Een energiek 2014! special ISSO INFO AL 40 JAAR. januari 2014

special

IS S O INF O

52

j a nu a r i 2 014

Een energiek 2014! AL 40 JAAR

2014 is een bijzonder jaar. Hét jaar van de waarheid, stel ik met enig gevoel voor drama. Dit jaar bepaalt de installatiesector de toekomt van de sector op korte termijn én voor de komende generatie. Het is ook een jaar waarin we wat te vieren hebben, want ISSO, kennis instituut voor de installatiesector, bestaat veertig jaar!

Gaan we de kansen pakken die worden aangeboden? Kansen

noodzakelijk zijn voor vakbekwaamheid en voor de kwaliteit

zoals ketensamenwerking, werken met BIM en co-creatie?

van installatietechniek in ontwerp, uitvoering en beheer. Dat

De omstandigheden zijn ideaal. Ook al zijn de cijfers van het

doen we al veertig jaar! Zo’n levenservaring geeft enig inzicht

Centraal Planbureau nog slecht, we klimmen voorzichtig uit

in de toekomst. Ik wil u een spiegel voorhouden.

een diep dal. Het is tijd om plaats te nemen in de startblokken voor een spurt naar de toekomst. Want een aantal essentiële

Vakkennis als onderscheidend vermogen

(Europese) ontwikkelingen voor de installatiesector stond in

De installatiesector is in de afgelopen veertig jaar alleen maar

die vijftien maanden van recessie niet stil. Zo zullen zich in

sterker geworden. Een bewijs hiervan is de oprichting in 1974

2014 de eerste impulsen van het energieakkoord openbaren

van het Instituut voor Studie en Stimulering van Onderzoek

en worden energiefondsen de nieuwe investeerders in duur-

op het gebied van gebouwinstallaties. Een mond vol, dus het

zame energie. Uw onderneming heeft zich opgemaakt om

instituut komt al gauw bekend te staan als gewoon ISSO. De

de markt te bestormen, toch? Met die opmerking begeef ik

oprichting van het instituut is een strategische beslissing. De

me op glad ijs. ISSO heeft zich immers niet met uw zaken in

sector ziet de noodzaak om zijn specialistische kennis, inzich-

te laten. Wat we wel blijven doen is uw business maximaal

ten en bevindingen nader te onderzoeken en vast te leggen.

ondersteunen met kennisproducten en hulpmiddelen die

Dit kan als standaard en maatstaf dienen voor

verder op pag 2 

Wij ga an er weer voor in 2014

1

ISSO-INFO 52 januari 2014



vervolg van pag 1 -

kwaliteit en de borging

daarvan. Deze kennis wordt vastgelegd in zogenaamde ISSO-publicaties. De inhoud van die publicaties wordt bepaald door Kontaktgroepen waarin afgevaardigden van diverse partijen uit de installatiesector zitting nemen. De kwaliteit van de publicaties wordt getoetst en goedgekeurd door de Raad van Begeleiding (RvB). Omdat de leden van de Kontaktgroepen en de RvB specialisten zijn uit de totale bouwkolom en de installatiesector, hebben de ISSO-publicaties een breed draagvlak. Ontwerpers en uitvoerders kunnen ‘blind’ varen op de vastgelegde methodes. Door de

en Onderhoud (DBO) en voor samenwerken in een BIM. Het

jaren heen komen er steeds meer installaties in gebouwen

resultaat is ISSO-publicatie 109 ‘Starten met een BIM’. Voor

en worden ze alleen maar complexer. Daarmee neemt het

de kennisoverdracht over BIM is nu een breed gedragen

belang en de noodzaak van de ISSO-publicaties steeds verder

masterplan in de maak, geïnitieerd door SBRCURnet en ISSO.

toe. Zo vormt de informatie-uitwisseling in de publicaties

Hierover leest u in deze INFO meer.

tussen de disciplines in een ontwerp- of uitvoeringsteam de

Voorloper van private kwaliteitsborging

opmaat voor de procesrichtlijnen voor Duurzaam Beheer

Het is dus mogelijk om aan de hand van ISSO-publicaties

E d u c at i e

Nieuw

In d e m a a k

ISSO-info nummer 52

content

kwaliteit en prestaties te leveren en veilig te werken. Maar hoe toont u dat aan? Die vraag uit de markt is de afgelopen

Nieuwe service “Uw vraagbaak”

4

De rol van ISSO in Europa

4

latiesector en de samenleving zich in tegen blamages als

Samenwerking met bouw en infra

6

‘Vathorst’ en ‘Bovenkarspel’. Aantoonbare bewijzen zijn

Meer gebruiksgemak op www.isso-digitaal.nl

7

ook steeds meer noodzakelijk bij oplevering, verzekering of

Rijksgebouwendienst lost samen knelpunten op

7

financiering. In die stroom van aantoonbare bewijsvoerin-

Onderdeel Bouwbesluit 2012 verwijst naar www.isso.nl

8

Hoe ziet (uw) vakmanschap eruit in de toekomst?

8

jaren alleen maar toegenomen. Hiermee dekken de instal-

gen volgt een nieuw overheidsstelsel dat in 2015 van kracht is. Dat stelsel legt een zware taak bij u neer. Kern is dat de bouwpartners zelf hun kwaliteitsborging moeten regelen.

Masterplan Kennisoverdracht Integraal samenwerken met een BIM 9

Het bevoegd gezag kijkt naar welstand, ruimtelijke ordening

Kennispartner Vaillant vindt oplossing in keurmerk van ISSO

10

en de veiligheid van derden. U zorgt als private partij zelf

Nieuws van ISSO-Kennispartner Bink Software

11

voor het voldoen aan het Bouwbesluit. Bouwer, installateur,

Wetswijziging voor bedrijven in bodemenergiesystemen

12

architect, constructeur en adviseur! Toont u zelf maar aan dat

Gratis KennisKaarten voor uw dagelijkse praktijk

12

uw ontwerp, uw gerealiseerde gebouw en installaties aan

Installatiesector: maak scholen fris!

13

Richtlijn over installatiegeluid Nieuwe publicatie over lucht-lucht warmtepompinstallaties Herziening ISSO-publicatie over verwarmingsinstallaties Nieuwe editie over brandveilige doorvoeringen ISSO-publicatie legionellapreventie in klimaatinstallaties ISSO-publicatie 74 over binnentemperatuur in gebouwen ISSO-publicatie 77 over verpleging in de toekomst

14 14 15 15 16 16 17

Een gezonder binnenklimaat met ISSO-publicatie 27 Publicatie over meetpunten en meetmethoden Publicatie alternatieve techieken voor legionellapreventie Efficiënt gebouwdossier met ISSO-publicatie 105 Instructieboek over noodverlichting Tabellen met U- en Rc-waarden in ISSO-kleintje

17 18 18 19 19 20

de wettelijke en gecontracteerde (kwaliteits-)eisen voldoet. Niet alleen op het moment van oplevering, maar gedurende de gehele levensduur! En o ja, rapporteert u ook nog even de gerealiseerde rendementen van de door u aangebrachte duurzame technieken? Dan weten we ook meteen of die aan de aangeboden specificatie voldoen. Een vergelijkbaar stelsel is in juli 2013 al van start gegaan voor bodemenergiesystemen (waarover in deze INFO een kort artikel staat). Nog even en het hele gebouw moet zijn geborgd met aantoonbare bewijzen.

Persoonlijk kenniscurriculum De derde ontwikkelingslijn is de ‘privatisering’ van het vakmanschapsdomein. De vakkennis van medewerkers op individueel niveau worden gekoppeld aan het kwaliteitssysteem van het bedrijf. Dit is een dynamische koppeling.

Vijfdaagse cursus over hydraulische schakelingen 22 Instructie alternatieve technieken legionellapreventie 23 Instructiemiddag gezond binnenmilieu, fijnstof en luchtfilters 24

De werknemer beheert zijn eigen curriculum als een soort ondernemer; de inhoud daarvan bepaalt zijn marktwaarde. 2

Het bedrijf heeft de competenties uit dit

Vooruitziende blik

curriculum nodig om de aanwezigheid

Met deze ontwikkelingen in onze rugzak stel ik dankbaar

van vakbekwaamheid in het bedrijf aan-

vast dat de oprichting van een kwaliteitsinstituut als ISSO

toonbaar te maken. Vroeger was dit een

door de organisaties in onze branche (UNETO-VNI, TVVL en

statisch gegeven gebaseerd op de aanwe-

NL-Ingenieurs) van een vooruitziende blik heeft getuigd. De

zige diploma’s van de genoten vakoplei-

rol die ISSO in de sector vervult en kan blijven vervullen, is

dingen. Vandaag de dag is dat vooral een

doorslaggevend om adequaat in te spelen op de hiervoor

optelsom van aantoonbare competenties

genoemde ontwikkelingen. We blijven u in 2014 ondersteu-

die gekoppeld zijn aan de specifieke acti-

nen met nog meer kennisproducten en -diensten gericht op

viteiten van het bedrijf die continu op peil

een slim en duurzaam Europa in 2020. Producten en diensten

gehouden moeten worden. Hieronder ligt

in en voor gebouwen die minder energie en grondstoffen

de notie dat het uiteindelijke resultaat aan

gebruiken, minder CO2 uitstoten, meer duurzame energie

integrale kwaliteit van een gebouw wordt

leveren en zijn afgestemd op comfort, en woon- en leefge-

bepaald door de (interdisciplinaire) vaar-

not van de bewoner of gebruiker!

digheden van iedere medewerker in het proces. ISSO werkt binnen het programma BuildUpSkills mee aan de verdere

Wij - alle medewerkers van ISSO - gáán ervoor! Voor dit 2020-

ontwikkeling van dit curriculum. U leest in deze INFO hoe u

perspectief in kennis en kwaliteit. Daar kunnen en u uw mede-

dit programma kunt benutten. De structuur van leerlijnen

werkers in onze ondersteuning de vruchten van plukken.

die op initiatief van opleidingsfonds OTIB voor de duur-

Op naar 2020!

zame technieken is opgezet, vormt de ruggengraat van dit systeem. De kwaliteitsborging die in dit systeem cruciaal is,

Rob van Bergen

vindt plaats in de gezamenlijke aanpak van ISSO en stichting Kwaliteit voor installaties Nederland* (KvINL). ISSO zorgt voor de materialen en KvINL voor de processen.

*KvINL is de nieuwe organisatie ontstaan uit een fusie tussen Stichting Erkenning Installatiebedrijven (SEI) en Stichting Kwaliteitsborging Installatiesector (KBI).

U brengt wellicht een bezoek aan de VSK 2014, dé vakbeurs van de installatiebranche. Wees dan welkom in onze stand (hal 11) voor gratis kennis. De VSK 2014 is van maandag 3 tot en met vrijdag 7 februari. Op al die dagen kunt u op de ISSO-stand terecht voor:

• technisch-inhoudelijke vragen • vragen over certificering, erkenning of accreditatie • informatie over onze producten, diensten en bijeenkomsten Dit jaar delen we de stand met de stichting Kwaliteit voor installaties Nederland (KvINL), de nieuwe organisatie ontstaan uit een fusie tussen Stichting Erkenning Installatiebedrijven (SEI) en Stichting Kwaliteitsborging Installatiesector (KBI).

Gratis KennisKaarten Op onze stand delen we KennisKaarten uit! Zo’n kaart behandelt op één A4 installatietechnische onderwerpen uit de praktijk: het is een gebruiksaanwijzing, checklist én geheugensteuntje in één. De KennisKaarten zijn ook gratis te raadplegen via www.isso-kenniskaarten.nl. De KennisKaarten op

Aanmelden

de beurs zijn gedrukt in kleur en gelamineerd en daardoor

Voor een gratis toegangskaart voor uw bezoek aan de VSK

beter bestand tegen de omstandigheden op de werkvloer.

2014 kunt u zich registreren via www.isso.nl. Zo loopt u bij

Ze gaan over bijvoorbeeld ventilatie, warmtepompen, zonne-

uw beursbezoek direct de beursvloer op en hoeft u niet te

energie en legionellapreventie.

wachten bij de registratiebalie. 3


Nieuwe service

Uw vraagbaak Vaak gestelde vragen

‘Heeft u behoefte aan een technische vraag baak?’ Deze vraag is gesteld in een kwantita tief onderzoek van ISSO onder relaties. Door 59% van de respondenten is de vraag met een ‘ja’ beantwoord. Daarom starten we in 2014 een pilot met een online technische vraag baak.

Op www.isso.nl komt een onderdeel met antwoorden op meest gestelde vragen (FAQ). U vindt de FAQ onder uw werkveld.

Gratis app als cadeau De online vraagbaak en de FAQ zijn eind 2014 ook te raadplegen via een ISSO-app. Omdat we in 2014 veertig jaar bestaan,

Uw technische vragen kunt vanaf februari 2014 stellen via

is de app in 2014 gratis te downloaden. In 2015 analyseren

een formulier op www.isso.nl. Uw vraag wordt behandeld

we de pilot van de online vraagbaak op haalbaarheid.

door projectcoördinatoren van ISSO of door andere experts.

Wordt vervolgd!

Voor het antwoord op complexe vragen wordt een vergoeding gevraagd. In dat geval benaderen wij u eerst voor toestemming.

De rol van ISSO in Europa Inbreng Nederlandse expertise in CEN-normalisatie

De beslissingen van de CEN Technische Comités zijn van grote invloed op de Nederlandse installatiesector. Om die reden neemt ISSO als (mede)vertegenwoordiger van de sector actief deel aan een aantal comités. Wat zijn de resultaten?

van onze installatiesector in Europa over het voetlicht. Wij richten ons daarbij in het bijzonder op een balans tussen eenvoud (eenvoudige methoden) en noodzakelijke nauwkeurigheid. Dit bespaart de installatiesector aanzienlijk in kosten.

Nieuwe generatie EPBD-normen In de komende jaren krijgt de Nederlandse bouwen instal-

Door de initiatieven van ISSO kan zij in goed overleg met de

latiesector intensief te maken met de vernieuwing en uit-

EU-commissie en de EU-lidstaten werken aan een nieuwe

breiding van CEN EPBD-normen. EPBD staat voor Energy

generatie EPBD-normen. Deze nieuwe generatie moet onder

Performance of Buildings Directive, een EU-richtlijn waaraan

meer geschikt zijn voor de ‘bijna nul-energie’ gebouwen. Dit

EU-lidstaten zich moeten houden. De Europese CEN-normen

vereist de volgende aanpassingen:

• Controle of de rekenprocedures, opgenomen in de nor-

geven de procedures en bepalingsmethoden op het gebied van de energieprestatie van gebouwen die voldoen aan de

men, software proof zijn. ISSO verlangt bij iedere norm de

EPBD. De normen die door de Europese Technische Comités

levering van een Excel file met de rekenregels. Een derge-

(TC’s) van het Europese normalisatie-instituut CEN worden

lijk document is handig voor ontwikkelaars en gebruikers van software.

voorbereid, hebben een directe invloed op het ontwerp, de

• Zorgen dat de normen goed werken voor zowel bestaan-

uitvoering en het beheer van installatiewerk van installateurs

de bouw als nieuwbouw.

op het gebied van verlichting, gebouwautomatisering, ver-

• Meer aandacht voor passief koelen en het beschrijven van

warming, ventilatie en AC-systemen. Deze Europese normen

de koelsystemen in het algemeen.

gaan op termijn de huidige Nederlandse normen vervangen.

• Harmonisatie van inspectieprocedures voor verwar-

Bepalende invloed van EPBD-normen

ming, ventilatie en AC en waar nodig uitbreiding van de

ISSO heeft invloed op die normen omdat zij actief deelneemt

bestaande procedures voor ‘bijna nul-energie’ gebouwen

in meerdere werkgroepen en TC’s. Deze invloed laat zich al

waarbij duurzame energie technieken een belangrijke rol

meer dan twintig jaar gelden. ISSO streeft naar EPBD-normen

spelen.

• Het apart kunnen bepalen van de energieprestatie van

die aansluiten bij de geldende technische procedures en richtlijnen zoals die worden toegepast in de Nederlandse

de diverse installatieonderdelen (waaronder verwarming,

installatiepraktijk. Ook brengt ISSO de visie en de werkwijze

ventilatie en AC). 4

Wanneer is dit EPBD-project gereed?

een definitieve publicatie. ISSO informeert de installatiesec-

In de loop van 2014 worden veel normen ter kritiek gepubli-

tor over de eisen waaraan voldaan moet worden.

ceerd. Naar verwachting leidt dit eind 2015 of begin 2016 tot

Enkele resultaten Jaap Hogeling, manager internationale projecten bij ISSO, is jaren geleden gestart met het coördineren van het werk binnen CEN op het gebied van gebouwen en installaties. Zo was hij voorzitter van een ‘Joint Working Group’ van vier TC’s (TC89: Thermische eigenschappen gebouwen, TC156 Ventilatie, TC228 Verwarming, TC247 Gebouwautomatisering en regeling en TC169 Verlichting). Sinds de EPBD van kracht is, is hij tot voorzitter benoemd van een coördinerende CENTC371 ‘Program Committee on EPBD’. Deze TC coördineert het werk van vijf TC’s actief op het EPBD-gebied. Daarmee is het coördinerende werk officieel in Nederlandse handen, ondersteund door een NEN-secretariaat. Op die manier wordt de Nederlandse ervaring op het gebied van energieprestatie goed ingezet. In werkgroep 23 van TC156 is Marco Hofman, projectcoördinator bij ISSO, als expert verbonden aan de herziening van de inspectienormen op het gebied van ventilatie- en airconditioning systemen. Op dit moment zijn dit nog gescheiden normen. Een belangrijk doel van de werkgroep is het reduceren van de overlap door het samensmelten van deze normen tot één nieuwe en compacte norm. De werktitel van de nieuwe norm luidt: ‘Guidelines for inspection of air-conditioning and/or ventilation systems’.

Kees Arkesteijn, projectcoördinator bij ISSO, lid van TC371 Project Committee en TC228 ‘Heating systems in Buildings’ van de EPBD’. In werkgroep 4 van TC228 is Kees als expert verbonden aan de norm ‘Inspection of boilers and heating systems’. De experts zorgen in samenwerking met de taskleader voor de totstandkoming van deze norm. De inspectienorm wordt verbreed met andere warmteopwekkers, zoals warmtepompen. Aandachtspunt is ook de afstemming tussen deze inspectie norm en die voor ventilatie en airconditioning. Bij de laatste norm is Marco Hofman betrokken (zie boven).

Jan Aerts, projectcoördinator bij ISSO is lid van TC228 ‘Heading systems’ en zit bij de werkgroepen 1 en 2. Werkgroep 1 houdt zich bezig met het ontwerp van verwarmingssystemen, waaronder die met een warmtepomp. Werkgroep 2 buigt zich over een bepalingsmethode voor de Seasonal Performance Factor (SPF) voor installaties met een warmtepomp.

5


Samenwerking met bouw en infra Het kennisnetwerk SBRCURnet en ISSO maken samen een volledig nieuwe publicatie over energiezuinige installaties van civiele kunst werken. Hieronder vallen de installaties van onder andere bruggen, tunnels, sluizen, via ducten en verkeerskundige draagconstructies. De publicatie wordt straks de standaard in de bouwen infrasector.

gedragen door andere gerenommeerde partijen, waaronder Provincie Zuid Holland, platform Waterschapswerken, BAM Civiel, ISSO, Deerns raadgevende ingenieurs, Arcadis, Cofely GDF Suez en adviesbureau Alliantis.

Aanleiding update De laatste jaren worden steeds vaker installaties toegepast die gebruikmaken van duurzame energiebronnen. Dat is een logisch gevolg van de groeiende aandacht voor:

• duurzaam bouwen • integraal ontwerpen • het denken in levenscycli (totale kosten van investeringen

SBRCURnet* en ISSO hebben samen een commissie gevormd voor de update van de CUR-publicatie 98-8 uit 1999. Een samenwerking om een integraal ontwerphandboek te rea-

en gebruikskosten)

liseren bleek voor de hand te liggen. SBRCURnet en ISSO

• System Engineering • RAMS (betrouwbaarheid, beschikbaarheid, onderhoud-

hebben inmiddels een ruime ervaring met het gezamenlijk realiseren van kennisproducten. Hoofdopdrachtgever van de

baarheid, veiligheid) voor decompositie en prestatiebe-

publicatie is Rijkswaterstaat Dienst Infrastructuur.

schrijving van onderdelen

Rijkswaterstaat en anderen

• asset management.

De werktitel van de gezamenlijke SBRCURnet/ISSO-publicatie

Een geactualiseerde publicatie over energiezuinige instal-

is: ‘Energiezuinige installaties van civiele kunstwerken in

laties van civiele kunstwerken kan bijdragen aan een verdere

relatie met ontwerp, beheer en onderhoud’. Behalve door

reductie van het energieverbruik binnen de Nederlandse

Rijkswaterstaat wordt de publicatie ook gefinancierd en

infrastructuur. Met de installaties wordt een hoge investering terugverdiend.

Onderwerpen De praktijkgerichte richtlijn besteedt aandacht aan het proces en (energiezuinige) technieken. Deze factoren spelen een belangrijke rol bij het integraal ontwerpen en verduurzamen van civiele kunstwerken. Aan de orde komen ook de innovaties van de afgelopen jaren in energiezuinige ontwerpen. De levenscyclusi van kunstwerken worden in fasen beschreven. Gekeken wordt naar de fasen in nieuwbouw, onderhoud en renovatie. Iedere fase beschrijft welke en wanneer de betrokken partijen in het proces beslissingen voor hun specifieke doel moeten nemen. Ook wordt ingegaan op nieuwe contractvormen en duurzaam inkopen.

Voor wie? De publicatie is voor overheidsinstanties in wegen- en waterinfrastructuur en het bedrijfsleven in civiele technieken en installatietechniek. Ook wordt met de richtlijn de basis gelegd voor lesmateriaal in het onderwijs. Naar verwachting verschijnt de publicatie eind 2014.

*Noot SBRCURnet is een fusie van SBR (kennisplatform voor de bouw en vastgoed) en CUR bouw &infra (civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving). 6

Rijksgebouwendienst en opdracht nemende partijen lossen samen knelpunten op De Rijksgebouwendienst komt met nieuwe onderhoudscontracten. Ze worden samen gesteld door vertegenwoordigers van de Rijksgebouwendienst, brancheorganisaties en opdracht nemende partijen. ISSO heeft hierin de rol als mediator.

van brancheorganisaties Uneto-VNI en Bouwend Nederland, op als mediator tussen de RGD en opdrachtnemers (installateurs, aannemers en facilitaire bedrijven). ISSO is de aangewezen partij omdat ze onafhankelijk is, geen financieel belang heeft en beschikt over een breed netwerk en kennis van zaken. Op de eerste plaats hebben de RGD en de opdrachtnemers afzonderlijk van elkaar hun knelpunten

Ieder huwelijk kent zijn problemen, zo ook het verstandshu-

geïnventariseerd in een workshop. Hierna zijn de knelpunten

welijk tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers. Daarbij

vergeleken en geprioriteerd. De knelpunten zijn verdeeld

staan de contracten nogal eens ter discussie. Vaak gaat het

in begrippen, elementenlijst, proces, scheiding van verant-

over repeterende knelpunten waar alle partijen last van

woordelijkheden en rapportageformat.

hebben. Deze knelpunten kunnen ontstaan uit interpretatieverschillen, verschillende belangen en/of vaagheden in

Breed gedragen

het contract. Hoe zijn deze knelpunten te verhelpen? Dit

Op de tweede plaats zoekt een werkgroep (bestaande uit

vraagstuk willen zowel opdrachtgevers en opdrachtnemers

vertegenwoordigers van de RGD en de opdrachtnemende

met hulp van ISSO beantwoorden. Een mogelijk antwoord

partijen) naar oplossingen die door alle stakeholders breed

is het vinden van overeenstemming in afspraken. Dat is wat

wordt gedragen. De eerste workshop over begrippen en

de Rijksgebouwendienst (RGD) met haar nieuwe contracten

elementenlijst is met goed gevolg afgesloten. Zo ook de

wil bereiken. Geen overbodige luxe. De RGD zet jaarlijks voor

tweede workshop op 22 november waarin het proces, de

miljoenen euro’s aan onderhoudscontracten uit waarmee

scheiding van verantwoordelijkheden en het rapportagefor-

spaarzaam moet worden omgegaan. De contracten verbindt

mat zijn besproken. Op de derde plaats worden de resultaten

partijen voor een aanzienlijke periode met elkaar.

worden teruggekoppeld aan een stuurgroep bestaande uit vertegenwoordigers van de RGD en de brancheorganisaties

Werkwijze

UNETO-VNI en BouwendNL en opdracht nemende partijen.

Om tot betere afspraken te komen, is gekozen voor een

De RGD wil de leerpunten in 2014 in de nieuwe contracten

stapsgewijze benadering. Daarbij treedt ISSO, op initiatief

gaan implementeren.

Alstublieft: meer gebruiksgemak op www.isso-digitaal.nl Heeft u onze vernieuwde online bibliotheek al bezocht?

Dat helpt bij uw overweging de uitgave al dan niet aan te

Www.isso-digitaal.nl lijkt op www.isso.nl. U bent dus snel

schaffen.

• De bibliotheek is nu beschikbaar via alle browsers, zoals

met de vernieuwde versie vertrouwd. Al snel ontdekt u de

Internet Explorer, Firefox en Google Chrome.

extra mogelijkheden.

• De site is nu ook geschikt voor tablets; de opmaak voegt

• Sneller dan voorheen bent u bij de kennis die u zoekt. U

zich naar het scherm.

• Via de vernieuwde www.isso-digitaal.nl bent u direct

kunt zoeken:

o via filters: u kunt bijvoorbeeld filteren op uitsluitend

o op publicatienummers en titels

o geavanceerd op woorden: u ziet pagina’s uit de uit-

ingelogd op KennisID, een profielensysteem waarmee u met hetzelfde wachtwoord meer databases kunt raadple-

BRL’s, ISSO-kleintjes of publicaties

gen.

Helpt u ons om de online bibliotheek verder te verbeteren?

gave.

• De door u gemaakte documenten kunt u bewaren op internet. Zo heeft u uw gegevens met een internetverbin-

Laat ons weten wat u van de vernieuwde site vindt en vraag

ding overal bij de hand.

de enquête op via [email protected]. De reacties gebruiken wij

• De verwerkingssnelheid van de site is verbeterd. • Van de uitgave waar u geen licentie op heeft, kunt u het

voor nog verdere verbeteringen.

voorwoord, de samenvating en de inhoudsopgave lezen. 7


Onderdeel Bouwbesluit 2012 verwijst naar gratis tool op www.isso.nl Technisch bouwsysteem

Met ingang van 1 juli 2013 is de wijziging Regeling Bouwbesluit 2012 betreffende de energie-prestatie van gebouwen in werking getreden. Om te voldoen aan de wijzigingen, zijn er berekeningen van de systeemrende menten nodig. Daarvoor verwijst het besluit naar de rekentool ‘systeemrendementen’. Die tool vindt u op www.isso.nl.

Systeem

rendement Verwarmingssysteem voor woonfunctie,

>

0,71

>

0,65

Lokaal verwarmingssysteem

>

0,63

Warmtapwatersysteem

> 0,29

Koelsysteem

> 0,75

Als een technisch bouwsysteem geheel of gedeeltelijk wordt

Ventilatiesysteem, met capaciteit van

<

vernieuwd, veranderd of vergroot, dan kan dat van invloed

meer dan 5.000 m³/h (uitgedrukt in W/(dm³/s)

niet lokaal Verwarmingssysteem voor overige functies, niet lokaal

2,50

zijn op het systeemrendement. Het systeemrendement is de energetische effectiviteit van het technisch bouwsysteem

Handzame rekentool

met betrekking tot de opwekking, distributie en afgifte inclu-

In bijlage III van de Regeling Bouwbesluit is de rekenme-

sief de isolatie kenmerken daarvan. Het nieuwe systeem-

thode opgenomen waarmee het systeemrendement moet

rendement van systemen voor verwarming, warm tapwater,

worden bepaald. Dit kan volgens Bouwbesluit 2012 snel en

koeling en ventilatie moet na verbouw tenminste gelijk zijn

op de juiste manier met de gratis en handzame rekentool op

aan het rechtens verkregen niveau. Dit houdt het niveau

www.isso.nl (zoekterm: rekentool systeemrendement).

in dat op grond van de bouwvergunning en de destijds geldende voorschriften is verkregen. Daarnaast moeten de

Over het bouwbesluit

systeemrendementen voldoen aan de in de tabel aangege-

Meer informatie over deze wijziging van het Bouwbesluit

ven waarden.

kunt u vinden op www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/bouwregelgeving en in Staatsblad 244 en Staatscourant 16919 op www.overheid.nl.

Hoe ziet (uw) vakmanschap eruit in de toekomst? BuildUpSkills geeft richting Welke rol kunt u straks spelen? BuildUpSkills schetst een helder beeld van uw toekomstige vakmanschap en geeft daarbij handreikingen. Pluk uw vruchten uit de bevindingen van dit project.

dat voor de installatiesector en voor u? Het antwoord geeft BuildUpSkills. Daarom is het in uw belang om hun bevindingen op de voet te volgen.

Uw kansen Het doel van het Europees gestuurde project BuildUpSkills*

De verduurzaming van de gebouwde omgeving neemt een

is het verhogen (upskillen) van de kennis en vaardigheden

hoge vlucht, mede onder druk van Europese doelstellingen.

van vakmensen in de bouwen installatiesector. Het gaat

Dit gaat hand in hand met een snel groeiend aanbod aan

hier specifiek om vakmensen op MBO-niveau die direct

innovaties en nieuwe producten die verduurzaming mogelijk

betrokken zijn bij de energetische verduurzaming van de

maken. Om de gevraagde kwaliteit te kunnen leveren, zijn

gebouwde omgeving in de periode van 2012 tot 2020. Hier

goed vakmanschap en samenwerking nodig. Wat betekent

liggen grote kansen voor de installatiesector. Wat blijkt

* BuildUpSkills Netherlands, mogelijk door financiële ondersteuning van Europa, is een consortium van Nederlandse partijen uit de bouwen installatiesector, te weten: Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf (OTIB), SBRCURnet, Fundeon (kenniscentrum voor bouw en infra), Kenteq (kennis- en adviescentrum voor technisch vakmanschap), MBO-Diensten en ISSO. Daarnaast wordt sturing aan het project gegeven door afgevaardigden namens OTIB en brancheorganisaties UNETO-VNI en Bouwend Nederland. 8

In aantocht: ‘Masterplan Kennisoverdracht Integraal samenwerken met een BIM’ Voor de kennisoverdracht over het samen werken in een BIM is een breed gedragen masterplan in de maak. Initiatiefnemers zijn SBRCURnet en ISSO onder regie van de Bouwinformatieraad. Stakeholders vormen gerenommeerde partijen in de bouwen installatiesector. Doet u mee?

breed gewaardeerde en gecertificeerde opleidingen. Via de opleidingen krijgen de deelnemers specifieke kennis en vaardigheden aangereikt.

Ook voor u Het masterplan richt zich op bedrijven en organisaties die hun primaire processen af willen stemmen op een BIM. Dit kan gelden voor aannemers, installateurs, ingenieurs-en

Bouwbedrijven, ontwerpbureaus en andere partijen in de

adviesbureaus, bouwbedrijven en toeleveranciers.

branche zijn in de afgelopen jaren in toenemende mate

Doelgroep van deze publicatie is:

kortweg BIM. In dit model zijn alle gegevens ten behoeve

Het masterplan wordt opgetuigd in

van het ontwerp-, bouwen beheerproces geïntegreerd. Alle

samenwerking met:

Installateur

Adviseur

Docent

• Initiatiefnemer SBRCURnet • Initiatiefnemer ISSO • Opleidings- en Ontwikkelingsfonds

betrokken partijen in dat proces werken in dit model. In de toekomst wordt samenwerken met een BIM meer regel dan uitzondering. Dat heeft consequenties. Zo blijkt dat door het

voor de bouwnijverheid (O&O-

werken met een BIM functies en taken veranderen.

fonds)

• Opleidings- en ontwikkelfonds voor

Structuur in kennisoverdracht Om in de bouw het integraal samenwerken via een BIM

het technisch installatiebedrijf (OTIB)

• Bouwinformatieraad (BIR) • UNETO-VNI.

goed te stroomlijnen, heeft de Bouwinformatieraad (BIR)

Opleidings- en

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h

een nationaal BIM-programma opgesteld. In dit programma

Installatiebedrijf

ISBN 978-90-5044-245-9

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

Stakeholders

S TA R T E N M E T E E N B I M - I N R I C H T I N G P R O C E S

gebruik gaan maken van een Bouwwerk-Informatie-Model,

109

STARTEN MET EEN BIM Inrichting proces

voorziet het onderdeel Mens en Cultuur in de ontwikkeling en promotie van onafhankelijke leerlijnen. Daaraan

Doet u mee?

geven SBRCURnet en ISSO invulling met het ‘Masterplan

Ook andere onafhankelijke organisaties en partijen die werkzaam zijn

Kennisoverdracht Integraal samenwerken met een BIM’.

in het hoger en post-initieel onderwijs zijn welkom zich aan te sluiten

Het doel is gestructureerde en geborgde overdracht van

en bij te dragen met kennis en financiële middelen. Interesse? Neem

BIM-gerelateerde kennis. Dit wordt vormgegeven met een

dan contact op met Marco Hofman via [email protected]

lesprogramma en het verzorgen van kennisoverdracht in

uit onderzoeken die in 2012 en 2013 zijn uitgevoerd door

Samenwerking met alle partijen

BuildUpSkills? Grote kansen blijven onbenut doordat bedrij-

Door de grote diversiteit aan betrokken specialismen in de

ven de snelle technologische ontwikkelingen niet bijbenen.

verduurzaming van de gebouwde omgeving, is samenwer-

Ook is de kwaliteit van de uitvoering in nieuwbouw of ver-

king praktisch een vereiste voor een goede uitvoeringskwa-

bouwing van gebouwen vaak beneden peil. Hierdoor valt de

liteit. Het Nederlandse consortium BuildUpSkillsNetherlands

besparing tegen of treden schades op.

werkt met marktpartijen aan praktijktrainingen voor interdisciplinair samenwerken. De trainingen komen na de zomer

Investeren met bijscholing

van 2014 beschikbaar. Hierover wordt u onder meer geïnfor-

Hoe maakt u uw onderneming klaar voor de toekomst?

meerd via de ISSO-INFO.

BuildUpSkills laat op www.buildupskills.nl per beroepsgroep in duidelijke tekeningen zien welke kansen u heeft. Op basis

Meer informatie

van uw expertise kunt u bepalen welke richting u in kunt

Volg de bevindingen op www.buildupskills.nl. Voor nadere

slaan. U of uw medewerkers hebben wellicht bijscholing

informatie kunt u ook mailen met Marco Hofman via

nodig. BuildUpSkills heeft onderzocht over welke (nieuwe)

[email protected]. Als vertegenwoordiger van ISSO neemt

kennis- en vaardigheden u als (nieuwe) deskundige dient te

hij deel aan het consortium BuildUpSkills Netherlands.

beschikken. Begin 2014 vindt u op www.buildupskills.nl per beroepsgroep een overzicht van cursussen en trainingen die u kunt volgen. 9


Hoe maak je kennis en kwaliteit zichtbaar?

Kennispartner Vaillant vindt oplossing in keurmerk van ISSO ‘Een bedrijf als Vaillant stuurt op kennis en kwali teit, maar hoe maak je dat tastbaar voor de consu kwaliteitscertificaat ment? Dit hebben we con OPLEIDINGSTRAJECT creet gemaakt met een ISSOkwaliteitscertificaat.’ Aan het woord is Paul de Bruin, Marketing Director bij Vaillant.

om kunt zetten in de praktijk. De stichting heeft stap voor stap ons opleidingstraject (kennis) en procesaanpak (toepassen) geanalyseerd en uiteindelijk goed bevonden. Met het ISSO-kwaliteitscertificaat heeft Vaillant een keurmerk waarmee we de kwaliteit en het vakmanschap aan kunnen tonen van onze producten en de installateurs die als ‘Gekwalificeerd innovatiepartner’ van Vaillant werken. Dat geeft de markt en de consument houvast. Het programma, dat jaarlijks een herbeoordeling krijgt, is een garantie voor

Vaillant, een van de tien Kennispartners van ISSO, produceert

de eindgebruiker.’

onder meer cv- en hr-ketels, Geysers®, warmtepompen en zonneboilers. Installatiebedrijven die deze producten afne-

Vaillant gekwalificeerd innovatie partner

men, kunnen bij het bedrijf een opleiding volgen en een

De Bruin: ‘Een aantal relaties verspreid over heel Nederland,

beroep doen op ondersteuning in de praktijk. Op het oplei-

is uitgenodigd deel te nemen aan het programma

dingstraject en het toepassen van een tweetal innoverende

‘Gekwalificeerd innovatiepartner’. Onze opleidingen zijn

duurzame productgroepen, is door ISSO een audit uitge-

exclusief voor bedrijven die onze producten op de juiste

voerd. De audit is op 19 november 2013 met succes afgeslo-

manier toe willen passen. Ze leveren kwaliteit. Dat weten

ten met de uitreiking van een ISSO-kwaliteitscertificaat. Ieder

we omdat we ze volgen en ondersteunen in de opleiding en

jaar voert ISSO een herbeoordeling uit, zodat de kwaliteit

later in de praktijk. ‘Gekwalificeerd innovatiepartner’ bestaat

ook op termijn wordt geborgd.

uit de delen kennis en praktijk. Het gaat om kennis op het gebied van warmtepompen en zonnewarmtesystemen. Heeft een installateur de opleidingen goed afgerond, dan is hij in staat te slagen voor de Citotoets. Met het bewijs van vakbekwaamheid van Cito kan hij zich als vakbekwaam laten registreren bij www.QBISnl.nl (kwaliteitsregister bouwen installatiesector). Dit is de voorwaarde om in aanmerking te komen voor het vervolgtraject van het programma, het toepassen van kennis in de praktijk. De installa teur wordt begeleid tijdens het uitvoeren van een project en geassisteerd bij het registreren van kwaliteit in de ontwerp-, installatie- en beheerfase van het project. Op die manier hebben Vaillant en het installatiebedrijf vanaf het ontwerp van de installatie tot en met de uitvoering en de gebruiksfase.’

Paul de Bruin, Vaillant (links) en Rob van Bergen tekenen de kennispartnerovereenkomst

Uw voordelen als Kennispartner Het ISSO-kwaliteitscertificaat is een van de

modules uit het pakket voor de ISSO-Kennispartners. Een

Keurmerk

Kennispartner (een partner die zich aan ISSO verbindt door

Het ISSO-kwaliteitscertificaat betekent dat Vaillant aantoon-

sponsoring en met het uitwisselen van kennis) kan zelf

baar streeft naar hoogwaardige kwaliteit van geïnstalleerde

ideeën aandragen om zijn deelname vorm te geven. Extra

duurzame systemen en de ISSO-kwaliteitsnorm als standaard

mogelijkheden zijn bijvoorbeeld scholing van medewerkers

heeft. Zo werkt Vailliant met de uitgaven en kennishulpmid-

en toegang tot www.isso-digitaal.nl. Op de website staat

delen van ISSO in theorie én praktijk! De Bruin: ‘ISSO is het

informatie op www.isso.nl onder ISSO/Partners.

aangewezen instituut om kwaliteit te verhogen en aantoon-

U kunt ook contact opnemen met Anneli van Kleven via

baar te maken. Zo weet ISSO hoe je kennis kunt vergaren en

[email protected].

*Certificering in het werken met bodemenergiesystemen is vanaf 1 oktober 2014 verplicht. Lees hierover in deze ISSO INFO het artikel ‘Wetswijziging voor bedrijven in bodemenergiesystemen’. 10

Nieuws van ISSO-Kennispartner Gratis app voor meting vochthuishouding

Met de BINK Glaser app beoordeelt u op loca tie de mogelijke kans op inwendige of opper vlakte condensatie van bouwkundige con structies. Condens in constructies is ongewenst vanwege mogelijke schimmelvorming.

constructies kunnen ook in de BINK software worden geïmporteerd. Hiermee maakt u uitgebreide (dynamische) berekeningen, beoordelingen en professionele rapportages. De berekening volgt de regels zoals vermeld in ISO 13788.

Bij de gebruiksvriendelijke app is een BINK bibliotheek

Glaser installeren

gevoegd met de meest gebruikte materialen (zoals steen,

De gratis app vindt u in de Apple Store op naam van ‘BINK

beton, minerale wol) om een eigen constructie mee samen te

Glaser’. Meer informatie over de statische app of de reguliere

stellen. De resultaten worden grafisch gepresenteerd, zodat

statische/dynamische Glaser berekening is te vinden op

direct inzichtelijk is waar eventuele problemen ontstaan. De

www.binksoftware.nl.

Tijdwinst met gratis BIM Checker van Bink software

De BIM Checker controleert of IFC- en gbXML-bestanden geschikt zijn voor gebruik in BINK ontwerpberekeningen. De nieuwe software is handig gereedschap voor alle BIM-ontwerpers en CAD-modelleurs.

gebouw van enige omvang neemt dit al gauw drie tot zes werkweken in beslag.

Controle met BIM Checker De BIM Checker, een nieuw product van BINK, controleert op

BIM staat centraal in het uitwisselen van gegevens tussen de

BIM-functionaliteit voor ontwerpberekeningen. Gegenereerd

verschillende partijen die betrokken zijn bij bouwprojecten.

wordt een lijst met informatie, waarschuwingen en eventu-

De ontwerpberekeningen moeten inzicht geven in de beno-

ele foutmeldingen. De software toetst de integriteit van het

digde capaciteiten voor koeling, verwarming en ventilatie

gebouwmodel voordat het uitwisselbestand aan de ont-

van gebouwen. Daar wringt een schoen. In een CAD-model

werpberekeningen wordt onderworpen. Zo wordt een IFC-

is het gebouwontwerp zichtbaar, maar die gegevens zijn niet

of GBXML-bestand direct gecontroleerd op de mogelijk te

automatisch beschikbaar voor de ontwerpberekeningen. De

maken ontwerpberekeningen. De gratis BIM Checker kunt u

enige mogelijkheid is handmatige invoer. Bij een utiliteits-

downloaden van www.bimchecker.nl. Voor meer informatie kunt u een mail sturen naar [email protected] of bellen met (078) 740 02 01.

KENNISPARTNER

D e z e b e d r i j v e n s ta a n v o o r k wa l i t e i t

11


Wetswijziging voor bedrijven in bodemenergiesystemen Op weg naar…

Wat betekent het ‘Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen’ voor uw bedrijf?

…uw certificering en erkenning voor bodemenergiesystemen

Langdurig voorbereidingstraject

Bent u installateur, advi seur, beheerder of exploi tant in bodemenergie systemen? Dan komt het nieuwe Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen op uw pad. Met de voor bereidingen op dit besluit kunt u niet vroeg genoeg beginnen.

Oktober 2014 lijkt ver weg. Echter, het voorbereidingstraject op certificatie en erkenning duurt minimaal zes tot acht maanden. Het is dus raadzaam om op tijd met het voorbereidingstraject te starten. Hoe voldoet u zo snel mogelijk aan het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen? Raadpleeg daarvoor ‘informatiebrochure certificering en erkenning bodemenergiesystemen’, een uitgave van Stichting Kwaliteitsborging Installatiesector (KBI), Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB), BodemenergieNL en ISSO.

Vanaf 1 juli 2013 is het ‘WijzigingsBesluit bodemenergiesystemen’ van kracht. Het besluit is van toepassing op bedrijven

Stappenplan

die bodemenergiesystemen ontwerpen, installeren, beheren

De informatiebrochure bevat een concreet stappenplan en

dan wel onderhouden (met inbegrip van het warmtepomp-

geeft een goed overzicht van alle hulpmiddelen en publica-

deel). Een bedrijf dat dergelijke activiteiten uit wil (blijven)

ties op het gebied van bodemenergiesystemen die u in het

voeren, moet uiterlijk 1 oktober 2014 beschikken over een

kader van het besluit dient te kennen. U kunt de brochure

erkenning van overheidsinstantie Bodem+. Een bedrijf heeft

gratis downloaden van www.isso.nl onder producten & win-

één of meer certificaten nodig volgens BRL 6000-21 om die

kel/downloads.

erkenning te kunnen krijgen.

Gratis KennisKaarten voor uw dagelijkse praktijk Op ISSO-kenniskaarten.nl staan al circa honderd gratis KennisKaarten en dat aantal groeit door. Een kaart behandelt op één A4 een specifiek installatietechnisch onderwerp. Via de QR-reader ziet u ook nog eens instructiefilmpjes.

Via de QR-reader op de KennisKaarten zijn instructiefilmpjes te zien en wordt u doorwezen naar toepasselijke sites.

Gratis service De KennisKaart is een gratis service van ISSO. Hierdoor kunnen we de kwaliteit van de installatiesector bewaken en bevorderen want met hulp van de informatie en de instruc-

Heeft u www.ISSO-kenniskaarten.nl al ontdekt? De site

ties maken installateurs minder fouten. Tegen een vergoe-

voorziet in de vraag naar snelle, praktijkgerichte informatie.

ding kunt u de KennisKaart bestellen in kleur en voorzien van

Maandelijks worden zo’n 8.000 KennisKaarten geraadpleegd.

uw bedrijfslogo. De kaarten kunt u laten lamineren zodat ze

De kaarten zijn gebruiksaanwijzing, checklist én geheugen-

beter bestand zijn tegen de omstandigheden op de werk-

steuntje in één. Handig voor op de werkvloer.

vloer. De kaarten zijn handig gereedschap voor uw medewerkers en u maakt er goede sier mee als relatiegeschenk!

Alle soorten onderwerpen ISSO-KennisKaarten behandelen onderwerpen waar in de

Geef een waardering

praktijk vaak problemen mee zijn. Bijvoorbeeld hoe je stank-

We nodigen u uit om via www.isso-kenniskaarten.nl de

overlast in riolering kunt vinden en verhelpen. Of hoe je een

KennisKaarten te waarderen en eventueel te voorzien van

douchebak met warmteterugwinning moet installeren. We

een opmerking. Dat gaat heel eenvoudig aan het einde van

behandelen alle onderwerpen in de sector: van water & gas

een online KennisKaart. Uw opmerking en waardering geven

tot elektro & ICT.

ons een richtlijn bij een update van de KennisKaarten.

Geschikt voor mobiel De site is nu ook geschikt voor smartphones. Daarmee kunt u de digitale KennisKaart ook goed bekijken op de werkplaats. 12

Installatiesector: maak scholen fris! Het binnenklimaat van schoolgebouwen in de Benelux krijgt een ruime onvoldoende. Dit is de beoordeling van een onlangs afge ronde studie door het Centrum voor Gezonde Scholen. Dat betekent voor u als installateur of adviseur werk aan de winkel.

geeft de installateur en de besturen handvatten voor een goed programma van eisen voor nieuwbouw, renovatie of verbetering van hun gebouw. De aanpak van het binnenklimaat

publicatie

kennisinstituut voor de install atiesec tor

adviseurs bijvoorbeeld school-

89

Binnenklimaat scholen

U heeft de kennis voor frisse scholen in huis met ISSO-

is voor veel scholen een lastige

publicatie 89 ‘Binnenklimaat scholen’. Deze praktische

klus. Vaak ontbreekt de (tech-

handleiding voorziet in maatregelen voor een gezonder

nische) kennis op dit gebied.

binnenklimaat op scholen. ‘In Europa wordt al jaren onder-

Op basis van de publicatie kan

zoek gedaan naar het binnenklimaat op scholen,’ stelt Marco

worden besloten welke investe-

Hofman, projectcoördinator bij ISSO. ’Hekkensluiter is het

ringen in installaties verstandig

Centrum voor Gezonde Scholen. Voor deze studie, die in

zijn of juist niet. Ook het onder-

oktober is afgerond, zijn duizend scholen in Nederland,

houd van ventilatiesystemen en

België en Duitsland ondervraagd.’

-kanalen krijgt alle aandacht. Daarnaast wordt een essentiële link gelegd met de energieprestatie van het schoolgebouw.

Onderzoeken bevestigen elkaar Hofman: ‘Onderzocht zijn de effecten van een slecht geven-

Praktijkvoorbeelden

tileerd, te warm of te koud klaslokaal. De effecten zijn ziek-

Al veel scholen gebruiken de publicatie, blijkt onder meer

teverzuim en een daling van leerprestaties en productiviteit

uit de onlangs verschenen brochure van Agentschap NL

van leerkrachten. Jonge kinderen zijn extra gevoelig voor

‘Praktijkvoorbeelden financiering verfrissen van scholen’. De

een slecht binnenklimaat omdat bijvoorbeeld hun longen

vijftien scholen die in de brochure worden beschreven, heb-

nog niet zijn volgroeid. Zo kan een beroerd binnenklimaat

ben bij hun renovatie of verbouwing ISSO-publicatie 89 als

de oorzaak zijn van astma of allergische reacties. Daarbij ver-

leidraad gebruikt.

bruiken de meeste schoolgebouwen meer energie dan nodig

Hoe verkrijgbaar?

is en is het CO₂-gehalte te hoog.’

Het boek is voor € 130,- (excl. verzendkosten en btw) te

Publicatie 89 als leidraad

bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale versie is

‘De vraag is wat we met de kennis uit al die onderzoeken nu

met een abonnement te raadplegen op www.isso-digitaal.nl.

doen,’ aldus Hofman. ‘In technische kennis geeft ISSO een

De publicatie uit 2008 is in 2012 voorzien van een erratum en

aanzet met publicatie 89 ‘Binnenklimaat scholen’. Daarmee

daarmee geheel in lijn met de eisen uit Bouwbesluit 2012.

Instructiebijeenkomst Over dit onderwerp wordt een instructie gegeven. Kijk hiervoor bij de rubriek ‘Educatie’ achterin deze ISSO INFO.

13


in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

Richtlijn over installatiegeluid Gezamenlijke uitgave van NEN en ISSO Noodzakelijke maatregelen

NEN en ISSO buigen zich samen over de Nederlandse Technische Richtlijn (NTR) 5076 Installatiegeluid. De nieuwe NTR komt in plaats van de praktijkrichtlijnen NPR 5072 tot en met NPR 5075. Het eerste concept exemplaar wordt uitgereikt op de VSK-beurs.

De te verschijnen NTR Installatiegeluid focust uitsluitend op woningen en woongebouwen. Het document beschrijft alle praktische installatietechnische en bouwkundige maatregelen die noodzakelijk zijn om het installatiegeluid in verblijfsruimten te laten voldoen aan de eisen van Bouwbesluit 2012. Ook kan aan de hand van het document bij de oplevering

Met de toename van installaties in woningen en gebouwen

worden gecontroleerd of de uitvoering van de installatie vol-

is ook de geluidshinder toegenomen. Om die hinder aan

doet aan het ontwerp.

banden te leggen, worden in Bouwbesluit 2012 eisen gesteld aan de geluidproductie van installaties. Welke bouwkundige

Wanneer en waar verkrijgbaar?

en installatietechnische maatregelen zijn nodig om aan het

De NTR verschijnt in het voorjaar en is dan verkrijgbaar via

bouwbesluit te voldoen? Dat gaan we straks lezen in de

www.nen.nl.

Nederlandse Technische Richtlijn (NTR) 5076. Voor de nieuwe NTR hebben NEN en ISSO de koppen bij elkaar gestoken. De organisaties treden met een gezamenlijke uitgave met één gezicht naar buiten: dat schept duidelijkheid naar de markt.

Nieuwe publicatie over lucht-lucht warmtepompinstallaties Op verzoek van UNETO-VNI en Opleidingsen ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) maakt ISSO een publi catie over het ontwerp, realisatie en beheer van lucht-lucht warmtepompinstallaties in uti liteitsgebouwen. Een leergang is reeds gereed.

wachtingen met betrekking tot comfort en energiegebruik ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. De publicatie wordt gemaakt voor onder meer installateurs, adviseurs, projectontwikkelaars en toeleveranciers.

noemde splitsystemen of variabel refrigant flow (VRF) syste-

Andere kennis over warmtepomp systemen

men die worden gebruikt voor koeling van gebouwen. Deze

Publicatie lucht-lucht warmtepompinstallaties is een

systemen kunnen ook worden ingezet als warmtepomp voor

aanvulling op:

Lucht-lucht warmtepompen zijn voorgekomen uit de zoge-

het verwarmen van gebouwen. Vanwege de aanscherping

• publicatie 72 ‘Ontwerpen van individuele en kleine

van de EPC-eis en realisatie van duurzame gebouwen wor-

elektrische warmtepompsystemen voor woningen’

den deze (omkeerbare) warmtepompen steeds vaker toege-

• publicatie 80 ‘Handboek integraal ontwerpen van

past. Daarnaast dragen deze installaties bij aan de nationale doelstelling met betrekking tot energiebesparing en toepas-

collectieve installaties met warmtepompen in de

sing van duurzame energie.

woningbouw’

• publicatie 81 ‘Handboek integraal ontwerpen van

Vraag uit de markt

warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen’

Voor het juiste ontwerp, beheer en realisatie van lucht-lucht

•

warmtepompinstallaties moet de professional zich vooralsnog beroepen op een hoeveelheid aan informatiemateriaal van leveranciers. Dit is tijdrovend en leidt vaak tot onjuiste keuzes. Om die reden heeft de markt behoefte aan een technische richtlijn. Aan de hand van deze norm kunnen de ver14

Instructieboeken ‘Warmtepompen’.

in de

e maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

Nieuwe editie over brandveilige doorvoeringen Bouwbesluit 2012

ISSO/SBR-publicatie 809 ‘Brandveilige door voeringen’ is een veelvuldig gebruikt docu ment in de installatiesector en door contro lerende instanties. De laatste editie uit 2010 ondergaat momenteel een herziening. In de loop van dit jaar verschijnt de nieuwe uitgave.

De publicatie vraagt mede om herziening vanwege de stevig aangepaste voorschriften in Bouwbesluit 2012 met betrekking tot brandveiligheid en rookwerendheid van constructies. Ook de technische ontwikkelingen zijn aanleiding voor herziening. Zo behandelt de

Publicatie 809 is een standaard voor het ontwerpen en uit-

nieuwe editie diverse brandklep-

voeren van brandveilige doorvoeringen van kabels/kabelgo-

pen en afdichtingen die in de

ten en leidingen luchtkanalen van zowel metaal als kunststof.

afgelopen jaren op de markt zijn

De nieuwe editie wordt aangevuld met praktijkgerichte

gekomen.

informatie over het brandveilig doorvoeren van rookgasafvoeren door een vloer of wand. Aangevuld worden ook de

De herziene publicatie 809

richtlijnen voor de ophanging of beugeling van leidingen

‘Brandveilige doorvoeringen’ is

en luchtkanalen bij de doorvoeringen. De nieuwe editie zal

een gezamenlijke uitgave van

nodeloos overleg tussen betrokken partijen voorkomen en

ISSO en SBRCURnet en wordt

faalkosten verminderen en bijdragen aan de brandveiligheid

mede gefinancierd door UNETO-

van gebouwen.

VNI, de Vereniging Leveranciers Luchttechnische Apparaten (VLA) en diverse fabrikanten.

Herziening ISSO-publicatie over verwarmingsinstallaties Wat zijn de ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor verwarmingsinstallaties in woningen en woongebouwen? Dat beschrijft ISSO-publicatie 50. In het eerste kwartaal verschijnt een nieuwe editie, compleet met leergang en eindtermen.

Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) is een nieuwe editie in de maak. Deze editie heeft aandacht voor het overleg met partijen als architecten, aannemers, de betonindustrie en (lokale) overheden. De handreikingen kunnen zorgen voor duidelijke afspraken en behoeden voor mogelijke vertragingen en conflicten. Ook behandelt de herziene uitgave de ZLTV-toepassingen voor passief bouwen en renoveren

ISSO-publicatie 50 behandelt de toepassing voor verwar-

en energieneutraal bouwen die de overheid vanaf 2018 ver-

mingsinstallaties die functioneren op hoge of lage ontwerp-

plicht stelt. Hiervoor wordt de uitgave uitgebreid met infor-

temperatuur. Aan de hand van een globaal ontwerpen

matie over betonkernactivering en ventilator gedreven con-

relatieschema wordt duidelijk welke keuzes u moet maken

vectoren. Als vanzelfsprekend is de nieuwe editie aangepast

bij het ontwerpen en uitvoeren van de verwarmingsinstal-

aan Bouwbesluit 2012 en de bijbehorende normen.

laties. Ook leert u de factoren kennen die het ontwerp en de uitvoering kunnen beïnvloeden. Naast een informatief deel

Leergang verwarmingssystemen

bevat de publicatie een normatief deel met kwaliteitseisen,

In aansluiting op de nieuwe editie ontwikkelt ISSO in samen-

opgenomen in specificatiebladen. Dit maakt het mogelijk de

werking met AcademyNL een leergang voor ontwerpers, uit-

eisen op te nemen in kwaliteitszorgsystemen. Behalve voor

voerder en beheerders. In de leergang worden een syllabus,

woningen en woongebouwen is de publicatie ook te gebrui-

instructiemateriaal voor opleiders en eindtermen ontwikkeld.

ken voor kleine utiliteitsbouw.

Deze dienen straks als standaard voor de bouwen installatiesector voor de inrichting van cursussen en trainingen op

Belangrijkste aanpassingen

het gebied van verwarmingsinstallaties.

De laatste editie van ISSO-publicatie 50 is uit 2008. Mede op verzoek van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het 15


in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

in de maak

Herziening ISSO-publicatie over legionellapreventie in klimaatinstallaties Nieuwe inzichten en wetgeving vragen om herziening van ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in klimaatinstallaties’. Naar verwachting is de editie mei 2014 gereed.

toepassen van de Legionella-regelgeving op het ontwerp, beheer en onderhoud van natte koeltorens, hybride koelers en luchtbevochtigingssystemen als onderdeel van een klimaatinstallatie in utiliteitsgebouwen.

ISSO-publicatie 55.3 is een

Praktische richtlijn

belangrijk hulpmiddel voor

Publicatie 55.3 vertaalt de regels in het Activiteitenbesluit en

(onderhouds)adviseurs,

het Arbo-besluit over legionellapreventie naar praktijkrichtlij-

installateurs, managers

nen voor het opstellen van een risico-analyse en beheersplan

installatiebeheer en toe-

legionellapreventie. Daarnaast voorziet de uitgave in een

zichthouders voor het

algemeen model voor het opstellen van een verantwoorde risicoanalyse en beheersplan. Bij de herziening wordt dit model vereenvoudigd en er wordt tegelijkertijd meer aandacht besteed aan de organisatorische inpassing van de beheersmaatregelen in de bedrijfsvoering. De herziening van deze publicatie is mede mogelijk dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB).

ISSO-publicatie 74 over binnentemperatuur in gebouwen In Nederland wordt sinds eind jaren ’70 gebruik gemaakt van richtlijnen voor het thermische binnenklimaat in gebouwen. Deze zijn gebaseerd op Fangers’s PMV/PPD-model. Door nieuwe inzichten hierover krijgt ISSOpublicatie 74 een herziening.

enigszins hogere binnentemperaturen comfortabeler gevonden dan die bij een thermisch neutrale situatie. Door deze en andere inzichten zijn de richtlijnen voor het thermische binnenklimaat herzien. Daarbij kunnen we inmiddels met eenvoudige rekenregels een indicatie geven van het themische binnenklimaat. De publicatie is opgebouwd uit thermofysiologie en modellen, toetsing en praktijksituaties. De nieuwe

In ISSO-publicatie 74 ‘Thermische behaaglijkheid’ zijn richt-

editie verschijnt in het eerste kwartaal.

lijnen gepubliceerd voor het thermische binnenklimaat in gebouwen. Hierbij wordt uitgegaan van zogenoemde

Ruimte voor uw advertentie

Adaptieve Temperatuur Grenswaarden (ATG’s). ATG’s zijn een

De publicatie biedt ruimte voor advertenties. Adverteren

hulpmiddel bij het ontwerpen van installaties voor nieuwe

is zeker aan te bevelen voor leveranciers die meetappara-

gebouwen of het vaststellen van het Programma van Eisen

tuur voor het binnenklimaat leveren en voor adviesbureaus

voor renovatieprojecten en voor het beoordelen en valide-

die klachten onderzoeken over thermische behaaglijkheid.

ren van bestaande situaties.

Hierdoor krijgen de gebruikers van de publicatie ook inzicht in het aanbod op de commerciële markt. Voor nadere

Waarom is herziening nodig?

informatie nodigen wij u uit contact op te nemen met

De herziene uitgave beschrijft zowel de ATG’s als Fanger’s

Anneli van Kleven-Pijpers, bereikbaar via (010) 206 59 41 of

PMV/PPD-model. Zo gelden Fangers’ uitgangspunten vooral

[email protected].

voor gebouwen met volledige luchtbehandeling en zijn ze gebaseerd op een laboratoriumsituatie. Brager en De Dear

De herziening van deze publicatie is mogelijk dankzij een finan-

laten zien dat in natuurlijk geventileerde gebouwen sprake is

ciële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het

van een psychologische adaptatie van gebruikers aan hogere

Technisch InstallatieBedrijf (OTIB), UNETO-VNI, Rijksgebouwen

buitentemperaturen. Anders gezegd: bij warm weer worden

dienst en de stichting Promotie Installatietechniek (PIT). 16

in de

e maak

in de maak

in de maak

in de maak

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Een gezonder binnenklimaat met ISSO-publicatie 27

ISSO-publicatie 77 over verpleging in de toekomst Ouderen die langer zelfstandig thuis willen wonen, zijn een groeimarkt voor de installatie sector. Zo groeit de vraag naar trapliften, om maar wat te noemen. Een uitstekende leidraad voor deze en andere aanpassingen aan de woning, is ISSO-publicatie 77 ‘Installaties voor wonen, welzijn en zorg’.

Op donderdag 17 oktober 2013 is fijnstof officieel kankerverwekkend verklaard door Kankerinstituut IARC. Dit onderschrijft nog eens de noodzaak van luchtfiltersystemen. De herziene ISSO-publicatie 27 behandelt de selectie, de installatie en het onderhoud. Kankerinstituut IARC van de Wereldgezondheidsorganisatie

Sinds de laatste editie uit 2004 zijn er veel nieuwe inzich-

van de VN heeft fijnstof officieel aangemerkt als veroorzaker

ten verworven op het vlak van wonen, welzijn en zorg,

van longkanker. Fijnstof komt onder andere van transport,

mede door initiatieven van KIEN, TNO, UNETO-VNI en het

elektriciteitscentrales en uitstoot

Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch

van industrie of landbouw. We kun-

InstallatieBedrijf (OTIB).

nen (ultra)fijnstof uit buiten- en bin-

Deze uitgave is geschikt voor:

sen van luchtfiltersystemen en losse installateurs

adviseurs

facility managers gebouweigenaren

Op het gebied van:

Zo bouwt het Expertisecentrum Gezondheidszorg en

luchtreinigers.

Technologie van Fontys Hogescholen momenteel het futurismoet gaan leiden tot ontsluiting van kennis toegespitst op

Breed aanbod luchtfiltersystemen

zorg en installatietechniek. De eerste kennisproducten zijn

Dergelijke systemen zijn het

al gereed, waaronder KennisKaarten over verlichting en over

onderwerp van ISSO-publicatie

ruimtetemperatuur (te raadplegen via www.isso-kennis-

27 ‘Kwaliteitseisen luchtfilters

kaarten.nl). De KennisKaarten en verdere bevindingen bij de

voor ventilatiesystemen en lucht-

bouw van het futuristische verpleeghuis vormen een opmaat

reinigers’. De uitgave is onlangs

naar de nieuwe editie van ISSO-publicatie 77.

compleet herzien. De publicatie

tisch Verpleeghuis van de Toekomst. De demonstratieruimte

luchtbehandeling

woningen

utiliteit

ISBN 978-90-5044-253-4

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

Verpleeghuis van de Toekomst

publicatie KWALITEITSEISEN LUCHTFILTERS VOOR VENTILATIESYSTEMEN EN LUCHTREINIGERS

nenlucht filteren door het toepas-

27

KWALITEITSEISEN LUCHTFILTERS VOOR VENTILATIESYSTEMEN EN LUCHTREINIGERS

beschrijft de nu geldende normen

Levensloopbestendig installeren

op dit gebied en helpt met de keuze uit luchtfiltersystemen.

De herziene publicatie 77 bundelt de laatste stand van zaken

Ook het reinigen van luchtfilters wordt behandeld. Daarnaast

op het gebied van levensloopbestendig installeren (W, E,

beschrijft de publicatie losse luchtreinigers die bijvoorbeeld

ICT en ST). Hierbij staan de Programma’s van Eisen centraal

zeer geschikt zijn voor het zuiveren van de lucht in woonhui-

die vanuit de proefwoningen van het OTIB-programma

zen en wachtkamers van artsen en ziekenhuizen. Zo berei-

Technologie Thuis Nu! zijn op te stellen en te valideren. In de

ken we ten minste in woningen en utiliteitsgebouwen een

uitgave worden ook praktijkvoorbeelden opgenomen. De

gezonder binnenklimaat.

nieuwe editie verschijnt in het derde kwartaal van 2014.

Hoe verkrijgbaar? De herziening van deze publicatie is mogelijk dankzij een

Het boek is voor € 115,- (excl. verzendkosten en btw) te

financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor

bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale versie is

het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en de stichting Promotie

met een abonnement te raadplegen op www.isso-digitaal.nl.

Installatietechniek (PIT).

Instructiebijeenkomst Bij deze publicatie wordt een instructie gegeven. Kijk hiervoor de rubriek ‘Educatie’ in deze ISSO-INFO.

De publicatie is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en UNETO-VNI.

17


Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgav

Publicatie over meetpunten en meetmethoden Waarom herzien?

Begin dit jaar verschijnt een herziening van Publicatie 31 ‘Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties’. De nieuwe editie beschrijft onder meer nieuwe meetmethoden.

De nieuwe editie is geactualiseerd op de metingen van koelinstallaties. Daarnaast zijn nieuwe meetmethoden toegevoegd om het energieverbruik te monitoren. Zo omschrijft de installatie waar je moet meten voor de juiste data. Daarbij

Meten is weten en goed meten is zeker weten.

worden ook invloeden op de berekening beschreven, zoals

Om technische installaties te kunnen regelen, besturen,

het omzetten van analoge naar digitale data.

beveiligen en beheren zijn metingen noodzakelijk. De ISSOpublicatie behandelt deze metingen aan installaties. Centraal

Hoe verkrijgbaar?

staat het uitvoeren van geautomatiseerde metingen door

ISSO-publicatie 31 kost € 125,– (excl. verzendkosten en btw)

opnemers en sensoren in een installatie en/of gebouw.

en kunt u alvast bestellen via de winkel op www.isso.nl. De

Welke informatie is nuttig? En hoe krijgen we betrouwbare

digitale versie is straks met een abonnement te raadplegen

meetresultaten? ISSO-publicatie 31 geeft een richtlijn voor

op www.isso-digitaal.nl.

het juist aanbrengen van meetapparatuur en het juist uitvoeren van metingen voor het regelen, besturen, beveiligen

De herziening van deze publicatie is mede mogelijk dankzij een

en beheren van klimaatinstallaties in gebouwen. Beschreven


worden meetpunten, meetapparatuur en meet- en bepa-

het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en UNETO-VNI.

lingsmethoden. De uitgave sluit aan op de publicatiereeks Duurzaam Beheer en Onderhoud.

Publicatie over alternatieve techieken voor legionellapreventie kennisinstituut voor de install atiesec tor

A lt e r n At i e v e t e c h n i e k e n v o o r l e g i o n e l l A p r e v e n t i e i n c o l l e c t i e v e l e i d i n g w At e r i n s tA l l At i e s

publicatie

55.4

alternatieve technieken voor legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

herziene versie 2013

De wetgeving met betrekking tot legionellapreventie is gewijzigd, met name op het gebied van toepas sing en certificering van alternatieve legionellapreventietechnieken. Dat vroeg om een herziening van ISSOpublicatie 55.4 ‘Alternatieve technie ken voor legionellapreventie in col lectieve leidingwaterinstallaties’.

teurisatie) als elektrochemische technieken (koper-zilver-oxidatie, elektrodiafragmalyse). Ook worden twee varianten op het thermische beheersconcept toegelicht, te weten thermische desinfectie met intern verwarmingslint en met periodiek circulerend warm water.

Kennis uit alle hoeken Diverse partijen hebben met hun kennis een bijdrage aan de publicatie geleverd, te weten het KWR-watercycle research institute, het College voor toelating van gewas- en bestrij-

In de herziene editie zijn de consequenties

dingsmiddelen (Ctgb) en de brancheverenigingen UNETO-VNI

meegenomen van de beleidsbrief (gedateerd op 4 sep-

en AquaNed.

tember 2013) van de minister van Infrastructuur en Milieu, Melanie Schultz van Haegen. In de brief staat een aantal

Hoe verkrijgbaar?

knelpunten die zijn geconstateerd bij het toezicht op regel-

De herziene praktijkrichtlijn verschijnt begint 2014. U kunt de

geving betreffende het gebruik van alternatieve technieken

publicatie bestellen via de winkel op www.isso.nl. De kosten

voor legionellepreventie. Naar aanleiding hiervan komt er

bedragen € 80,– excl. btw en verzendkosten. Met een abon-

een wijziging van de Regeling legionellapreventie die naar

nement op www.isso-digitaal.nl is ook de digitale versie te

verwachting vanaf 1 januari 2014 in werking treedt.

raadplegen.

Instructiebijeenkomst

Onderwerpen

Bij deze publicatie wordt een instructie gegeven.

ISSO-publicatie 55.4 is geschreven voor installatiebedrijven,

Kijk hiervoor bij de rubriek ‘Educatie’ in deze ISSO-INFO.

adviseurs, installatiebeheerders en controleurs. De uitgave behandelt de technieken waarmee legionellagroei in leiding-

De herziening van deze publicatie is mede mogelijk dankzij

waterinstallaties kan worden voorkomen, anders dan met

een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds

het standaard thermisch beheersconcept. Het gaat om zowel

voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en de stichting

fysische technieken (UV-desinfectie, membraanfiltratie, pas-

Promotie Installatietechniek (PIT). 18

ven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe

Efficiënt gebouwdossier met ISSO-publicatie 105 De nieuwe ISSO-publicatie 105 rekent af met overtollige informatie over een gebouw. U inventariseert alleen de technische informatie die nodig is. Dit resulteert in een compact bouwdossier voor duurzaam beheer en onder houd.

installatie boven tafel te krijgen. ISSO-PUBLICATIES DUURZAAM BEHEER EN ONDERHOUD: Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen Feiten en voordelen op een rij

101

Onderhoud en onderhoudscontracten Termen en definities voor beheer en onderhoudvan klimaatinstallaties in gebouwen

gebouwtechniek’ maakt onderdeel uit van de ISSO-publicatiereeks 102

Prestatie-indicatoren voor Duurzaam Beheer en Onderhoud Techniek, beheer en perceptie

Duurzaam Beheer en Onderhoud. 103

Monitoren van Duurzaam Beheer en Onderhoud Binnenmilieu, energiegebruik en functioneren van techniek

Als bijlage is een voorbeeld van een 104 105

Stappenplan Duurzaam Beheer en Onderhoud Kerndocument gebouwtechniek

kerndocument opgenomen. Aan de hand van nieuwe ISSO-publicatie 105 ‘Kerndocument

106

Functionele inspectiemethode Duurzaam Beheer en Onderhoud

107

Opleveringsprocedure klimaatinstallaties Nulmeting Duurzaam Beheer en Onderhoud

gebouwtechniek’ inventariseert u alle installaties in het

Hoe verkrijgbaar?

gebouw. U brengt ook alle eigenschappen en kenmerken

Het boek is voor € 80,– (excl. btw)

van het gebouw in kaart die op de installaties betrekking

per stuk te bestellen via isso.nl. De

hebben.

digitale versie is met een abonneISBN: 978-90-5044-251-0

ment te raadplegen op

Duurzaam beheer en onderhoud

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

100

KERNDOCUMENT GEBOUW TECHNIEK

ISSO-publicatie 105 ‘Kerndocument

105

KERNDOCUMENT GEBOUWTECHNIEK

isso-digitaal.nl.

U stelt een kerndocument op waarmee een gebouw duurzaam kan worden beheerd en onderhouden. Met dit kern-

Deze publicatie is mede mogelijk door Opleidings- en ontwik-

document legt u de basis voor efficiënt gebouwbeheer en

kelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en

is ook snel de oorzaak van eventuele problemen met de

Stichting Promotie Installatietechniek (PIT).

Instructieboek over noodverlichting In Europa geldt sinds 2012 een nieuwe standaard voor veiligheidssymbolen. Deze NEN-EN-ISO 7010 is opgenomen in Instructieboek Noodverlichting, een must have onder noodverlichtingsdeskundigen.

niet groot. De belangrijkste wijzigingen voor Nederland

Sinds 2012 heeft het Europese normalisatie-instituut CEN

Hoe verkrijgbaar?

de internationale norm ISO 7010 ‘Registered safety signs’

Het instructieboek is voor € 75,– (excl. btw) te bestellen

overgenomen als Europese norm. Met het verschijnen van de

via de winkel op www.isso.nl. De digitale versie is met een

NEN-EN-ISO 7010 is de oude standaard NEN 6088 ingetrok-

abonnement te raadplegen op www.isso-digitaal.nl.

zijn een hernummering van de artikelen die vanuit het Bouwbesluit zijn aangewezen en het niveau van de antipaniekverlichting. Zo is de sterkte van de verlichting verhoogd van 0,5 naar 1 lux.

ken. Het Instructieboek Noodverlichting, waarvan in 2012 de laatste editie verscheen, is door deze aanpassing herzien.

De herziening van deze publicatie is mede mogelijk dankzij een

Vanuit Bouwbesluit 2012 wordt nog verwezen naar de NEN


6088. Dit is echter geen belemmering voor de nieuwe norm.

het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB).

Aanpassing van veiligheidssymbolen bevat pictogrammen voor vluchtrouteaanduiding en een veelheid aan veiligheidssymbolen. Instructieboek Noodverlichting behandelt de van belang zijnde pictogramvoorlopig nog gewoon de bestaande pictogrammen worden

D E

gebruikt. Voor nieuwbouwprojecten is de nieuwe norm sinds

INSTRUCTIEBOEK

VO O R

men. Voor aanpassingen aan bestaande systemen kunnen

K E N N ISI NS TITUUT

INSTRUCTIEBOEK NOODVERLICHTING

De nieuwe norm geldt sinds eind 2012. NEN-EN-ISO 7010

Hogere lichtsterkte

Opleidings- en ontwikkelingsfonds

Instructieboek Noodverlichting bevat ook de aangepaste

v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

Europese norm NEN-EN 1838. Inhoudelijk zijn de wijzigingen

ISBN 978-90-5044-252-7

19

I NS TALL ATIESEC TO R

2013 de standaard.


ieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe uitgaven

Nieuwe

Tabellen met U- en Rc-waarden in ISSO-kleintje

K L E I N TJ E U - e n R c- wa a R d e n , va n b o U w k U n d i g e co n s t R U c t i e s

k e n n i s i n s t i t u u t v o o r d e i n s ta l l at i e s e c to r

KLEINTJE

Herziene uitgave 2014

U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

U- en Rc-waarden van bouw kundige constructies zijn belangrijke gegevens voor de bepaling van bijvoor beeld het warmteverlies, de koellast en het energiege bruik. U kunt als installatie ontwerper de waarden snel en eenvoudig bepalen met het nieuwe ISSO-kleintje ‘Uen Rc-waarden’.

Rc-waarde van verschillende bouwkundige constructies. De waarden staan in overzichtelijke tabellen.

Verstoring door isolatie Het bepalen van U- en Rc-waarden is bijvoorbeeld nodig bij een te hoog energiegebruik en/of bij comfortklachten. Vaak wordt de installatie als oorzaak gezien. De boosdoener is echter niet zelden een niet goed geïsoleerde of luchtdichte gevel. Gebouwen worden steeds beter geisoleerd. Hoe beter de isolatie, hoe sterker de invloed van verstoringen zoals koudebruggen, veroudering, invloeden van vocht of verminderde isolatie door de bevestigingsmiddelen.

U- en Rc-waarden vormen een belangrijk uitgangspunt bij het instal-

Volgens de NEN 1068

latieontwerp en om aan de eisen uit

Internationaal zijn de normen voor het bepalen van de U- en

het Bouwbesluit te voldoen. Om die

Rc-waarden aangepast aan (zeer) goed geïsoleerde construc-

reden behoren U- en Rc-waarden

ties. In Nederland is dit opgenomen in de NEN 1068. Het

betrouwbaar en goed toegankelijk

ISSO-kleintje vermeldt van verschillende bouwkundige con-

te zijn. Het bepalen van de waarden

structies de waarden gebaseerd op deze NEN. De correcties op de isolatie zijn al toegepast.

is echter niet eenvoudig. Daarbij zijn de bestaande rekenmethoden van onder meer fabrikanten en leveranciers van isolatiematerialen meestal vrij ingewikkeld. Aan de hand van

Hoe verkrijgbaar?

het ISSO-kleintje, een praktijkgericht boekje in zakformaat,

Kleintje ‘U- en Rc-waarden’ is vanaf maart beschikbaar en

bepaalt u snel en op relatief eenvoudige wijze de U- of

voor € 35,- (excl. btw en verzendkosten) te bestellen via de winkel op www.isso.nl.

Rekentool

De herziening van deze uitgave is mogelijk dankzij een financië-

Abonnees met een basislicentie op www.isso-digitaal.nl hebben ook de beschikking over een rekenmodule om de U- en Rc-waarden te bepalen. Van de tool verschijnt een update die volledig is afgestemd op het nieuwe Kleintje.

le bijdrage van de stichting Promotie Installatietechniek (PIT).

Agenda 2014 VSK 2014

3 tot en met 7 februari

Utrecht

Instructiebijeenkomst Nieuw in NEN1010

13 februari

Regio Utrecht

Instructiebijeenkomst gezond binnenmilieu, fijnstof en luchtfilters

20 maart 27 maart 10 april 17 april

Eindhoven Zwolle Regio Utrecht Rotterdam

Cursus Power Quality

18, 19 en 20 maart

Woerden

Instructiebijeenkomst Legionellaveilig beheren van koeltorens voor: • Gebouwbeheerders 2 + 9 april Regio Utrecht • Deskundigen 16 + 23 april 2014 Regio Utrecht • Risico Analist* 8 mei 2014 en 28 mei Regio Utrecht *Voor het goed kunnen volgen van deze instructie is het noodzakelijk eerst instructiebijeenkomst voor deskundigen te volgen

Cursus Hydraulische Schakelingen voor Verwarmen en Koelen

24 april, 7, 14, 21 en 28 mei

Rotterdam Rotterdam

Jubileumbijeenkomst

25 september

Rotterdam

Meer informatie over deze bijeenkomsten vindt u op www.isso.nl

20

THEMA: SLIMMER SAMEN WERKEN

3 T/M 7 FEBRUARI 2014 JAARBEURS UTRECHT

WWW.VSK.NL

GA NAAR VSK.NL ENER REGISTRE TIS VOOR GRAG TO E G A N

EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATI

Vijfdaagse cursus over hydraulische schakelingen In het voorjaar van 2014 herhaalt ISSO de vijf daagse cursus over hydraulische schakelingen ‘De weg naar het beste ontwerp’. De cursus is door de deelnemers beoordeeld met eindcijfer acht. Vooral de inhoud en de deskundigheid van de docent gooien hoge ogen.

Dag 4: hydraulische schakeling met warmtekoudeopslag (WKO). Dag 5: hydraulische schakeling met WKO en procesengineering.

Voor wie? De cursus is afgestemd op installatieontwerpers en project-

K E N N I S I N S T I T U U T

PR A K T I J KG E R I CH T E CU R S U S 2013-2014

V O O R

Hydraulische schakelingen

D E

De weg naar het beste ontwerp

De hydraulische schakeling

leiders die betrokken zijn bij het ontwerpen en beoordelen

is het hart van de instal-

van cv- en koel-installaties.

latie. Door de schakeling zijn bijna alle onderdelen

Docent

van een klimaatinstallatie

Docent is Jan Aerts, projectcoördinator bij ISSO en expert op

met elkaar verbonden,

het gebied van hydraulische schakelingen.

waaronder bijvoorbeeld de

I N S TA L L AT I E S E C T O R

warmtepomp en de ener-

Kosten

gieopslag in de bodem.

De deelnameprijs bedraagt per deelnemer € 1.835,– (excl.

Met de juiste schakeling

btw, inclusief lunch en een hand-out). Bedrijven die zijn

wordt uiteindelijk bespaard

aangesloten bij het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor

op energie en worden

het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) betalen slechts € 585,–

(faal)kosten bedwongen.

(excl. btw).

De schakeling betekent

Opleidings- en

echter ook dat bestand-

ontwikkelingsfonds

delen elkaar (nadelig) kun-

v o o r h e t Te c h n i s c h

nen beïnvloeden. Anders

Installatiebedrijf

gezegd is een hydraulische schakeling gewoonweg

Waar, wanneer en hoe laat?

ingewikkeld.

De cursus vindt plaats in Rotterdam en kunt u volgen op donderdag 24 april en op woensdag 7, 14, 21 en 28 mei. Alle

Praktijkgericht

bijeenkomsten zijn van 9.30 tot 16.30 uur.

Deze cursus stelt u in staat om bij te dragen aan goed ontworpen hydraulische schakelingen van kleine en middel-

Inschrijven

grote utiliteitsprojecten. U leert systematisch een complete

U kunt zich voor de cursus aanmelden via www.isso.nl

schakeling samen te stellen en te beoordelen. Elementair

(onder Kennisbijeenkomsten).

onderdeel is de aandacht voor vollast- en deellastsituaties. Daarbij krijgt u inzicht in de werking van bestaande installaties aan de hand van principeschema’s van hydraulische schakelingen. De cursus is praktijkgericht. Door theorie en toepassing maken we u vertrouwd met hydraulische modulen en vervolgens met complete hydraulische schakelingen.

Onderwerpen Methoden: Dag 1: hydraulische modulen voor verwarmen en koelen. Dag 2: componenten en dimensioneren hydraulische schakeling. Toepassen: Dag 3: hydraulische schakeling met warmtekrachtkoppeling (WKK).

22

DUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014

EDUCATIE

Instructiemiddag over alternatieve technieken legionellapreventie

Zelfstandig: Bureau Controle en Registratie Gelijkwaardigheid Op verzoek van de overheid is de organisatie van de Databank Gecontroleerde Kwaliteits verklaringen vanaf 1 januari j.l. ondergebracht in een zelfstandige organisatie. Hierdoor kan de databank zijn hoge status behouden en verder uitbreiden. De databank, enige jaren geleden opgericht in opdracht van Agentschap NL, wordt beheerd door ISSO in samen werking met het Nederlands Normalisatie Instituut. De nieuwe organisatie Bureau Controle en Registratie Gelijkwaardigheid b.v. treedt onder de naam Bureau CRG naar buiten. Het College, dat de aanvragen voor registratie beoordeelt, bestaat uit onafhankelijke deskundigen op dit

In april en mei 2014 geeft ISSO een aantal instructiemiddagen over de wijzigingen met betrekking tot alternatieve technieken legionellapreventie.

gebied. Voor de transparantie van het Bureau CRG is er een Raad van Advies in het leven geroepen. In deze raad hebben de stakeholders zitting die bij deze activiteiten een belang hebben, waaronder de overheid, Bouw- en Woningtoezicht, gebouweigenaren en verschillende brancheorganisaties van

De instructie brengt u op de hoogte van de huidige stand

fabrikanten en leveranciers.

van zaken. Behandeld wordt:

• Wetgeving en certificering en de rol van de BRL-6010-

Databank Gecontroleerde Kwaliteitsverklaringen

adviseur.

• Overzicht van alternatieve technieken. • Toepassing van alternatieve technieken in prioritaire en

Eén van activiteiten van het bureau is het beheer van de Databank Gecontroleerde Kwaliteitsverklaringen. Deze

niet-prioritaire situaties.

databank is bedoeld voor de registratie van producten en

• Voorbereiding, onderhoud en beheer van installaties met

systemen waarvan de energieprestatie objectief is vast-

een alternatieve techniek.

gesteld. Het zijn de producten en systemen die hun claim

• Wat te doen na overschrijding van de grenswaarde van

van de energieprestatie naar oordeel van het College

legionella?

Gelijkwaardigheid Energieprestatie voldoende hebben

• Toezicht houden door waterbedrijf en IL&T <waar staat

onderbouwd.

deze afkorting voor?> in de praktijk.

• Praktijksituaties.

Gecontroleerde producten en systemen

Als basis dient de herziene ISSO-publicatie 55.4 ‘Alternatieve

De gegevens uit de databank worden bijvoorbeeld gebruikt

technieken voor legionellapreventie in collectieve leiding-

door Bouw- en Woningtoezicht van de gemeenten om na

waterinstallaties’ (zie deze ISSO-INFO voor een beschrijving).

te gaan of de energetische claim van een product/systeem, gebruikt in de EPC berekening, correct is. De EPA-adviseurs

Voor wie?

gebruiken de verklaringen van de opgenomen producten

Adviseurs, installateurs, technische diensten, drinkwaterbe-

voor het opstellen van een energielabel en het opstellen van

drijven, toezichthouders, waterbehandelingsfirma’s, fabri-

een energiebesparingsadvies. Gebouweigenaren gebruiken

kanten en leveranciers.

de gegevens om na te gaan welke producten/systemen zij willen toepassen bij het verbeteren van de energetische

Inschrijven

prestatie van het gebouw.

Op www.isso.nl (onder Kennisbijeenkomsten) vindt u nadere informatie over data, kosten, locatie en een

Voor meer informatie verwijzen wij u naar de site

inschrijfformulier.

www.bcrg.nl 23


EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014 EDUCATIE 2014

Instructiemiddag over gezond binnenmilieu, fijnstof en luchtfilters In maart en april 2014 Bent u betrokken bij de realisatie van een gezond binnenmilieu voor gebruikers en bewoners van gebouwen? De laatste stand van zaken hoort u op onze instructiemiddag. Instructeurs zijn Atze Boerstra, directeur BBA binnenmilieu en Marco Hofman, project coördinator binnenklimaat bij ISSO. Luchtvervuiling staat al jaren hoog op de agenda. De urgentie om maatregelen te nemen, is nog eens versterkt sinds fijnstof op 17 oktober 2013 officieel kankerverwekkend is verklaard door kankerinstituut IARC van de

Voor wie?

Wereldgezondheidsorganisatie van de VN. Vlak daarna, op

De instructie is interessant voor:

• gebouweigenaren • facility managers • vastgoedmanagers • adviseurs • installatiebedrijven • beheer en onderhoudsbedrijven • arbo-deskundigen • schoolbesturen • medisch milieukundigen van GGD’en • beleidsmedewerkers binnenmilieu van gemeenten en

28 november 2013, verwierp de Rechtbank het besluit van minister Schultz van Haegen om de snelheid op de A13 te verhogen van 80 naar 100 kilometer per uur. Tienduizenden Amsterdammers lopen een groter risico op luchtwegaandoeningen en chronische ziekten sinds de snelheid op de A10-West vorig jaar juli is verhoogd. Ter discussie staat de kwaliteit van de lucht, vooral de kankerverwekkende stoffen in buiten- en binnenmilieu.

Onderwerpen instructiemiddag

• Invloed van de buitenlucht in Nederland op de luchtkwali-

andere overheden.

teit binnen.

• Gezondheidseffecten fijnstof en andere buitenluchtcom-

Inschrijven Op www.isso.nl (onder Kennisbijeenkomsten) vindt u nadere

ponenten.

• Geldende weten regelgeving. • Binnenmilieu van gebouwen: beperking verontreinigin-

informatie over data, locatie en een inschrijfformulier.

Kosten

gen uit de buitenlucht.

• Gebruik van ventilatie en luchtfiltering. • Aandachtspunten toepassing luchtfiltering in de praktijk. • Behandeling nieuwe ISSO-publicatie 27 over luchtfiltering

U betaalt slechts € 125,- per deelnemer. De kosten zijn laag dankzij financiële ondersteuning door Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf

in klimaatinstallaties.

(OTIB).

Colofon ISSO Info is een uitgave van

ISSO, het kennisinstituut van de installatie

Vormgeving: Stijlmeesters

ISSO

sector, houdt zich bezig met het identificeren

Kruisplein 25

van kennisvragen binnen de installatiesector,

Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Therese

3014 DB Rotterdam

het ontsluiten en toegankelijk maken van

van Warmerdam

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

deze kennis in de vorm van praktische ISSO-

De uitgever kan niet aansprakelijk worden

Tel. 010 - 206 59 69

publicaties en het bevorderen van het

gesteld voor persoonlijke of materiële schade,

Fax 010 - 213 03 84

gebruik van ISSO publicaties als norm-

veroorzaakt door onjuistheden in de redactio-

[email protected], www.isso.nl

stellende richtlijnen.

nele kolommen. 24

Een energiek 2014! special ISSO INFO AL 40 JAAR. januari 2014

Recommend Documents