Eindopdracht Natuurgidsencursus IVN Deventer 2013
Natuurbeleving in beweging 1
Dit boekje is gemaakt als eindproject voor de Natuurgidsencursus seizoen 2012-2013 van IVN Deventer en Noord-Midden Achterhoek door de cursusgroep “Natuurbeleving in Beweging” Voor meer informatie kunt u contact met de cursusgroep opnemen via de website van IVN Deventer http://ivn.nl/afdeling/deventer
Juni 2013 2
Het is bekend dat buitenspelen gezond is voor kinderen. Talloze studies hebben dat aangetoond. Daarom wordt er voor kinderen veel georganiseerd in de natuur, door veel verschillende natuurorganisaties. Maar wat gebeurt er voor de oudere jeugd? Deze groep heeft het vaak erg druk met school, met sport, of met de computer.
Toch weten we - bij het IVN – dat contact met de natuur erg belangrijk is, ook voor deze groep. Vooral deze groep heeft vaak een extra zetje nodig. Die proberen wij te geven met deze activiteit. We gaan proberen de groep jongeren in de leeftijd van 14 tot 17 jaar weer naar buiten te krijgen.
3
Inhoudsopgave 1 Uitleg ..................................................................................................................................................................................................................6 Toelichting bij de activiteit ......................................................................................................................................................................................................... 6 Doelen .......................................................................................................................................................................................................................................... 6 Voorbereiding door de werkgroep ............................................................................................................................................................................................ 7 Planning ....................................................................................................................................................................................................................................... 7 Materialen .................................................................................................................................................................................................................................... 8 Samenwerken met andere organisaties.................................................................................................................................................................................. 8 Sponsoring ................................................................................................................................................................................................................................... 8 Werven van deelnemers............................................................................................................................................................................................................ 9 Contact met de deelnemers ...................................................................................................................................................................................................... 9 2 De activiteit .......................................................................................................................................................................................................10 Draaiboek ................................................................................................................................................................................................................................... 10 Doel van de activiteit ................................................................................................................................................................................................................ 11 Voorbereiding ............................................................................................................................................................................................................................ 11 Benodigdheden ......................................................................................................................................................................................................................... 11 Programma ................................................................................................................................................................................................................................ 12 Boodschappenlijstje ................................................................................................................................................................................................................. 14 Evaluatie .................................................................................................................................................................................................................................... 15 3 Voorbeelden van activiteiten.............................................................................................................................................................................17 Middagprogramma: .................................................................................................................................................................................................................. 17 GPS-speurtocht..................................................................................................................................................................................................................... 17 Voorbeeldvragen en “wist je datjes” bij een GPS-tocht ...................................................................................................................................................... 18 Verzamelen van eetbare planten ....................................................................................................................................................................................... 20 4
Vuur maken ........................................................................................................................................................................................................................... 21 Shelter (hut) bouwen ............................................................................................................................................................................................................ 21 Websites................................................................................................................................................................................................................................. 22 Diersporen zoeken ............................................................................................................................................................................................................... 22 Voelzak ................................................................................................................................................................................................................................... 22 Zonnewijzer maken .............................................................................................................................................................................................................. 23 Klevende spinnendraden ..................................................................................................................................................................................................... 23 Boomhoogte meten .............................................................................................................................................................................................................. 24 Discussieonderwerpen: ....................................................................................................................................................................................................... 25 Avondprogramma (donker) ..................................................................................................................................................................................................... 26 Vleermuizen luisteren........................................................................................................................................................................................................... 26 Nachtvlinders kijken ............................................................................................................................................................................................................. 26 Avondgeluiden benoemen................................................................................................................................................................................................... 26 Sterren kijken......................................................................................................................................................................................................................... 27
5
1 Uitleg Toelichting bij de activiteit Wij willen een groep jongeren die moeilijk te motiveren is om eropuit te trekken in de natuur, uitnodigen om dit, samen met ons, wel te doen. We willen ze op een actieve manier in contact brengen met natuur en duurzaamheid en ze laten beleven hoe leuk dit is. We willen dit doen door hen via sportclubs of scholen te benaderen. Voor jongeren is de drempel lager om zich in te schrijven als dit met een bekende groep gebeurt, dan wanneer dit individueel moet. De activiteit kan gezien worden als een team- of klassenuitje in de natuur, onder andere door de survival- en bushcraft elementen die in het programma opgenomen zijn.
Doelen Het doel van deze activiteit is: jongeren in contact brengen met natuur en duurzaamheid. Wat willen we met deze activiteit bereiken: ◦ Bewustwording van eigen gedrag in omgang met de natuur; ◦ Anders leren kijken naar de natuur; ◦ Kennisoverdracht met betrekking tot natuur en duurzaamheid; ◦ Bewust gebruik van zintuigen; ◦ Rust en bezinning; ◦ Andere wijze van natuurbeleving door verrassingselementen aan te brengen. Doelgroep is: jongeren (leeftijd 14-17 jr.)
6
Voorbereiding door de werkgroep Deze cursus kan door een werkgroep van ongeveer 5 personen worden gerealiseerd. Wanneer de planning en de uitvoering zoals beschreven in dit boek wordt gevolgd, zal slechts een korte gezamenlijke voorbereiding (1 tot 2 avonden) nodig zijn om de activiteit voor te bereiden. Daarnaast kan iedereen zijn eigen onderdeel individueel voorbereiden. Wel wordt hier en daar van diensten van anderen gebruik gemaakt. Hierbij moet gedacht worden aan terreineigenaren, deskundigen op het gebied van bushcraft of survival, eetbare planten, vleermuizen enz. Het spreekt voor zich dat met deze mensen ruim van te voren duidelijke afspraken gemaakt moeten worden.
Planning 1. Stel de begeleidende groep samen; 2. Maak een keuze uit de uit te voeren activiteiten. Er staat een lijst achter in dit boek, maar er kunnen natuurlijk ook zelf activiteiten toegevoegd worden. Wil je misschien een centraal thema inbouwen of wil je een bepaald leerdoel inbouwen? 3. Kies een terrein, geschikt voor de activiteiten en waar vuur gemaakt mag worden; 4. Werk de activiteit uit met behulp van dit lesboek; 5. Vraag toestemming van de terreineigenaar; 6. Zoek eventuele specialisten bij de gekozen activiteiten wanneer deze kennis niet “in huis” is; 7. Maak de activiteit bekend, bijvoorbeeld door de activiteit in te schrijven bij een bemiddelende / overkoepelende sportorganisatie of gemeente; 8. Bepaal de kosten van bijvoorbeeld eten en drinken, huur van het terrein en eventueel het inhuren van externe specialisten; 9. Bepaal een minimum aantal deelnemers, de totale kosten en de te vragen deelnamekosten. (Tijdens de pilot is gebleken dat met 5 begeleiders op 10 deelnemers de taken goed zijn te verdelen.)
7
Materialen -
Wervings-flyer met locatie en programma; Draaiboek voor de dag zelf; Informatie over IVN, WoesteLand of NJN; Materialen die nodig zijn bij de diverse activiteiten. (Deze worden per activiteit vermeld.)
Samenwerken met andere organisaties Het samenwerken met lokale organisaties is niet alleen erg handig en efficiënt, maar schept ook mogelijkheden jongeren sneller te motiveren en ze eventueel op een later tijdstip nogmaals te benaderen. Een overkoepelende sportorganisatie of een sportafdeling van de gemeente kan bemiddelen bij het werven van deelnemers. Veel van dit soort organisaties bieden activiteiten aan als “team-uitje”. Zij kunnen de IVN-activiteit op een lijst zetten zodat deze als team-uitje door clubteams gekozen kan worden. Daarnaast kan het nodig zijn bepaalde kennis, bijvoorbeeld van bushcraft of eetbare planten, door specialisten te laten overdragen om risico’s te vermijden. Vaak is er voldoende kennis binnen een IVN-afdeling, maar wanneer dit niet het geval is kan deze kennis natuurlijk prima van buiten de afdeling gehaald worden. Voor een aantal activiteiten zijn apps op de mobiele telefoon te downloaden. Enkele voorbeelden hiervan worden achter in dit boek genoemd. Hier kun je van te voren, in de uitnodiging, ook al op wijzen. Het gebruik van deze apps spreekt de doelgroep erg aan.
Sponsoring Het belang van sponsoring moet niet worden onderschat. Voor sommige activiteiten kan geld nodig zijn dat niet voor handen is binnen de afdeling, vooral wanneer men jeugdige deelnemers financieel niet te zwaar wilt belasten. Daarnaast willen sommige bedrijven misschien wel graag hun naam gekoppeld zien aan activiteiten van jeugd in de natuur.
8
Werven van deelnemers Deze activiteit is speciaal geschreven voor deelnemers van 14 tot en met 17 jaar. Een ideale manier om deze groep te benaderen is via een sportvereniging. De activiteit kan dan als “team-uitje” gezien worden. De benadering kan dan ook prima via gemeentes of overkoepelende organisaties gebeuren.
Tips voor de werving op basis van ervaringen uit de pilot juni 2013: -
-
Start minimaal een maand van te voren met de promotie; Houd rekening met schoolvakanties en club-activiteiten; Bij een directe benadering van de clubs / teams, of bij de indirecte benadering via een bemiddelende organisatie is dus geen persbericht nodig! (Een persbericht na de activiteit is natuurlijk wel reclame richting andere clubs / teams en vóór de IVN.) Maak vooral gebruik van de moderne (en door de jeugd veel gebruikte) media als WhatsApp, Twitter, Facebook enz.; Vraag aan deelnemers of ze de activiteit aan anderen willen aanbevelen.
Contact met de deelnemers Tijdens de pilot is gebleken dat direct contact met de deelnemers erg op prijs wordt gesteld. Maak hierbij vooral gebruik van de (nieuwste) sociale media. In het geval van de pilot was dat WhatsApp. Bevestigingen van de deelnemers verliepen uitsluiten via WhatsApp en niet meer via E-mail. Natuurlijk is daarnaast contact met de ouders nodig. Spreek bijvoorbeeld goed af hoe de deelnemers op de plek van de activiteit komen en na afloop weer thuis komen. Geef de locatie door aan de ouders, geef een telefoonnummer waarop iemand van het begeleidende team bereikbaar is en vermeld de kosten. Verder is het verstandig om in situaties van nood over telefoonnummers van de ouders te beschikken.
TIP: Contact na de activiteit Het is leuk om na de activiteit een bericht (E-mail of Whats-App) te sturen naar de jongeren die hebben deelgenomen en hen te wijzen op andere activiteiten, websites enz. 9
2 De activiteit Houd met het plannen van de activiteit rekening met het moment waarop het donker wordt. Activiteiten die je in het donker wilt houden moeten dus na zonsondergang gepland worden. • zonsondergang in april: tussen 20.15 en 21.00u • zonsondergang in mei: tussen 21.00 en 21.50u • zonsondergang in juni: tussen 21.50 en 22.00u • zonsondergang in juli: tussen 22.00 en 22.30u • zonsondergang in augustus: tussen 21.30 en 20.30u • zonsondergang in september: tussen 20.30 en 19.20u
Draaiboek Het is verstandig om voor de dag zelf een draaiboek te schrijven, met daarin opgenomen het programma en bijbehorende tijdschema, telefoonnummers van de terreinbeheerder, de jongeren en hun ouders in geval van nood. Een boodschappenlijstje en wie wat meebrengt en waar verantwoordelijk voor is gedurende de dag. Op deze manier kun je ook gerichter evalueren. Een programma voor de activiteit kan worden samengesteld met behulp van de voorbeelden die achterin dit lesboek worden genoemd. Een activiteit die in de middag begint en doorloopt tot na zonsondergang biedt veel mogelijkheden voor een gevarieerd programma en zal deelnemers uit deze doelgroep erg aanspreken. Het middagprogramma kan na een korte inleiding bestaan uit een speurtocht met opdrachten. Het doel daarbij is de deelnemers bewust te laten worden van hun omgeving. Na het middagprogramma kan er vuur worden gemaakt. LET OP: hiervoor is altijd toestemming nodig van de terreineigenaar. Houd hierbij ook rekening met periodes van extreme droogte, wanneer er geen vuur gemaakt mag worden. In deze situaties moet er een alternatief zijn, bijvoorbeeld door het gebruik van gasbranders om op te koken. Bij nat weer is het verstandig om droog hout mee te nemen. Wanneer twee teams gemaakt worden en er in verschillende onderdelen een wedstrijdelement zit, kan ook gedacht worden aan een competitie tijdens de gehele activiteit. Deze leeftijdsgroep is vaak erg competitief ingesteld en dit komt het enthousiasme en de gedrevenheid ten goede. Het eten bij het kampvuur kan op een leuke en eenvoudige manier worden uitgebreid met eetbare planten. Hiervoor staan een groot aantal voorbeelden achterin dit boek. 10
Het avondprogramma kan bestaan uit een discussie rond het kampvuur met daarna nog eventueel aandacht voor vleermuizen, nachtvlinders of sterren kijken.
Doel van de activiteit 1. 2. 3. 4.
Deelnemers worden meer bewust van natuur in hun omgeving; Deelnemers leren natuur in hun directe omgeving meer waarderen; Door het aanbieden van diverse activiteiten worden verschillende kanten van de natuur (op andere manieren) beleefd.; Verschillende activiteiten hebben daarnaast ook nog een specifiek educatief doel, zoals het herkennen van eetbare planten en het leren over bijvoorbeeld vleermuizen; 5. Jongeren zijn op een sociale manier ‘lijfelijk’ met elkaar in touw en niet digitaal wat tegenwoordig zoveel gebeurt.
Voorbereiding -
Maak tijdig afspraken over een locatie en reserveer die wanneer dat nodig is (met toestemming voor een kampvuur); Verdeel de taken en deelactiviteiten over de begeleiders; Regel tijdig de materialen die nodig zijn voor deelactiviteiten; Maak duidelijke afspraken over wie wat doet en wijs iemand aan die de algehele leiding heeft en bijvoorbeeld de tijd (de duur van de verschillende deelactiviteiten) in de gaten kan houden.
Benodigdheden -
11
Mobiele telefoon (voor contact en eventuele apps); Etiketten om namen op te schrijven; Snijplanken, mesjes, bakjes en potjes voor het snijden, bewaren en mengen van kruiden; Extra borden en bestek, kommen e.d.; Houtskool (2 zakken, afhankelijk van de voorraad droog hout in het bos), aanmaakblokjes, lucifers, schop, bijltje; Oude pan, bakplaat; Eten bijv.: soep, brood (deeg), stokbrood , boter, roomkaas, pannenkoekenmix; Drinken; Heet water voor (kruiden) thee; Kaart met eetbare planten; Andere materialen nodig voor de diverse activiteiten; EHBO-doos; Evaluatieformulieren, pennen; TIP: Duidelijk omschreven opdrachten worden Eventueel materiaal / achtergrondinformatie om uit te delen. sneller begrepen en zullen minder tijd kosten.
Programma Het onderstaande voorbeeld van een programma is met groot succes uitgevoerd tijdens de pilot in juni 2013 door de werkgroep van de natuurgidsencursus IVN Deventer. Verzamelen op locatie: 15.45 uur; Start 16.00 uur; Eind 22.30 uur. Intro algemeen 16.00 – 16.30 uur (max. 15 min) ○ Welkom heten, etiketten uitdelen voor de namen, IVN doelstellingen; ○ Toelichting terreineigenaren huisregels; ○ Voorstellen leiding (kort: naam, leeftijd, privésituatie, werk); ○ Voorstellen deelnemers aan leiding (naam, leeftijd, opleiding, toekomst); ○ Veiligheid/EHBO, algemene uitleg; ○ Uitwisselen mobiele nummers (1 contactpersoon van de begeleiding); ○ Deelnemersgeld innen (tijdens de pilot met 10 personen werd 10 euro per persoon gevraagd, hiermee kwamen we goed uit); ○ Afspraken duidelijk stellen voor terugreis deelnemers na afloop (op welke wijze naar huis terug)? Intro excursie: Natuurbeleving in beweging en bushcraft 16.15 – 16.30 uur (max 15 min) ○ Natuureducatieve opdrachten; ○ Middag- en avondprogramma doornemen ; ○ Handige tools: plastic tas, houten plankje of bord, mobiel, zakmes, eten en drinken. Hebben ze die allen bij zich? ○ Wat is GPS? Wat is geocachen? ○ Werking GPS-apparaten uitleggen; ○ Leiding loopt rond voor vragen, ten minste 1 begeleider blijft bij de vuurplek, dus er is toezicht op de spullen; ○ Afspraak: terug bij de vuurplaats tussen 18.00 – 18.30 uur, anders bellen! ○ 2 teams maken (verantwoordelijke aanwijzen, o.a. voor tijd) en vragenlijst uitdelen. Uitleg Eetbare planten ○ Eten uit de natuur meenemen? ○ Zoekkaart eetbare planten uitdelen.
12
GPS-tocht 16.30 – 18.00 uur (Tijdens de pilot in juni 2013 werd in 2 groepen gewerkt, er werden 9 caches en een eind-cache (schat) voor elke groep uitgezet en daar deden de deelnemers 1½ tot 2 uur over) ● Op pad: ○ Leiding loopt rond en geeft aanwijzingen waar nodig; ○ Kruiden zoeken tijdens tocht. Controleer tijdens de GEO cache opdracht constant of de deelnemers de caches kunnen vinden. Minder geoefende deelnemers moeten soms even op weg geholpen worden. ● Na terugkeer GPS-tocht: ○ Biologisch moment: voelzak met diverse dennenappels daarin. Doel hiervan is om de jongeren te stimuleren hun zintuigen te prikkelen, te benoemen wat ze voelen, ruiken en daarna zien. Indien mogelijk kan daarna de juiste boom erbij gezocht worden. Voor het educatieve karakter kan aansluitend wat verteld worden over naaldbomen. Bijvoorbeeld de verschillen tussen naaldbomen (denk aan de lariks), en de verscheidenheid aan kegeltjes laten zien; ○ Shelter (hut) bouwen voor / tijdens eten
Vuur maken en eten (18.30 uur t/m 20.00 uur) ● Groep die als eerste aankomt gaat vast materiaal zoeken voor kampvuur; ● Iedereen aanwezig? Wat vonden ze van de tocht? Tijd nemen om ervaringen uit te wisselen; ● Verzamelen van brandhout. Let op, er is veel brandhout nodig wanneer het vuur vanaf dit moment tot het vertrek constant moet branden; ● Uitleg vuur maken zonder lucifers; ● Korte uitleg over recepten die ze gaan maken (soep, broodjes bakken met kruidenroomkaas) van gevonden materiaal en kruidenmand presenteren. Kunnen ze kruiden benoemen? ● Eten (pannenkoeken, soep, brood, marshmallows, fruit, knakworsten, gepofte aardappelen).
13
Avondprogramma (20.00 uur t/m 22.00 uur) ● ● ● ● ● ● ●
Bespreken vragen- en antwoordenlijst; Discussie over “wat is natuur”? Evaluatieformulieren invullen en bespreken, hiervoor moet het natuurlijk nog wel licht zijn; Avondgeluiden beluisteren en benoemen (jongeren apart neerzetten (voor de benodigde stilte/concentratie) en ieder voor zich laten opschrijven); Vleermuizen spotten met detectors; Sterrenapp laten zien en uitleggen welke sterren er te zien zijn; 22:30 uur: uitzwaaien en opruimen. LET OP: Laat het terrein netjes en opgeruimd achter. Wees er zeker van dat het kampvuur uit is bij vertrek.
Boodschappenlijstje (zoals gebruikt tijdens de pilot in juni 2013, goed voor +/- 15 personen): ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
14
Stokbroden (4x); Brooddeeg (3 kg meel); Pakjes soep - groentetomatensoep (3 liter); Vuilniszakken; Pakken sap (appelsap, multivitamine) (6 x 1 ½ liter); Theezakjes; WC-papier; 3 kuipjes naturel roomkaas; Aluminiumfolie, dikke kwaliteit; Marshmallows (2 zakken); Kruimige grote aardappels; Pannenkoekenmix, 3 pakken; Pannenkoeken kant en klaar 30 stuks (reserve, mocht het bakken met beslag niet lukken); Stroop en poedersuiker; bakboter, 2 pakjes en olie, 1 liter; Knakworsten, 3 blikken; Iets lekkers/ leuks voor de schat gps-tocht; Wat fruit.
Evaluatie Evaluatievragen deelnemers: Laat aan het einde van het programma (terwijl het nog wel licht is) een evaluatieformulier invullen. Een evaluatie door de deelnemers is belangrijke informatie voor het plannen van een volgende activiteit. Stel je vragen zo dat duidelijk wordt of je bijvoorbeeld een van te voren gesteld doel hebt behaald.
Voorbeeld Evaluatievragen deelnemer (anoniem): Welke verwachtingen had je van tevoren over deze dag? ... Zijn deze uitgekomen? … Wat betreft de activiteiten; wat vond je het leukste onderdeel? … Wat vond je het minst leuke onderdeel? … Heb je iets gehoord/geleerd dat je niet snel zal vergeten? Zo ja, wat? … Zou je deze dag aanraden aan leeftijdgenoten? … Heb je nog iets gemist of heb je tips voor de organisatie? … Geef aan de hand van onderstaande lijst je waardering voor de verschillende onderdelen 5=goed 4= ruim voldoende 3=voldoende 2= matig 1=slecht
15
Evaluatievragen organisatie: Ook een evaluatie door het organiserende team is belangrijk. Het geeft een duidelijk beeld van hoe iedereen de activiteit heeft beleefd en of er verbeterpunten voor een volgende keer zijn. Het zou er zo uit kunnen zien: Hoe kijk je terug op de dag? Wat ging goed en wat kon beter? Geef vooral ook opmerkingen en tips voor verbeteringen! Geef aan de hand van onderstaande lijst je waardering voor de verschillende onderdelen 5=goed 4=ruim voldoende 3=voldoende 2=matig 1=slecht Ontvangst: Intro algemeen: Betalen van € 10,- : Programma doorspreken: Intro GPS-tocht: Eetbare planten, intro + zoeken hiervan + verwerken: GPS-tocht: Biologisch moment ‘voelzakken’ : Hut bouwen: Vuur maken: Eten koken: Duurzaamheidsdiscussie: Vleermuizen spotten: Sterrenapp uitleggen en indien mogelijk toepassen: Afsluiting: Overige opmerkingen m.b.t. programmawaardering:
Onderstaande vragen graag beantwoorden op de achterkant van dit formulier: 1. Hoe kijk je terug op de voorbereiding? Wat ging goed en wat kon beter? 2. Is het ons gelukt om een magic moment te creëren bij een aantal deelnemers? 3. Ideeën/ suggesties voor volgende activiteit in dit gebied en/of met dit thema?
16
3 Voorbeelden van activiteiten Middagprogramma: GPS-speurtocht Het uitzetten van een GPS speurtocht kan op vele manieren. Vaak wordt er gewerkt met zogenaamde geo-caches. Er wordt dan een aantal coördinaten (multi-cache) opgegeven die door de deelnemers gezocht moeten worden. Bij de laatste coördinaat bevindt zich dan een schat. De eerste coördinaat wordt aan de deelnemers gegeven. Bij de eerste coördinaat kan een “wist je datje” zitten of een vraag gesteld worden. Hier wordt ook de tweede coördinaat gegeven. Tijdens de pilot werden twee teams gemaakt die elk een multicache van 9 punten moesten uitvoeren. Aan het einde werden vragen gesteld. De antwoorden op de vragen gaven de laatste coördinaat waar een schat verborgen was.
Benodigdheden: - Enkele GPS-apparaten; - Uitgezette speurtocht; - Een aantal “wist je datjes”; - Een aantal vragen; - Filmrol-kokertjes om de briefjes met de vragen in te stoppen. Besteed tijd en zorg aan het uitzetten en controleren van de speurtocht. Niets is zo vervelend als een speurtocht die niet “loopt”.
TIP: Het inbrengen van een wedstrijdelement zorgt voor competitie en motiveert de deelnemers enorm. 17
Voorbeeldvragen en “wist je datjes” bij een GPS-tocht - Hoe heet het proces waarin planten zonlicht, water en kooldioxide omzetten in voedsel (glucose en zuurstof)? = Fotosynthese Wist je dat: lichtkleur van invloed is op de fotosynthese van planten? Zo is rood licht goed voor tomatenplanten. - Benoem de 4 fasen in de levenscyclus van een vlinder. = ei-rups-pop-vlinder Wist je dat: er vlindersoorten zijn die zich alleen met behulp van mieren kunnen voortplanten? Deze soorten vormen een symbiose: ze werken samen. - Welke soortgroep in het dierenrijk is het grootst/talrijkst? =insecten Wist je dat: er zijn zo’n 760.000 soorten, en daarvan zijn er 350.00 kevers! Spinnen zijn geen insecten! - Waarom hebben veel bloemen zulke felle kleuren en geuren? = lokken van insecten voor de bestuiving en dus voortplanting. Wist je dat: sommige planten een bepaalde geur verspreiden wanneer ze worden gegeten door insecten? Zo lokken ze vogels, wat de kans groter maakt dat de insecten worden opgegeten. - Wat is het verschil tussen carnivoren, herbivoren en omnivoren? = vleeseters, planteneters, alleseters. Wist je dat: het spijsverteringskanaal van planteneters veel groter is dan van vleeseters? Dit is omdat het verteren van plantaardig materiaal veel langer duurt dan het verteren van vlees, door de vezels en stugge celwand van planten. - Wat is de omtrek van deze boom? Wist je dat: de dikste boom van Nederland een omtrek heeft van 835 cm. (http://www.bomeninfo.nl/lijst.pdf) - Waarom worden bomen geringd, zie vb in bos? Wist je dat: er aangetoond is dat het omvormen van bos (o.a. door ringen van bomen) het aantal vogelsoorten in een bos kan doen toenemen? Door het ringen gaat de boom dood, dit maakt het hout zachter waardoor vogels en insecten er gemakkelijker hun holletjes in kunnen maken. - Mos op bomen: Je ziet hier diverse mossen, hoeveel tel je er? Ken je een paar soorten? Enig idee waar de naam vandaan komt? Wist je dat: Nederland zo’n 525 soorten mos telt? Mossen zich net als paddenstoelen verspreiden via sporen? - Waarom hebben deze eiken een rare verdikking aan de voet (=hakhout)? Omdat ze regelmatig gekapt zijn. Het hout wordt bijv. gebruikt als brandhout of om meubels van te maken. Wist je dat: Eikenhakhoutbos een hoge biodiversiteit met zich mee kan brengen, door de snelle afwisseling van stadia door de regelmatige kap, zo om de 10 à 15 jaar?
18
- Welke naaldboom verliest in de winter wel zijn naalden? - lariks De S van Spar staat voor Solo: de naalden van de spar staan los op de stam, ze staan solo. De D van Den staat voor Duo: de naalden van de den staan twee aan twee op de tak, ze staan in duo's. De L van Lariks staat voor Legio; de naalden staan in een bosje bij elkaar, het zijn er een heleboel, dus legio naalden. - Zoek verschillende naaldboomtakjes en de bijbehorende vruchten. Dennenappel: Tussen de schubben zitten de zaden. Als de dennenappel nat is sluiten de schubben. Is het warm en droog, dan gaan de schubben open. Zo laat een dennenappel dus zien of er veel of weinig vocht in de lucht zit.
Losse vragen die bij een GPS-tocht gesteld kunnen worden of kunnen inspireren tot nieuwe “wist je datje”: - Bij een omgevallen boom: Welke grondsoorten herken je hier? - Je ziet hier 3 holen. Welk beest heeft dit gemaakt? Vind je nog sporen (uitwerpselen, graafplekken, eetrestanten, afdrukken)? - Hoe oud is deze tondelzwam? Hoe weet je dat? - Zoek 5 verschillende bladeren (bladvormen) - Welke dieren leven er in dit bos en hoe weet je dat? - Welke eetbare wilde planten ken je en heb je ze hier gezien? - Kun je in dit bos 5 verschillende bomen noemen? Heb je ze ook gezien, maak dan een foto. - Kun je ook de bijbehorende vruchten van deze bomen benoemen? - Er zijn 20 nationale parken in Nederland. Kun je er 5 noemen? - Noem 2 belangrijke doelstellingen van het IVN
19
De GPS activiteit kan langer gemaakt worden door de tocht uit te breiden met foto-opdrachten. Hierbij moeten de deelnemers zoeken naar locaties waarvan ze op foto alleen een detail kunnen zien en meekrijgen. Of ze krijgen als opdracht mee foto’s te maken van bepaalde dingen, die ze moeten laten zien om punten te krijgen.
Verzamelen van eetbare planten Door de deelnemers een kaart met de in het gebied voorkomende eetbare planten mee te geven, kunnen ze zelf planten zoeken die ze bij het kampvuur kunnen bereiden. Er zijn vele handige boekjes met eetbare planten en recepten te krijgen. Enkele voorbeelden van erg gemakkelijke recepten zijn: - Soep maken; - Kruidenboter maken; - Pannenkoeken bakken; - Kruidenthee zetten. Benodigdheden: - Boter / roomkaas; - Pannenkoekenbeslag; - Basissoep (pakje); - Water; - Eetbare planten zoekkaart; - Snijplank, mes, plastic bakjes; - Kooktoestel, pannen.
Kruiden voor in de kruidenthee: Munt Citroenmelisse Aardbei Hopbellen Rozenbottel Smalle weegbree Lindebloesem Rode Klaver Meidoornblad Berk – jong blad Braamblad Paardenbloem Echte Kamille Tijm Vlierbloesem
- smaak - maagklachten - smaak - blad en vrucht - smaak - smaak, rustgevend - smaak - tegen griep - rustgevend - ontsteking remmend - rustgevend - koortswerend - tegen diarree - tegen maagzuur - ontstekingsremmend - tegen hoesten - bij luchtweg klachten
Kruiden voor in de soep, pannenkoeken, kruidenboterboter: Brandnetel Look zonder look Zevenblad Madeliefje Vogelmuur Pinksterbloem Paardenbloem Tijm 20
- reinigend - smaak - smaak - smaak, garnituur - smaak - smaak (mosterd) - tegen maagzuur - tegen hoesten
LET OP: Neem alleen eetbare planten mee die je kent en waarvan er genoeg staan. Pluk niets daar waar honden of koeien hebben gelopen. Pluk niets lager dan 1 meter van de grond.
Vuur maken Er zijn zeer goedkope zogenaamde “magnesiumvuur-sticks” verkrijgbaar. Maak twee teams en maak er een wedstrijd van wie het eerste vuur gemaakt heeft met behulp van een dergelijke vuurstick. Het maken van vuur met vuursticks werkt alleen als er zeer klein brandbaar materiaal gebruikt wordt. Grovere delen vatten geen vlam. Voor het maken van vuur in het bos is altijd toestemming van de terreineigenaar nodig. Benodigdheden: - Vuursticks; - Klein en droog brandbaar materiaal.
Shelter (hut) bouwen Verzamel takken in het bos. Maak met behulp van een lange ligger en een staander met een V uiteinde of een boom met een vertakking op de juiste hoogte een kleine shelter. Laat de deelnemers nadenken over windrichting en regen. De shelter moet zo goed mogelijk wind en waterdicht worden.
TIP: Het inbrengen van een wedstrijdelement zorgt voor competitie en motiveert de deelnemers enorm.
21
Websites Als onderdeel van het programma kunnen deelnemers attent gemaakt worden op het bestaan van websites waarop webcambeelden te zien zijn. Denk hierbij aan een (nacht)camera voor dassen, vossen, broedende vogels etc. Sommige filmpjes zijn bijzonder grappig, zoals wanneer te zien is dat een muis tweemaal op zijn dooie gemak langs een broedende uil wandelt en deze verschrikt opkijkt. Hiervoor is dan wel een laptop nodig en eventueel stroom. Ook beelden van grote zoogdieren kunnen interessant zien, want jongeren schijnen voor deze dieren de meeste belangstelling te hebben. www.volgdevos.nl, www.beleefdelente.nl, http://vroegevogels.vara.nl/Video-s.1007.0.html, http://www.natuurmonumenten.nl/webcam-vleermuizen
Diersporen zoeken Diersporen zoeken kan ook een onderdeel van het programma vormen, als je bijvoorbeeld weet dat er een dassenburcht in de omgeving is. Van diersporen kun je met een “gips-setje” eenvoudig afdrukken maken. Benodigdheden: - Diersporenboekje; - Gips-setje (gips, water, karton of plastic strip).
Voelzak Vul een zak met materialen die in de omgeving zijn gevonden en laat de deelnemers raden wat er in de zak zit. Tijdens de pilot werden er verschillende soorten dennenappels, sparappels, lariksappels en een elzenpropje in de zak gedaan. Deze materialen kunnen na het voelen worden besproken.
22
Zonnewijzer maken Als de zon schijnt, is het leuk om een zonnewijzer te maken. Prik een stokje (lengte 30 à 40 cm) in een kaal stukje grond. Let op hoe de schaduw valt en leg een steentje op het eindpunt van de schaduw neer. Ga een wandeling maken en bedenk van te voren hoe lang je weg blijft. Bedenk ook van te voren waar je denkt dat de schaduw valt als je terugkomt. Wordt de schaduw langer of korter? Leg een ander steentje op de plek waarvan je denkt dat de schaduw bij terugkomst zal vallen. Berekening: de aarde draait in 24 uur om haar as. Daardoor verschuift de zon per uur 360 graden : 24 uur = 15 graden per uur. Als je verwacht 2 uur weg te blijven, zou de hoek van je oorspronkelijke steentje naar de verwachte schaduwplek dus 30 graden moeten zijn. Wil je weten waar het zuiden is en beschik je over een wijzerhorloge (de zon moet uiteraard weer schijnen)? Draai je horloge dan zo, dat de kleine wijzer naar de zon wijst. Deel nu de hoek van de kleine wijzer naar de 12 op je horloge, doormidden. De richting die je dan vindt, geeft het zuiden aan! Benodigdheden: - Zonlicht; - Een stokje en 2 steentjes; - Eventueel een wijzerhorloge.
Klevende spinnendraden Zoek een mooi groot spinnenweb. Doe een beetje meel op je hand en blaas dit zachtjes in het spinnenweb. Probeer alle draden te bestuiven. aan welke spinnendraden blijft wel of geen meel kleven? Hoe zou dit komen? Tip: wil je een spinnenweb mooi op de foto krijgen? Benevel het web met een plantenspuit! Benodigdheden: - Spinnenweb; - Theelepel meel en eventueel een plantenspuit.
23
Boomhoogte meten Er zijn twee manieren om een schatting van de lengte van een boom te maken. Probeer ze alle twee eens uit en kijk of de uitkomsten dicht bij elkaar liggen. Manier 1 – potlood wijzer: Houd een potlood rechtop (verticaal) in je hand. Houd je arm gestrekt. Houd één oog dicht en kijk langs het potlood op. Ga zover van de boom staan dat het potlood even lang is (lijkt) als de boom. Draai nu je potlood horizontaal (naar liggende positie). Laat iemand anders gaan staan op de plek die jouw potlood aanwijst. Meet nu de afstand van die persoon tot aan de boom. Dit is de lengte van de boom. Let op dat je bij alle handelingen hetzelfde oog dicht houdt! Manier 2 – het neuskruis: Zoek twee even lange stokjes (lengte maakt niet uit). Houd de stokjes als een hoofdletter T tegen elkaar. Zet de ‘poot’ van de T tegen je neus. Kijk langs het verticale stokje op. Ga net zo ver van de boom af staan, tot die precies net zo lang lijkt als het stokje. Meet vanaf dat punt de afstand tot de boom. - Deze methodes kunnen uiteraard ook gebruikt worden om kerktorens e.d. mee te meten - Een grote stap is ongeveer een meter Benodigdheden: - Potlood; - 2 even lange stokjes; - 2 personen.
24
Avondprogramma (licht) Discussieonderwerpen: Wat vind jij natuur? Discussievragen “wat vind jij natuur”?: - Vind je een park in de stad natuur? - Vind je een boom in de straat natuur? - Vind je het goed of slecht dat dode bomen in de natuur blijven staan? - Vind je dat mensen zich met natuur moeten bemoeien? - Vind je dat dode dieren in de natuur moeten blijven liggen? - Vind je dat wilde dieren zoals herten, runderen en paarden bijgevoerd mogen worden in barre tijden? Zoek onderwerpen die dicht bij de doelgroep liggen, bereid de discussie goed voor zodat meerdere opties voor een onderwerp gebruikt kunnen worden.
Wat doe jij aan duurzaamheid? Discussievragen duurzaamheid: -
Het strenger maken van de regels rondom afvalinzameling, zoals maximum jaarlijks te storten gewicht, zet mensen eerder toe tot het illegaal dumpen van afval. Afval scheiden heeft geen zin, want alles komt toch weer op 1 grote hoop. Wat gebeurt er met afval na inzameling? Zwerfafval, een groot probleem of niet? Wat is milieuvriendelijker, een (papieren) wegwerpbekertje of een mok van aardewerk om uit te drinken?
TIP: In de uitnodiging voor de activiteit, die naar alle deelnemers persoonlijk wordt gestuurd, kan een korte vragenlijst worden opgenomen. De antwoorden uit deze vragenlijst kunnen een goede basis vormen voor een discussie.
25
Avondprogramma (donker) Vleermuizen luisteren Voor het luisteren naar vleermuizen is een “Batdetector” nodig. Daarnaast is een flinke hoeveelheid ervaring nodig om de geluiden van de verschillende soorten te kunnen onderscheiden. Vraag hiervoor iemand die daar ervaring mee heeft. Vaak zijn deze mensen binnen de afdeling te vinden in de vleermuizenwerkgroep of de zoogdierenwerkgroep. Benodigdheden: - Batdetector - Iemand met ervaring
Nachtvlinders kijken Het kijken naar nachtvlinders kan op twee manieren. Een veel gebruikte methode is het smeren van een mengsel van stroop en alcohol op bomen. Hier komen veel nachtvlinders op af, die dan met een zaklamp bekeken kunnen worden. Ook kun je een laken tussen twee palen spannen, met daarachter een felle lamp. Nachtvlinders komen op het felle licht af en zijn prima te zien in het felle licht. Test beide methoden wel van te voren even uit. Natuurlijk kun je ook hier hulp van deskundigen inroepen (Vlinder werkgroep) Benodigdheden: - Smeren: Zaklamp, stroop en vruchtenlikeur of bier. Zorg dat het mengsel goed plakkerig is. - Laken: Twee palen, een wit laken en een felle lamp.
Avondgeluiden benoemen Laat de deelnemers een eindje uit elkaar op een veld of langs een pad gaan staan (niet in een groepje laten staan!). Laat ze 2 of 3 minuten luisteren en verzamel dan de verschillende geluiden die zijn gehoord. Geluiden hoeven niet perse benoemd te kunnen worden maar kunnen misschien nog beter worden uitgelegd. 26
Sterren kijken Tijdens een heldere nacht is iedereen onder de indruk van een sterrenhemel. Helemaal wanneer je hiernaar kijkt vanuit een open plek in een donker bos. Een aantal sterren, zoals de Poolster, zijn eenvoudig te herkennen. Met hulp van een sterrenboekje of sterrenkaart kun je al veel meer laten zien. Helemaal gemakkelijk is een sterren app op je telefoon, zoals Google Sky Maps. Hierop zijn alle sterren maar ook de planeten gemakkelijk te vinden.
Zonsondergang: Benodigdheden: - Heldere nacht - Open plek in het bos - Sterrengids of kaart - Apple of Android telefoon met Google Sky Maps
27
april: tussen 20.15 en 21.00u mei: tussen 21.00 en 21.50u juni: tussen 21:50 en 22:30u zie pagina 11 voor complete lijst
Voor de voorbereidingen op de survival / bushcraft-onderdelen in deze activiteit heeft het begeleidende team veel gehad aan het volgende boek: National Geographic Survival Gids Tips en vaardigheden om te overleven onder alle omstandigheden Auteur: Michael S. Sweeney Uitgever: G+J Publishing CV en Dutch Media Uitgevers bv Eerste druk 2009 ISBN: 978.90.488.13001
Leuke, nuttige en leerzame activiteiten met betrekking tot natuurbeleving vonden wij in het boek van Jeanette Boogmans: Rupsen horen poepen Praktijkgids natuurbeleving Auteur: Jeanette Boogmans Uitgever: KNNV Tweede druk, 2011 ISBN 978.90.5011.325.0 Een aantal leuke ideeën voor actieve en avontuurlijke natuurbeleving haalden we uit het boekje: Schrikdraad Geschreven door Ton Lommers DKV – IVN Zuid Holland
28
29
Dit lesboek is ontstaan als eindopdracht voor de cursus tot Natuurgids van IVN Deventer en Noord-Midden Achterhoek, seizoen 2012-2013. Het lesboek is geschreven door:
Femke den Outer
Laura van Vuurde
Popko Hut
Roos van de Kraats
Tim van Alen
30
