1), Wijhe (1), Wesepe (2), Voorst (1), Okkenbroek (1) en natuurlijk uit Deventer (13). Tezamen waren dat mensen van 6 afdelingen. Nu de cursus ten einde is, kunnen wij stellen dat deze aan alle doelstellingen heeft voldaan. Van de 28 deelnemers hebben er 23 na 1½ jaar de cursus met goed gevolg beëindigd en die mogen zich nu natuurgids noemen van het IVN. Een leuke bijkomstigheid is dat zich hiertussen ook de 15.000ste natuurgids van Nederland bevindt! Dit zal op de Landelijke IVN-dag op 12 oktober nog extra gevierd worden. In de Stentor hebt u daar al over kunnen lezen. Het cursusteam is er trots op dat deze eer aan onze afdeling ten deel valt. Wij hebben een geweldige cursus beleefd, dat moet gezegd. Met de eerder opgedane ervaringen nog vers in het geheugen, denken wij een nóg betere cursus te hebben neergezet. De deelnemers waren alle buitengewoon enthousiast en omdat er ook al veel kennis bij de cursisten zelf zat heeft ook het team weer veel geleerd; wij moesten hard lopen om onze cursisten vooruit te blijven! Los van hard werken, veel leren en alles tussen de normale bezigheden van het dagelijks leven doorbordurend, was het ook heel gezellig. We hadden echt weer een mooie en

1e rij vlnr: Ria Elders-Spikker (D), Regina Hermus-Jaworski (OA), Anja Timmermans (D), Hans Berndsen (OA), Karen Groeneveld (NMA), Gerrit Jansen (OW) 2e rij vlnr: Lida Henning (Z), Rob Boon (D), Ans Coulier (D), Laura van Vuurde (D), Joyce Schreuder (Zw), Roos van de Kraats (D), Inez Weijer (D), Femke den Outer (D), tevens de 15.000-ste 3e rij vlnr: Popko Hut (OW), Theo Hermus (OA), Tim van Alen (NMA of D), Huub Mensink (D), Henk Sepers (D), Paulien Kylstra (D), Esther van Assen (D), Martin Morsink (Z), Hans Verweij (Z). Noot: D= Deventer, OA= Oost Achterhoek, Z=Zutphen, Zw=Zwolle, OW= Olst/Wijhe, NMA=NoordMiddenAchterhoek Foto: Sterre Delemarre

3

Ook het maken van een natuurschilderijtje hoort bij de opleiding. Ook leuk om te doen met kinderen!

dankbare club mensen ‘in de klas’. Verder kennen de deelnemers uit al die verschillende afdelingen elkaar nu. Dat is belangrijk voor de toekomst, want een goed netwerk is ook voor het hele IVN van belang. Een aantal cursisten heeft zich al op diverse manieren, ook al tijdens de cursus, ingezet voor het IVN, zowel in Deventer, als elders. Ook zijn er weer mooie eindproducten opgeleverd, waarvan de eerste (de literaire struinwandeling in de Baarlermars) deze maand al officieel voor het publiek van start ging. Wellicht hebt u het meegemaakt. Ook andere producten zullen in de loop van de tijd worden opengesteld voor publiek en uiteraard ook voor jullie. Een woord van dank: dankzij financiële bijdragen van de Gemeente Deventer, de Rabobank Salland en De Ulebelt is dit mede mogelijk gemaakt. Namens onze vereniging wil ik hierbij onze hartelijke dank uitspreken aan al deze organisaties en bedrijven! Ook veel dank aan alle gastdocenten en Wim Bosma uit Zutphen als medebegeleider/mentor, zonder wie we dit niet hadden kunnen doen. Voorlopig doet het cursusteam het even rustig aan en een nieuwe gidsencursus moet even een paar jaar wachten. Maar we kennen het stramien en als het moet/kan pakken we het zo weer op. Dat zien we dan wel weer. Het was weer een genoegen om dit te mogen uitvoeren en volbrengen! Mike Hirschler, Namens het Cursusteam (waarin ook zaten: Klaske ten Grotenhuis, Carla Slange, Henriette Zengers en Gerrie Roetert

Een impressie …. “Voor het eerst in ons theater; een literaire wandeling! Maak mee wat onze nieuwe gidsen van deze afstudeeropdracht hebben gemaakt.” Zo klonk de uitnodiging van Frens Westenbrink. In de natuur heb je als gids niet de regie, heb ik gemerkt tijdens mijn eerst excursie als gids. De natuur heeft zijn eigen wetten. Hadden we tijdens onze voorwandeling nog veel libellen gezien, op deze frisse zondagmiddag, het is slechts 18 graden géén libellen! Ook hadden we egelskop, zwanenbloem en waterweegbree gezien. Tot onze schrik zien we dat het Waterschap juist deze week de Zandwetering uitgebaggerd heeft. Maar niet getreurd, het gekozen gedicht “Jonge sla” in september is zeer toepasselijk evenals het gedicht van Miriam van Hee “ De Bramenpluk”. Er zijn 17 wandelaars gekomen, jong en oud, bekend en onbekend in het gebied. Frens en Inez gaan met een groep op pad langs de Zandwetering en Gerrie en ik met een groep richting het bos. De zomer loopt op zijn eind hoewel de temperatuur soms nog héél hoog is, de natuur gaat het al richting herfst gezien de vele uitgebloeide bloemen, maar de helderrode bessen van de Kamperfoelie en de bloeiende hop zijn echte verrassingen.

Zwarte rijpe bessen

Onder de hoge bomen staan we stil en sluiten onze ogen enkele minuten …..het wordt even stil ….. er zijn weinig geluiden in het bos, enkel gekraak van de stammen. Gerrie vertelt dat veel vogels al vertrokken zijn en de Scandinavische soorten moeten nog komen. Met een gedicht kun je een beeld oproepen van iets dat tijdens de excursie niet te zien is. Staande bij de glanzende vlierbessen herinnert een gedicht van A.M.G. Schmidt aan de bloeiende vlier in mei. “Wanneer ik u een goed raad mag geven: De vlier bloeit, het is Mei, Vooruit pluk vlier! Het is niet zo vaak Mei meer in uw leven, misschien nog dertig keer, misschien nog vier.”

De Zandwetering werd gegraven in de tweede helft van de 13e eeuw. Het stroompje dat ontspringt in de Gooiermars loopt door tot Zwolle. Hier in de Baarlermars heeft het Waterschap de wetering omgevormd tot een meanderend water en de oevers verbreed. In tijden van langdurige en hevige regenval kan het dienen als waterberging. Naast deze functie is ook aan de natuur gedacht. Dit is deze middag echt te beleven zowel in het echt als in de gedichten. Als we bij de grote oude eik staan zien we twee zwanen met hun nog grijsgekleurde jongen in het water dobberen, in een hele natuurlijke omgeving, omringd door lisdodde, riet en koninginnenkruid. “Over regie gesproken.” Ria Elders

Kamperfoeliebessen

Deze planten zijn omhoog geklommen langs boomstammen in de houtwal. We vertellen over de waarde van deze houtwal, die geschikt is als schuilplaats voor allerlei dieren, waarop enkele deelnemers tot mijn verbazing beweren dat in dit gebied de vos voorkomt. We struinen door het bos en vertellen dat er in 1890 nog helemaal geen bos te zien was. Onder lariksen en tussen de varens door komen we aan op een plek waar fijnsparren staan.

Zwanen in de poel bij de Zandwetering

4

Waterbeestjes vangen Op 7 juli waren we te vinden bij de Moespotsleide. Daar gingen we met een paar mensen achter de waterbeestjes aan. Met 5 gidsen (Tonni, Frens, Jaap, Frans en ik) op 8 deelnemers (de rest zat waarschijnlijk met het mooie weer van 26 graden ergens op de Brink achter een drankje), waarvan 4 kinderen, was er wel sprake van ‘overkill’, maar desalniettemin hebben we ons prima vermaakt. De eerste kinderen hadden al vóór aanvang van de excursie al het nodige te pakken. En daar kwam nog veel bij. Even over de Moespotsleide zelf: dat is een gloednieuw natuurgebiedje in de Kranenkamp. In 2008/2009 werd het ingericht door de Stichting IJssellandschap. Het is ongeveer 18 ha. groot en is bedoeld voor wat we tegenwoordig vaker zien bij nieuwe gebieden: water vasthouden/bufferen in tijden dat er teveel of te weinig van is. Door de steile oevers van deze Leide af te vlakken en in het gebied, daar waar kwelplekken zijn, te verlagen, zijn er prachtige wisselingen ontstaan met hogere en lagere delen. Door diverse plantensoorten en mossen is het gebied inmiddels ontdekt: waterpunge, watertorkruid, egelboterbloem, dwergzegge, liggend hertzhooi, bleekgele droogbloem, goudkorrelmos, blauwe zegge, landvorkje en sinds dit jaar ook de gevlekte rietorchis.

Tekst en uitleg bij de vondsten

Kortom: de inrichting en het beleid van verschraling dat wordt toegepast werkt! We zijn met de ‘excursie’ niet ver geweest, het ging tenslotte om waterbeestjes en die waren er zat te vinden in de kleine stukken open water aan beide kanten van de Averlose Houtweg. Natuurlijk hadden de kinderen al snel rugzwemmertjes en 4 soorten slakken te pakken. Daarna o.a. ook de larve van een geelgerande watertor, de restanten van een spinnende waterkever en zelfs een larve ervan. Wat een joekel! Is de kever zelf maximaal zo’n 45 mm., de larve kan wel 7 cm. lang worden en deze was dat. Het is een groot zwart dier met een donkerrode kop en 2 enorme kaken. Daar hebben veel waterdieren vast niet van terug. Ook werd en een groene kikker met een halve achterpoot gevonden en veel kleine bruine kikkertjes.

Met alles dicht op elkaar in een emmer konden we goed zien hoe het er onder water toegaat: een rugzwemmertje had zich over een klein visje (ik denk een stekelbaarsje) ontfermt, terwijl de larve van de geelgerande watertor zich op een rugzwemmertje had gestort en een klein zwart waterkevertje had en waterpissebed tussen de kaken. Loslaten, ho maar! De kinderen hebben de hele boel toen maar snel weer te water gelaten, voordat er nog meer ‘ongelukken’ zouden optreden. Dit keer was het extreem warme weer waarschijnlijk spelbreker bij de opkomst, maar ook zelf hebben we weer geleerd van deze dag en een lijstje met vondsten gaat natuurlijk naar Stichting IJssellandschap. Met dank aan hen dat we hier even mochten ‘vissen’! Mike Hirschler

Een heel klein bruin kikkertje

Inleveren kopij Voor de Buitenwijzer van Winter 2013 de kopij uiterlijk op vrijdag 15 november inleveren. Voor kopij geldt: maximaal 400 woorden, graag vergezeld van foto's in HR-kwaliteit. Per e-mail naar Jeanette Boogmans [email protected] of Luud Wissing: [email protected] Kinderen aan het 'vissen'

5

6

Zwarte stern langs de IJssel Ook bij Deventer zie je soms een enkele zwarte stern, bijvoorbeeld in de Ossenwaard ten noorden van de spoorbrug. Ze broeden hier echter niet. Veertig jaar geleden broedde deze watervogel bijna nergens meer in Nederland. De oorzaak was de achteruitgang van de waterkwaliteit. De zwarte stern gebruikte vooral krabbenscheer om te nestelen. Deze stevige waterplant kwam in grote getale voor in bepaalde vennen en in sommige hanken langs onder meer de IJssel en de Vecht. De plant verdween bijna overal omdat het water vervuild was.

Krabbenscheer

Ook de zwarte stern dreigde uit onze streken te verdwijnen omdat het broedsucces steeds minder werd. Bijdehante natuurbeschermers wisten dit te voorkomen door door ieder jaar op de meest kansrijke wateren nestvlotjes neer te leggen. Dat gaat om flinke aantallen, want de stern is een kolonievogel, dus met een paar vlotjes ben je er niet. Ze worden, bedekt met een verse grasplag, op korte afstand van elkaar in rijen neer-

gelegd. Dit gebeurt kort voordat de vogels uit Afrika arriveren, zo rond 1 mei. Drie weken later is het nestelen in volle gang, weer drie weken verder wordt er druk gebroed op twee of drie eieren per nest en negen weken na aankomst zijn de jongen er. Die dienen dan als kool te groeien, want half augustus vertrekt de zwarte stern alweer naar het zonnige zuiden. Het aantal broedparen in Nederland was ooit meer dan 15.000, sinds

1990 ligt dit stabiel op ca. 1200. Staatsbosbeheer legt al twintig jaar vlotjes in natuurgebieden langs de IJssel, onder meer bij Oldeneel en Welsum. De eerste plek is vanaf een picknickbank op de IJsseldijk goed te observeren. In 2013 was het bezettingspercentage van de aangeboden nestelgelegenheid zo'n 80%. Door verschillende oorzaken, zoals het koude voorjaar en zware onweersbuien raakte dit jaar niet meer dan gemiddeld een kuiken per nest vliegvlug. De onverwachte hoge waterstand was niet van invloed, op een bepaalde plek wel de aanhoudende aanwezigheid van een havik. Verder lezen: nl.wikipedia.org/wiki/Zwarte_stern en nl.wikipedia.org/wiki/Krabbenscheer Jan Bergwerff

Nest met eieren bij Scherenwelle

Teek-away App Natuur en Milieu Overijssel (NMO) heeft een app geproduceerd over teken, de ‘Teek Awaw-app’. Met deze app kan je een stappenplan volgen voor als je gebeten bent door een teek. Ook is er allerlei zeer nuttige informatie over de teken zelf, tekenbeten en ook de fabeltjes over teken in te zien. De app is gratis, dus downloaden en bestuderen! Broedvlotjes voor de stern

7

Agenda Deze agenda vermeldt IVN-activiteiten in en rondom Deventer. Meer groene activiteiten? Kijk op: www.groeneagenda.ulebelt.nl vrijdag 4 oktober, 9:30 1ste vrijdagvdmaandwandeling IVN Deventer; Hassinkbos. Start: sporthal Hassinklaan 3 Epse. Info: Hans Stegeman, 0570-617434 zaterdag 12 oktober landelijke IVN-dag in Burgers Bush uitreiking van 15.000e Natuurgidsendiploma, aan Femke den Outer van IVN Deventer! zondag 13 oktober, 14:00 IVN Deventer; Paddenstoelentocht Hassinkbos. Start: sporthal Hassinklaan 3 Epse. Info: Mike Hirschler, 0653617871 zondag 13 oktober, 14:00 IVN Noord-Midden Achterhoek Thema: Paddenstoelen Start: parkeerplaats bij de toegangsweg naar het landgoed, Laan Ampsen 8A, Lochem Info: Klaske ten Grotenhuis, 0575-471995 zondag 20 oktober, 11:00 IVN Zutphen-Warnsveld; Paddenstoelentocht. Start: Gorsselse heide Elzerdijk Eefde t.o. kartbaan. Info: (0575)543824/ 492059 zaterdag 26 oktober, 19:00-22:00 Landelijke Nacht van de Nacht, ook bij en door De Ulebelt, i.s.m. IVN Deventer e.a. Beleef de schoonheid van de nacht!

Landgoed Ampsten

vrijdag 1 november, 9:30 1ste vrijdagvdmaandwandeling IVN Deventer; Herfst in Oostermaet Start: parkeerplaats aan Oerdijk, Lettele Info: Hans Stegeman 0570-617434 zondag 3 november, 14:00 IVN Deventer Wandeling de Bannink Thema natuurontwikkeling Locatie: zie website Info bij Mike Hirschler, 0653617871 zondag 3 november, 14:00 IVN Apeldoorn Wandeling Park Berg en Bos, Vruchten van het bos Info: Brenda de Ruiter, 055-8449580 donderdag 7 november, avond IJssellandschap, IVN en Particulier Grondbezit Overijssel Lezing over de wolf; locatie Nieuw Rande, Schapenzandweg 3 Diepenveen. Tijd/info: zie www.ijssellandschap.nl maandag 18 november, 19:30 IVN Zutphen Lezing De Terugkomst van de Wolf, door Michiel van der Weide Locatie: Kaardebol. Kosten: IVN-leden en donateurs € 3,50: niet-leden € 5,--, contant te voldoen bij binnenkomst.

8

donderdag 28 november, 19:30-21:30 uur IVN Apeldoorn Lezing Huilende wolven op Nederlandse bodem, door Bram Houben Voor informatie en opgave: mail naar [email protected] of bel met: 055-5427357 Plaats: Aula van De Vijfster, Texandrilaan 30 (Hoofdingang tegenover Texandrilaan 42) vrijdag 6 december, 9:30 1ste vrijdagvdmaandwandeling IVN Deventer; Landgoed het Schol Start: Wilpsedijk 10, Wilp Info: Hans Stegeman 0570-617434 vrijdag 27 december, 14:00 3e kerstdagwandeling: Uitbuiken na de kerst! Start: bij de Diepenveenseweg met de Holtermansdijk (bij Hengforden). Info: Gerrie Roetert, 0575-493999

Op www.ivn.nl/afdeling/deventer meer details over IVN Deventer! Daar staan ook links naar naburige IVN-afdelingen, of: IVN-afdeling Apeldoorn 055-5338337 (Dhr. J. v Vulpen) http://www.ivn.nl/afdeling/apeldoorn IVN Noord-Midden Achterhoek 06 30177156 (Mevr. E. v Dijk) http://ivnnma.wordpress.com/ IVN-afdeling Zutphen- Warnsveld 0575-570956 (Dhr. M.B. Morsink) http://www.ivn.nl/afdeling/zutphenwarnsveld

Jaaroverzicht werkgroep excursies Door middel van de maandelijkse excursies van IVN-Deventer proberen we steeds opnieuw mensen attent te maken op het groen, de flora en fauna, het milieu en het belang van alles in samenhang. Het is mooi om te zien hoeveel mensen meegaan, soms voor de eerste keer, maar velen die terug komen en zich meerdere keren laten verrassen door ons en door de natuur. Vaak horen ze tijdens de tocht veel nieuwe info over hun eigen leefomgeving. We gaan op pad in Deventer en omgeving en regelmatig vertoeven wij op terreinen van IJssellandschap. Samenwerking met IJssellandschap leidde ook dit jaar tot meerdere keren voorwandelen samen met Gerben waarbij de laatste nieuwtjes over de landgoederen en/of beheer besproken worden, die we dan weer tijdens de excursie aan het publiek kunnen doorgeven. In de afgelopen 1½ jaar hebben we via een gidsencursus weer nieuwe natuurgidsen opgeleid en afgeleverd. Afdeling Deventer heeft er 10 nieuwe gidsen bij gekregen, die nu allemaal een plekje binnen de vereniging zoeken. Tijdens de diploma-uitreiking werd duidelijk dat wij de 15.000e afgestudeerde natuurgids van Nederland in ons midden hebben. Al met al bestaat de gidsengroep nu uit zo'n 30 personen, waarvan de helft zeer regelmatig gidst. In het afgelopen jaar komen gemiddeld 20-30 personen op een excursie Maar de grootste klapper was wel onze paddenstoelenexcursie in oktober, die we in een nieuw jasje gestoken hadden. Ruim 300 personen liepen op eigen gelegenheid een mooie route door het bos van Nieuw Rande. De route en de informatie over de paddenstoelen stond met bordjes aangegeven. We hebben zeer veel lovende reacties gehad op dit goed verzorgde project. In vogelvlucht neem ik jullie nu mee door het afgelopen jaar. In september struinden we door het gebied van de Douwelerkolk en aten en dronken we van de onderweg geplukte bessen, bladeren en bloemen. In oktober was er de invasie van bezoekers op Nieuw Rande. Mooi weer en vele paddenstoelen

Excursie op de Wilpse klei

zijn een prima combi om erop uit te trekken. In november regende het waardoor er niet zoveel mensen meefietsen door heden en verleden van de Vijfhoek. In december probeerden we wild te speuren op de Haere. Helaas geen wild, wel lekkere chocolademelk en oliebollen in de ruïne-folly. Boxbergen was in februari het decor van de wandeling waarbij de oude spoorlijn Deventer-Ommen een rode draad vormde. In maart liepen we op de Oude Begraafplaats aan de Diepenveenseweg, een schitterende verstilde plek met vele stinsenplanten. We gingen als IVN-leden in april zelf op pad met Cor Heidenrijk door de uiterwaarden van de Wilpse Klei, waarbij Cor een inleiding hield en ons deelgenoot maakte van de roep van de grutto en kievit, lopend langs een rustige IJssel. In mei maakten we voorlopig de laatste excursie door de Ossenwaarden, want het gebied gaat binnenkort op de schop. Het broedende porseleinhoen zorgde ervoor dat wij het gebied niet in konden maar via de slingerpaden van het Worpplantsoen terug moesten lopen. In juni leidde een fietstocht door de omgeving van Lettele ons terug naar sporen van onze voorouders. Oude karrensporen en uitkijkpunten waren kenmerkende onderdelen. De sporenexcursie in Oxe had het gemunt op heel andere sporen, namelijk dierensporen. In juli gingen een aantal kinderen en hun ouders 'vissen' in de Moespotsleide en vingen daar vooral grote wa9

tertorren en vonden de huidjes van uitgeslopen libellen. Dit jaar liepen we in augustus op het Wechelerveld. De klokjesgentiaan en de bloeiende heide hielden zich aan hun woord door op tijd te bloeien. In september maakten twee nieuwe gidsen hun debuut met de literaire struinwandeling door de Baarlermars, hun afstudeeropdracht. Mooi om een zwaan via een gedicht te beschrijven en om langs de oevers van de Zandwetering echt te struinen. Van meerdere hier genoemde excursies staat nog een verslag op de IVN-site. Breng een bezoek aan onze eigen site, want die is de moeite waard. We hebben een afwisselend jaar gehad, vele bezoekers en enthousiaste gidsen. Een goede manier om de doelstelling van het IVN uit te dragen in onze schitterende omgeving. Gerrie Roetert

Kom naar ledendag IVN Deventer Zondag 10 november is er de mogelijkheid om weer eens alle IVN-leden uit Deventer te ontmoeten, nieuwe gezichten te leren kennen, laatste natuurnieuwtjes uit te wisselen etc. Tussen 13 en 17 uur is een programma samengesteld, dat ook voorziet in naar buiten gaan. Hou je mailbox in de gaten voor de details!

10

Op pad met de IJsselboswachter In de serie Op pad met de IJsselboswachter trek ik de laarzen aan en ga elk seizoen een keer op pad met betrokkenen bij onze mooie Staatsbosbeheer gebieden aan de Sallandse IJssel. Voor mij en mijn gasten zijn deze uitjes geweldig leuke en interessante buitenbelevingen. Deze keer ben ik op stap geweest met de leden van de vleermuiswerkgroep van IVN Deventer. Elke winter inventariseert deze werkgroep diverse winterslaapplaatsen van vleermuizen langs de IJssel. Ook de Staatsbosbeheer terreinen worden in de tellingen meegenomen. Vooral de voormalige steenovens zijn populair bij tellers en vleermuizen. Omdat ik dit tellen wel eens mee wilde maken ben ik zondag 3 februari op een koude maar droge winterdag mee geweest. Echt spannend was het wel. Bij aankomst waren deelnemers bezig om zich te kleden in een werkoverall compleet met handschoenen en laarzen. Op het hoofd een grottenlamp, zaklamp in de hand en een rugzak op de rug. Notitieblokken in de aanslag en eerst nog een paar slokken koffie nuttigen. Wat stond me allemaal te wachten….? Speurend met de zaklampen boven onze hoofden zochten we minutieus de ovenplafonds af. Elke kier werd beschenen. Vleermuizen zijn klein en

Haaienvinnen, vervolg Ik mag aannemen dat het niet direct iets te maken heeft met mijn oproep van vorige keer om geen haaienvinnensoep meer te eten, maar toch. De Buitenwijzer was nog net niet verschenen of in de Stentor van 7 juni stond een klein kopje met de titel “totaal verbod op afsnijden haaienvinnen”. De tekst luidde als volgt: “De Europese Unie heeft het afsnijden van haaienvinnen geheel verboden. Vissers mogen in geen enkel geval meer de begeerde vinnen verwijderen. De nieuwe regel maakt een einde aan de uitzondering dat sommige vissers vinnen van karkassen mogen verwijderen. Het totale verbod gaat gelden in

ondersteboven hangend zie je alleen een klein roze snuitje en soms wat andere kenmerken. Voor de kenners uit ons groepje voldoende om verraste kreten te slaan als er een mooie soort genoteerd kon worden. Of een hulproep naar de specialisten, kom eens kijken, welke is dit? In de steenovens langs de IJssel troffen we in de kamers diverse soorten vleermuizen aan, zoals Gewone grootoorvleermuis, Franjestaart, Watervleermuis en Gewone dwergvleermuis. Soms zaten er veel vleermuizen bij elkaar, soms hing er in de spleten tussen de stenen slechts een enkeling. De vleermuiswerkgroep onderzoekt elke winter diverse winterlocaties. Hierdoor ontstaat er een mooi beeld van de ontwikkeling in aantallen en soorten. Het gaat goed met de vleermuizen.

Na afloop trakteerde ik de tellers op een kop warme koffie en heerlijk appelgebak in het Infocentrum IJssel Den nul. Sommige tellers gingen daarna nog verder met tellen bij boerderijen en andere winteronderkomens langs de IJssel. Als de vleermuizen deze winter weer arriveren in de steenovens treffen ze gerestaureerde onderkomens aan. De door vandalisme beschadigde deurtjes en muren zijn weer gerepareerd. Op de foto is een met vliegopeningen dichtgemetselde muur te zien van de vlamoven in de Duursche Waarden. Laat de vleermuizen maar weer komen.

alle Europese wateren en op alle schepen van EU-staten”. Dit betekent dat er tenminste een begin is gemaakt met wat ik noem ‘zinniger’ gedrag. Ik ben een groot voorstander van de EU en op dit gebied blijkt dan maar weer dat je het dan grootschalig op Europees niveau aan kunt pakken en je ook echt grote stappen kunt maken. Verder is men ook op Hawaï wakker geworden, want in een artikel uit 2011 las ik: “Onderhandelaars van het Huis van Afgevaardigden en Senaat (van de VS) kwamen overeen om het bezit, de verkoop of het verspreiden van haaienvinnen te verbieden. Een overwinning voor de oorspronkelijke inwoners van Hawaï die de haai als een heilig dier zien en voor dierenrechtactivisten die de jacht op (haaien)-

vinnen beschouwen als zeer wreed en een bedreiging voor het ecosysteem van oceanen.” Uiteraard blijft mijn oproep van vorige keer gelden, want elders in de wereld gaan deze praktijken gewoon door en er zijn natuurlijk ook nog genoeg boefjes die tussen de mazen van de wet door toch wat proberen. Maar het begin is er!

11

Staatsbosbeheer, IJsselboswachter Anja

Mike Hirschler

GG nummer 25 Waar blijft de wolf? Groene Glibbers is een rubriek over Groene zaken met af en toe een uitglijder opzij. De Glibbers gaan bijvoorbeeld over cultuurhistorie, volksverhalen of naamsherkomst en hebben altijd een link met het Groene. De naam is geleend van een plakkerige, overwegend oranje/gele (!) paddenstoel, de Groene glibberzwam Leotia lubrica. Tijdens het mountainbiken door het Kuinderbos had mijn broer uit Friesland zowaar een wolf tegen kunnen komen. Of anders één van de zes drollen die daar is gevonden; te herkennen aan de grootte, de donkergrijze kleur, maar vooral de harigheid. Het wolvendieet bestaat uit dieren zoals reeën en konijnen, hierdoor bevatten de uitwerpselen veel haren. Deze fijnproever had een bever in haar buik, als zij de kans had gekregen het beest te verteren, waren er veel haren overgebleven. Helaas is de wolvin bij Luttelgeest doodgereden. Goklustige wolf deskundigen hadden verwacht dat het dier in de Achterhoek of in Limburg zou opduiken. Ook ik verwachtte een wat ruigere omgeving. Dit blijkt allemaal humbug oftewel lariekoek. Wolven bewijzen keer op keer over een sterk aanpassingsvermogen te beschikken en zich weinig aan te trekken van wat wij geschikt vinden. In Duitsland leven een aantal roedels in een agrarisch gebied zonder grote wouden. Zelfs steden worden niet gemeden: Brasov in Roemenië wordt bewoond door moderne stadswolven.

Stereotiep denk je voor Nederland aan de Veluwe en de Oostvaarder plassen. Deze plekken zijn niet verkeerd, maar absoluut niet noodzakelijk. Hoewel om redenen van ecologisch evenwicht en het verminderen van wintersterfte van edelherten de introductie van een toppredator in de Oostvaarder plassen passend is. Wolven hebben eigenlijk maar één ding nodig en dat is voedsel en uiteindelijk een partner. Een zwervende wolf dood geen grote prooien (dat kunnen ze alleen in roedelverband), maar eet voornamelijk reeën. De reeëndichtheid is in ons land hoog, dus geen probleem voor de wolf, zelfs niet voor een paar roedels. Hier in Salland, Twente of de Achterhoek zou een roedel wolven uitstekend passen. En de schapen dan? Er worden in Nederland ieder jaar honderden schapen doodgebeten door honden. De aantallen die elders door wilde wolven worden gedood zijn veel lager. In Duitsland blijkt het per jaar om tientallen schapen te gaan. Een gepaste vergoeding voor getroffen boeren is noodzakelijk. Door schrikdraad te spannen of een grote waakhond aan te schaffen kunnen aanvallen van wolven deels voorkomen worden. In Spaans Baskenland bleek uit onderzoek dat wolvendrollen slechts voor 3% schapenresten bevatten. De drollen van half verwilderde honden bevatte 36% schapenresten. De boeren dachten 12

dat het in 94% van de aanvallen om wolven ging. Van een vers kadaver is goed te zien of de dader een wolf was of niet. Ten eerste veroorzaken wolvenbeten twee of vier diepe gaten in de keel, zo breed dat er een ballpoint in past. Ten tweede eten wolven de darmen niet op, zodat er naast de prooi een zak van buikvlies met inhoud komt te liggen. Per nacht kan een wolf met gemak 100 km lopen. Een gezenderde wolf liep in een paar maanden van Duitsland naar Rusland en nam daarbij ook nog eens een toeristische route. De wolvin van Luttelgeest is waarschijnlijk afkomstig uit de Balkan en is dus dwars door Europa getrokken. Als op deze wijze de wolven uit Zweden, Duitsland/Polen, de Balkan en Spanje/Frankrijk worden gekoppeld, groeit het vertrouwen in gezonde wolvenpopulaties. Er ontstaat immers genetische uitwisseling. En wie weet buigen wij ons binnenkort over een wolvendrol tijdens een excursie… Op 7 november komt er in de regio Deventer een wolvenlezing, houd je mail in de gaten! Bronnen: lezing over wolven in Europa door L. Linnartz van ARK, krantenartikelen (o.a. in Trouw), artikelen uit het blad Zoogdier, artikelen uit de National Geographic Junior, www.wolveninnederland.nl Jeanette Boogmans

Column: Wad’n vlinders Op vakantie lees ik in de Trouw dat natuurcolumnist Koos Dijksterhuis net een weekje op Schiermonikoog in zijn vakantiehuisje heeft gezeten met slecht weer. Hij uit zijn teleurstelling over het geringe aantal vlinders dat hij die week zag. Ik zit op Vlieland, het is net prachtig weer geworden en ‘’wad ’n vlinders’’! Fietsend door de duinen geniet ik van de geurende duinvalleien met kamperfoelie geel walstro. Overal bloeit de paarse knikkende distel. Hij zit vol met kleine parelmoervlinders. Verder veel koekvinkjes en St. Jansvlinders gezien.

St. Jansvlinder

Vlinders, geuren en ook kleuren ze prikkelen onze zintuigen voortdurend. Ooit dacht ik dat je in het hoogseizoen niet op een Waddeneiland vakantie moest vieren. Nu kom ik er achter dat de meeste vakantiegangers daar op 1 plek blijven, terwijl de

Variabele spikkelspanner

rest van het eiland indrukwekkend mooi en rustig is. 2 Weken later ben ik toch ook nog even naar Schiermonnikoog geweest: weer mooi weer en weer de verbazing: ‘’wad ’n vlinders’’! Zonnebaden bij een plasje tussen de bruin zandoogjes en de dikkopjes. Fietsend en wandelend over de kwelders zie ik veel gamma uiltjes, bruin zandoogjes, blauwtjes en dikkopjes. Ik bedenk wat Koos Dijksterhuis mist als hij in een vakantiehuisje logeert. Ons tentje staat op de camping in een duinpannetje en je eet, drinkt en slaapt buiten en ervaart alle natuur die er maar is. Je mist geen vogel of vlinder. Eigenlijk hoor je als bioloog toch in een tentje (of onder de blote hemel)? ‘s Nachts loop ik, met alle liefde en soms bijna op de tast, naar het toiletgebouw: er heerst een diepe stilte als het niet waait! Ik ervaar de ‘’nacht van de nacht’’ (aarde donker en bewolkt) of ik zie een hele heldere hemel met vallende sterren.

Het mooiste van dit nachtelijke uitstapje is het toiletgebouw zelf: een gratis nachtvlinderexcursie! Ik blijf er veel langer hangen dan nodig en het spijt me dat mijn nachtvlinderboekje thuis in Deventer ligt. ‘’Wad ’n vlinders’’! Dit jaar was ik eindelijk eens thuis op de dag van de tuinvlindertelling. De hele dag hield ik de wacht en telde! Landkaartjes, Gamma-uiltjes, koolwitjes, bruin en bont zandoogjes, maar slechts 1 dagpauwoog, géén kleine vossen, géén atalanta’s, géén…. Ik was niet helemaal ontevreden over het resultaat, maar waar waren al die gewone tuinvlinders? 1 dag later wandelde ik een straat verder langs een vlinderstruik: wat ‘n vlinders! Hij zat helemaal vol met kleine vossen, dagpauwogen, distelvlinders en atalanta’s. Het zat mij goed dwars! Wat deden deze tuineigenaren anders als ik? Als hovenier wilde ik het naadje van de kous weten! Ik had toch ook vlinderstruiken! Ik had ze wat laat gesnoeid, maar ze bloeiden nu toch ook, zij het wat minder uitbundig. Ik ben nog even terug gegaan naar die prachtige vlinderstruik, toen ik wat meer tijd had. Ik kon maar 1 conclusie trekken: ik had teveel gedaan! Deze mensen hadden gewoon al minstens 3 jaar hun vlinderstruik niet gesnoeid! Het was een joekel van een struik geworden van 12m2 oppervlakte en 4 meter hoog. En tja, als vlinder ga je toch echt niet verder vliegen voor je eten, dan nodig is! Dit was voor de vlinders gewoon een feestje met al je maatjes in de buurt! Anneke Rodenburg

Kleuren op Vlieland: wei met rode ogentroost, duizendguldenkruid, engels gras

13

Ganzenveer Mijn naam is Frens Westenbrink, ben 63 jaar en woon samen met mijn Ineke in de prachtige Papenstraat, hartje Deventer (zie website Papenhofje). Ik ben op de wereld gezet in Blokzijl, een voormalig vissersplaatsje aan de Zuiderzee. In mijn jonge jaren struinde ik er altijd door de weilanden. Zaterdags kreeg ik een dubbeltje mee en gingen we naar Dappere Dodo kijken op de eerste TV in Blokzijl, bij snackbar Louvet. Daar is nu het alom bekende restaurant Kaatje bij de Sluis gevestigd. In augustus was er altijd kermis bij de brug, één draaimolen en één ballengooientent. Op het Oude Verlaat, het pleintje, was er een smid en een bakker. Allemaal mooie nostalgische herinneringen. Later verhuisden we naar Emmeloord waar ik de Christelijke HBS heb doorlopen. Al met al was het daar een saaie bedoening. Op mijn 17de reisde ik af naar Groningen, om biochemie te gaan studeren. Het waren toen de zestiger jaren, een woelige en boeiende tijd met, provo’s, flowerpower en protestmarsen tegen de oorlog in Vietnam. Na de studententijd moest ik mij de wapenrok aangorden. Ik was niet zo gemotiveerd voor een officierscarrière. Ze hebben me toen bij de geneeskundige troepen geplaatst waarbij ik een half jaar broeder ben geweest in het revalidatiecentrum in Doorn. Een prachtige tijd met legendarische rolstoelraces met de patiënten door het plaatselijke bos. Na de militaire dienst belande ik bij het primatencentrum van TNO in

Rijswijk. In die tijd, begin tachtiger jaren, werd daar de techniek van de beenmergtransplantatie ontwikkelt, nu een standaardmethode om leukemiepatiënten te behandelen. Ik deed daar onderzoek aan borstkankertumoren bij muizen, een model om de geheimen van kanker te ontrafelen. Na mijn promotie aan de Universiteit van Leiden kwam ik terecht bij het Centraal Diergeneeskundig Instituut in Lelystad. Daar heb ik een mooie tijd gehad, zeker ook vanwege de Oostvaardersplassen die ik toen driftig heb verkend, met steltkluut, blauwborst, buidelmees, roodmus, morinelplevier, roerdomp en nog zo wat van dat vogelgrut. Ik heb daar tien jaar onderzoek gedaan aan virusziekten bij landbouwhuisdieren. In 1990 verhuisde ik naar de Gezondheidsdienst voor Dieren dat uiteindelijk in Deventer werd gevestigd. Ik was daar eerst directeur van het laboratorium dat circa 15.000 diermonsters per dag onderzocht op infecties. Het is het grootste veterinaire laboratorium van Europa en vermoedelijk van de wereld. Later was ik leider

Natuurwerkdag: (groot) ouder-kindactiviteiten 2 november Natuurwerkdag: (groot)ouder-kindactiviteiten Kinderen zijn tegenwoordig bijna niet achter de computer of smartphone vandaan te krijgen, terwijl spelen in de natuur goed en gezond voor ze is. En wie zelf wel eens een wilg heeft geknot of een poel heeft opgeschoond, weet hoe leuk werken in de natuur kan zijn. Speciaal voor (groot)ouders en kinderen heeft IVN daarom met IVN afdelingen uit het noorden

‘Scharrelkids – werken in de natuur ontwikkeld’. De handleiding staat vol praktische tips voor activiteiten, om samen de meest mooie herinneringen te maken tijdens het werken in de natuur. IVN-afdelingen kunnen het gebruiken voor een cursus, een activiteit en alles daar tussenin.

14

van de onderzoeksgroep die allerlei hypermoderne laboratoriumtesten ontwikkelde, o.a. voor het aantonen van Q-koorts infecties van schapen en geiten, griepvirusinfecties van kippen en varkens en nog zo een groot scala van testen. In die tijd heb ik ook projecten in Rusland en India gedaan om daar veterinaire laboratoria in te richten. In juli 2012 heb ik er een punt achter gezet en sindsdien geniet ik van mijn pensioen. Ik heb genoeg te doen, als secretaris van IVN Deventer, Deventer Literair en de Stichting Culturele Impuls Deventer (wil een kunsthal in Deventer realiseren), met mijn moestuintje op de Hof van Twello en met een grote stapel boeken. Tussendoor gids ik op de Gorsselse Hei, voor onze eigen club en voor de Ulebelt/Waterschap Salland met schoolklassen in het kader van het project Ruimte voor de Rivier. Verder mag ik graag koken en knot ik in de winter nog wel eens een wilg. Ik draag de Ganzenveer over aan Johan Tolkamp. Frans Westenbrink

Wil je tijdens de Natuurwerkdag op 2 november aan de slag met kinderen en ouders in de natuur, of wil je handige en inspirerende tips om met kinderen te gaan werken in de natuur? Kom dan naar de workshop ‘Werken in de natuur’ op de landelijke ledendag op 12 oktober en vraag de handleiding aan bij Marijke Wester. De handleiding is eind september beschikbaar. Marijke Wester, 038-4250969 www.natuurenmilieuoverijssel.nl

Nachtvlindernacht bij De Ulebelt Even zag het er naar uit dat een regenfront de Nachtvlindernacht op 6 september zou verpesten, maar het bleef de hele avond droog. Op het terrein van De Ulebelt, waar we als vlinderwerkgroep altijd welkom zijn, was het, net als op ruim 60 plaatsen door het hele land, mogelijk om deel te nemen aan de Nationale Nachtvlindernacht. Veel belangstelling voor de huismoeders, gammauiltjes en andere nachtvlinders

De Nationale Nachtvlindernacht, gecoördineerd door de Vlinderstichting, wil mensen kennis laten maken met nachtvlinders, maar ook het inventariseren is belangrijk. Omdat er door het hele land op dezelfde avond nachtvlinders gespot worden, krijg je een goed overzicht wat er aan nachtvlinders in heel Nederland te zien is. Daarvoor was er bij De Ulebelt een route uitgezet langs bomen en paaltjes, ingesmeerd met een heerlijke stroop van appelstroop, geprakte bananen, extra suiker en een scheut zoete rode wijn. De nachtvlinders waren er dol op! Ook was er een laken gespannen om de nachtvlinders met licht te lokken, aan het begin van de avond toen de eerste belangstellenden arriveerden zat er al één nachtvlinder op de zwarte c-uil, een veelbelovend begin. Over de hele avond verspreid zijn er zo’n 35 belangstellenden langs geweest, jong en ouder, die zeer enthousiast en verbaasd waren, over de variatie en hoeveelheid aan nachtvlinders. Met de hulp van experts Julian en Robin konden de meeste vlinders ook op naam gebracht worden, zoals de Volgeling, Huismoeder, Grote Worteluil, Piramidevlinder, Agaatvlinder, Gamma-uil, Gele Eenstaart, Hopsnuituil. In totaal 20 verschillende soorten nachtvlinders zijn gespot. Na een bijna zwoele zomeravond en dat begin september, was het tijd om de spullen op te gaan ruimen, toen we alles bij elkaar hadden gepakt, ontdekte we op de muur van de Ulebelt onze laatste nachtvlinder van de nacht; een Lieveling, de naamgever van onze vlinderwerkgroep, toeval? Hans van den Berg

Colofon IVN Vereniging voor natuur- en milieueducatie afdeling Deventer (zie www.ivn.nl/afdeling/deventer) Bestuur Voorzitter Secretaris en ledenadministratie Lid Lid Lid Penningmeester bij betalingen:

Tom Dekker 0570-655315 [email protected] Frens Westenbrink 0570-671143 [email protected] Johan Tolkamp 0570-617877 [email protected] Jeanette Boogmans 0570-612599 [email protected] Hetty Arkink 0570-613707 [email protected] Klaartje Arntzen 0570-546337 [email protected] Gironr: 3394711, tav IVN Deventer

Coördinatoren/vertegenwoordigers van de werkgoepen Buitenbeeld Carla Slange 0570-654953 [email protected] Educatief beheerswerk Lieme Glazema 0570-656401 [email protected] Excursies Gerrie Roetert 0575-493999 [email protected] Aangevraagde Johan Tolkamp 0570-617877 wandelingen [email protected] Jeugd Carla Slange 0570-654953 [email protected] Kraam Esther van Assen 06-50736634 [email protected] Plantenwerkgroep Henriëtte Zengers 0570-608336 [email protected] Zwamgroep Mike Hirschler 0570-511146 [email protected] of 06-53617871 Amfibieënwerkgroep Petra van der Molen petra–vandermolen @home.nl Vleermuiswerkgroep Tom Dekker 0570-655315 Deventer (VleDev), [email protected] Vlinderwerkgroep Hans van den Berg 0570-545022 (Lieveling) [email protected] Zoogdierenwerkgroep Vacant Vertegenwoordiger Ruud de Block 0570-613226 Natuur en Milieu [email protected] Redactieadres

Luud Wissing [email protected] 15

0570-672572

Raadselplaatje Oplossing vorig raadselplaatje: Helaas voor enkelen die dachten een richting voor een oplossing te hebben, was het geen staart die je ziet, maar de top van een hazenoor. Ook geen paddenstoel (die heten soms ook zo en als je op ‘hazenoor’ googelt, kom je daar als eerste op uit!), maar van een echte haas. Haas en konijn zijn redelijk makkelijk uit elkaar te houden. Een belangrijk onderscheidend kenmerk is het oor. Hazen hebben zeer lange puntige oren met aan het uiteinde een wit stuk, afgezet met een grote zwarte punt. Zoals op de foto. Konijnen hebben kortere oren die aan het uiteinde afgerond zijn en slechts met zwart omzoomd. Ik woon dichtbij een groot weiland van landgoed De Bannink. Ik zie daar vaak hazen. In het hoge gras kan je ze bijna altijd vinden, want met de oren verraden ze zichzelf. Ze proberen onopvallend door het hoge gras te sluipen, maar moeten af en toe wel even op hun qui vive zijn voor predatoren. Als je even wacht langs zo’n veld, zie je geheid hier en daar ineens een paar oren recht uit het gras steken en het duurt maar even of er komt een kopje achteraan. Als ik een vos was, dan zou ik daar mooi op gaan zitten wachten. Hazen onderscheiden zich ook door de veel langere achterpoten en natuurlijk door het ‘rammelen’. Dat woord schijnt afgeleid te zijn van de benaming voor het mannetje, een ‘ram’. Het rammelen is een genot

voor het oog aan het begin van het paarseizoen (dat al in januari kan beginnen). Ze rennen achter elkaar aan en gaan mooie gevechten aan, o.a. door rechtopstaand te ‘boksen’ met de voorpoten, waarbij er ook flink geschopt kan worden met de achterpoten. Er worden soms rake klappen uitgedeeld en een enkele keer vallen er zelfs doden. Op Vroege Vogels hoorde ik dat het niet alleen de mannetjes zijn die elkaar op deze manier testen, ook de vrouwtjes (moertjes genoemd) doen mee. Dat heeft men uitgevonden door mannetjes en vrouwtjes van kleurmerken te voorzien. Naar alle waarschijnlijkheid

vechten de mannen niet alleen voor het beste vrouwtje, maar testen de vrouwtjes ook de mannetjes! Interessant gegeven. Waarbij aangetekend moet worden dat in de mensenwereld het blijkbaar vooral de vrouwen zijn die de mannen kiezen, terwijl de mannen zich daar juist op laten voorstaan! Mmmm. Verder heb ik nog nooit een haas eieren zien leggen; waar dát toch vandaan komt? Voor de volgende keer: wat klopt er niet aan deze pad? Mike Hirschler