ISSO INFO. 40-jarig jubileum in teken van transitie en onderwijs AL 40 JAAR. november Wij hebben het lef om te experimenteren

IS S O INF O

53

n o v e m b e r 2 014

AL 40 JAAR “Wij hebben het lef om te experimenteren”

40-jarig jubileum in teken van transitie en onderwijs

In samenspraak met Theo Ockhuijsen, consultant en adviseur

Een nieuwe plek in de wei. Dat was het centrale thema tijdens het ISSO jubileumcongres op 25 september jongstleden. De jaarlijkse najaarsbijeenkomst werd dit jaar aangegrepen om het 40-jarig bestaan van ISSO te vieren. En bij die gelegenheid mochten alle aanwezigen eens diep nadenken over hun nieuwe rol. Hoe ziet de installatiebranche er in 2025 uit? In elk geval, zo was aan het eind van de middag de conclusie, zullen kennis en onderwijs een nog veel belangrijker plek innemen dan nu het geval is.

bij BIMpuls, nam ISSO-directeur Rob van Bergen de gasten van het jubileumcongres mee naar de toekomst. “We gaan op ontdekkingsreis naar ISSO 3.0”, aldus Van Bergen. “We moeten voor ISSO een nieuwe plek in de wei vinden.” Maar, zo zei Ockhuijsen, “dat geldt niet alleen voor het kennisinstituut maar ook voor het gros van alle bedrijven in de installatiesector. Iedereen moet zich afvragen waar hij of zij met de organisatie naar toe wil groeien. Er zijn voldoende ‘groene’ gouden bergen, maar daarvoor zal u wel moeten veranderen”, aldus de consultant. verder op pag 2 

1

ISSO-INFO 53 november 2014



to o l

oproep

ISSO-info nummer 53

content

Van Bergen had zijn visioen voor ISSO 3.0 al enigszins op

Egbert Wagenaar geeft het stokje door aan Roberto Traversari 4

een rij gezet. “Wij hebben in de afgelopen veertig jaar een

Jaga en ClimaRad winnen ISSO Award 2014

5

Veranderingen rondom Energielabel

6

Opnameprotocollen voor energielabel utiliteitsgebouwen

7

van bouwsteentjes, zodat wij de markt op elk moment en in

Deal Stroomversnelling Koopwoningen

8

elke denkbare vorm toegang tot die kennis kunnen geven.

Kennis op uw smartphone of tablet

9

We zullen verbindingen moeten maken met nieuwe media,

ISSO levert nieuwe secretaris KvINL

10

Brandstofcellen als alternatieve energiebron

11

Oplaadmogelijkheden voor vervoer

11

Welke bijscholing heeft de installatiesector nodig in duurzame technieken?

12

WTC Schiphol: duurzaam beheer en onderhoud

12

De rol van ISSO in Europa

13

Phase Change Materials

13

achterhaald. De veranderingen vereisen van iedereen een

Inspiratiesessie over nieuwe technologieën

14

permanente educatie.”

Onderhoudcontracten Rijksvastgoedbedrijf

14

Wie heeft ervaring met diepe geothermie?

15

Installatiesector versus infrasector

15

De vliegende vaart van BIM

15

‘gebouw met kennis’ - boekenkasten vol - opgebouwd. Alleen moeten wij die nu weer afbreken tot op het niveau

met uiteenlopende manieren van kennisoverdracht en met de vele tools en rekenprogramma’s. Daarnaast kunnen we de kennis veel meer met ons publiek, de doelgroep zelf, gaan samenstellen. De uitdaging daarbij is dat we de kennis die we met de ‘crowd’ genereren op een zorgvuldige wijze valideren. In elk geval heeft ISSO het lef om te gaan experimenteren. En dat moet ook, omdat de huidige en nieuwe generaties een levenslang lerende generatie is. Kennis die je tijdens je studietijd opdoet, is binnen tien tot vijftien jaar

Onderwijs moet veranderen Het pleidooi van Rob van Bergen sloot naadloos aan bij de presentatie van Claire Boonstra, een gepassioneerd voorvechtster voor vernieuwing van ons onderwijssysteem. Sinds enkele jaren heeft Boonstra de organisatie Operation

Rekentool voor alle U&Rc-waarden 16 Tool voor berekening levenscyclus luchtfilters

Education opgezet waarmee zij een verandering van het

16

e d u c at i e k e n n i s pa r t n e r s n i e u w e u i tg av e n

Eenvoudige rekenhulpmiddelen voor leidingwaterinstallaties 16

vervolg van pag 1 -

Kennis in bouwsteentjes afbreken

ISSO-kleintje Riolering houvast in regelgeving

17

Publicatie over luchtgordijnen

17

Prestatie-eisen binnenklimaat

18

Controle binnenklimaat gebouw

18

Toepassing van regelgeving voor legionellapreventie in koeltorens

19

Handboek over ketels gestookt met biomassa

20

Nieuwe Kennispartner: Stabiplan

21

Nieuwe Kennispartner: Dosign Engineering

21

Hydroscope werkt aan aansluiting met BIM

22

Berekenen in BIM met Stabicad

23

Ventilatietrainingen van Rensa

23

Van der Sluis: Iedereen gaat BIMMEN

24

Nieuwe functionaliteit in BINK-software

24

TA Hydronics heet nu IMI Hydronic Engineering

24

DEKRA voor afgifte certificaten WKO-installaties

25

Vabi Elements 1.6 vergelijkt varianten

25

Instructie legionellapreventie in koeltorens algemeen

26

Instructie risico-analist

26

Instructie (legionella)veilige leidingwaterinstallaties

27

CITO-examens duurzame technieken

27

Vijfdaagse cursus over hydraulische schakelingen

28 2

onderwijs in ons land wil bewerkstelligen. “Alle kennis in onze moderne maatschappij verandert momenteel zo snel, dat het voor scholen heel moeilijk is om dat tempo bij te houden. Het is vrijwel onmogelijk om nu vast te stellen wat leerlingen moeten leren om over tien jaar een baan te vinden. Daarom is er een transitie in het onderwijs nodig. In ons huidige systeem neemt de zogeheten ‘brain fitness’ van mensen snel af na hun dertigste levensjaar. Terwijl we allemaal weten dat we steeds langer moeten leren omdat wat we leren steeds sneller verouderd.”

Naar individueel leersysteem

Nieuwe kwaliteitsborging

Wat Boonstra in ons huidige schoolsysteem vooral veraf-

Meindert Smallenbroek, directeur Bouwen van het ministerie

schuwt, is dat we iedereen langs dezelfde lat leggen. Het is

van BZK, mocht een doorkijkje geven naar de nieuwe regels

essentieel, zo betoogt zij, dat we naar een veel individueler

ten aanzien van kwaliteitsborging in de bouw. “De realiteit in

leersysteem toegaan. “Waarom werken we nog met klassen

de bouw is radicaal veranderd. De tijd van vinex-locaties en

waarin kinderen van dezelfde leeftijd zitten? Waarom wer-

ongebreidelde nieuwbouw ligt achter ons. De nieuwe werke-

ken we nog met schooljaren die je moet doorlopen voordat

lijkheid is er een van vraaggestuurd, innovatief en duurzaam

je naar een volgend niveau wordt bevorderd? Die vragen

bouwen. En daarbij gaan we, als het aan minister Blok ligt, zo

moeten we ons stellen en wat mij betreft moeten we die

snel mogelijk over op nieuwe regelgeving voor een betere

systematiek ook doorbreken.” Zij riep alle aanwezigen op om

kwaliteitsborging in de bouw. De kern van deze nieuwe

het huidige onderwijs eens kritischer te benaderen en zich te

plannen luidt: ‘Privaat wat kan, publiek wat moet’”, vertelde

verdiepen in nieuwe methoden. Als tip verwees zij naar een

Smallenbroek. “Het komt erop neer dat we veel minder zul-

website en een gratis boek waar meer over haar gedachte-

len kijken of het plan vooraf wel goed is. De nadruk komt

gang en filosofie te lezen is: www.watishetdoelvanonderwijs.

veel meer te liggen op het beoordelen van de kwaliteit die

nl en het boek is gratis te verkrijgen op www.onderwijshel-

door alle partijen is geleverd. Dit is een gezamenlijke verant-

denboek.nl.

woordelijkheid van alle betrokkenen; bouwers, installateurs, ontwerpers, opdrachtgever, maar ook de overheid. En die

Kansen voor augmented reality

gezamenlijke verantwoordelijkheid zal in de regelgeving tot

Maar niet alleen het onderwijs moet zich vernieuwen. Dit

uiting komen.” Het doel is dat de nieuwe wetgeving in 2015

geldt ook voor de technieken en regelgeving in de instal-

door de beide Kamers wordt geloodst en dat de regelgeving

latiebranche. Twee voorbeelden van deze veranderingen

dan in 2016 in werking treedt.

kwamen eveneens aan bod op het jubileumcongres. Gerben Harmsen van het bedrijf Twnkls hield een inspirerend verhaal

Feestelijke hoogtepunten

over het gebruik van augmented reality in de installatiesec-

De ISSO jubileumbijeenkomst kende nog enkele, feestelijke

tor. Met deze techniek wordt het mogelijk om een nieuwe

hoogtepunten. Zo mocht Chris Franchimon namens de

dimensie aan de werkelijkheid toe te voegen. Door een mix

Stichting Promotie Installatietechniek (PIT) ISSO feliciteren

van ICT en 3D-modellering wordt het werk van onderhouds-

en deed dat met de overhandiging van een cheque ter

monteurs of verkopers van bijvoorbeeld zonnepanelen en

waarde van 40.000 euro voor nieuwe kennisprojecten. Een

trapliften makkelijker. Hij toonde dit met het voorbeeld van

ander hoogtepunt was het afscheid van Egbert Wagenaar als

een Smart Sun App, dat groothandel Rexel haar klanten aan-

voorzitter van de Raad van Begeleiding van ISSO. Na 40 jaar

biedt. Daarmee kan men, veel sneller dan voorheen, via een

trouwe dienst aan het kennisinstituut wordt de bijna 73-jari-

iPad zonnepanelen inmeten, offreren en visualiseren. Ook

ge Wagenaar afgelost door Roberto Traversari (zie elders in

het bedrijf Oto Lift gebruikt een virtuele showroom waarmee

de ISSO Info). Ook de inmiddels tot traditie verheven ISSO

zij op basis van augmented reality trapliften bij de mensen

Award werd dit jaar uitgereikt. De winnaars waren twee con-

thuis heel snel en eenvoudig kunnen opmeten en visuali-

currenten van elkaar, Jaga en ClimaRad, die in co-creatie een

seren. De trap wordt, hoewel hij nog niet is gemonteerd,

nieuw en uniek product hebben ontwikkeld (zie elders in

meteen zichtbaar voor de klant. En dat verkoopt! “Denk in

deze editie).

nieuwe mogelijkheden, en niet meer in bestaande”, was de boodschap die Harmsen de mensen meegaf. 3


Egbert Wagenaar geeft het stokje door aan Roberto Traversari

40 jaar Superman

Na een opkomst als een topsporter bracht Peter ‘t Lam, bureaumanager van ISSO, een ode aan de ‘Superman van ISSO’, zoals hij de bijna 73-jarige Egbert Wagenaar noemde. Na veertig jaar actieve betrokkenheid bij het kennisinstituut, waarvan een hele lange tijd als voorzitter van de Raad van Begeleiding, nam Wagenaar tijdens het jubileumcongres op 25 september afscheid van ISSO. Zijn voorzittersfunctie wordt vanaf heden vervuld door Roberto Traversari, adviseur en consultant bij TNO.

Dat maakt het een extra uitdaging om in zijn voetsporen te treden”, aldus Traversari. “Met de RvB blijven wij ons in de eerste plaats richten op het bewaken van de kwaliteit van de publicaties, en toetsen wij bijvoorbeeld ook de behoefte in de markt naar bepaalde onderzoeksprogramma’s. Daarnaast wil ik me blijven inzetten voor een goede koppeling en sfeer tussen de RvB en de medewerkers in het ISSO-bureau. Mijn doel is om ervoor te zorgen dat de ISSO-medewerkers de leden van de RvB echt als klankbord en adviseur ervaren.”

“Af en toe”, zo beloofde Wagenaar in zijn dankwoord, “zal hij

Lid van verdienste KNVB

nog wel eens bij wat mensen over de schouder meekijken.

Bij zijn afscheid werd Wagenaar niet alleen door Peter ‘t Lam

Maar ik krijg nu eindelijk meer tijd om aan m’n grote hobby

in het zonnetje gezet. Ook Teo Oortman, bestuurslid van

- motorfietsen - en mijn kleinkinderen te besteden. En ISSO

de KNVB, was speciaal naar het ISSO-congres gekomen om

heeft in Roberto Traversari een goede opvolger in huis.”

Egbert te bevorderen tot Lid van Verdienste van de koninklijke voetbalbond. Egbert Wagenaar is namelijk al 30 jaar voor-

“Mentor in installatiewereld”

zitter en actief speler van de zaalvoetbalvereniging VNI, een

Voor Traversari is het “een enorme eer, maar ook span-

club die voortkomt uit de burelen van de brancheorganisatie

nend”, om Egbert Wagenaar op te volgen. “Hij is echt de

van de installatiebedrijven. Een ongekende prestatie die op

mentor in de installatiewereld, en bovendien een lopende

het bondsbureau niet onopgemerkt is gebleven en met deze

encyclopedie met een onuitputtelijke hoeveelheid kennis.

onderscheiding extra aandacht kreeg. 4

Jaga en ClimaRad winnen ISSO Award 2014 De Briza Fresh mini LBK, een co-creatie van Jaga en ClimaRad, heeft met grote meerderheid van stemmen de ISSO Award 2014 gewonnen. Dat werd op donderdag 25 september duidelijk nadat de bezoekers aan de ISSO Jubileumbijeenkomst hun stem hadden uitgebracht. Het thema voor de inzendingen dit jaar was co-creatie; marktpartijen konden laten zien dat zij in staat zijn op een innovatieve wijze samen te werken in de installatiebranche.

zegt Jan Verdonck van Jaga. “Een dergelijke productontwikkeling zou voor een bedrijf zeker drie jaar kosten. Door onze samenwerking hebben we het product in negen maanden kunnen ontwikkelen.”

Twee andere finalisten De twee andere finalisten van de ISSO Award 2014 waren Interflow, onderdeel van BAM Techniek, en Klostermann Nederland. Interflow BAM Techniek presenteerde een samenwerking tussen zo’n 20 bedrijven die het zogenaamde Flex OK concept hebben ontwikkeld. Dit is een integraal wand-, plafond- en luchtbehandelingssysteem voor operatiekamers waarbij de nadruk ligt op flexibiliteit.

De samenwerking tussen Jaga en ClimaRad, in veel projecten

Klostermann Nederland presenteerde de werkmethode

concurrenten van elkaar, was alleen al door hun partnerkeu-

bouwteam+ (www.bouwteamplus.nl); een innovatief proces

ze bijzonder. Daarnaast hebben zij een product ontwikkeld

voor de realisatie van bouwprojecten waarbij de verticale

dat, volgens de jury, veel potentie heeft voor de toekomst.

bouwkolom is gekanteld naar een horizontaal bouwproces.

Het toestel kan per ruimte zowel verwarmen als koelen, op

Omdat alle deelnemers een gelijkwaardige positie heb-

hoge of lage temperatuur, het ververst decentraal de lucht in

ben, biedt dit de opdrachtgever maar ook de bouwpartners

de ruimte met warmteterugwinning en kan sturen op zowel

meer toegevoegde waarde, transparantie, vertrouwen, open

CO2 als vochtigheid. “Het is een product dat geen van onze

begrotingen, reductie van faalkosten, gegarandeerde winst

beide bedrijven zo snel alleen had kunnen ontwikkelen”,

en optimale kennisdeling.

5


Belangrijke verschillen voor particuliere en professionele woningbezitters

Veranderingen Energielabel woningen Vanaf 1 januari 2015 gaat het nodige veranderen rondom de systematiek van het Energielabel voor woningen. De belangrijkste verandering is dat elke particuliere woning bezitter zonder label in het nieuwe jaar een voorlopig Energielabel krijgt toegestuurd.

ren of de verkoper een definitief Energielabel heeft laten vaststellen door de extern deskundige. Zodra het Kadaster bij verkoop de transactie bevestigt, kan het dossier van het Energielabel aan de nieuwe eigenaar worden overgedragen. Toegang tot het dossier krijgt de woningeigenaar via zijn DigiD. Daarmee moet de beveiliging en de privacy van de gegevens zijn gewaarborgd. “De enige die gegevens aan het

Zodra de bewoner de woningkenmerken in een webtool

dossier kan en mag toevoegen, is de woningeigenaar. Dat

heeft ingevoerd en dit door een erkend deskundige is gecon-

betekent dat de verantwoordelijkheid voor de juistheid van

troleerd, ontvangt de eigenaar een definitief Energielabel.

de gegevens uitsluitend en alleen bij de woningeigenaar

Het huidige, meer onderbouwde Energielabel wordt vanaf

ligt. De erkend deskundige heeft tot taak om de gegevens

2015 alleen nog in een Energie-index uitgedrukt. Dit is vooral

te controleren en op basis daarvan vast te stellen wat het

belangrijk voor professionele woningbezitters, omdat de

definitieve Energielabel wordt. Hij of zij kan geen gegevens

huurwaarde ervan afhankelijk is.

toevoegen of veranderen”, vertelde Gerben Roest van het ministerie van Binnenlandse Zaken tijdens het Nationaal

Voorlopig Energielabel

Energielabel Congres op 8 oktober j.l. Om een erkend des-

Vanaf 1 januari 2015 krijgt elke particuliere woningeigenaar

kundige te kunnen worden, moeten de huidige gediplo-

in Nederland, die nog geen Energielabel heeft laten opstel-

meerde EPA-adviseurs en -opnemers een instructie volgen.

len, een voorlopig Energielabel toegestuurd. Dit label is

Tevens zullen de nog niet gediplomeerde personen die dit

gebaseerd op zaken als bouwjaar en het type woningen. De

werk willen doen een examen moeten afleggen. Verder krij-

brief bevat tevens een oproep van de overheid om naar de

gen alle erkend deskundigen een toelichting op de online

website www.energielabelvoorwoningen.nl te gaan waar de

tool en tekenen zij een integriteitsverklaring om het werk te

mensen hun Energielabel officieel kunnen registreren. De

mogen uitvoeren.

overheid zal de mensen erop wijzen dat dit bij alle transactie-

Energie-index voor verhuurders

momenten een wettelijke plicht is.

Het huidige Energielabel, dat tot stand komt op basis van

Energielabel bij elke transactie

BRL9500-01, het Opnameprotocol in ISSO 82.1 en de geat-

De verplichting om bij elke woningtransactie een

testeerde rekentool wordt vanaf 1 januari beperkt tot de

Energielabel te overleggen, moet vanaf 1 januari strikt

bepaling van de Energie-index. Dit getal is straks het uit-

worden nageleefd. De koper en zijn makelaar zullen bij de

gangspunt bij het toekennen van de Huurpunten. Voor

transactie, zo is de verwachting van de overheid, controle-

het vaststellen van de nieuwe Energie-index is een ‘Nader

Woningen (1-1-2015) Wettelijke aanwijzing BEG en REG Indicatief Energielabel

Webtool

Erkend deskundige

Energielabel

Geattesteerde rekentool

Energie-index

Aanwijzing via WWS BRL 9500-01

Opnameprotocol ISSO 82.1

6

voorschrift’ opgesteld, dat in principe tot hetzelfde resultaat moet leiden als wanneer de berekening via de methode van

Volg 2 december het gratis webinar over de belangrijkste

het Energielabel van voor 1 januari 2015 zou zijn gedaan.

wijzigingen rondom de systematiek van het Energielabel.

Hiervoor heeft het ministerie een ‘in-ijking’ laten uitvoeren,

Meld u aan via www.isso.nl

om op basis daarvan nieuwe klassen te kunnen vaststellen. Op basis van deze in-ijking moet straks dezelfde woning, of hij nu een Energielabel of Energie-index heeft, hetzelfde

wat men voorheen met de bepalingsmethode volgens ISSO

aantal huurpunten kunnen krijgen. Uit de eerste scans die

82.1 kon doen. Daarom is de getalswaarde van de Energie-

met bestaande woningbestanden is uitgevoerd, blijkt dat

index die via het Nader Voorschrift naar voren komt, niet

circa 60 procent exact hetzelfde resultaat behaalde, maar dat

vergelijkbaar met de getalswaarde die via de huidige bepa-

34 procent van de woningen één labelstap beter of slechter

lingsmethode werd berekend. Verder blijkt dat bij een paar

scoorde. De oorzaak is dat het Nader Voorschrift nog wat

procent van de woningen de nieuwe methode zelfs tot twee

nauwkeuriger en genuanceerder de berekening maakt, dan

labelstappen verschil kan leiden.

Vernieuwde ISSO-publicatie 75.1

Opnameprotocollen voor energielabel utiliteitsgebouwen

Na 1 juli 2014 moet voor elk utiliteitsgebouw (op basis van ISSO-publicatie 75.1) een energielabel worden opgesteld. Dat dient door vakbekwame EPB- en/of EPN-adviseurs te gebeuren aan de hand van een van de twee opnameprotocollen, te weten de basis- of de detailmethode. Deze staat in ISSOpublicatie 75.1 die wettelijk is aangewezen in combinatie met de Boordelingsrichtlijnen (BRL’en) 9500-03 en 9500-06. Behalve voor EPB- en EPN-adviseurs is ISSO-publicatie 75.1 een uitstekende informatiebron voor institutionele vastgoedbeheerders.

Basis- en detailmethode De basismethode die in de publicatie beschreven wordt, is vergelijkbaar met de methode die tot 1 juli 2014 is gebruikt voor het bepalen van het energielabel voor bestaande, minder energiezuinige utiliteitsgebouwen. De methode volisbn 978-90-5044-260-2 doet nu aan de recast van Energy Performance of Buildings

Directive (EPBD). Aan de hand van de EPC-berekening wordt

publicatie

kennisinstituut voor de install atiesec tor

H a n d l e i d i n g e n e r g i e p r e s tat i e u t i l i t e i t s g e b o u w e n e n e r g i e l a b e l

Sinds 1 juli 2014 moet voor elk utiliteitsgebouw een energielabel worden opgesteld. Dat mag alleen gebeuren door gecertificeerde bedrijven en door vakbekwame EPB- en/of EPN-adviseurs. Zij dienen te werken volgens de opnameprotocollen uit de vernieuwde ISSOpublicatie 75.1. ‘Handleiding energieprestatie utiliteitsgebouwen’.

75.1

methode

Handleiding

2013

energieprestatie utiliteitsgebouwen energielabel

door de EPN-adviseur gecontroleerd of alle energiebesparen-

Publi. cover 75.1-Herzien2014.indd 1-2

26-08-14 11:51

de maatregelen die zijn aangenomen bij de EPC-berekening ten behoeve van de bouwaanvraag, daadwerkelijk gerealiseerd zijn. Ook is met de methode te controleren of de

Hoe verkrijgbaar?

energiebesparende maatregelen op de juiste manieren zijn

Het boek is in te zien en voor € 70,- (excl. verzendkosten en

aangebracht. Toegevoegd aan de vernieuwde publicatie is

btw) te bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale

de door ISSO ontwikkelde detailmethode voor nieuwbouw-

versie is met een abonnement te raadplegen op www.isso-

en zeer energiezuinige utiliteitsgebouwen.

digitaal.nl. 7


Samenwerking met 175 partijen

Deal Stroomversnelling Koopwoningen Van de Deal Stroomversnelling Koopwoningen wordt iedereen beter: honderdduizenden huiseigenaren krijgen voordelig en snel een comfortabele woning, zonder extra energierekening. En de bouwsector krijgt er de komende jaren zo’n 10.000 banen bij.

van deze huizen in Nederland, dus de Deal levert volop werk in de bouw op. Na een pilot van honderd woningen, komen vanaf 2016 zo’n 50.000 koopwoningen per jaar (in totaal 1,8 miljoen) in aanmerking voor een total make-over.

Breed draagvlak De Deal Stroomversnelling Koopwoningen geeft huiseigena-

Het initiatief, bedacht door Energiesprong, is uniek omdat

ren de kans hun rijtjeswoning compleet te vernieuwen van

meer dan 175 partijen de handen ineenslaan. De lijst sympa-

het geld dat zij normaal gesproken aan de energierekening

thisanten beslaat een breed scala aan belangenverenigingen,

kwijt zijn. Met een nieuw dak vol zonnepanelen, nieuwe

maatschappelijke organisaties, toeleverende industrie en

gevels, een warmtepomp en optioneel een nieuwe keuken

kennisinstellingen (waaronder ISSO). De kennispartners ont-

en badkamer, is hun oude huis in een klap mooier, comforta-

sluiten de kennis en ervaring uit De Deal Stroomversnelling

beler én veel meer euro’s waard.

voor de markt met cursussen, workshops en lesmateriaal.

Plan van aanpak

Rijdende trein

In eerste instantie worden rijtjeshuizen aangepakt die

‘De Stroomversnelling Koopwoningen is als een rijdende

gebouwd zijn tussen 1950 en 1980. Gemiddeld hebben deze

trein waar je in moet zitten,’ aldus projectcoördinator Jan

slecht geïsoleerde woningen een energierekening van € 175,-

Cromwijk. ‘Door nu vooraan in de pilotfase mee te leren en

. Door dit bedrag te gebruiken voor de aflossing van een spe-

kennis te delen zijn wij en onze achterban straks voorbereid

ciaal hiervoor ontwikkelde energie-investeringsregeling, blij-

om nul-op-de-meter renovaties op grote schaal in Nederland

ven de vaste uitgaven gelijk. Er staan maar liefst 1,8 miljoen

mogelijk te maken!’

8

Direct toegang tot tools

Een aantal kennisproducten koppelt ISSO via Layar aan digitale extra’s. Bijvoorbeeld rekentools of animaties.

Bij een aantal uitgaven van ISSO krijgt u via Layar toegang tot rekentools en andere online diensten. Het gaat bijvoorbeeld om:

• Rekentool bij ISSO-publicatie 27 ‘Kwaliteitseisen lucht-

‘ISSO heeft in 2014 onder de codenaam ISSO 3.0 een studie uitgevoerd naar de toekomst van kennisoverdracht,’ zegt

filters voor ventilatiesystemen en luchtreinigers’: met de

Rob van Bergen, directeur ISSO. ‘De installatieprofessional zal

rekentool is het mogelijk om een life cycle costing (LCC)

steeds vaker direct beschikbare kennis wensen, is onze ver-

•

voor luchtfilters te maken.

Rekentool bij ISSO-kleintje U- & Rc-waarden: met deze

wachting. Het is de uitdaging van ISSO om die kennis just-intime te kunnen leveren met een digitale gereedschapskist.’

softwaretool berekent u alle denkbare U- & Rc-waarden van bouwkundige instructies.

• Rekentools bij ISSO-publicatie 55

Hybride jaarboek Een van de eerste stappen in die richting, is digitale ken-

‘Leidingwaterinstallaties’: deze serie webtools versnellen

nisoverdracht via Layar. Daarmee nam ISSO alvast een voor-

in hoge mate het ontwerpproces én het maken van de

proefje met haar jaarboek (sinds september verkrijgbaar!).

ontwerpberekeningen voor het maken van een begroting

Een aantal pagina’s van het jaarboek kunt u scannen met de

in het offertestadium.

gratis Layar-app. Zo krijgt u digitale extra’s, waaronder reken-

Begin 2015 kunt u de omslag van deze uitgaven scannen met

tools en korte animaties. Bezoekers van onze website konden

de Layar-app. Oók de uitgaven die u al in bezit heeft. Na het

het initiatief stimuleren via een opiniepeiling. Op basis van

scannen krijgt u direct toegang tot de tools. De Layar-app is

de uitkomst (een kleine meerderheid) vervolgt ISSO de pilot.

gratis te downloaden via de App Store en Google Play.

Poll-vraag in juni 2014 aan de bezoekers van www.isso.nl

I SS O JA A R B O E K 2014 -2015

c_A.indd 1

Kennis op uw smartphone of tablet

Gaat u gebruik maken van Layar? De installatietak van de Van der Sluis Technische Bedrijven bestaat uit diverse werkmaatschappijen zoals Loodsluis, Verwarmingssluis, Electrasluis en Adviesgroep BVT. Het is een totaalinstallateur die zich richt op het gehele proces vanaf advies,

ontwerp, uitvoering, beheer, onderhoud en renovatie. De naam Van der Sluis staat garant voor een kwalitatief goed product, dat binnen de gestelde termijn en binnen het afgesproken budget wordt geleverd en gemonteerd.

Ja: 55% Nee:

35%

JAARBOEK

2014 - 2015

Geen mening: 15%

BIM, VAN DER SLUIS maakt het waar Voor de installatietak zijn wij gestart met BIM in augustus 2010. Op dat moment was er nog geen uniforme objectenbibliotheek aanwezig. Het bedrijf is daarom zelf gestart met het aanmaken van objectenbibliotheken in samenwerking met diverse grote marktpartijen. Onze eigen constructietak modelleerde reeds in 1997; deze modellen sluiten

naadloos aan via IFC. Het aantal projecten waarin wordt gebimd zal in de toekomst alleen nog maar gaan toenemen. ‘Er is geen weg meer terug’, wij gaan met z’n allen van 2-D/3-D tekenen, via 3-D modelleren, optimaal samenwerken (BIM) naar integraal bouwen en installeren.

ISSO-jaarboek 2014: handige catalogus van alle kennisproducten VERRIJKT MET

Behalve informatie over alle kennisproducten van ISSO, bevat het jaarboek interessante artikelen over de toekomst in de installatiesector. Het jaarboek is tegen verzendkosten te bestellen via [email protected]. Loodsluis Verwarmingssluis Electrasluis Versan Adviesgroep BVT Metaalsluis

Bezoekadres: Kamperzeedijk 107 8281 PD Genemuiden Postadres: Kamperzeedijk 57 8281 PB Genemuiden

AL 40 JAAR

Telefoon: +31 (0)38 – 344 65 55 E-mail: [email protected] Internet: www.vd-sluis.nl

K E N N I S I N S T I T U U T 22-08-13 13:33

1000-21-3000-3019 ISSO 13-14 Kleur: FC

9

V O O R

D E

I N S T A L L A T I E S E C T O R ISSO-INFO 53 november 2014

ISSO levert nieuwe secretaris KvINL De onderwerpen van Kwaliteit voor Installaties Nederland zijn nauw verbonden met die van ISSO. Voor de hand ligt een combinatie van taken. Zo gaat ISSO-projectcoördinator Marco Hofman ook aan de slag voor KvINL. Sinds medio 2014 is Marco Hofman bij KvINL beoogd secretaris certificatie en het Centraal College van Deskundigen KvINL. Hij werkt nu voor KvINL aan certificatieschema’s voor woonhuisventilatie en de energielabels voor woningen en utiliteit. Bij ISSO is Hofman sinds 2007 projectcoördinator energie, milieu en luchtbehandeling. Vanaf begin 2015 is hij ook voor circa twee dagen per week volwaardig secretaris bij KvINL. Hij neemt daarmee het stokje over van Ton van Oostwaard.

‘Ik ben Richard van Dommelen en werk sinds 1 april bij ISSO als IT-specialist. Met mij erbij bestaat de ICT-afdeling van ISSO nu uit drie medewerkers en een flexibele schil van specialisten.’

Even voorstellen

‘Hoe kan ik digitale applicaties vereenvoudigen zodat ze makkelijk en dagelijks zijn toe te passen door de eindgebruiker? Mijn project is geslaagd als me dat lukt. Het gaat mij om de functionaliteit en de interactie van de gebruiker met de

Richard van Dommelen

software. Neem ISSO 3.0. Hoe ziet een nieuw digitaal product van ISSO eruit? Waar zitten de ‘knoppen’? Voor mij staat ISSO voor een mooie uitdaging met de ontsluiting van haar kennis in nieuwe digitale producten. Daar lever ik graag een bijdrage aan.’ ‘Als IT-specialist heb ik te maken met alle softwareleveranciers van ISSO en met programma’s als ISSO-digitaal.nl, KennisID.nl, Legionellavraagbaak.nl en ISSO-KennisKaarten. nl. Daarbij helpt mijn achtergrond als ICT-projectleider bij BRIS, een softwarebedrijf waarmee ISSO samenwerkt.’ ‘Mijn interesse voor techniek gaat buiten werktijd door. Van de nieuwste technische gadgets – apps, mobiele telefoons, pc’s - wil ik alles weten. Video’s maak ik ook graag. Ik ben zo iemand die op de Hoek van Holland drie uur in de wind gaat staan om timelaps van de ondergaande zon te maken.’

10

Brandstofcellen als alternatieve energiebron

Oplaadmogelijkheden voor vervoer

Wat zijn de technische mogelijkheden van brandstofcellen als alternatieve energiebron? Hierover schrijft ISSO een rapport.

Het gebruik van elektrische vervoermiddelen neemt toe en daarmee ook de vraag naar oplaadmogelijkheden. Dat roept vragen op, zoals ‘wat is daarvoor nodig?’, ‘hoe ontwerp of installeer ik’ en ’hoe kan een nieuwe laadinfrastructuur ingepast worden in bestaande netwerken?’ ISSO wil onder meer deze vragen beantwoorden in KennisKaarten en een ISSOkleintje.

Op de praktische toepassing van brandstofcellen wordt al druk geëxperimenteerd in de woningbouw en utiliteit. Daarnaast zijn er toepassingen te vinden in de industrie (bijvoorbeeld een noodstroomaggregaat). ISSO speelt alvast in op deze ontwikkelingen en verzamelt alle theoretische en praktische kennis voor een rapport. Om alle vragen en beschikbare informatie over brandstofcellen boven tafel te

In deze kennisproducten wordt per bouwfase de laadin-

krijgen, wordt in het voorjaar van 2015 een workshop gege-

frastructuur behandeld (programma, ontwerp, uitwerking,

ven met stakeholders, waaronder installateurs, adviseurs,

realisatie, beheer en gebruik). Het kleintje, dat naar verwach-

fabrikanten en EnTranCe.

ting in het voorjaar van 2015 verschijnt, wordt samengesteld door een projectgroep bestaande uit onder meer Stichting

Proeftuin voor energiesystemen

ElaadNL en TNO.

EnTranCe, een belangrijke bron van kennis voor ISSO, is een consortium bestaande uit BAM, Imtech, GasTerra, Gasunie en

Gratis KennisKaarten

Hanzehogeschool Groningen. Het consortium heeft bij de

Over het onderwerp zijn al zes KennisKaarten verschenen die

Hanzehogeschool diverse opstellingen gebouwd waarmee

u gratis kunt raadplegen op www.isso-kenniskaarten.nl, te

gestudeerd wordt op innovatieve technieken (een proeftuin

weten:

• Laadinfrastructuur elektrische vervoermiddelen op privaat terrein ontwerpen. • Laadinfrastructuur elektrisch vervoer inpassen in parkeergarages. • Inductie en resonantie in laadinfrastructuur elektrisch vervoer. • Laadinfrastructuur elektrisch vervoer realiseren bij particulieren. • ICT-middelen in laadinfrastructuur elektrisch vervoer. • Betaalsystemen in laadinfrastructuur elektrisch vervoer.

met energiesystemen voor de toekomst). In de proeftuin wordt ook met brandstofcellen geëxperimenteerd. Met de onderzoeken wil EnTranCe antwoorden vinden op energieproductie, -distributie en -transport die ten goede komen aan mens, klimaat en milieu.

KennisKaart Over brandstofcellen is al een KennisKaart (nummer 79) gratis te raadplegen via www.isso-kenniskaarten.nl.

De KennisKaarten en het ISSO-kleintje worden mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, UNETO-VNI en Stichting KIEN.

11


Welke bijscholing heeft de installatiesector nodig in duurzame technieken? Concrete acties

Wat wordt (straks) verwacht van een vakman of vakvrouw in duurzame technieken? BuildUpSkillsNL heeft onderzocht over welke (nieuwe) kennis- en vaardigheden vakmensen moeten beschikken. Ook is in kaart gebracht welk cursusaanbod er beschikbaar is of wat er nog moet komen. Grijp uw kans en ga voor vakmanschap.

BuildUpSkillsNL werkt verder aan concrete acties, te weten:

• Als eerste het ontwikkelen van ingrediënten voor toe-

komstgerichte beroepscompetentieprofielen. Het vereiste vakmanschap heeft BuildUpSkillsNL beschreven en dit wordt nu verder uitgewerkt. Zo krijgen we beroepscompetentieprofielen die richting geven bij de ontwikkeling van bijscholing van uw werknemers. Met inzet van die ingrediënten kunnen ook scholen vernieuwers af gaan

BuildUpSkillsNL heeft achterhaald wat nodig is aan kennis

•

leveren (in plaats van basisvakmensen).

Als tweede start BuildUpSkillsNL in het voorjaar van 2015

en vaardigheden van mbo’ers die betrokken zijn bij energiebesparing en verduurzaming van de gebouwde omgeving.

met de training van een grote groep ambassadeurs.

Het project wordt bekostigd door Europa en wordt uitge-

Hiervoor ontwikkelen zij de komende maanden een train-

voerd door een consortium bestaande uit OTIB, SBRCURnet,

de-trainer aanpak. De ambassadeurs gaan zelfstandig

Fundeon, Kenteq, MBO-Diensten en ISSO.

lokaal en regionaal medewerkers van bouwen installatiebedrijven begeleiden naar de juiste bijscholing.

• Als derde ontwikkelt BuildUpSkillsNL cursusmateriaal voor

Waar liggen kansen? Sprekend resultaat van BuildUpSkillsNL zijn de beroepsbeel-

het trainen van softskills (persoonlijke, emotionele en

den (kijk hiervoor op www.buildupskills.nl onder menukeuze

sociale en intellectuele vaardigheden) die essentieel zijn

resultaten). In deze visualisaties zijn per beroep (van monteur

voor interdisciplinaire samenwerking tussen vakmensen

E-installatie tot glaszetter) de kansen voor ‘duurzame’ dienst-

•

uit verschillende sectoren.

Als vierde werkt BuildUpSkillsNL aan het zichtbaar maken

verlening uitgebeeld. Op die manier kunt u ontdekken welke kansen bij uw onderneming passen. Vervolgens kan de

van kwaliteit. Hiervoor onderzoekt het consortium op

vakman of vakvrouw zich gericht bijscholen. Deze beroeps-

welke manier cursusaanbieders en getrainde vakmensen

beelden (gekoppeld aan het bijscholingsaanbod) komen in

zich kunnen onderscheiden.

november beschikbaar in de door BuildUpSkills ontwikkelde Kijk voor meer informatie op www.buildupskills.nl of mail

GreenSkillsAdvisorApp.

naar Marco Hofman via [email protected].

Met publicaties duurzaam beheer en onderhoud besparen op energiekosten

Praktijkvoorbeeld: WTC Schiphol Airport Acht ISSO-publicaties behandelen diverse aspecten van duurzaam beheer en onderhoud. De hulpmiddelen bewijzen zich volop in de praktijk. Eén van de publicaties is onder meer gebruikt voor WTC Schiphol Airport.

leveren het bewijs. Enkele publicaties zijn gebruikt voor het

De serie ISSO-publicaties over duurzaam beheer en onder-

Duurzaam beheer en onderhoud

houd geven handvatten aan technisch dienstverleners,

De publicaties zijn in samenwerking met de NVDO tot stand

adviseurs, gebouwbeheerders en opdrachtgevers. Nog

gekomen. Het gaat om de ISSO-publicaties 100 t/m 108. Ze

veel professionals ontgaat het bestaan van de publicaties.

behandelen onder meer prestatie-indicatoren, feiten en

Mede daarom organiseren de Nederlandse Vereniging voor

voordelen van duurzaam beheer en onderhoud en monito-

Doelmatig Onderhoud (NVDO) en ISSO al vijf jaar op rij ont-

ren. Publicatie 107 over de oplevering van projecten is nog

bijtsessies voor NVDO-leden.

in de maak en verschijnt medio 2015. Over Duurzaam beheer

WTC Schiphol Airport. Een lastig project, omdat het WTC in verschillende jaren is gebouwd en de installaties van de gebouwen ook verschillend zijn. In de resultaatovereenkomst is een aanzienlijke energiekostenbesparing gegarandeerd.

en onderhoud in de praktijk organiseert ISSO eind 2014

Lucratieve methodieken

mogelijk een pilot training in samenwerking met TVVL, plat-

Met de methodieken uit de publicaties valt geld te verdienen

form voor mens en techniek.

met energiebesparing. Al een aantal projecten in de praktijk 12

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

Phase Change Materials Het onderwerp PCM zit in Nederland nog in de pioniersfase. Onterecht, want met PCM’s kunnen installaties waarschijnlijk kleiner worden uitgevoerd. Dat is natuurlijk interessant. ISSO wil meer bekendheid aan PCM’s gaan geven.

Hierin zijn de volgende organisaties vertegenwoordigd:

Shanghai Tempered Entropy New Energy Technology Co., Ltd PCM Innovations Pluss Polymers Pvt. Ltd. Group Enerstat inc.

Phase Change Materials (PCM’s) bieden de mogelijkheid om

China Verenigde Staten India Canada

thermische energie op te slaan bij een specifieke temperatuur. De temperatuur is gelijk aan de temperatuur waarbij

Daarnaast hebben we contact gezocht met de Duitse

het materiaal smelt, stolt, verdampt of condenseert. Met

Ingenieursvereniging (VDI) om de ontwerprichtlijn samen op

PCM’s kunnen installaties waarschijnlijk kleiner worden uit-

te zetten.

gevoerd. Daardoor vragen de installaties minder materiaal en

Oproep

zijn daardoor duurzamer.

Als de ontwerprichtlijn gereed is, wordt in overleg met soft-

Samenwerkende partijen

wareleveranciers een dynamisch rekenmodel ontwikkeld.

ISSO wil meer bekendheid geven aan PCM’s met een ontwer-

We zoeken nog partners die dit project met kennis, kunde

prichtlijn voor bouwkundige en installatietechnische ont-

of financieel willen ondersteunen! Bijvoorbeeld als u belang

werpers, bouwfysici, fabrikanten en architecten. De richtlijn

heeft en kansen ziet in de ontwikkeling van kennis en soft-

wordt geschreven door Harry Schmitz van fabrikant en leve-

ware over PCM’s in Nederland. Voor nadere informatie kunt u

rancier Orange Climate bv (OCG) met hulp van een discus-

contact opnemen met projectcoördinator Arjan Schrauwen

siegroep. Omdat andere landen al kennis hebben van PCM’s,

via [email protected].

hebben we ook een internationale meeleesgroep opgericht.

De rol van ISSO in Europa informatie (ook bedoeld om de normatieve teksten toepasbaar te maken).

De belangrijkste herzieningen

• Inspectie van ventilatieen AC-systemen zijn nu onderge-

De beslissingen van de CEN Technische Comités zijn van grote invloed op de Nederlandse installatiesector. Om die reden neemt ISSO als (mede)vertegenwoordiger van de sector actief deel aan een aantal comités. Wat zijn de resultaten?

bracht in één norm met een generiek hoofdstuk en specifieke hoofdstukken voor ventilatie en airconditioning.

• Introductie van drie niveaus van inspectie (inspection

levels), inclusief een basisniveau conform de minimale verplichtingen volgend uit de EPBD.

• een stroomschema. • De output van elke stap in het schema is verduidelijkt. • De norm is voorzien van checklists om de implementatie Essentiële stappen voor inspectie zijn nu opgenomen in

In werkgroep 23 van TC156 is projectcoördinator Marco Hofman als expert verbonden aan de herziening van de nor-

voor de lidstaten te vereenvoudigen.

men op het gebied van energetische inspectie van ventilatieen airconditioning systemen. Dat waren gescheiden normen (EN15239 en EN15240). Een belangrijk doel van de werkgroep

Uw mening telt

was het reduceren van de overlap door het samensmelten

Onder meer deze norm is in te zien op de speciale website

van deze normen tot één nieuwe en compacte norm. Deze

www.nen.nl/normontwikkeling. De marktpartijen kunnen op

norm (prEN 16789-17) getiteld ‘Guidelines for inspection of

deze en andere normen reageren. Wie deelneemt aan nor-

air-conditioning and/or ventilation systems’ wordt begeleid

malisatie, beslist mee over de inhoud van de afspraken en is

door een technisch rapport (prTR16789-18) met achtergrond-

als eerste geïnformeerd over nieuwe initiatieven. 13


oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

opr

Inspiratiesessie over nieuwe technologieën

ISSO onderzoekt de toekomst van niet conventionele, nieuwe technologieën. Krijgen deze technologieën een grote impact op de marktstandaarden? Dan liggen hier kansen. De al beschikbare kennis hierover wil ISSO delen tijdens een inspiratiesessie.

De technische applicaties van deze technologieën lijken in de gebouwde omgeving nog niet haalbaar. Daarvoor nemen ze nog te veel onzekerheden met zich mee. Toch kunnen deze nieuwe technologieën een grote impact gaan krijgen op de marktstandaarden. We willen u deze informatie niet onthouden. Om die reden organiseren we in 2015 een inspiratiesessie waarin u onder meer kennis kunt nemen van de

Bij de doorbraak van niet conventionele technologieën ont-

eerder genoemde technieken.

staan kansen voor installateurs, adviseurs en fabrikanten in de vorm van nieuwe, onderscheidende producten, adviezen

Oproep sprekers

en services. Diverse technologieën zijn momenteel in ont-

Hoe maakt de sector een business-model van niet conventi-

wikkeling, waaronder:

onele nieuwe technologieën? Heeft u daarover ideeën of een

• • thermochemische warmteopslag • faseovergangsmaterialen • laserkoeling • magnetisch koelen thermo-elektrische koeling

inspirerend verhaal? Dan nodigen wij u uit een mail te sturen naar projectcoördinator Arjan Schrauwen via a.schrauwen@ isso.nl.

Onderhoudcontracten Rijksvastgoedbedrijf Het Rijksvastgoedbedrijf wil de samenwerking met opdrachtnemende bedrijven verbeteren. Hiertoe worden nieuwe uitvraagcontracten opgesteld. Formuleringen van deelgebieden zijn in concept gereed. De markt kan hierop reageren. ISSO heeft hierin de rol als mediator.

5 Rapportageformat: afgestemde rapportage van de gecon-

De contracten van het Rijksvastgoedbedrijf staan nogal eens

De formuleringen van de deelgebieden zijn in concept

ter discussie. Vaak gaat het over repeterende knelpunten

gereed en zijn in te zien voor aanvullingen en verbeteringen.

waar alle partijen last van hebben. Deze knelpunten kunnen

De terugkoppeling uit de markt wordt voorgelegd aan het

ontstaan uit interpretatieverschillen, verschillende belangen

Rijksvastgoedbedrijf. U kunt de stukken opvragen bij project-

en/of vaagheden in het contract. Hoe zijn deze knelpunten

coördinator Arjan Schrauwen via [email protected].

tracteerde prestaties. 6 Softskills: noodzakelijk communicatievaardigheden tussen opdrachtgever en opdrachtnemer.

Oproep voor aanvullingen en verbeteringen

te verhelpen? Dit vraagstuk willen zowel opdrachtgevers en opdrachtnemers met hulp van ISSO beantwoorden. Het

Wie heeft ervaring met diepe geo

Rijksvastgoedbedrijf wil de leerpunten in nieuwe contracten gaan implementeren.

Opdrachtformulering

ISSO wil de markt gaan voorzien van informatie en kennis op het gebied van geothermie en onderzoekt waar de behoefte ligt. Wie heeft de kennis in huis?

Voor de verbetering van de opdrachtformulering worden zes deelgebieden opgesteld, te weten: 1 Nomenclatuur: afgestemde begrippenlijst en gemeenschappelijke taal. 2 Standaard Elementenlijst (SEL): een lijst waarin wordt beschreven wat de onderdelen zijn van een element,

Een opkomende, duurzame techniek is het gebruik van

inclusief de afgrenzing per element/systeem.

geothermie ofwel aardwarmte. Geothermie is het gebruik

3 Proces om te komen tot het vaststellen van een betrouw-

van bodemwater met een relatief hoog temperatuurniveau dat in diepere aardlagen is opgeslagen. Naverwarming door

bare feitelijke situatie. 4 Afgrenzing minimum aan (revisie-)gegevens bij de opdracht-

bijvoorbeeld warmtepompen is niet noodzakelijk vanwege het hoge temperatuurniveau van het bodemwater. In tegen-

formulering/aanbesteding (need to have en waarom). 14

roep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

Installatiesector versus infrasector

oproep

oproep

oproep

oproep

oproep

De vliegende vaart van BIM

Publicatie update noodzakelijk

Het kennisnetwerk SBRCURnet en ISSO maken samen een volledig nieuwe publicatie over energiezuinige installaties van civiele kunst¬werken. Daarvoor worden nog financiers gezocht.

ISSO-publicatie 109 ‘Starten met een BIM’ is nog geen jaar oud. Toch is het noodzaak dat de uitgave al een update krijgt. De ontwikkelingen van BIM volgen elkaar dan ook razendsnel op. De versie uit 2013 is zeker nog niet verouderd, maar vraagt

Onder civiele kunst¬werken vallen de installaties van onder

om een bredere scoop. Zo wordt het onderdeel proces uitge-

andere bruggen, tunnels, sluizen, via¬ducten en verkeers-

breid met organisatie (competenties, cultuur, samenwerken)

kundige draagconstructies. De publicatie wordt straks de

en middelen (software, bibliotheken, dataopslag). Daarbij

standaard in de bouwen infrasector.

geeft de nieuwe versie meer informatie over de benodigde competenties van medewerkers (in verschillende BIM-rollen)

Rijkswaterstaat en anderen

en randvoorwaarden voor de bedrijfscultuur voor een suc-

De werktitel van de gezamenlijke SBRCURnet/ISSO-publicatie

cesvolle implementatie van BIM in de eigen organisatie.

is ‘Energiezuinige installaties van civiele kunstwerken in relatie met ontwerp, beheer en onderhoud’. Daarmee is ook

Praktijkvoorbeelden

direct de inhoud duidelijk. Behalve door Rijkswaterstaat

De nieuwe uitgave zal concrete informatie bevatten over de

wordt de publicatie gefinancierd en gedragen door de

uniformering en ontsluiting van objecten voor gebruik in

Provincie Zuid Holland, platform Waterschapswerken, BAM

digitale bibliotheken. Verder wordt gefocust op de steeds

Civiel, Deerns raadgevende ingenieurs, Arcadis, Cofely GDF

nauwere relatie tussen BIM en de managementfilosofie

Suez, adviesbureau Alliantis en ISSO.

LEAN. Een uitbreiding van de praktijkvoorbeelden ligt voor de hand. De publicatie is ook prima te gebruiken in het

Oproep

onderwijs.

Voor 2015 is het projectteam onder leiding van SBRCURnet/ ISSO nog op zoek naar aanvullende financiële bijdragen, bij

Internationaal

voorkeur vanuit de installatiesector. Ideeën over mogelijke

De nieuwe input is onder meer verzameld uit een enquête

bijdragen namens uw organisatie zijn van harte welkom.

onder afnemers van de huidige publicatie. Hieruit worden

Reacties kunnen naar Marco Hofman via [email protected].

onder meer inhoudelijke verbeterpunten bepaald. ISSO is inmiddels ook aangehaakt bij brede ontwikkelingen van BIM. Zo is ISSO betrokken bij Conceptenbibliotheek Nederland (CB-NL) en de ontwikkeling van een Europese BIM-norm via NEN/CEN.

Doelgroep van deze publicatie is:

Adviseur

Docent

ISSO heeft nog finan-

othermie?

voor de ontwikkeling van de update. Bedrijven die daarbij kunnen ondersteunen

stelling tot warmte- en koudeopslag (WKO) zijn er geen

nodigen we uit con-

grote oppervlakten van verwarmingslichamen nodig om de

tact op te nemen met

warmte over te dragen aan het gebouw vanwege het hoge

projectcoördinator

temperatuurniveau. Geothermie is dus veel directer toe te

Marco Hofman via

passen.

[email protected].

Oproep ISSO zoekt gesprek met partijen die ervaring hebben met de techniek of hiermee aan de slag willen gaan. Opleidings- en

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

Belangstellenden kunnen contact opnemen met project ISBN 978-90-5044-245-9

coördinator Arjan Schrauwen via [email protected]. 15

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

ciële middelen nodig

S TA R T E N M E T E E N B I M - I N R I C H T I N G P R O C E S

Oproep Installateur

109

STARTEN MET EEN BIM Inrichting proces


tool

tool

tool

tool

tool

tool

tool

tool

tool

Rekentool voor alle U&Rc-waarden

tool

tool

tool

tool

tool

tool

Eenvoudige rekenhulpmiddelen voor leidingwaterinstallaties

Met de nieuwe softwaretool ‘U- en Rc-waarden’ bepaalt u snel en eenvoudig alle denkbare waarden. Daardoor heeft u ook vat op afwijkende situaties en materiaaldikten.

Zijn er eenvoudige rekenhulpmiddelen voor leidingwaterinstallaties? Deze vraag uit de markt borrelde op tijdens instructiebijeenkomsten van ISSO. Daarmee is ISSO aan de slag gegaan. De uitkomst is een serie webtools.

De rekentool wordt geleverd bij het gelijknamige ISSOkleintje ‘U- en Rc-waarden’. Aan de hand van dit zakboekje bepaalt u de U- en Rc-waarde van een bouwkundige schei-

Begin 2013 verscheen ISSO-publicatie 55

dingsconstructie voor de berekening van het warmteverlies,

‘Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen’.

de koellast of energieprestaties. Het praktijkgerichte hand-

Aansluitend zijn vijf regionale instructiebijeenkomsten

boekje bevat tabellen met veel voorkomende situaties en

gehouden. Uit die instructie bleek de marktbehoefte aan

materiaaldikten. Wijkt de praktijk af van de normale situatie,

webtools voor bepaalde belangrijke berekeningen. Ook de

dan komt de softwaretool van pas. De softwaretool ‘U- en

vakcommissie Sanitaire Technieken van UNETO-VNI gaf aan

Rc-waarden’ hoort bij het gelijknamige ISSO-kleintje ‘U- en

behoefte te hebben aan eenvoudige rekentools. Met die

Rc-waarden’ dat voor € 35,- verkrijgbaar is.

opdracht in het vizier heeft ISSO een serie webtools ontwikkeld voor ontwerpers van leidingwaterinstallaties.

De tool is financieel mogelijk gemaakt door PIT/VABI.

Waarvoor te gebruiken? De digitale hulpmiddelen zijn beschikbaar voor alle gebrui-

Tool voor berekening levenscyclus luchtfilters

kers van ISSO-publicatie 55 ‘Leidingwaterinstallaties’ en leden van UNETO-VNI. De softwaretools, ontwikkeld rondom het dimensioneren van leidingen en apparaten voor leidingwaterinstallaties, versnellen in hoge mate het ontwerpproces

Met de rekentool LCC Luchtfilters berekent u de life cycle costing van luchtfilters. In combinatie met ISSO-publicatie 27 komt u te weten of vervanging van de luchtfilter nodig is.

en de (ontwerp)berekeningen in het offertestadium. De resultaten kunt u uitprinten, toevoegen aan de begroting en opnemen in uw projectadministratie. Het zijn tools voor onder meer:

• het bepalen van de inhoud en het vermogen van warmtapwatertoestellen • het bepalen van de noodzaak voor drukverhoging • het zoneren van strangen voor drinkwatertoevoer in hoogbouw • het bepalen van het warmteverlies van circulatieleidingen, al dan niet geïsoleerd • het berekenen van de maximum moment volumestroom • het berekenen van de lengte van expansiebenen in lei-

Voor het vervangen van luchtfilters taxeert u verschillende aspecten. De financiële rekenvoorbeelden in de softwaretool gaan uit van een maximale benutting van de standtijd. De andere aspecten waarop u controleert staan in ISSOpublicatie 27 ‘Kwaliteitseisen luchtfilters voor ventilatiesystemen en luchtreinigers’. Deze uitgave is geschikt voor:

publicatie

adviseurs K L E I N TJ E

Installateur

Adviseur

Op het gebied van:

Energie & milieu

Woningen

Utiliteit

Industrie

Hoe verkrijgbaar? ISBN 978-90-5044-256-5

omslag U&R.indd 1

U - E N R c- WA A R D E N , VA N B O U W K U N D I G E CO N S T R U C T I E S

luchtbehandeling Verwarming

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

Op het gebied van:

woningen

ISBN 978-90-5044-253-4

facility managers gebouweigenaren

KLEINTJE

utiliteit

U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies HERZIENE UITGAVE

2014

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

installateurs

KWALITEITSEISEN LUCHTFILTERS VOOR VENTILATIESYSTEMEN EN LUCHTREINIGERS

Doelgroep van dit kleintje is:

27

dingsystemen.

U vindt de hulpmiddelen in de toolshop van www.isso-digitaal.nl en via het LedenNet van UNETO-VNI. De tools zijn mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van UNETO-VNI. KWALITEITSEISEN LUCHTFILTERS VOOR VENTILATIESYSTEMEN EN LUCHTREINIGERS

28-04-14 11:43

Heeft u de ISSO-publicaties 27, 55 of ISSO-Kleintje ‘U- en Rc-waarden’ in bezit, dan krijgt u een mail met een link naar de tool. U krijgt ook toegang tot de tools door het scannen van de omslagen met de Layarapp, gratis te downloaden via de App Store en Google Play. 16

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe

ISSO-kleintje Riolering houvast in regelgeving

De doelgroepen van dit kleintje zijn:

telijk rioolstelsel). Daarnaast zijn diverse afbeelInstallateur

Adviseur

afvoerleidingen opgenomen.

Op het gebied van:

Hoe verkrijgbaar?

Water & Gas

Woningen

Utiliteit

Het boekje is in te zien en te bestellen via de Het handzame boekje voor de werkvloer heeft betrekking

winkel op www.isso.nl. De digitale versie is met

op de realisatie van nieuwe en uitbreiding van bestaande

een abonnement te raadplegen op www.isso-

riolering in en rondom woningen, woongebouwen en kleine

digitaal.nl.

K L E I N T J E R I O L E R I N G - 2 0 14

dingen en schema’s en montagerichtlijnen voor

utiliteitsbouw. Bij riolering gaat het in de eerste plaats om de afvoer van huishoudelijk afvalwater en het transporteren hiervan naar het gemeenteriool. De afvoer van hemelwater

KennisKaarten

is een extra functie van riolering. De gebouweigenaar is als

Over het onderwerp riolering zijn ook

eerste verantwoordelijk voor de opvang van hemelwater, is

gratis KennisKaarten verschenen, waaronder:

ISBN: 978-90-5044-258-9

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

Wat schrijft NEN 3216 ons voor? Met het compacte ISSO-kleintje Riolering bent u snel wegwijs in de hoeveelheid aan voorschriften en uitvoeringsrichtlijnen voor het ontwerp en de aanleg van binnenriolering.

KLEINTJE

Riolering HERZIENE UITGAVE 2014

• 49 ‘Riolering geluidsarm ontwerpen’ • 55 ‘Verstopping in riolering zoeken en verhelpen’ • 56 ‘Stankoverlast in riolering zoeken en verhelpen’

één van de nieuwe regelgevingen.

Aan de hand van illustraties Het vernieuwde ISSO-kleintje behandelt Bouwbesluit 2012,

U kunt de kaarten (te vinden op nummer of titel)

diverse NEN-normen en de algemene zaken rondom riole-

raadplegen op www.isso-kenniskaarten.nl.

ring (opbouw, gebouwen terreinriolering en het gemeen-

Publicatie over luchtgordijnen:

Essentieel gereedschap voor een goede werking Een luchtgordijn bij de ingang is vaak de enige optie voor bijvoorbeeld winkels, openbare ruimten en industriële gebouwen. Met ISSOpublicatie 110 ‘Luchtgordijnen, kwaliteitseisen voor ontwerp, uitvoering, beheer en onderhoud’ kan de juiste werking van luchtgordijnen goed worden geborgd.

goede afweging worden gemaakt of een luchtgordijn wel een passende oplossing is. Daarvoor geeft de publicatie diverse toepassingsmogelijkheden en randvoorwaarden.

Hoe verkrijgbaar? Het boek is in te zien en voor € 105,- (excl. verzend-


In de praktijk blijkt een luchtgordijn niet altijd naar behoren

via de winkel op www.isso.

adviseur

nl. De digitale versie is met

Op het gebied van:

er ook klachten over geluid of tocht. Dat komt meestal door

een abonnement te raadple-

fouten in het ontwerp of bij de installatie. ISSO-publicatie 110 verwarming

utiliteit

gen op www.isso-digitaal.nl.

voorkomt dit. Met name installateurs en adviseurs zijn zeer geholpen met de publicatie. De publicatie is mede

Van A tot Z

mogelijk gemaakt met

ISSO-publicatie 110 beschrijft de geldende normen en ont-

financiële steun en in samen-

werpmethoden voor luchtgordijnen. Het praktijkgerichte

werking van UNETO-VNI,

handboek gaat over het hele proces rond het ontwerpen,

OTIB, Stichting Promotie

beheren en onderhouden van diverse luchtgordijnen. Dat

Installatietechniek en leve-

wordt onder meer gedaan met een Programma van Eisen

ranciers van luchtgordijnen

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

en verschillende praktijkgerichte methodieken. Aan de hand

verenigd in de branche

van het boek kan in de initiatieffase (programmafase) een

vereniging FME-VLA.

ISBN: 978-90-5044-262-6

Publi. cover 110.indd 1-2

publicatie


te werken en kan de energiebesparing tegenvallen. Soms zijn

LUCHTGORDIJNEN

kosten en btw) te bestellen installateur

110

Comfortluchtgordijnen, industriële luchtgordijnen en luchtgordijnen voor koelen vrieshuizen

LUCHTGORDIJNEN

28-10-14 15:13

17


Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgav

Prestatie-eisen binnenklimaat voor kantoren, ziekenhuizen en scholen

• wat veroorzaakt klachten over droge lucht? • vanaf welk geluidniveau (installatiegeluid) ervaren we geluidhinder? • wat zijn de belangrijkste parameters om te meten bij een

Wat u behoort u te weten over binnenklimaat wordt gepresenteerd in het praktische ISSOkleintje ‘Binnenklimaat’. Met het kleintje legt u de prestatie-eisen voor het binnenkli-

opleveringscontrole (commissioning)?

maat vast van onder meer kantoren, ziekenhuizen en scholen.

Kijk voor meer informatie en een inkijkexemplaar op

Aan de orde komen ook de relatie tussen binnenklimaat en

www.isso.nl.

gebruikerservaringen. U krijgt antwoorden op vragen zoals:

• hoe bepaal je welk binnenklimaateisen nodig zijn? • wat is de juiste ontwerptemperatuur voor een school, kantoor, verpleeghuis et cetera? • wat is een aanvaardbare binnentemperatuur bij extreem

Hoe verkrijgbaar? ISSO-kleintje ‘Binnenklimaat’ is voor € 50,- (excl. btw) te bestellen via de winkel op www.isso.nl.

weer?

Controle binnenklimaat gebouw Voor adviseurs en vastgoedbeheerders

Het is hoog zomer. Binnen lopen de temperaturen flink op. Ligt dat aan de installatie of is er een andere oorzaak? U komt het te weten met de vernieuwde ISSO-publicatie 74 ‘Thermische behaaglijkheid’. Een slecht binnenklimaat wordt vaak genoemd als oorzaak van onder meer gezondheidsklachten. Maar wanneer is de temperatuur in een gebouw gezond en aangenaam? Mensen die een ruimte behaaglijk vinden, verwijzen meestal naar de temperatuur en daarmee naar de installatie. Toch bepaalt niet alleen de installatie of het warm of koud is. Ook een koude vloer of luchtbeweging is van invloed. Zo kan een briesje in de zomer verfrissend zijn, maar in de winter aan-

richtlijnen voor het thermische binnenklimaat. Zo wordt bij

voelen als onaangename tocht.

warm weer enigszins hogere binnentemperaturen als comfortabeler ervaren dan die bij een thermische neutrale situ-

Moderne meetmethode

atie. Ook kunnen we nu een indicatie geven van het thermi-

Met publicatie 74 kunt u achterhalen of de installatie naar

sche binnenklimaat met eenvoudige rekenregels. De uitgave

behoren werkt. De praktijkgerichte handleiding vermeldt

is een standaard voor adviseurs en vastgoedbeheerders.

adaptieve grenswaarden. Daarmee controleert u het binnenklimaat van een gebouw. Sinds 2004, het eerste verschij-

Hoe verkrijgbaar?

ningsjaar van de publicatie, hebben we nieuwe inzichten en

Het boek is in te zien en te bestellen via de winkel op www. isso.nl. De digitale versie is met een abonnement te raadple-

Lezersoproep

gen op www.isso-digitaal.nl.

Wat vindt u van publicatie 74 en Kleintje Binnenklimaat? We horen het graag van u! Uw mening publiceren we in communicatie-uitingen van ISSO, bijvoorbeeld in de ISSO Info. Als tegenprestatie krijgt u een gratis exemplaar van publicatie 74 en het Kleintje. Stuur een mail naar [email protected] voor deelname. We zoeken maximaal vijf kandidaten!

De herziening van deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB), UNETO-VNI, de stichting Promotie Installatietechniek (PIT) en het ministerie van BZK. 18

ven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe

ISSO-publicatie 55.3

Toepassing van regelgeving voor legionellapreventie in koeltorens ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in koeltorens’ is herzien vanwege nieuwe inzichten en ervaringen met het legionellaveilig beheren van klimaatinstallaties en proceswaterinstallaties. Ook nieuwe weten regelgevingen in de wet Milieubeheer vroegen om mutaties.

De herziening van deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB).


adviseurs

gebouweigenaren

Praktische richtlijnOp het gebied van: Publicatie 55.3 vertaalt de regels in het Activiteitenbesluit en het Arbobesluit naar praktijkrichtlijnen voor het opstelwater

luchtbehandeling

utiliteit

len (met een algemeen model) van een risicoanalyse en een beheersplan legionellapreventie. Bij de herziening is het model vereenvoudigd. Ook geeft deze richtlijn meer aandacht aan de organisatorische inpassing van de beheersmaatregelen in de bedrijfsvoering. De titel van de vorige editie ‘Legionellapreventie in koeltorens’ is veranderd in ‘Legionellapreventie in koeltorens en bevochtigingsinstallaties’.

Voor wie? ISSO-publicatie 55.3 is een belangrijk hulpmiddel voor u als waterbehandelingsbedrijf, adviseur, installateur, manager Opleidings- en

installatiebeheer en toezichthouder. U gebruikt de richtlijn ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

voor het toepassen van de legionellaregelgeving op het ontISBN 978-90-5044-263-3

werp, beheer en onderhoud van natte koeltorens, hybride koelers en luchtbevochtigingssystemen als onderdeel

publicatie

55.3


L E G I O N E L L A P R E V E N T I E I N KO E LT O R E N S E N L U C H T B E V O C H T I G E R S

installateurs

herziene versie 2014 Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers

Publi. cover 55.3.indd 1-2

11-11-14 14:39

van een klimaatinstallatie in utiliteitsgebouwen.

Hoe verkrijgbaar? Het boek is in te zien en voor € 90,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op www.isso-digitaal.nl.

ISSO organiseert eind november een congres over dit onderwerp. Aan de orde komt: • Hoe werkt het beheer van koeltorens in de praktijk? • Welke soorten legionella zitten in koeltorens wereldwijd en hoe gevaarlijk zijn ze? • Wat is de effectiviteit van waterbehandelingstechnieken in koeltoreninstallaties? • Zijn natte hybridekoelers zonder aerosolvorming het ei van Columbus? • Zijn luchtwassers en scrubbers legionellaveilig? Meer informatie vindt u op www.isso.nl

Incompany trainingen over technische onderwerpen Over alle onderwerpen in de (nieuw) uitgegeven publicaties van ISSO kunnen onze projectcoördinatoren op uw locatie een instructie verzorgen.

19


uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Handboek over ketels gestookt met biomassa

De belangstelling voor biomassagestookte ketels voor warmtelevering neemt de laatste jaren sterk toe onder invloed van de stijgende prijzen van aardgas en de wens om de energievoorziening te verduurzamen. Het nwieuwe handboek ‘Biomassaverbrandingsinstallaties’ beschrijft de basiskennis die nodig is om een goed functionerende biomassaverbrandingsinstallatie te realiseren en te beheren.

duurzame warmte in 2012, wordt het marktpotentieel verder uitgebreid.

Situatieschets Het belang van een goed ontworpen en aangelegde biomassaverbrandingsinstallatie wordt al jaren onderkend door de markt. Vooral de laatste vijf tot tien jaar zijn er veel nieuwe leveranciers van biomassa gestookte ketels ten tonele verschenen met slechts beperkte ervaring. De techniek van biomassa gestookte ketels kan als uitontwikkeld worden

Biomassaverbrandingsinstallaties zijn onder te verdelen

beschouwd. Maar vooral door de beperkte ervaring en

in houtgestookte sfeertoestellen (haarden en kachels) en

kennis bij nieuwe spelers, worden fouten gemaakt in de

biomassa gestookte ketels. De biomassa gestookte ketels

dimensionering van de installatie, de keuze van verschillende

worden vooral gebruikt voor de levering van warm water in

systeemcomponenten en de uitvoeringswijze. Dit heeft niet

grotere gebouwen. Tot dusver worden biomassa gestookte

alleen gevolgen voor de veiligheid. Het kan de biomassa-

ketels vooral toegepast bij sectoren met een grote, relatief

installaties ook een slecht imago geven en verdere marktin-

constante warmtevraag (bijvoorbeeld zwembaden) en in

troductie belemmeren.

situaties waar biomassabrandstof relatief goedkoop kan worden ingekocht (bijvoorbeeld bij de houtverwerkende indu-

Handboek

strie). Door een toenemende belangstelling voor duurzame

Het handboek zal als basis dienen voor de cursus, opleidings-

energie is ook de populariteit van biomassa gestookte ketels

materiaal, examens en de BRL6000-22. Op basis van de BRL

gestegen. Hierdoor is het aantal biomassa gestookte ketels

kunnen bedrijven zich laten certificeren voor het aanleggen

de afgelopen vijf jaar verdubbeld van ongeveer 1.000 naar

van biomassa-installaties. Al deze kennisproducten zijn begin

zo’n 2.000 installaties. Na de introductie van een SDE-tarief

2015 gereed.

(SDE staat voor Stimulering Duurzame Energieproductie) op

20

ISSO -Kennispartners aan het woord

KENNISPARTNER

ISSO -Kennispartners aan het woord

‘We willen continu up-to-date zijn’

‘Transparantie en kwaliteit; dat is de sleutel van onze ontwerpsoftware,’ zegt Gijs Willem Sloof, directeur Stabiplan. Als ISSOKennispartner doet het bedrijf daar nog een schepje bovenop. Sloof: ‘We willen continu up-to-date zijn en dat kunnen we als Kennispartner extra borgen.’

tot en met het beheerproces. We passen de ISSO-publicaties toe bij alles wat te maken heeft met de berekeningen van leidingsystemen. De engineer kan daarmee zijn berekeningen zichtbaar maken in zijn 3D-ontwerp.’

Wisselwerking tussen regels en praktijk ‘ISSO is een goede club: daar willen we graag mee samenwerken,’ vervolgt Sloof. ‘Het is handig voor ons en daarmee

Softwarebedrijf Stabiplan bouwt en distribueert software

ook voor de markt. Stabiplan wil continu up-to-date zijn

voor alle gebouwgebonden installaties. Het bedrijf is toon-

en dat kunnen we als Kennispartner extra borgen.

aangevend in Nederland en België. ‘In 2015 bouwt Stabiplan

Voor de toepasbaarheid van onze software zoeken

vijfentwintig jaar software,’ zegt Sloof. ‘Al die jaren gebrui-

we alle grenzen op. Als Kennispartner kunnen we

ken we daar ISSO-publicaties bij. Zo willen we over ISSO-

al in een vroeg stadium toetsen of de ISSO-

publicaties 17, 55 en 24 alles weten: die hebben rechtstreeks

publicaties zijn om te zetten in software.

gevolgen voor onze software.’

De praktijk is immers weerbarstiger dan de papieren norm. Onze klanten en die

Berekeningen van leidingsystemen

van ISSO worden gevraagd om te vol-

Sloof: ‘Onze software, die Stabicad heet, is BIM-gerelateerd.

doen aan bepaalde normen en regels.

Het principe van BIM bestond al eerder dan de naam en pas-

Die moeten we dan ook eenduidig en

sen we al toe vanaf het vroegste stadium. We maken grafisch

correct aan kunnen bieden. Zo draagt

software voor het modelleren van installaties in een gebouw.

de samenwerking bij aan de transpa-

De software koppelt 3D componenten aan informatie die

rantie van onze producten en kwaliteit

gebruikt kan worden voor de hele flow vanaf het ontwerp

van installaties in Nederland.’

‘ISSO geeft ons een meerwaarde van 1 plus 1 = 3’ 1 plus 1 = 3

Dosign Engineering laat ISSO een opleidingsprogramma ontwikkelen voor jonge technici. ‘We zijn positief verrast over de enorme hoeveelheid kennis bij ISSO,’ aldus commercieel directeur Ramón Feuth.

Feuth: ‘Op onze zoektocht naar installatietechnische kennis kwamen we al snel uit bij ISSO. We vinden bij ISSO een onuitputtelijke bron van kennis en informatie over installaties: alles wat we nodig hebben aan installatietechnische kennis is hier te vinden. Daar ben ik van onder de indruk. Daarbij kan ISSO een praktijkgerichte opleiding ontwik-

Dosign Engineering detacheert

kelen en ook de leerkrachten leveren. Dat is

ruim zeshonderd engineers en

een meerwaarde van 1 plus 1 = 3.’

ingenieurs wereldwijd. Het zijn HBO-ers en WO-ers in uiteenlopende technische disciplines.

Leerwerkopleiding

Hun kennis wordt op peil gehouden met coaching, interne

Het opleidingsprogramma Installatietechniek van Dosign

opleidingen en leerwerktrajecten. Aan deze opleidings-

Engineering maakt onderdeel uit van een volwaardige HBO-

programma’s ontbrak nog de discipline installatietechniek.

techniekopleiding aan de Haagse Hogeschool in Delft en

Feuth: ‘De reguliere opleidingen voor technici besteden

Avans Hogeschool in Breda. Kijk op www.in4jaaringenieur.nl

beperkte aandacht aan specialismen, zoals installatietech-

voor meer informatie.

niek. Door studenten op te leiden met specifieke theoretische en praktische kennis, krijg je de ideale werknemer.’ 21


de Kennispartners

nieuws van de Kennispartners


nieuws van de Kennis

Kennispartner Dosign en Stabiplan hebben de samenwerking met ISSO bezegeld als Kennispartner. ISSO-Kennispartners zijn een verzameling bedrijven die kennis met ISSO en elkaar delen en op die manier zichzelf versterken. De kennispartner mag de naam ISSO gebruiken als kwaliteitsaanduiding voor zijn bedrijf. Het basispakket aan promotiemiddelen kan worden aangevuld met modules op maat, zoals het opleidingsprogramma voor Dosign. Kijk voor meer informatie op www.isso.nl onder ISSO/Partners of neem vrijblijvend contact op met Anneli van Kleven-Pijpers via [email protected] of 010-206 59 41. Onze

K e n n i s pa r t n e r s

Hydroscope werkt aan aansluiting met BIM Als legionella-adviseur stelt Hydroscope jaarlijks honderden legionellabeheerplannen op. Goed beheer van de drinkwaterinstallatie is cruciaal in het voorkomen van legionellagroei, weten we uit ervaring. Hydroscope werkt aan een beheerhistorie op topniveau.

RFID-chip digitaal zijn op te vragen. Op deze manier wil Hydroscope een oplossing bieden voor de praktijk. Zo blijkt dat logboeken vaak met de hand of in een spreadsheet worden bijgehouden: dit kost gebouwbeheerders onnodig veel tijd. Daarbij worden deze data nauwelijks geanalyseerd, zodat een legionellaprobleem alsnog niet tijdig wordt gesignaleerd.

Aansluiten op BIM Ook zouden gebruikers in een 3D-tekening van een gebouw het temperatuurverloop en de knelpunten van de installatie willen zien. Overschrijdt de temperatuur de normwaarde of wordt er gedurende een periode geen verbruik geregi-

Met watertotaalbeheer loopt Hydroscope voorop in digitale

streerd, dan wordt alarm gegeven. Visueel moet duidelijk

registratie van beheergegevens. Momenteel ontwikkelt

worden of het probleem voor een groot deel van de installa-

Hydroscope een beheerhistorie waarop het tappuntniveau te

tie geldt of lokaal is. Uiteindelijk wil Hydroscope ook aanslui-

zien is. Neem bijvoorbeeld een hoog-laag-bad. Het zou han-

ten op BIM. Ideeën en hulp voor betere aansluiting op BIM

dig zijn wanneer we in één oogopslag zien:

zijn welkom.

• • welke temperaturen gemeten zijn • wat de analyseresultaten van legionellamonsters zijn • of de toestelbeveiliging naar behoren werkt. wanneer deze is gespoeld

U kunt Hydroscope mailen via [email protected].

De historie moet door het scannen van een barcode of

22

spartners




Berekenen in BIM met Stabicad Goed ontwerpen bekent dat ook de berekeningen van de installatie kloppen. De MEP-software van Stabicad ondersteunt de (BIM-) workflow van concept tot detail met de gewenste informatiegraad op ieder moment voor adviseur, installateur en gebouwbeheerder. De software Stabicad werkt volgens BIM. BIM maakt het eenvoudiger om bouwprojecten te realiseren en bedrijfsdoelen te behalen. Vanuit het intelligente 3D-model komen communicatie en informatie samen om de juiste beslissingen te nemen in zowel de ontwerp-, bouw- als

• luchtkanalen (volgens ISSO 17 ‘Kwaliteitseisen voor lucht-

beheerfase. Deze manier van samenwerken is niet meer

kanaalsystemen in woningen utiliteitsbouw’ en ISSO 24

weg te denken en geeft veel inzicht in het project voor alle

‘Installatiegeluid’)

betrokkenen. Het actief delen van kennis en informatie

• gasleidingen (volgens NEN 1078/2078) • tapwater, inclusief circulatieleidingen (volgens NEN 1006 en ISSO 55 ‘Leidingwaterinstallaties’) • centrale verwarming en koelleidingen (volgens ISSO 18 ‘Leidingnetberekening’) • sprinklerleidingen (volgens EN 12845).

wordt in steeds meer projecten dan ook de standaard. Zo geeft BIM weer wat het eindproduct wordt voordat de bouw daadwerkelijk start.

Goed ontwerpen = berekenen Standaard biedt Stabicad een groot scala aan snelle berekeningen om de juiste onderdelen te selecteren (bijvoorbeeld

De berekeningen geven direct inzicht in de beste ontwerp-

radiatoren selectie / afgifte, schuifje berekening voor lucht-

keuzes. De uitgebreide rapportages zijn als document op te

kanalen en verdeling sprinklerkoppen aan de hand van de

slaan en in te dienen bij een keurende instantie. Zo kan de

voorgeschreven juiste klasse). Naast de standaardopties voor

installateur later altijd aantonen op welke berekeningen het

vuistregelberekeningen heeft Stabicad geïntegreerde bere-

ontwerp is gebaseerd. Kijk voor meer

keningen volgens de norm voor het doorrekenen van:

informatie op www.stabiplan.com.

Ventilatietrainingen van Rensa trainingen voor de installatiebranche

Samen met InstallatieWerk Nederland en verschillende ROC’s werkt groothandel Rensa aan een training op het gebied van ventilatie. De lesstof is gebaseerd op ISSO-publicaties.

De lesstof is gebaseerd op ISSO-publicaties en behandelt daarnaast volop de technische productkenmerken voor het maken van juiste materiaalselecties. Voor correcte en relevante kenmerken van de producten werkt Rensa

Rensa, één van de grotere aanbieders op de Nederlandse

nauw samen met ETIM, 2BA en fabrikanten. De Vereniging

markt van producten op het gebied van verwarming en

Leveranciers Luchttechnische Apparatuur (VLA) controleert

ventilatie, ontwikkelt trainingsmodules in samenwerking met

de lesstof op de juiste kennis van zaken. Rensa wil de lesstof

leveranciers. De trainingen zijn onder meer bedoeld voor de

ook laten aansluiten bij bestaande leergangen en examens

medewerkers van Rensa, die continu worden bijgeschoold

over ventilaties. Daarvoor heeft de organisatie samenwer-

over de toepassingen van (nieuwe) producten. Uit een inven-

king gezocht met ISSO. Het gesprek over de invulling van

tarisatie van BuildUpSkills blijkt dat het trainingsmateriaal

deze samenwerking is gaande. Wordt vervolgd!

ook een bijdrage kan leveren aan de algemene kennisopbouw binnen de installatiebranche. Rensa, die als groothandel en centrale positie inneemt, ziet hierin een rol voor zichzelf en start in 2015 met externe installatietrainingen. 23


de Kennispartners



nieuws van de Kennis

Iedereen gaat BIMMEN Voor de installatietak is Van der Sluis Technische Bedrijven in 2010 gestart met BIM. Sindsdien zijn al meer dan 120 projecten ‘gebimd’. Volgens Van der Sluis neemt dat aantal alleen nog maar toe.

Bedrijven. Dat doet bedrijf door efficiënt en intensief samen

Een snelle afronding van projecten, met een betere kwaliteit,

Omslag in denken

tegen lagere kosten en met een tevreden klant als resultaat.

De voordelen van deze redelijk nieuwe werkmethodieken

Dat is het streven bij elk project van Van der Sluis Technische

zijn alom bekend. Toch hebben nog lang niet alle bedrijven

te werken met alle andere betrokken partijen, het liefst al in een vroeg stadium van een project. Van der Sluis werkt volgens Co-makership, Ketenintegratie, LEAN-bouwen of in een BIM.

de omslag in hun denken werkwijze gemaakt. Van der Sluis is een voorloper op dit gebied. Een groot aantal projecten waarbij volgens nieuwe werkmethodieken is gebouwd, is inmiddels afgerond. Ze vormen het bewijs dat transparantie, openheid en samenwerking leiden tot efficiënt werken en een succesvol verloop van elk project.

BIM Volgens Van der Sluis is er geen weg meer terug en gaat iedereen straks BIMMEN. De bouw gaat van 2-D, 3-D tekeningen, via 3-D modelleren en optimaal samenwerken (BIM) naar integraal bouwen en installeren. Kijk voor meer informatie op www.vd-sluis.nl.

Nieuwe functionaliteit in BINK-software Na het uitkomen van de vernieuwde BINK 9-versie, is nu ook de BINK node editor beschikbaar. Dit is een praktische en overzichtelijke functionaliteit waarmee systemen aan een gebouw worden gekoppeld.

TA Hydronics heet nu Sinds 15 oktober 2014 is de naam TA Hydronics gewijzigd in IMI Hydronic Engineering. Op de website, verpakkingen en technische documentatie wordt een nieuwe huisstijl doorgevoerd. Het is een uiting van veranderingen binnen het bedrijf en een versterking van de identiteit van de groep.

Met de omgeving van BINK 9 kan de gebruiker onder meer berekeningen maken van EPG, Warmteverlies en Koellast & Temperatuuroverschrijding (TO). Voor al deze berekeningen is slechts eenmalig invoer van gegevens nodig. Handig dus. Ook de node editor is hierbij te gebruiken. Invoer kan handmatig of door inlezen op 2D- en 3D-niveau met behulp van BINK Builder.

In één oogopslag De node editor maakt het gemakkelijk om installaties, interne lasten, toeslagen en gebouwen aan elkaar te koppelen. Het koppelen van systemen gaat eenvoudig door ze naar installatieconfiguraties te slepen. Hierdoor ziet u als gebruiker in één oogopslag hoe verwarmings-, klimatiserings- en ventilatiesystemen zijn geconfigureerd. Kijk op www.binksoftware.nl/nl/bink-node-editor voor een instructiefilm. De nieuwe merkbeelden

24

spartners




DEKRA erkend instituut voor afgifte certificaten WKO-installaties Grote afname certificaten

Per 1 oktober 2014 moeten alle adviseurs en installateurs die werken met Warmte Koude Opslag-installaties een BRL6000-21-certificaat kunnen overleggen. Het certificaat wordt afgegeven door Kennisorganisatie DEKRA.

‘We hebben het behoorlijk druk,’ zegt Eric Evers, accountmanager bij DEKRA. ‘Adviseurs en installateurs op dit vakgebied moeten immers beschikken over zo’n certificaat. Daarbij zijn wij een van de eerste organisaties die de certificaten mag toekennen. We hebben tijdig ons personeel bijgeschoold en

De wettelijk verplichte certificaten dragen bij aan veilige en ren-

onze capaciteit uitgebreid, zodat we de vraag aankunnen.

dabele installaties. Door de nieuwe maatregel is het eenvoudi-

DEKRA heeft al tientallen certificaten afgegeven.’

ger om toezicht te houden op WKO-installaties, de kwaliteit van het ontwerp en de installatie zelf. Ook wordt het onderhoud beter bewaakt en geborgd. Dit is zeker belangrijk gezien de

Vabi Elements 1.6 vergelijkt varianten

groei van de markt voor warmtepompen tussen nu en 2020 met 10,6% (bron: Global Heat Pump Market Report 2014).

De intelligente beslismodellen van Vabi Software geven bijzondere integrale inzichten in gebouwprestaties en concepten voor de ontwerpfase. Een voorbeeld hiervan is Vabi Elements. Van deze software is een nieuwe versie verschenen.

Bovengrondse deel van bodemenergiesystemen DEKRA controleert of adviseurs en installateur procedures en processen uitvoeren conform BRL6000 deel 21 ‘ontwerpen, installeren en beheren van warmtepompsystemen (bovengrondse deel van bodemenergiesystemen). De richtlijn is één van de Europese maatregelen in ‘renewable energy systems’. Wordt aan de eisen voldaan, dan krijgt de professional een

Met de ontwerpsoftware Vabi Elements krijgt de gebruiker

certificaat.

tekstuele én visuele resultaten gepresenteerd. Zo is op de afbeelding een warmteverliesberekening te zien.

IMI Hydronic Engineering Voorbeeld De productmerken Pneumatex, TA en Heimeier blijven de

warmteverlies-

kern van onze strategie,’ zegt Gerrit van Doorn, Managing

berekening met

Director. ‘Zij vertegenwoordigen onze kerncompetenties

Vabi Elements

Pressurisation & Water Quality, Balancing & Control en Thermostatic Control. IMI Hydronic Engineering continu-

Met de nieuwe versie Vabi Elements 1.6 zijn varianten te

eert haar missie van innovatie en ontwikkeling van great

vergelijken. Zo kan de gebruiker binnen een project de

solutions. Zo kunnen we onze cliënten nog beter onder-

belastingduurkromme of daguitvoergrafieken naast elkaar

steunen bij het optimaliseren van heating, ventilation &

vergelijken met verschillende ontwerpcriteria. Dit helpt

air conditioning systemen met producten en diensten die

om helder de dialoog aan te gaan met de opdrachtgever.

bijdragen aan een comfortabel binnenklimaat tegen zo

De koppelingen met Office en CAD-pakketten maakt Vabi

laag mogelijke energiekosten.’

Elements 1.6 tot een integrale oplossing voor ontwerpbeslissingen van gebouwen.

Focus op debietregelingen Sinds januari 2014 heeft Mark Selway, de nieuwe CEO van

Kernactiviteiten Vabi

IMI Plc. (een FTSE 100 bedrijf, genoteerd aan de London

Vabi Software levert sinds 1972 beslismodellen voor de vast-

Stock Exchange) een nieuw tijdperk in de ontwikkeling

goedsector. Het softwarebedrijf ondersteunt meer dan 2.000

van de groep geïntroduceerd. De focus ligt op de verdere

bedrijven op het gebied van installatietechniek, bouwfysica

ontwikkeling van IMI en haar divisies tot een ‘great engi-

en energie-advies. Vabi stuurt op gebouwen die leefbaar

neering company’. Voor IMI Hydronic Engineering is er

zijn, comfortabel, veilig, productief, duurzaam, energiezui-

een duidelijke focus op debietregelingen.

nig en daarmee beter verhuurbaar en waardevast. Hierdoor

Meer informatie staat op www.imi-hydronic.com/nl.

ontstaat een hoger rendement voor de gebouweigenaar en reële lasten voor de eindgebruiker. Meer weten over Vabi en hun software? Kijk op www.vabi.nl of neem contact op via [email protected]. 25


EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015

Voldoet u aan de wettelijke voorschriften? Volg deze instructiebijeenkomsten. En u weet het zeker.

Instructies legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers Voorjaar 2015 Verdiep en verbreed uw kennis over legionellapreventie en laat u instrueren door een specialist op dit gebied. De instructies geven u direct handvatten voor de dagelijkse praktijk.

Instructie legionellapreventie in koeltorens algemeen (één dag)

Instructie risico-analist (twee dagen)

In het ochtendprogramma krijgt u informatie over legionel-

Heeft u de algemene instructie gevolgd, dan heeft u daar-

laveilig en milieuverantwoord beheer binnen de wettelijke

mee de basis gelegd voor de functie risico-analist. Daarin

voorschriften van koeltorens en luchtbevochtigers anno

kunt u zich met deze instructie bekwamen.

2015. ’s Middag wordt een samenvatting gegeven van

Onderwerpen

alle aanpassingen in de vernieuwde ISSO-publicatie 55.3

• Schouwen van een koeltorensysteem op locatie. • Interview met beheerder en legionella-eindverantwoordelijke op locatie. • Opstellen van een risicoanalyse en een beheersplan. • Implementatie van logboek en beheersplan in de klantorganisatie. • Onder begeleiding uitwerken van een beheersplan: uw

‘Legionellapreventie in koeltorens’.

Ochtendprogramma

• Opbouw en werking natte koeltorens en hybride koelers. • Waterkwaliteit, legionella en waterchemie. • Incidenten en casehistorie. • Wetgeving, richtlijnen (Wet milieubeheer en Arbo). • Waterbehandeling. • Beheer en onderhoud van koeltoreninstallaties.

beheersplan wordt klassikaal besproken.

Voor wie?

Middagprogramma

De cursus levert praktijkgerichte informatie op voor risico-

• Risicoanalyse, beheersmaatregelen en calamiteitenplan, conform ISSO-55.3 (herziene versie 2014). • Organisatie van het beheer, conform RACI-model. • Model risicoanalyse en beheersplan (herziene versie 2014). • Toezicht op beheer, meldingsplicht en overschrijdingen

analisten en medewerkers van waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus.

Uw investering De deelnameprijs bedraagt p.p. € 965,- (excl. btw, incl. maal-

(stand van zaken 2015).

tijd en een hand-out op basis van ISSO-publicaties 55.3, het model risicoanalyse en een beheersplan voor natte koelto-

Voor wie?

rens).

De cursus levert praktijkgerichte informatie op voor waterbehandelingsbedrijf, adviseur, installateur, manager installatiebeheer en toezichthouder. Heeft u al eerder een ISSO-instructie over legionellapreventie in

Waar en wanneer

koeltorens gevolgd, dan kunt u - tegen geredu-

Bij voldoende belangstelling willen we de instructies gaan geven in

ceerd tarief - inhaken bij het middagprogramma.

Noord-, Zuid- en West-Nederland in het voorjaar van 2015. Nadere

Uw kennis is dan weer up-to-date.

informatie (over onder meer de datum) ontvangt u na aanmelding.

Uw investering

Inschrijven

De deelnameprijs bedraagt p.p. € 395,- (excl.

Maak uw belangstelling kenbaar via het inschrijfformulier op

btw, incl. maaltijd en een hand-out op basis

www.isso.nl onder Kennisbijeenkomsten/agenda of schrijf een mail

van ISSO-publicaties 55.3 ‘Legionellapreventie

naar [email protected].

in koeltorens’). 26

EDUCATIE

EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015

EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015

EDUCATIE 2015

EDUCATIE

Instructie (legionella)veilige leidingwaterinstallaties Voorjaar 2015 Hoe kunt u veilige leidingwaterinstallaties realiseren én in stand houden? Daarover geeft ISSO een praktijkgerichte basisinstructie van één dag. Inhoud van de instructie zijn de richtlijnen en voorschriften van het Drinkwaterbesluit en de laatste Waterwerkbladen (WB’s) uit 2014. Ook worden relevante zaken uit de nieuwe NEN 1006 (ontwerpversie) behandeld. Speciale aandacht krijgt legionellapreventie en het beveiligen van leidingwaterinstallaties tegen terugstroming vanuit (gevaarlijke) toestellen. De onderwerpen worden toegelicht met praktijkgevallen en praktijkgerichte oefeningen. Hulpmiddelen daarbij zijn de checklist hotspots, ISSO-kleintje Legionellapreventie en de

• Beveiliging tegen terugstroming (volgens WB 3.8 en 4.4B):

website www.infodwi.nl. De instructie geeft veel ruimte voor

•

Onderwerpen

- onderhoud en testen terugstroombeveiligingen.

Praktijksituaties.

• Inleiding en wettelijke voorschriften, zorgplicht, nieuwe NEN 1006 en technische richtlijnen. • Toezicht door overheid en drinkwaterbedrijven. • Legionellapreventie:

- soorten en keuzes terugstroombeveiligingen.

het beantwoorden van (uw) vragen uit de praktijk.

Voor wie? De instructie levert praktijkgerichte informatie op voor onder meer installatie- en onderhoudsbedrijven en woningcorpo-

- uitgangspunten voor legionellaveilig ontwerpen, aan-

raties.

leggen en beheer in woningen en utiliteit

- toepassen van alternatieve technieken

Uw investering

- checklist hotspots in leidingwaterinstallaties

De deelnameprijs bedraagt p.p. € 255,- (excl. btw, incl. maal-

- praktijksituaties.

tijd en een hand-out).

CITO-examens duurzame technieken Al enige jaren werkt ISSO samen met CITO Instituut voor Toetsontwikkeling. Zo is de inhoud van een groot deel van de CITOexamens voor duurzame technieken onder meer afkomstig van ISSO. Heeft u al een bewijs van vakbekwaamheid in duurzame technieken?

teitsregister bouw en installatiesector Nederland’, waaronder examens voor betonkernactivering, noodverlichting, warmtepompen en zonne-energie. Het examen voor biomassa gestookte installaties is in ontwikkeling.

Vermelding van uw (bedrijfs)naam Op QBISnl.nl staan de onderwerpen vermeld waarvoor u een examen kunt afleggen. Ook alle geaccrediteerde opleidingen

De examens worden samengesteld door een examencom-

die u of uw medewerkers klaarstomen voor het CITO-examen

missie. ISSO heeft zitting in de examencommissies. Die stel-

staan hier vermeld. Voor deelname aan een examen is (bij)

len de eindtermen en vragen vast waarop de examens (en

scholing echter niet verplicht. Met voldoende praktijkerva-

leerstof) worden ontwikkeld. Daarnaast behandelen de exa-

ring en theoretische kennis is het bewijs van vakbekwaam-

mencommissies klachten en beroepschriften.

heid eveneens te behalen. Na het behalen van een CITO-examen ontvangt u een bewijs

Kwaliteitsregister QBISnl.nl

van vakbekwaamheid en u wordt

Alle geaccrediteerde examens die voldoen aan de Richtlijn

vermeld op www.QBISnl.nl.

Hernieuwbare Energie (RES) staan op www.QBISnl.nl ‘kwali27


EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015

Vijfdaagse cursus over hydraulische schakelingen Wegens grote belangstelling ook in 2015 te volgen

Onderwerpen

Een gestructureerde aanpak van het ontwerp opwekking-, distributie- en afgifteystemen: zo legt u de basis voor goed functionerende duurzame technieken met warmtepompen, bodemenergie en biomassaketels. In deze cursus leert u hoe dat moet.

Methoden: Dag 1: hydraulische modulen voor verwarmen en koelen. Dag 2: componenten en dimensioneren hydraulische schakeling. Toepassen: Dag 3: hydraulische schakeling met warmtekrachtkoppeling

De cursus stelt u in staat om bij te dragen aan goed ontwor-

(WKK). Dag 4: h ydraulische schakeling met warmtekoudeopslag

pen hydraulische schakelingen van kleine en middelgrote utiliteitsprojecten. U leert systematisch een complete schake-

(WKO). Dag 5: h ydraulische schakeling met WKO en procesenginee-

ling samen te stellen en te beoordelen. Elementair onderdeel is de aandacht voor vollast- en deellastsituaties. Daarbij krijgt

ring.

u inzicht in de werking van bestaande installaties aan de hand van principeschema’s van hydraulische schakelingen.

Voor wie?

De docent maakt u vertrouwd met hydraulische modulen en

De praktijkgerichte cursus (HBO niveau) is voor installatieont-

met hydraulische schakelingen.

werpers en projectleiders die betrokken zijn bij het ontwerpen en beoordelen van cv- en koel-installaties.

Waar, wanneer en hoe laat? De cursus vindt plaats op het kantoor van ISSO in Rotterdam en kunt u in 2014 nog volgen op 25 november en op 2, 9, 11 en 16 december (allemaal dinsdagen). Alle bijeenkomsten zijn van 9.30 tot 16.30 uur. Ook in 2015 wordt de vijfdaagse cursus vanaf maart weer ingepland.

Inschrijven U kunt zich voor de cursus aanmelden via www.isso.nl (onder Kennisbijeenkomsten/Agenda).

Kosten De deelnameprijs bedraagt in 2014 per deelnemer € 1.835,(excl. btw, inclusief lunch en een hand-out). Bedrijven die zijn aangesloten bij het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) krijgen een korting en betalen slechts € 585,- (excl. btw). Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

Colofon ISSO Info is een uitgave van

ISSO, het kennisinstituut van de installatie

Vormgeving: Stijlmeesters

ISSO

sector, houdt zich bezig met het identificeren

Kruisplein 25

van kennisvragen binnen de installatiesector,

Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Therese

3014 DB Rotterdam

het ontsluiten en toegankelijk maken van

van Warmerdam

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

deze kennis in de vorm van praktische ISSO-

De uitgever kan niet aansprakelijk worden

Tel. 010 - 206 59 69

publicaties en het bevorderen van het

Fax 010 - 213 03 84

gebruik van ISSO publicaties als norm-

veroorzaakt door onjuistheden in de redactio-

[email protected], www.isso.nl

stellende richtlijnen.

nele kolommen. 28

gesteld voor persoonlijke of materiële schade,

ISSO INFO. 40-jarig jubileum in teken van transitie en onderwijs AL 40 JAAR. november Wij hebben het lef om te experimenteren

Recommend Documents