Bodem Anders: een impressie Welkom! Op 19 en 20 maart 2015 werd het internationale Jaar van de Bodem gevierd in Brabant tijdens Bodem Anders. Hier vindt u het verslag daarvan. Bodem Anders komt voort uit de breed gedragen Voedsel Anders beweging, die staat voor een beter voedselsysteem. Voor een goed en eerlijk voedselsysteem is een gezonde bodem cruciaal. Dit verslag neemt je mee langs de Velddag, waar zo’n 120 bezoekers samen met Stichting de Duinboeren lokale boeren en Van Iersel compost bezochten. Rondleidingen en excursies namen ons mee langs verhalen over agroecologie, agroforestry, de overgang tussen landbouw en natuur, pieren en de bodem en de wonderen van compost.
De Bodem Anders filmavond werd ook door 120 mensen bezocht. Na de film “Bodemboeren” waarin vijf eigenwijze boeren laten zien hoe zij zelf zorgen voor betere bodems, gingen we in gesprek met vijf jonge ondernemers die ieder hun eigen kijk hebben op de toekomst van grond. Ook John D Liu, filmmaker en ecoloog was aanwezig om deze avond van bevlogen commentaar te voorzien. De Bodem Anders Congresdag werd door zo’n 300 mensen bezocht en bestond uit veel verschillende onderdelen waarvan een deel parallel liep. In de ochtend hoorden we motiverende speeches van Hans Huijbers (ZLTO en ambassadeur van de bodem), Wim van der Putten (NIOO/WUR) en Volkert Engelsman (IFOAM) en acht heel verschillende boeren aan het woord tijdens de boerencarrousels. Na de lunch met infomarkt mochten bezoekers een keuze maken uit tien workshops. De dag werd besloten met prikkelende verhalen van Marjolein Visser (ULB) en John D Liu.
De deelnemers van Bodem Anders lijken behoorlijk eensgezind te zijn over het belang van bodemleven en bodembiodiversiteit. In hoofdlijnen lijken we het eens dat veel bedekte bodems en veel organisch materiaal bodemleven en bodembiodiversiteit ten goede komen. Maar om dat praktisch te realiseren in de landbouw is makkelijker gezegd dan gedaan! Al met al een bijzonder evenement: brede diversiteit aan publiek, allemaal gepassioneerd om de betere bodem waar te maken. Om te beginnen in 2015. Namens de rest van het organiserend team, Piet Rombouts, Leonardo van den Berg, Janneke Bruil, Tjerk Dalhuisen, Daniel Gomez, Ard Hordijk, Hanna Kool, Loes van Loenen, Daphne Lubbers, Anton Nigten, Romée Marchand, Jordy Stokhof de Jong, Willem Stoop.
Veel leesplezier! Klarien Klingen
Bodem Anders 19 en 20 maart 2015, een impressie
2
Bodem Anders was mogelijk met dank aan:
Velddag Na een lekker kopje koffie in de sportkantine en een welkomstwoord door organisator Piet Rombouts (Brabantse Milieufederatie) trok iedereen zijn jas aan en gingen we naar buiten. Met vijf groepjes van ieder zo’n 20 mensen waren het mooie gezelschappen om de verschillende onderdelen aandachtig te kunnen beluisteren. Met mijn groepje mochten we als eerste luisteren naar René Jochems (Groeibalans) en Marjolein Visser (Université Libre de Bruxelles). Ik liet mij heerlijk verassen in mijn vooroordelen. René Jochems blijkt ondanks zijn innovatieve bijzondere concepten en bedrijfsnaam heel down to earth, heel praktisch de taal van de boeren te spreken. Mooi! Marjolein Visser heeft het voorrecht om haar studenten in Brussel vijf jaar lang met enige regelmaat les te mogen geven. Zij leert hen over hoeveel energie het kost om ons voedsel te produceren, terwijl het via de agroecologische weg veel energie efficiënter kan. Ook deelt ze haar kijk op duurzaamheid en organisch materiaal: als we landbouw plegen (akkerbouw, tuinbouw, Bodem Anders 19 en 20 maart 2015, een impressie
3
veehouderij) dan gebruiken we ook stukken land met grassige of houtige materialen. Dat is nodig om de biomassa boven en onder de grond die verloren gaat met landbouw aan te vullen. Als we doen alsof we die niet nodig hebben, de gewoonte in het huidige landbouwsysteem, teren we in op bodemvruchtbaarheid. Het zien van grote bergen zwart compost op het terrein van Van Iersel maakte de deelnemers gretig: er werd gevoeld, geroken geproefd.
Ondertussen moest ons groepje nauwlettend bij elkaar gehouden worden omdat er overal om ons heen gewerkt werd: met grote machines werd door een man of vijf constant reststromen aangevoerd, compost belucht en takken versnipperd. De compost wordt geleverd in verschillende samenstellingen aan hoveniers, tuinders, gemeentes en anderen. Op het land van biologisch geitenhouder Verhoeven leerden we hoe het Louis Bolk Instituut boeren aanmoedigt om te kijken onder de grond. Voor veehouders die niet dagelijks met hun handen in de grond zitten, en zeker ook voor ons als deelnemers, gaat er dan een wereld voor je open. Wat je allemaal kan zien aan wormen, en wat de wormen meenemen de grond in! Onder de donkere laag zagen we een laag gele grond, arme zandgrond zonder voeding, waar in de wormengangen die er in zaten – jawel – wortels groeiden en zwarte grond meegenomen was! Mooi ook om te horen dat er vanuit Stichting de Duinboeren, partner in deze velddag, geëxperimenteerd wordt met agroforesty systemen: o.a. wilgen worden geteeld als geitenvoer waarna de bodem verbeterd wordt achtergelaten. Aan de rand van Hengstven vertelde Emiel Ansems van de Duinboeren hoe landbouw en natuur met elkaar in het landschap verbonden kunnen worden. Boomkweker Casper Verhoeven vertelde hoe bodemleven en
Bodem Anders 19 en 20 maart 2015, een impressie
4
agroecologie nuttige hulp kunnen zijn bij het telen van bomen en struiken. Al met al een inspirerende dag met een heel gevarieerd publiek. Met dank aan o.a. Stichting de Duinboeren, Mark en collega’s van Iersel, Nick van Eekeren en Joachim Deru van het Louis Bolk Instituut.
Bodem Anders filmavond . Langzaam druppelen de mensen binnen. De filmavond van Bodem Anders is in congrescentrum 1931, in het gedeelte van de Brabanthallen waar vroeger de veehandelaren hun drankje kwamen drinken. De sfeer van toen proef je daar nog, met schilderijen van koeien aan de muur en prachtige glas in lood ramen. Wel is het er nu van alle moderne gemakken voorzien. Een mooie plek voor een filmavond dus! Als de zaal goed gevuld is worden eerst de panelleden voorgesteld: vijf jonge ondernemers van diverse komaf: melkveehouder, twee biologische tuinders, een agrarisch adviseur namens BAJK en een boerin in spe, lid van YFM. Ik ben benieuwd hoe jonge boeren, de film, en bijzondere gast John Liu zich met elkaar gaan verbinden. Zeker als blijkt dat John Liu op de vraag ‘waarom hij hier vanavond’ is een existentieel antwoord zoekt...
De film Bodemboeren geeft de mensen in de zaal een gevoel van eensgezindheid. Mooi om te zien hoe de vijf boeren uit de film praktisch en helder vertellen. Bodemboer Joost van Strien: “Ik heb het niet gestudeerd of zo, maar ik denk dat als je allemaal verschillende dingen op je composthoop hebt, er ook meer diversiteit in de bodem komt”. Zo logisch als wat, toch? De reacties op de film zijn positief. Dan komen de vragen: “Hoe kan een consument makkelijk weten of wat hij koopt goed is voor de bodem?” vraagt Renée van Food Cabinet. Behalve het Demeter keurmerk (waar o.a. potstalmest met stro wordt gebruikt en klaver als groenbemester) is het nog niet eenvoudig om te weten waar je op kan letten. “Hoe denken jullie eigenlijk over gewasbeschermingsBodem Anders 19 en 20 maart 2015, een impressie
5
middelen, kan het ook zonder?” - vraagt een jonge nieuwe permaculturalist. Rolf Beex (BAJK) legt uit dat we die voorlopig nog wel nodig hebben. Het ongemakkelijke geschuif op de stoelen dat er op volgt wordt door moderator Froukje Kooter vakkundig opgelost “Daarover zijn de meningen dus verdeeld.” Waarop zij doorgaat met het gesprek leiden alsof ze nooit anders heeft gedaan. We hebben het nog even over het al dan niet moeten verstoren van de bodem. Het lijkt of landbouw per se het (proberen zo min mogelijk te) beschadigen van de bodem betekent. Kan dat eigenlijk anders? Wouter van Mil experimenteert graag mee in die richting: zo min mogelijk bodembewerking, waar mogelijk de grond bedekt houden en mest en compost die het bodemleven voedt. En dan komt Liu, wellicht toch ook aangemoedigd door de pesticidenvraag, op gang. Hij geeft ons een vurig pleidooi over ecologisch evenwicht waarin ziektes en plagen gevolg zijn van verstoring van dat evenwicht. Wij zijn geen consumenten maar mensen en zouden onze verantwoordelijkheid moeten nemen. “We are pushing for productivity but destroying functionality”. Hij pleit ervoor om in de landbouw niet zozeer te streven naar kilo’s maar liever naar een veelheid aan functies. Een kijk die helemaal past bij jonge boeren en nieuwe landbouw. Dan worden de mogelijkheden in de landbouw (agro-ecosystemen) namelijk eindeloos!
Bodem Anders Congresdag Hans Huijbers (ambassadeur voor de bodem en voorzitter ZLTO) ziet de boer graag als “verzorger van de bodem”. De afgelopen decennia is er door het generieke mestbeleid een overdosering aan mineralen gegeven en een onderdosering aan organische stof aan de bodem. Dat moet anders, vindt hij. Ook waarschuwt hij voor valkuilen in het huidige biobased economy denken. Simpelweg de oude koolstofcirkel (fossiele energie) vervangen door de biomassa is geen duurzame oplossing als organische stof daarmee niet aan de bodem ten goede komt. “Wie praat over circulaire economie zonder daarbij de bodem te betrekken heeft gewoon een ordinair verkooppraatje!”. Hij eindigt zijn pleidooi met een oproep tot verantwoordelijkheid: “De bodem is van ons allemaal, dus laten we niet wachten op “den almachtige overheid”!”
Bodem Anders 19 en 20 maart 2015, een impressie
6
Mooie partners voor bodemleven zijn te vinden bij het NIOO (Nederlands Instituut voor Ecologie): Wim van der Putten liet zien met het onderzoek van Janjo de Haan dat op de lange termijn biologisch meer gaat opleveren, met dank aan de bodemkwaliteit. Hij vertelt gepassioneerd over de ecologische kunsten van het bodemleven. “Het is zoals een spinnenweb, als daar een blad in valt wordt dat ook eerst in stukken geknipt.” Wel 25% van de biodiversiteit zit in de bodem. Volkert Engelsman (IFOAM) is fan van wat de natuur in de bodem allemaal kan. De magie van het compost maken noemt hij “transsubstantiatie”. “Wat voor levenskrachten zijn daar gaande? Het is de symfonie of the soil! Wat er daar gebeurt is iets waar we met ons deeltjes-denken nog niet helemaal grip op krijgen” Dat hoeft misschien ook niet want: “De werkelijkheid is nou eenmaal uniek.” Engelsman vecht voor een wereld waarin de consument de boer in staat stelt om goed voor de bodem te zorgen. Biologisch is misschien niet de enige oplossing, maar voorlopig wel de beste die we nu hebben. The Soil is the limit!
De bezoekers waardeerden de praktische oplossingen van de boeren: tijdens de “carrousels” vertelden acht heel verschillende boeren hoe zij voor hun bodem zorgen. Zo laat Wouter van Eck de bodem niet alleen bedekt maar staan er zelfs altijd meerdere teeltlagen tegelijk in zijn inmiddels populaire “voedselbos”. De Vlaamse Nico Vandevannet houdt het hele jaar zijn bodem bedekt zonder te ploegen. Mies Canestrelli runt samen met collega Linda Lak een tuinderij in de stad. Daar zien de klanten direct hoe de tuinders de bodem verzorgen en stellen daar vragen over. Pluimveehouder David Janssen is op weg naar 100% lokaal veevoeder.
Bodem Anders 19 en 20 maart 2015, een impressie
7
Geitenhouder Gerrit Verhoeven: “We zitten hier heel dicht op elkaar, en omdat de landbouw in dit gebied zo intensief is, is het verschil met wat als natuur wordt gezien gigantisch.” Door samenwerking met natuurorganisaties en via een agroforestry project wil hij landbouw en natuur meer te integreren. Johan D’Hulster van BD tuin De Akelei werkt met zoete droge mest van goede bacteriële kwaliteit, dankzij de koeien uit natuurgebied die alleen gras eten. Adrie Bosser past bijzonder bodembeheer toe op zijn akkerbouw bedrijf. De workshops, met grote diversiteit aan deelnemers leverde een diverse verzameling aan conclusies en aanbevelingen, variërend van “er moet een beweging komen” tot “eet de grond gezond”. Uit de workshops van vaak het gevoel van gedeelde urgentie: bodem is belangrijk en meer mensen zouden daar aandacht voor moeten krijgen. Tijdens de workshops kwam onder meer naar voren dat het veelbelovende idee van permacultuur op tropische klimaatzones gebaseerd is. “In onze klimaatzone kan je wellicht de meerdere functionele lagen wel benutten, maar dan in ruimte ietsje uit elkaar getrokken” stelt Taco Blom, permacultuur-boer. Hij merkt dat juist door de bodem met rust te laten, zijn fruitbomen zonder schurft groeien en dat hij op zijn bedrijf geen last meer heeft van meeldauw. Marleen Zanen benadrukte tijdens haar workshop dat het goed is om niet allen met laboratorium analyses te werken omdat je met je ogen - “visuele bodembeoordeling” - al zoveel kunt zien. Nick van Eekeren gaf daarbij het mooie beeld dat als je drie koeien per hectare boven de grond hebt, er nog eens een gewicht van vijf koeien aan bodemleven onder het oppervlak actief is, “...aan wormen en andere ondergrondse jungle.”. Ook in de “gewone” landbouw is het verhogen van de organische stof in de bodem een belangrijke en grote uitdaging. Stalmest, van een gemengd bedrijf of van de buren (“koppelbedrijf”) helpt daarbij maar is niet altijd eenvoudig te bemachtigen. Organische stof voedt het bodemleven en de bodem, die dan veelzijdig en veerkrachtig gezond de plant voeden. Om dit voor elkaar te krijgen is bewustwording nodig bij boeren en bij consumenten die dit bewustzijn ook daadwerkelijk toepassen in de aankoop van hun producten. Maar ook weten regelgeving die organische stof in de grond stimuleren in plaats van tegenwerken zijn nodig. Ook op iets grotere schaal werken regels soms vergroenen van de bodem tegen. Houtsnippers die als rest uit natuurgebieden (bos) komen worden nu
Bodem Anders 19 en 20 maart 2015, een impressie
8
door subsidieregelingen veelal verbrand als biomassa, wat het organische stofgehalte in de bodem niet bepaald ten goede komt... Meer conclusies en verslagen van de workshops kunt u vinden op www.voedselanders.nl. Na al deze indrukken kwamen we bijeen voor een verbindende afsluiting door Marjolein Visser en John D Liu.
Marjolein Visser (Université Libre de Bruxelles) zegt dat we met ons huidige voedselsysteem tegen een muur op lopen. Over de dilutie van ons voedsel - minder nutriënten door pesticiden en conservering - worden we (bewust?) niet geïnformeerd. Dat dit gaande is is ook moeilijk aan te tonen met de reductionistische bril die gangbare wetenschap op heeft. Er is volgens haar dan ook een 'postuur' verandering nodig: wetenschappers moeten van postuur veranderen. Er is participerend systeemonderzoek nodig, uit verschillende middens. Marjolein merkt dat ook aan haar studenten: die willen een ander soort onderzoek. Ze wil geen 'desk top scientist' zijn - die laten de werkelijkheid links liggen. Liever heeft ze te maken met boeren en huishoudens - ze gebruikt liever de term 'huishoudens' dan 'consumenten' - dat vereist wel een collegiale instelling. De aanbevelingen van John D. Liu (filmmaker en ecoloog) zijn filosofisch van aard en hij brengt ze met verve: “Wij als mensen zijn onderdeel van het ecosysteem, als we dat beschadigen, beschadigen we onszelf!”. Hij vindt het verbijsterend hoe we productie toch steeds als hoogste doel lijken te stellen. “Dat geeft een perverse aanmoediging om ons ecosysteem verder te vernietigen.” Terwijl het heropbouwen ervan zo simpel kan zijn: in zijn Bodem Anders 19 en 20 maart 2015, een impressie
9
inmiddels wereldbekende restoration projecten laat hij zien dat in gebieden waar eerst niets was binnen een paar jaar de boomkronen zich sluiten en de grond volledig bedekt is. Genoeg stof tot denken. Gezonde voeding van een gezonde bodem, die ook op de lange termijn veerkrachtig is en planten kan voeden, is een gemeenschappelijke wens. De bodem kan daarbij een verbindende rol spelen. De tijd is er rijp voor!
Bodem Anders komt voort uit de Voedsel Anders beweging. Lees meer op: www.voedselanders.nl Bodem Anders 19 en 20 maart 2015, een impressie
10
