Islam, hoofddoek en democratie Bruggen en Bananenschillen bij de Integratie van Moslims in onze Vlaamse en Europese samenleving
Dicussienota 4de aangevulde editie, 17 Jan. 2013
Rudi Dierick eerste editie, oktober 2010
Contents
Voorwoord ....................................................................................................................................................... 5 1.1. De uitdaging .......................................................................................................................................... 8 1.2. De hoofddoek als ‘case’ ........................................................................................................................ 8 1.3. Integratieproblemen voor moslims ........................................................................................................ 9 1.4. Hoofddoek : welke vrijheid en welke feitelijke rechten? ....................................................................... 9 1.4.1. Bedoelde vrijheden en rechten bij de hoofddoek ............................................................................ 9 1.4.2. Welke hoofddoek? ........................................................................................................................ 10 1.4.3. Welke andere vrijheden en rechten? ............................................................................................. 10 1.5. Ten geleide .......................................................................................................................................... 10 2. Argumenten pro hoofddoek ........................................................................................................................ 12 3.10. De hoofddoek lijkt één van de '1001' plichten voor de moslima ........................................................ 57 3.11. De hoofddoek lijkt een aantasting van de rechten van vrouwen ........................................................ 58 3.12. Relevante argumenten contra............................................................................................................. 58 4. Specifieke gevallen..................................................................................................................................... 59 4.1. Sluierdracht gaat in tegen politiereglementen ...................................................................................... 59 4.2. Leerkrachten die een gezichtssluier dragen geven minder goed les ..................................................... 59 4.3. Gezichtssluiers vallen helemaal buiten spel ......................................................................................... 60 5. Globale overwegingen ................................................................................................................................ 61 5.1. Wat in het hoofd zit telt en niet wat er op gedragen wordt .................................................................. 61 5.2. De hoofddoek stelt problemen van openbare orde ............................................................................... 62 5.3. Verlamde monologen en veralgemeningen .......................................................................................... 62 5.3.1. Dogmatisme onder academisch schaamlapje ................................................................................ 62 5.3.2. Selectieve kijk op universele mensenrechten ................................................................................ 64 Intermezzo: Slordige argumentatie in rechtsspraak ................................................................................ 65 5.3.3. Veralgemeningen troef ................................................................................................................. 66 5.3.4. Een pseudo-debat.......................................................................................................................... 66 5.4. De hoofddoek bemoeilijkt vreedzaam samenleven ............................................................................ 67 5.5. Tegenstrijdige berichten uit officiële hoek .......................................................................................... 68 5.6. Koran, sharia en de democratische orde .............................................................................................. 71 5.6.1. Koran en sharia als uitdagers ........................................................................................................ 71 5.6.2. Betwisting van de primauteit van de seculiere wet ....................................................................... 72 5.6.3. Gevolgen van een consequente voorrrang voor koran en sharia ................................................... 73 5.7. Hoofddoek verschilt van alle andere symbolen ................................................................................... 74 5.8. Leiden verboden niet tot segregatie? ................................................................................................... 75
5.9. De georganiseerde radicalisering en de hoofddoek .............................................................................. 77 5.9.1. Welke radicalisering en wie leidt ze?............................................................................................ 77 5.9.2. De radicale ideologie .................................................................................................................... 77 5.9.3. Radicalisering en geweld .............................................................................................................. 80 5.9.4. Afwijzing van de universele mensenrechten ................................................................................. 81 5.9.5. Is deze ondemocratische stroming inherent aan de islam? ............................................................ 82 5.9.6. Democratisch tegengewicht .......................................................................................................... 82 5.9.7. Neemt de radicalisering toe? ......................................................................................................... 83 5.9.8. De hoofddoek als strijdvlag en wapen .......................................................................................... 84 5.10. Anti-islamitische radicaliseringen ..................................................................................................... 84 5.11. Integratie en inburgering als ruimer kader ......................................................................................... 85 5.12. Communautarisme versus universalisme ........................................................................................... 88 5.13. De reactie van ongeloof ..................................................................................................................... 89 5.14. Andere houdingen van moslims bij deze debatten ............................................................................. 90 5.15. De hoofddoek en de doos van Pandora .............................................................................................. 91 5.16. De 'vrije keuze voor moslima's' blijkt problematisch ......................................................................... 93 6. Geen besluiten? .......................................................................................................................................... 94 6.1. Besluiten over de hoofddoek ............................................................................................................... 94 6.1.1. Moslima’s die geen hoofddoek willen dragen .............................................................................. 94 6.1.2. De hoofddoek voor werknemers in openbare functies en onderwijs ............................................. 94 6.1.3. Leerlingen en sluiers ..................................................................................................................... 95 6.1.4. De hoofddoek in het openbare leven in de Europese Unie ............................................................ 95 6.2. Bruggen en doorgangen naar vreedzaam samenleven.......................................................................... 96 6.3. Suggesties en adviezen voor leidinggevenden en HR managers .......................................................... 96 7. Wegen naar vreedzaam samenleven ........................................................................................................... 98 7.1. Wederzijds respect............................................................................................................................... 98 7.2. Dialoog promoten en verschillen in visie erkennen ............................................................................. 98 7.3. Voluntaristische erkenning van de islam ............................................................................................. 99 7.4. Voor eigen deur vegen ....................................................................................................................... 101 7.5. Proactief gelijke behandeling van moslim in onderwijs..................................................................... 101 7.6. Faire kansen op werk ......................................................................................................................... 102 7.6.1. Evenredige arbeidsdeelname ...................................................................................................... 102 7.6.2. Redelijke tegemoetkomingen in personeelsbeleid ...................................................................... 102 7.6.3. Hoofddoek op de werkvloer ....................................................................................................... 103 7.7. Selectieve verboden op hoofddoek? .................................................................................................. 104 7.8. Meer aandacht voor islam en democratische moslims ....................................................................... 108 8. Ter afronding ............................................................................................................................................ 109
8.1. Over hoofddoek en relevante doctrinaire argumenten ....................................................................... 109 8.2. Besluiten over integratie en inburgering van moslims ....................................................................... 110 8.3. Streven naar vreedzaam samenleven ................................................................................................. 111
Voorwoord De vraag of de islamitische hoofddoek op school, in openbare diensten, en op de werkvloer mag gedragen worden is best actueel. Ze is ook symbolisch én relevant voor vele aanverwante vragen vanwege de hier wonende moslims. De vragen en argumenten rond de hoofddoeken lopen daarbij naadloos over in vragen rond de inburgering van de islamitische migranten en hun nakomelingen. Enkele integratieproblemen blijken ook specifiek zijn voor (de meeste) moslims als culturele en/of religieuze groep. Dat is dan ook de essentie van dit onderzoek, zicht krijgen op de uitdagingen, problemen en uitwegen van de integratie van moslims en het vreedzame samenleven tussen moslims en anderen in de Vlaamse en de Europese samenleving. De vragen rond de hoofddoek zijn daarbij slechts de aanleiding, één dossier in het veel ruimere geheel. Die vragen rond de hoofddoek zijn symbolisch omdat dat één van de belangrijkste breekpunten lijkt te zijn in het samenleven met moslims. Een samenleven tussen moslims en niet-moslims dat in vele hoeken van de wereld onder zware spanning staat, en niet zelden al ontaarde in geweld. Dit onderzoek leerde me dat diegenen die de hoofddoek 'overal' willen toelaten, doorgaans ook welwillend staan tegenover andere vragen uit dezelfde hoek. Ze staan ook sceptisch tegenover de idee dat er specifieke problemen zouden bestaan voor de islamitische nieuwe landgenoten. En al wie eerder beperkingen voorstaat, staat ook kritisch tegenover vele andere vragen van moslims. In het verlengde van de vraag naar veralgemeende vrije sluierdracht volgen talrijke andere vragen van de hier wonende moslims. Het hoofddoekdebat kent vele legitieme en relevante argumenten, langs beide kanten van het debat. Maar .langs beide zijden zien we ook gigantisch veel andere argumenten. Argumenten die dikwijls naadloos overgaan in hetzij veralgemeende weigering om moslims gelijke rechten te gunnen, hetzij het afwijzen van fundamentele democratische beginselen door sommige moslims. Elke grondige studie van het hoofddoekdebat, breidt snel uit naar alle vragen rond de ruimere integratieproblemen van deze specifieke groep. We mogen het belang van de hoofddoek zeker niet overdrijven. Cruciaal is de ruimere integratieproblematiek. Eveneens cruciaal, en dramatisch voor de slachtoffers, zijn de vele gedwongen huwelijken, de beperking van studie- of beroepskeuzen, vrouwelijke genitale verminking en zogenaamde 'eremoorden’. De integratieproblemen omvatten een torenhoge werkloosheid, de veel zwakkere scholing van migranten (moslims en andere) en de gebrekkige erkenning van de islam als geloofsgemeenschap. Moslims zijn, naast de zeer kleine Joodse gemeenschap, de enige erkende religie die hier in Vlaanderen geen eigen ‘bedienaren van de eredienst’, leraars en aalmoezeniers kunnen opleiden. De oorzaken daarvan blijken talrijk. Vele actoren in dit debat blijken hun stuk verantwoordelijkheid voor dat ontbreken te dragen. Bij deze vragen staan de perceptie, de beeldvorming en de uiteenlopende veronderstellingen van moslims en niet-moslims geregeld op gespannen voet met de realiteit. Dikwijls zien we huizenhoge misverstanden, en dat wel degelijk langs beide kanten. Zo staat voor vele niet-moslims de hoofddoek symbool voor het een gedachtegoed waarin -hoezeer dat vele diepgelovige en respectvolle moslims ook hard tegen de borst stoot- ook misprijzen voor niet-moslims en met name voor niet-gesluierde vrouwen, en zelfs het gedogen van misdaden tegen niet-moslims, gearrangeerde en gedwongen huwelijken en zelfs genitale mutilatie thuishoren. In het debat regent het, jammer genoeg, veralgemeningen en overdrijvingen. Men mag dan, als niet-moslim, best weten dat vele diepgelovige moslims al even hard gruwen van deze culturele gebruiken die niets te maken hebben met hun persoonlijke beleving van de islam. Dat doet echter, spijtig genoeg voor die diepgelovige moslims, niets af aan het feit dat die gedwongen levenskeuzen frequent met religieuze argumenten verdedigd worden. Diegenen die dwang uitoefenen geloven in alle ernst dat zij de regels van hun geloof volgen, hoezeer die verschillen van de regels die miljoenen andere moslims volgen. De eersten laten die overtuiging dan ook duidelijk kennen op allerhande publieke fora. De afwezigheid van een eenduidig leergezag in de islam speelt de diepgelovige en respectvolle moslims hier stevig parten, en net zo goed ook het maatschappelijk debat rond deze vragen. We merkten ook dat de vragen van de moslims voor veel nodeloze ongerustheid zorgen in het politieke debat en op de werkvloer en bij leidinggevenden. We bekeken daarom alle 'redelijke' argumenten die we de voorbije
jaren hoorden - goed beseffend dat deze keuze op zich subjectief is. Deze nota is bedoeld voor al wie het goed meent met het vreedzaam samenleven van alle groepen in onze samenleving: de 'klassieke' Vlamingen (Europeanen), net zo goed als de ‘nieuwe’ Vlamingen, ongeacht tot welke minderheid ze behoren. De gewone burgers net zo goed als de professionele betrokkenen: leraar, schooldirecteur, personeelsdirecteur, .... Hiermee hopen we een steentje bij te dragen tot dit debat. Deze opdracht bleek uitermate uitdagend. De auteur van dit rapport is een overtuigde aanhanger van de seculiere, democratische rechtsorde. Hij verkiest daarbij die 'varianten' waarbij een grote plaats ingeruimd wordt voor religie. Géén radicale verbanning dus van de religie uit alle openbaar leven. Elke religie heeft immers per definitie een collectief aspect. Het is dus inherent een deel van het openbare leven. De auteur is dus voorstander van de scheiding van kerk en staat, maar niet van een 'verbanning van de kerk'. Hij is dus niet alleen een burger die leeft in die seculiere, democratische rechtsorde; hij is er ook een expliciete voorstander ervan. Hij is zich daarbij goed bewust van de vele en dikwijls zware onvolkomenheden van die rechtsorde. Hij beseft ook dat zijn invalshoek soms sterk verschilt van de invalshoek van anderen, met name andersgezinden en andersgelovigen. Een vruchtbare dialoog, over die verschillen heen, was dus een eerste opdracht. Hij hanteert daarnaast ook de wetenschappelijke methode: de bestudeerde fenomenen zorgvuldig proberen waar te nemen, elke waarneming kritisch onderzoeken op vertekeningen, gegevens verifiëren, ... Dit was een tweede opdracht: deze methode onderscheiden van de persoonlijke levensbeschouwelijke overwegingen. De auteur is tenslotte ook een gelovige burger, en meer specifiek een katholieke Vlaming. Hij is Vlaams en Europees gezind. Zijn persoonlijk overtuiging is daarbij een extra aansporing tot respect voor de religieus geïnspireerde vragen en gevoeligheden van andere gelovigen. Dat droeg bij tot vele jaren intensieve studie: lectuur, luisteren naar moslims uit diverse culturen en stromingen, deelname aan debatten, ... Proberen te begrijpen hoe moslims denken, redeneren en spreken leek noodzakelijk. Dit was een derde opdracht. Dit rapport is dus vanuit die meervoudige achtergrond geschreven. Daarom is er grote zorg voor gedragen om alle essentiële objectieve gegevens (zoals de geldende wetten) en de relevante regels (zoals de universele mensenrechten) systematisch voorop te zetten. Tegelijk is er zorg voor gedragen om auteurs van de meest verschillende overtuigingen en levensbeschouwingen te raadplegen. Zo zijn, geschat, een klein derde van de ongeveer geraadpleegde auteurs moslims. De seculiere wet -ook 'burgerlijke wet' genoemd- is gebaseerd op de universele mensenrechten. Die kennen we onder vorm van het Europese verdrag voor de Rechten van de Mens en de quasi identieke Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Dat lijkt het enige kader waarin mensen van verschillende levensbeschouwingen vreedzaam kunnen samenleven. Moslims hebben dan exact evenveel rechten als anderen, niet meer en niet minder. Dat betekent dat zij ermee rekening moeten houden dat die wet bepaalde beperkingen oplegt aan wat kan en mag, net zoals voor alle anderen. Die beperkingen verschillen al wel eens van de feitelijke vrijheden die zij in hun landen van herkomst gewoon zijn. Ook daarom moet, naar mijn persoonlijke overtuiging, de seculiere wet hier voorrang genieten op alle religieuze regels. Zoniet, is het chaos. Mocht de lezer het hiermee niet eens zijn, dan zijn we benieuwd naar de redenen waarom. Alle argumenten in dit debat en in aanverwante vragen werden getoetst aan die universele regels en aan de objectieve gegevens. Dit is de analyse van een overtuigde democraat die toevallig ook gelovig is, maar die nadrukkelijk past voor de specifieke argumenten die een katholieke burger zou kunnen gebruiken. Deze analyse steunt ook op meningen van mensen van uiteenlopende religies, overtuigingen en levensbeschouwingen: gelovigen net zo goed als atheïsten, christenen net zo goed als moslims, joden en vele anderen. Het kan nochtans niet voldoende benadrukt worden hoezeer deze invalshoek het voor sommige moslims moeilijk kan maken. In de islam lopen religieuze en maatschappelijke regels dooreen in een mate die buiten de islamitische wereld bijna nergens voorkomt. Deze studie kan daarom enkel proberen inzicht te bieden in de wijze waarop aanhangers van een seculiere,
democratische rechtsorde nadenken over maatschappelijke problemen die voortvloeien uit de botsing van seculiere regels en religieuze regels en culturele gebruiken en religieuze regels uit de zogenaamde landen van herkomst. De noodzaak voor moslimsom deze visie te leren kennen kan niet voldoende benadrukt worden. Het is daarbij eveneens noodzakelijk dat ook de moslims, zeker diegenen die de hier geldende wetten willen respecteren, de westerse democratische rechtsorde goed leren kennen én deze mee verder moderniseren. Professor Marie-Claire Foblets, juriste en antropologe bevestigt: “... dat het van groot belang is dat iedereen ook Moslims, in een voor hen verregaand geseculariseerde samenleving - zich in de mensenrechtenbescherming en in de wijze waarop die naar hen toe wordt geïmplementeerd, kan herkennen. Op dat vlak is ongetwijfeld nog een weg af te leggen.”1. Menig moslim -vooral de diepgelovige en de geëngageerde moslims- zal zich misschien niet herkennen in bepaalde argumenten en overwegingen die we hier uitwerken. Hij of zij -want 'haar' mening is me net even lief als 'de zijne'- zal er zich misschien door aangevallen kunnen voelen. Hij of zij zal sommige redeneringen mogelijk afwijzen. We hopen niettemin dat die moslims beseffen dat een ernstige interreligieuze dialoog en vreedzaam samenleven niet mogelijk is wanneer 'de moslims' niet zouden proberen om de regels van de Europese samenleving te begrijpen en de eventuele problemen te erkennen. De conflicten tussen bepaalde moslims en bepaalde niet-moslims mogen we dus niet ontkennen. Bassam Tibi, een Syriër en gelovige moslim die eerste een islamitische theologische opleiding kreeg, en daarna in Duitsland filosofie, geschiedenis en sociale wetenschappen studeerde en hoogleraar werd in Göttingen en gasthoogleraar aan Harvard, Cornell en de Islamitische universiteit Jakarta zegt met aandrang: “Een conflict wordt onoplosbaar zodra niet over het bestaan ervan mag worden gesproken.” 2. Deze nota steunt dus op de democratische, seculiere orde. Het draagt er dan ook de waarden en de visie van uit. Deze studie is een poging, ongetwijfeld gebrekkig, om vragen van de hier in Europa wonende moslims te begrijpen. Ongetwijfeld zal deze poging niet van fouten en vergissingen gevrijwaard blijken. Maar laten we daar dan op een rustige en respectvolle wijze over praten. En laten we mekaar helpen om mekaar beter te kunnen begrijpen, met alle respect voor de meningen en gevoelens van elkeen. Want de uitdaging, een vreedzaam samenleven over de grenzen van religies en levensbeschouwingen heen, is me te dierbaar. Dit onderzoek werd uitgevoerd door de auteur in nauwe samenwerking met een groot aantal onderzoekers en geïnteresseerde burgers, 'ervaringsdeskundigen' inbegrepen. We danken daarom voor hun ervaringen, inzichten en gesprekken met name Hussein Boukhriss, Abdul Shattour, Fulya Dogruel, Juan Cabellero, Gerd De Beuckaelaer, Awa Tolo, Sarah Scheepers,Annie Hondeghem,, de cursisten van de opleidingen van Akilian n.v. en de leden van de GeHRMs Werkgroep Hogergeschoolde Allochtonen, en verder Siham Benmammar, Badra Djait, Pieter-Jan Van Eggermont, Mohammed Ridouani, Veronique Mampuya, Johan Geets, Johan Wets, Helima Guera, Johan Leman, Fauzaya Talhauoi, Fatma Pehlivan, Meryem Kaçar, Diana Minten, Karel De Witte, Matthias Storme, Jogchum Vrielinck, Stefan Sottiaux, Rosario Latimer-Vanderlinden, Fouad Ahidar, Selahattin Koçak, Youssef Souissi, Felice Dassetto, Leyla Top, Ergun Top, Sara Avçi, Ogulbagt Aydogdyyeva, Salaou Belahrir, Selamet Belkiran, Sadat Kaya, Ridvan Can, Rolf Falter, Omar Nahass, Veerle Vermeulen, Wim Bollaert, Fatih Ari, Marie-Claire Foblets, Adriaan Overbeeke, Paul Scheffer, Guy Tegenbos, Fernando Marzo, G. Ziani, Mesut Arslan, Mahnaz Ghaderpour, Magda Michielsen, Els Vanderwaeren, Mohamed Chakkar, Mohammed El Omari, Sophia Hoornaert, Fatima Rezaki, Mohammed Achaibi, Omar Ba, Dame Diouf, Rachid Berhili, Mounhime Ben Ayata, Nadia Fadil, Jozef De Witte, Ali Salmi, Sami Zemni, Mohammed El Omari, Dany Neudt, Ico Maly, Nordin Taouil, en de ploeg van het Ondernemersplatform Diversiteit, evenals al diegenen die we hier vergeten zijn.
1
Marie-Claire Foblets, "Islam versus het Westen".
2
Bassam Tibi, 'Europa zonder identiteit?', p. 244.
1. Inleiding 1.1. De uitdaging Zoals aangegeven is het vreedzaam samenleven van moslims en niet-moslims de centrale uitdaging in dit onderzoek. We buigen ons dus over al die integratieproblemen die min of meer specifiek zijn voor de Vlaamse en Europese moslims. Dit is anderzijds geen wetenschappelijk werk dat volledigheid nastreeft. Bij die globale uitdaging is de hoofddoek één concreet dossier dat grondiger onderzocht werd. De hoofddoek en de vragen rond halal in de cantine vormden de aanzet, de aanleiding, van dit onderzoek. Maar de integratie van moslims is de kern ervan. Karin Heremans, de directrice die in 2009 een hoofddoekverbod invoerde op het Atheneum I van Antwerpen, zegt terecht “Het hele hoofddoekdebat is immers slechts het tipje van een sluier die sociale, economische, culturele en emancipatorische problemen verbergt.” 3. Welke vragen, problemen en hindernissen duiken daarbij op? En welke antwoorden en oplossingen kunnen we aanreiken? Welke spreekwoordelijke bruggen en doorgangen kunnen de hindernissen helpen overwinnen? We diepen daarom eerst het debat rond de hoofddoek uit. Daarna buigen we ons over de integratie, en over de legitieme wensen en voorkeuren van zowel moslims, als van de niet-islamitische meerderheid. De centrale maatstaf daarbij is de fundamentele keuze voor de democratische rechtsorde, het afwijzen van alles wat die orde, én de individuele rechten en vrijheden van alle burgers daarin beperkt, én het grootste respect voor de waardigheid en de rechten van elke persoon. De integratieproblemen die aan bod komen zijn vooral deze welke specifiek zijn voor de moslims. Talrijke problemen van de integratie gelden voor alle ethnisch-culturele minderheden. Maar uit dit onderzoek bleken er toch redelijk wat die enkel, of vooral gelden voor (de meeste) moslims. Zo kampen zowel moslims als mensen uit Subsahara-Afrika en anderen met behoorlijk wat racisme. Maar nogal wat waarnemers suggereren dat vooral Marokkanen en Turken daar het meeste last van hebben - waarbij we dan bedoelen Belgische burgers en vaste residenten van Marokkaanse, resp. Turkse afkomst of herkomst. Anderzijds vormen de moslims de enige hier erkende religieuze gemeenschap waarvan een significant groot deel de seculiere, democratische rechtsorde afwijst.
1.2. De hoofddoek als ‘case’ De vraag of de islamitische hoofddoek op school, in loket-, gezags- en andere functies, en op de werkvloer mag gedragen worden, is al zoals gezegd hoogst actueel, maar ook symbolisch en relevant voor aanverwante vragen in bedrijven, NGO's en openbare diensten en op maatschappelijk vlak. Vele waarnemers, leidinggevenden en HR managers zagen deze vragen de laatste jaren fors toenemen. We onderzochten deze vragen ook vanuit HRM perspectief, met oog voor de wet en de gewenste evenredige arbeidsmarktdeelname van minderheden. De maximale vrijheid die de democratische rechtstaat aan alle burgers biedt vormt het uitgangspunt. Onze analyse beperkt zich tot de courant gebruikte 'redelijke' argumenten. De meer extreme laten we terzijde. Die keuze van de argumenten is natuurlijk subjectief, maar de resultaten van de analyse dekken het debat wel behoorlijk. We proberen een overzicht te beiden van alle argumenten voor of tegen de vrijheid tot het dragen van de (islamitische) hoofddoek. Dat betreft onder meer sluierdracht in openbare functies en in het onderwijs. Elk argument wordt ook kort besproken. We onderzoeken telkens of een argument overtuigingskracht heeft, en of het relevant is, en telkens ook de mate waarin. Het kader voor deze bespreking is de seculiere, democratische rechtsorde en universele mensenrechten (EVRM en UVRM) evenals de wil tot vreedzame samenleving in die interculturele en multi-etnische samenleving.
3
Heremans, Karin, ‘Drie jaar hoofddoekverbod’, 4/2/2013, De Morgen.
1.3. Integratieproblemen voor moslims Het is meer dan slechts een hypothese, te veronderstellen dat moslims enkele specifieke integratieproblemen kennen. Sommigen vervallen in zwart-witdenken van het zwartgallige genre door te beweren dat integratie sowieso niet lukt voor de moslims, of dat er geen problemen zijn die zich beperken tot de moslims (of beter gezegd: een deel van hen). Dat bleken foutieve en ongeldige beweringen. Maar ook het tegenovergesteld, beweren dat er geen specifieke integratieproblemen zijn die quasi enkel gelden voor moslims, is een even zware miskleun. Een gekende variante daarop is de idee dat alle integratieproblemen van moslims dezelfde zijn als die van andere migranten, en dat zowat al die problemen ten gronde enkel socio-economische problemen zijn die niets te maken hebben met de cultuur van de bedoelde minderheden. Al even hard naast de kwestie. Iedereen die met de voeten in de dagelijkse realiteit van inburgering en/of professioneel samenwerken met grotere aantallen moslims staat, kan dat bevestigen. En recent wetenschappelijk onderzoek bevestigt dat eveneens. Zo vermeldt Hendrik Vroom in 2011 in een studie naar het gewenste 'islambeleid' (Islam policy) zes problemen op vlak van het inburgeringsbeleid 4. Daarvan zijn er enkele geldig voor vele minderheden, maar ook enkele enkel voor moslims, of in een veel sterkere mate voor moslims dan voor andere migranten, namelijk de nood (voor de moslims) om tegenstrijdige waarden en houdingen te verzoenen en een onvoldoende verbondenheid (van moslims) met 'Europese waarden' en gekoppeld daaraan een ondermaatse deelname aan lokale en nationale cultuur en aan het openbare leven. Het probleem van die tegenstrijdige waarden bleek bij voltooiing van dit onderzoek, een rode draad in de besluiten. We benadrukken hier enkel dat het onderzoek ook aantoonde dat het debat in deze door massale en zware veralgemeningen, zware onwetendheid en hardnekkige ontkenning van ernstige problemen wordt gehinderd. Er bestaan onder de moslims ook grote verschillen inzake hun waarden en houdingen.
1.4. Hoofddoek : welke vrijheid en welke feitelijke rechten? 1.4.1. Bedoelde vrijheden en rechten bij de hoofddoek In deze teksten spreken we over meerdere onderscheidbare rechten (of situaties) dat gaat van de vrijheid van meningsuiting, de religieuze vrijheden, maar ook het recht om zelf te beschikken over het eigen leven. Met betrekking tot de (islamitische) hoofddoek onderscheiden we deze van een hoofddoek van andere genres omdat islamitische hoofddoek een specifieke betekenis heeft. We onderscheiden daarbij ook volgende verschillende feitelijke bedoelde rechten:
4
Het recht om die hoofddoek te dragen in het private leven in de Europese Unie. Het recht voor werknemers om die hoofddoek te dragen in functies met specifieke kledingvoorschriften omwille van hygiënische of veiligheidsoverwegingen. Het recht om die hoofddoek te dragen in het openbare leven in de Europese Unie. Het recht voor werknemers om die hoofddoek te dragen in openbare functies (in openbare administratie en in onderwijs). Hierbij kan nog onderscheid gemaakt worden tussen gezags- en loketfuncties aan de ene kant, en alle andere functies in de openbare diensten aan de andere kant. Voor de eerste groep gelden strengere normen. Het recht voor leerlingen om die hoofddoek te dragen op hun school. Het recht voor moslima’s om geen hoofddoek te moeten dragen (m.a.w. om ongesluierd door het leven
Vroom, p. 8, steunend op een rapport van het Wetenschappelijk Instituut van de CDA: “The six main problems for integration policy are: 1. immigrant difficulties with language and lack of success in education; 2. a high percentage of people without work or income, dependent on social support; 3. the need to combine contradictory values and attitudes, for instance, facilitating integration and forcing people to participate; 4. concentrations of socially and economically weak people in certain areas, both long-term inhabitants and immigrants; 5. insufficient connection with European values and insufficient participation in the local and national culture and in the public domain; 6. marginalisation and criminality.
te kunnen gaan). Het huidige maatschappelijke debat slaat vooral op de vier laatste situaties. De eerste twee zijn nauwelijks voorwerp van discussie. Quasi iedereen –op (aarts)conservatieve moslims na- erkent dat de bedoelde specifieke kledingvoorschriften voor het betrokken, kleine aantal functies, gerespecteerd moeten worden. Alle andere rechten uit bovenstaande lijst worden echter –in wisselende mate- betwist. De verdere bespreking concentreert zich daarom op deze vier gevallen.
1.4.2. Welke hoofddoek? Deze bespreking vertrok bij de sluier of hoofddoek. We beschouwen deze termen als synoniemen omdat ze in het debat door de acteurs en auteurs ook vlot zo gebruikt worden. Een groot deel van de bespreking is ook direct relevant voor andere specifiek islamitische kledij zoals de hijab, de boerka en andere vormen. Gezien de grote verschillen –op basis van de landen en culturen van afkomst- bespreken we hier echter vooral de hoofddoek in zijn algemene, islamitische betekenis, zonder onderscheid tussen de uiteenlopende vormen. Omwille van die religieuze betekenis die eraan gegeven wordt door de meeste moslims én niet-moslims, én omwille van de specifieke daden en gedragingen die ermee samenhangen, is kan die hoofddoek niet als een zuiver utilitair kledingstuk beschouwd worden. Dat doet dan zodanig zware afbreuk aan alle betekenissen die de verschillende mensen aan die hoofddoek geven, dat elke verdere bespreking in die trant dan ook enigszins onzinnig wordt.
1.4.3. Welke andere vrijheden en rechten? In het ruimere kader van dit onderzoek duiken talrijke andere bedreigde rechten en vrijheden op, evenals ook plichten voor (autochtone an allochtone) burgers en voor de overheden. Denk onder meer aan het recht op (gelijke kansen op) werk en scholing voor de moslims, aan het recht op een onderdak. Denk ook, meer op individueel niveau, aan bescherming tegen geweld met sterke culturele en andere inspiratie, aan het recht op eigen keuze van levenspartner, beroep, vrienden en levenswijze, en op uitoefening van ieders religie of levensovertuiging. Deze rechten en vrijheden worden niet altijd even uitgebreid besproken. Maar we mogen niet vergeten dat het ook in de kleine, dagdagelijkse gebeurtenissen er redelijk wat misloopt. Iedereen heeft recht op geluk, en een stukje maatschappelijke solidariteit om dat voor iedereen te waarborgen lijkt dan ook best OK.
1.5. Ten geleide We zullen in de eerstvolgende hoofdstukken de argumenten pro vrije sluierdracht onderzoeken. Welke redelijke argumenten worden er geregeld gebruikt? Welke daarvan zijn pertinent? Geloofwaardig? Daarna, in het derde hoofdstuk, komen de argumenten pro beperkingen op soortgelijke wijze aan bod. De volgorde van de argumenten is toevallig. Het zal blijken, in beide hoofdstukken, dat er geen absolute argumenten zijn. Zelfs de meest pertinente argumenten, moeten nog steeds afgewogen worden tegen andere, even of zelfs meer pertinente argumenten die dan al eens het tegenovergestelde lijken te besluiten. Daarenboven blijken de sommige argumenten al eens iets heel anders te verbergen dan wat voorgewend wordt. Daarna snijden we kort een speciaal geval aan, de gezichtssluier. In het vijfde hoofdstuk komen een aantal argumenten en overwegingen aan bod die niet direct pleiten voor of tegen de hoofddoek. Deze betreffen onder meer het debat op zich, evenals het ruimere maatschappelijke kader. Inburgering, verdraagzaamheid, segregatie en radicalisering komen hier aan bod. In het zesde hoofdstuk streven we naar een eerste poging tot synthese. Finale besluiten kunnen we dan nog niet trekken, maar wel enkele besluiten inzake specifieke situaties. In het zevende hoofdstuk worden talrijke suggesties uitgewerkt. De vragen rond de hoofddoek zijn immers niet de essentie. Vreedzaam samenleven, over de grenzen van religies en levensbeschouwingen heen, dat wel. De antwoorden in het hoofddoekdebat liggen dus ontegensprekelijk op een veel ruimer vlak dan de hoofddoek zelf.
Daarna volgt een laatste, maar uitermate belangrijk hoofdstuk over het vreedzame samenleven en de wijze waarop dat bevorderd kan worden. In de voorgaande hoofdstukken werden immers vooral de talrijke hindernissen besproken. Het bestaan daarvan ontslaat ons echter niet in de minste mate van de morele plicht om na te denken over, én bij te dragen tot het opruimen ervan. Mijn persoonlijke ervaringen met individuele burgers van vreemde afkomst, met diversiteitsbeheer, met cursisten diversiteitsbeheer 5, op de werkvloer en in het verenigingsleven bevestigen dat dat kan. We putten dan ook ruim uit die ervaring.
5
Een groot deel van deze ervaringen zijn verwerkt de producten die Akilian n.v. via haar webstek gratis ter beschikking stelt (http://akilian.wordpress.com/producten)..
2. Argumenten pro hoofddoek In dit hoofdstuk onderzoeken we de argumenten pro vrije sluierdracht. We overlopen de belangrijkste daarvan te overlopen en we toetsen ze af op hun waarde. Deze wordt in hoge mate bepaald door enerzijds de juridische onderbouw (steunt het op een fundamenteel recht of niet, direct of slechts zijdelings) en anderzijds op hun overtuigingskracht in het debat. Zoals aangegeven is de hoofddoek niet het belangrijkste thema in de dit onderzoek. De laatste jaren gaat er echter bijzonder veel aandacht naar. Dat leverde een zekere bekendheid van de argumenten op. Dat laat dan toe om gemakkelijk over te stappen naar de andere, belangrijker vragen zoals die rond vrije keuzen en integratie.
2.1. De hoofddoek is een religieus gebod Een eerste argument voor een quasi onbeperkte vrijheid van sluierdracht is dat het een prioritair, religieus gebod zou zijn, en aansluitend daarbij, dat het gerespecteerd zou moeten worden omdat de islam hier een erkende religie is. Mohammed, de profeet voor alle moslims, zou bepaald hebben dat alle moslima’s een hoofddoek moeten dragen (onder alle, behalve enkele strikte beperkte omstandigheden). Dat zou in de koran staan, onder meer in: Het zogenaamde ‘hijab-vers', Hoofdstuk 33 vers 53: "...En als jullie haar [de vrouwen van de profeet] iets om te gebruiken vraagt, vraagt haar dat dan van achter een afscheiding (hijab)". Veel vermeld is ook het vers 31 van hoofdstuk 24 dat alle moslima’s voorschrijft dat zij "hun schoonheid niet mogen tonen, behalve hetgeen daarvan zichtbaar moet zijn". Er worden soms nog andere verzen aangehaald 6, maar deze lijken de meest vermelde. Omwille van de eerder al vermelde gevoeligheden herhalen we onze opdracht: proberen inzicht te bieden in de seculiere visie op één en ander. We willen dus zeker geen waarde-oordeel uitspreken en nog minder een religieus oordeel. Dat is een zaak voor de moslims zelf. We beperken ons hier nadrukkelijk tot de sociale en de maatschappelijke aspecten van een bepaalde argumentatie. Het samenleven. Bespreking: 1. Religieuze keuzen van eenieder, en religieuze vrijheden zijn belangrijke, fundamentele waarden in onze democratische rechtsorde. Dit argument heeft daarom een grote aantrekkingskracht en een groot gezag. 2. Als buitenstaander -niet-moslim- is daarenboven een grote terughoudendheid t.a.v. dit argument geboden. Andersgelovigen hebben zich niet te mengen in de religieuze aangelegenheden van een bepaalde religieuze groep7. 3. Niettemin moeten we dit argument toch onderzoeken omdat religieuze regels -of vermeend religieuze regels zoals culturele gebruiken met een religieuze connotatie 8- hier in aanvaring met seculiere regels komen. Dan hebben andersgelovigen en andersdenkenden wel recht van spreken. 4. Overigens, het onderscheid tussen religie en cultuur is hier niet echt relevant. We stellen namelijk vast 6
Zie ondermeer op Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Hijab.
7
Emmanuelle Bribosia en Isabelle Rorive, juristen aaan de ULB stellen terecht: “Une première erreur consiste à rentrer dans la controverse interne à l'islam sur le caractère obligatoire ou pas du voile (...) Ce n'est pas notre problème, c'est celui de l'islam.”, in 'Voile, burqa et burkini : revenir à l'essentiel', le Soir, 10/09/09. 8
Religie en cultuur vormen samen een “cultureel systeem”. Men kan deze niet zomaar van elkaar isoleren alsof religie en cultuur niets met elkaar te maken hebben. Dat geldt des te meer wanneer culturele gebruiken een voornamelijk religieuze verantwoording krijgen..
p. / 125
5.
6.
7.
8. 9.
10.
11.
12.
13.
dat deze twee onlosmakelijk me elkaar verbonden zijn. Ook vele gewone moslims maken dat onderscheid niet. Een van de meest frappante aanwijzingen is dat enerzijds de motivatie wel religieus lijkt, maar dat de concrete vorm van de hoofddoek vooral lijkt af te hangen van de gewoonten in het land van afkomst; Ten gronde, lijkt een grote meerderheid van de moslims overtuigd dat de hoofddoek wel degelijk 'een' religieus voorschrift is9, maar tegelijk interpreteren de meeste moslima's dit opvallend veel soepeler dan wat de religieuze leiders (imams, theologen, ...) beweren. Zelfs onder de meer religieuze, meer praktiserende moslima's is er een grote groep die geen hoofddoek draagt. Zo vermeldt een Duitse studie10: “it is also apparent that strong religiousness does not automatically lead to the wearing of the headscarf. One in two highly religious Muslim women does not wear a headscarf.”. Er bestaan daarenboven ook islamitische groepen, zoals de Alevi 11, waar helemaal geen hoofddoek gedragen wordt. Het lijkt er dus op dat de meerderheid van die hier wonende moslima's die de hoofddoek in een religieus perspectief plaatsen, tegelijk wel zelf geen hoofddoek draagt12! Over de hierboven vermelde verzen: beide bevatten voor de buitenstaanders en bij kritische lezing geen enkel expliciet gebod voor de gewone moslima dat een hoofddoek voorschrijft. Het gaat over of speciale situaties, of figuurlijk taalgebruik dat open staat voor de meest uiteenlopende interpretaties. Voorts blijken redelijk wat imams en islamitische theologen/juristen13 net te stellen dat de hoofddoek geen religieuze plicht is en dat het niet in de koran voorgeschreven is 14. Die moslims menen dat het enkel een cultureel gebruik is, nauw verweven met de patriarchale samenlevingen ten tijde van de stichting van de islam. Grote meningsverschillen onder moslims dus. Het eerste hierboven vermelde vers beschrijft hoe de vrouwen van Mohammed leefden, in hun specifieke situatie waar de privéwoning ook als gebeds- en vergaderruimte diende. Dat is natuurlijk een andere situatie van de doorsnee moslima vandaag, levend in een democratie met universele mensenrechten en met meer niet-moslims dan moslims. Het is daarom moeilijk om aan deze argumentatie in de hedendaagse samenleving veel gewicht te kunnen geven, zeker in debatten waar het gaat over openbare diensten en onderwijs, en niet over het private leven van één gelovige (Mohammed). Het tweede vers lijkt, voor andersgelovigen, een 'mooi excuus' waarachter zelfs de meest misogyne man, vervuld van zijn gevoel van meerderwaardigheid tegenover de vrouw, zich kan verschuilen. Wie bepaalt namelijk wat schoonheid is, en wat daarvan zichtbaar zou moeten zijn? Is dit vers daarom niet dubieus in alle gevallen waarin het anderen dan de betrokken vrouwen zijn die hun keuze daarin formuleren? De koran bevat anderzijds wel honderden expliciete en specifieke gebiedende voorschriften. De koran
9
Volgens de studie 'Muslim Life in Germany' zou zo'n 90% de hoofddoek als een religieus gebod beschouwen. Uit diezelfde studie moeten we anderzijds ook duidelijk begrijpen dat nogal wat van de moslims die dat zo beschouwen de hoofddoek ook andere dan alleen maar betekenissen geven! Zo is het voor velen ook een culturele zaak, een traditie, evenals een bescherming tegen lastig gevallen worden door mannen. 10
'Muslim Life in Germany., p. 14.
11
De Alevi zijn vooral Turken. Ze vormen een aparte religieuze stroming binnen de islam. Sommige (aarts-) conservatieve sunni en sjiitische theologen beschouwen hen niet als moslims. 12
Een recente grootschalige Duitse studie (Muslim Life in Germany.) suggereert, op basis van meer dan 3000 ondervraagde moslima's, dat slechts 28% van de moslima's in Duitsland een hoofddoek draagt. Voor moslima's die in Duitsland geboren zijn ligt dat nog lager. 13
Denk aan Soheib Bencheikh, M. Arkoun, Mohamed Ajouaou, A. Falaturi, M. Chebel, Rachid Benzine, en de Indiase sjiitische geestelijke Maulana Kalbe Sadiq 14
De verzen die de voorstanders van de sluier aanhalen zeggen dat inderdaad niet op een éénduidige wijze. Men moet die verzen op een bijzonder vrije wijze gaan interpreteren om er een sluiergebod in te kunnen vinden. Met dat soort vrije interpretaties kan men dan anderzijds wel héél gevaarlijke kanten uit.
bevat echter geen enkele expliciete instructie volgens welke moslima’s een hoofddoek zouden moeten dragen. 14. De koran daarentegen bevat daarentegen wel het expliciete gebod om de burgerlijke overheid te respecteren. Dit is dus van een hogere orde dan het vermeende sluiergebod. Als die overheid dan voorschrijft dat er in openbare functies en in de openbare dienstverlening geen politiek of religieus symbool gedragen mag worden, betekent dat dan niet dan niet dat de moslims dat verbod ook zouden moeten respecteren? Dit argument is, in het ruimere maatschappelijke debat in onze veelkleurige samenleving en met name voor de niet-moslims daarin voorts maar even sterk als de overtuigingskracht van de bron waarop het zich beroept, de koran, de overleveringen en de sharia. Zelden beseffen moslims de gevolgen daarvan. Die bronnen bevatten -in de courante en/of dominante interpretaties ervan- immers nog andere voorschriften waarvan er enkele in een democratie onaanvaardbaar zijn. Dat geldt bijvoorbeeld voor al deze die de strikte gelijkheid in rechten van mannen en vrouwen expliciet of impliciet afwijzen. Mede daarom is het inroepen van een vermeend koranniek gebod15 geen overtuigende poging, hoezeer men ook religieuze vrijheden kan verdedigen. Vele al dan niet feministische moslima's 16 en andere moslims17 verdedigen de stelling dat het zogenaamde sluiergebod een diepgeworteld cultureel gebruik, stammende uit een periode van sterk patriarchale culturen, en dat het geen koranniek gebod is. Talrijke van deze moslims steunen ook verboden op de hoofddoek. Hierbij moet ook opgemerkt worden dat meerdere islamitische landen bewegingen kenden of kennen voor het opheffen van de sluierdracht, geheel of gedeeltelijk 18. Intermezzo: wat is cultuur? In de bespreking van dit argument komt 'cultuur' aan bod, ter onderscheid van religie. Men kan echter net zo goed stellen dat religie een onderdeel is van cultuur. Maar wat betekent cultuur dan wel? Velen beschouwen het als iets redelijk monolithisch: men heeft een Franse of een Duitse cultuur. Maar niet beide, noch een mengvorm. Die benadering is behoorlijk ondermaats. Binnen cultuur kan men namelijk véle 'lagen' onderscheiden. Men kan voor de éne laag (zoals bijvoorbeeld de intellectuele vorming) dan bijvoorbeeld meer aanleunen bij de Duitse cultuur, en voor de andere (zeg maar het artistieke) meer bij de Franse. En ook binnen een laag kan men twee of meer culturen vermengen. Nogal wat koks vermengen er twee of meer. Vele Vlamingen voelen zich Vlaming en Europeaan; andere nemen er in hun 'nationale identiteit', nog een derde Belgische poot bij. Men kan dus, voor de 'politieke cultuur' gerust over meerdere 'concurrerende', maar ook 'aanvullende' culturen onderscheiden19. Kortom, de 'cultuur' is een bijzonder groot mengvat met vele kamers. Sommigen voelen zich daarbij goed met eenzelfde cultuur in de meeste of alle kamers. Andere bloeien op bij variatie. Ieder zijn ding.
15
We onderscheiden hier duidelijk het 'religieus gebod' (een begrip dat ook bekend is in de seculiere wet) van het 'korannieke gebod'. We spreken over een 'vermeend' gebod omdat dit specifieke koranieke aspect sterker betwist wordt dan het ruimere religieuze aspect. A. Falaturi en U Tworuschka stellen bijvoorbeeld dat het fout is om “de verplichting van de vrouw tot het dragen van de sluier te interpreteren als een Koraniek gebod.”, ‘Leidraad over de islam'. 16
Denk aan Fatima Mernissi, Fadela Amara, Naema Tahir, Ekin Deligöz, Amina Wadud, Fereshta Moradi, Samira Munir (vermoord omwille van haar opinies), Naima El Bezaz, de Syrisch-Amerikaanse psychiater Wafa Sultan, de Tunesische Samia Labidi, de Frans-Algerijnse Samira Bellil, de Canadese Irshad Manji en de de Iraanse Chahdortt Djavann. 17
Mohamed Arkoun, Soheib Bencheikh, Mohammed Sayyed Tantawi, Sheikh Dr. Zaki Badawi, Chemsi Cheref-Khan, Muhammad Asad, Javed Ahmed Ghamidi, Leila Ahmed, Azar Nafisi, Marjane Satrapi, Parvin Darabi, Hedi Mhenni, ... 18
Cfr. de bewegingen vanaf 1923 in Egypte o.l.v. Huda Sha'arawi, de hervormingen in Turkije onder Kemal Ataturk, en die in Marokko onder koning Mohammed V die zijn eigen dochter vroeg in het publiek geen sluier meer te dragen. 19
Dit in tegenstelling tot de gekende visie van o.m. Will Kymlicka die slechts één politieke cultuur en slechts één civil society (per persoon) kent.
p. / 125 Nochtans zullen we verderop toch bepaalde integratie-eisen stellen ten aanzien van de cultuur. We willen nu al meegeven dat hier enkel integratie voor een beperkt aantal 'kamers' van dat grote mengvat bepleit wordt. Dat omvat dan al wat noodzakelijk is voor het vreedzame samenleven en voor de goede werking van onze seculiere, democratische rechtsstaat. In deze zaken geldt dus een beperkte, maar reële assimilatieplicht en, idealiter, ook een redelijke assimilatiedwang. Maar voor alle andere zaken -zoals geloofsbeleving, artistieke, culinaire en vestimentaire keuzen- moet een grote vrijheid bepleit worden. Het argument van religieus gebod (gekoppeld aan de hier geldende religieuze vrijheid) verdient dus respect, maar het eist ook nuancering. Zoals gezegd is het daarbij voor niet-moslims moeilijk om zinvolle uitspraken te doen over zuiver religieuze zaken binnen een andere religie, de islam: “Dat er binnen de Islam discussie bestaat over de vraag of je al dan niet verplicht bent om een hoofddoek te dragen, doet niet terzake. Wat telt, is de godsdienstige motivatie van degene die de hoofddoek draagt (of bv. van haar ouders).” 20 Anderzijds lijkt de idee dat die discussie binnen de islam er helemaal niet toe doet, toch te kort door de bocht. Het is namelijk wel degelijk relevant of iets ten gronde wel een religieus voorschrift is, en bijvoorbeeld geen cultureel gebruik met een betwiste verantwoording én of daarom 'elke religieuze motivatie' aanvaard moet worden. Dit argument kan namelijk niet meer gewicht toegekend worden dan een religieus argument. Het gewicht daarvan is daarbij beperkt tot die plaats die de religie in onze maatschappij en in ons recht man en mag innemen. Een religieus argument dat fundamentele seculiere rechtsregels zou negeren, kan niet aanvaard worden! Verderop zullen we in detail beschrijven waarom dat hier het geval is. De argumentatie (religieus gebod) geeft daarenboven evenmin enige reden waarom het voorrang zou moeten krijgen op fundamentele rechten, zoals de vrije keuze van moslima's die geen sluier willen dragen maar die daarom het druk, dwang en gebeurlijk zelfs met geweld geconfronteerd worden -deze factoren worden iets verderop nader besproken- en op de geldende neutraliteit van openbare functies (in casu alle gezagsfuncties en loketfuncties). Samengevat: de argumentatie van religieus gebod in een samenleving die religieuze rechten beschouwt als een fundamenteel recht verdient alle respect, maar het mag in een democratie niet als een absoluut, doorslaggevend argument beschouwd worden in al die gevallen waarin dat (teveel) andere fundamentele rechten (te zwaar) zou schenden. Hoeveel moslima's kennen druk, dwang en geweld Onderzoeken hoeveel moslima's kampen met sociale druk, dwang en geweld op moslima's bij wat heet 'de grote levenskeuzen' zoals studie, werk, huwelijkspartner is moeilijk. Dat geldt ook voor druk, dwang en geweld bij de hoofddoek. Dit onderzoek zou echter niet ernstig zijn wanneer het de claim dat er sprake is van druk, dwang en geweld op moslima’s niet kritisch onderzoekt. Bestaat dat, en zoja, ‘hoeveel’? Of er uitzonderlijk sprake van zou zijn, dan wel redelijk courant, dat maakt een behoorlijk verschil in het belang dat eraan gegeven moet worden in de bespreking van de vragen rond de hoofddoek en rond de integratie van moslims. Bij ons literatuuronderzoek vonden we enkele relevante onderzoeken en officiële rapporten. Zo stelt een Duitse studie over de redenen om een hoofddoek te dragen 21: “women frequently give reasons that indicate that they possess their own motivation for doing so. (...) Avoiding feelings of insecurity is an important motive: 43 per cent say that a headscarf makes them feel safe and 15 per cent wear it as protection against harassment by men.”. De eerste factor (feelings of insecurity) is zelfs de tweede meest vermelde redenen uit tien mogelijke ant20
Uit 'De Islamitische hoofddoek en de mensenrechten', Eva Brems.
21
'Muslim Life in Germany., p. 197 en 320.
woorden. Deze factor is afgetekend een zaak van perceptie, maar de factor 'protection against harassment by men' suggereert anderzijds wel dat vele moslima's een ernstig probleem van openbare orde onderkennen. In Groot-Brittanië zijn er ook redelijk relevante gegevens bekend. Er werd zelfs een officiële instelling opgericht voor de bestrijding van gedwongen huwelijken, de Forced Marriage Unit. In 2011 rapporteerde die 1468 gevallen. Daaronder 78 percent vrouwelijke slachtoffer en 22 percent mannelijke22. Deze dienst hielp al meer dan 8000 slachtofefers, en werkt nauw samen met de Britse ambassades. Maar dit onderzoek en andere bevestigen ook dat veel moslima’s een hoofddoek dragen uit vrije keuze! Dit mag niet vergeten worden. Dat mag niet beletten om de andere gevallen even ernstig te nemen. Deze gegevens over druk, dwang en geweld worden ook elders bevestigd. Zo zouden hier in België, volgens een onderzoek in opdracht van de Koning Boudewijnstichting (KBS), uitgevoerd door onderzoekers van de universiteit van Rabat23 maar liefst ¼ van de hier wonende moslima's van Marokkaanse afkomst 'druk' ondervinden. Uit wat die druk dan wel precies bestaat, en wat daarmee beoogd wordt, dat is niet verder besproken. Hoofddoek en huwelijk behoren namelijk tot meest courante stenen des aanstoots voor de daders. Grootschalige dwang werd ook gerapporteerd in Groot-Brittanië, Frankrijk, Oostenrijk, Zweden en Noorwegen. In Frankrijk lijkt de druk venijnig24. De Franse ‘Commissie Stasi’ die een officieel onderzoek uitvoerde in deze materie bevestigde dat vele moslima’s kloegen over druk en dwang. Met name moslima-leerlingen in scholen waar andere leerlingen een hijab dragen, kloegen dat aan en vroegen expliciet bescherming daartegen. Zo stelt Patrick Weil, een van de leden25 “Furthermore, in the increasing number of schools where girls wear the hijab, a clear majority of Muslim girls who do not wear the headscarf called for legal protection and asked the commission to ban all public displays of religious belief.”. Geweld en sociale druk blijken mekaar daarbij op complexe wijze te versterken. Patrick Weil: “There are cases where pupils who have had their arms broken in violent acts have lied to their parents in order to avoid denouncing their peers.”. Ook moslims bevestigen een redelijk grootschalig probleem rond gedwongen huwelijke en dwang, druk en geweld tot sluierdracht. We vermelden de al vernoemde onderzoeken van de KBS, Meryem Almaci 26, Mustafa Dahmani27, de Oostenrijkse Islamische Glaubensgemeinschaft in Österreich/Islamic Religious Community in Austria (IRCA)28. en de 'Austrian Imam Conference in 2005'29.. Een Schotse islamitische theoloog, Shaykh 22
Officiêle informatie vande Britse overheid. Onder meer op http://www.fco.gov.uk/en/travel-and-living-abroad/when-things-go-wrong/forced-marriage/.
23
'Belgische Marokkanen. Kwantitatief en kwalitatief onderzoek voor een betere kennis van de Marokkaanse gemeenschap in België', 2009, Abdallah Saaf, Bouchra Sidi Hida en Ahmed Aghbal, Brussel 24
Volgens een artikel van de jounaliste Cathy Young zou 77% van de Franse moslima's die een sluier dragen dat mede doen omwille van druk en fysiek bedreigingen. 25
Patrick Weil, ‘A nation in diversity: France, Muslims and the headscarf’.
26
'Pak de groepsdruk aan, niet de hoofddoek', De Standaard /06/09.
27
Thea Swierstra, interview met Mustafa Dahmani en Youssef Souissi, gepost op webstek TurkseStudent, 29/09/2009: “TS: Intussen dragen steeds meer meisjes een hoofddoek. Mensen vragen zich af of dat nog een gezonde evolutie is. Dahmani: "Velen zijn verplicht door hun ouders.” 28
Elisabeth Holzleithner, Sabine Strasser, ‘Troublesome Issues: Current Debates on Tensions between Gender Equality and Cultural Diversity in Austria’; Working paper node cmc, October 2006. 29
Die stelde o.m.: “It is not sufficient to condemn discrimination as to be inconsistent with Islam. Social phenomena such as inappropriate access to education or forced marriage, even if they were only marginal phenomena, need Islamic concepts in order to combat them.”, vermeld in 'Troublesome Issues: Current Debates on Tensions between Gender Equality and Cultural Diversity in Austria', p. 4.
p. / 125 Amer Jamil, startte begin 2012 zelfs een grootschalige campagne in alle Schotse moskeeën 30. Een variante op de druk als techniek, is omkoping. Er zijn berichten over moslima's die aanzienlijke sommen aangeboden kregen om een hijab te dragen 31. Kortom, rapporten van onderzoekers en van politionele en andere overheden bevestigen op voldoende duidelijke en gedetailleerder wijze dat er inderdaad druk, dwang en in mindere mate geweld (en soms zelfs dodelijk geweld) wordt uitgeoefend op moslima’s opdat ze de hoofddoek zouden dragen. Die praktijken bestaan op relatief grote schaal. Die vaststelling behoeven niettemin verder onderzoek, om dat probleem nader in klaart te brengen, maar vooral een voldoende hoge prioriteit in alle relevante beleid. Het verdere onderzoek mag daarbij geen reden zijn om deze nu al zo duidelijke vaststellingen te negeren! De zorgplicht van de overheid, met name voor zwakkeren en voor de openbare orde in het algemeen, dwingt haar tot doelgerichte reacties.
2.2. Vrijheid van religie Een eveneens sterk en populair argument is de vrijheid van religie. Gezien de Islam hier erkend is, en sluierdracht een religieus gebod zou zijn, zouden de moslima’s hier dus ook in de gevallen de hoofddoek onbeperkt moeten mogen dragen. De Belgische grondwet (art. 19) en het Europese Verdrag van de Rechten van de Mens (Art. 9) waarborgen beide de vrijheid van religie. Dit laatste artikel waarborgt het recht op “het onderhouden van geboden en voorschriften” van een (erkende) religie. Bespreking: 1. We bespreken dit argument los van de discussie of het een culturele en religieuze gewoonte is, dan wel een religieus gebod en voor wie het dat wel of niet is. We gaan ervan uit dat we het moeten beschouwen als een religieuze zaak, gezien zovele islamitische gelovigen het als dusadnig beschouwen. 2. Ook de vrijheid van religie is op zich een uitgesproken sterk argument. Het is een fundamentele vrijheid in onze democratische rechtsorde. De beleving ervan moet maximale ruimte krijgen. 3. Dit argument wordt vooral gebruikt door de religieuze leiders en door de intellectuele verdedigers van vrije sluierdracht. Het wordt minder vermeld door de gewone moslima's die eerder de eigen keuzevrijheid benadrukken. 4. Het gebruik van dit argument berust niettemin -in deze seculiere, democratische staat- op een selectieve lezing van de wetgeving. Het houdt immers enkel rekening met die éne vrijheid, maar niet met andere juridische regels (zoals de bij wet voorziene bescherming van de vrije keuze 32 en de neutraliteit van de openbare overheden en haar vertegenwoordigers, en vooral de plicht voor de overheid om de 30
Bericht BBC News Scotland, 1 mei 2012, opgevraagd op http://www.bbc.co.uk/news/uk-scotland-17908548.
31
De Amerikaans-Syrische psychiater Wafa Sultan sprak van 1500 $ per maand die Saudi's haar aanboden na haar vertrek in 1991 naar de VS. Franse berichten spreken 500 € per maand die aan aangeboden zouden zijn, vermeld door de journaliste Cathy Young, http://cathyyoung.wordpress.com/2006/12/02/women-islam-and-the-veil/. 32
Art. 20 van de Belgische grondwet legt eveneens een belangrijke beperking op: “Niemand kan worden gedwongen op enigerlei wijze deel te nemen aan handelingen en aan plechtigheden van een eredienst of de rustdagen ervan te onderhouden.”. Art. 19 kan dus niet zonder meer ingeroepen worden, wanneer er gekende en ernstige problemen zijn t.a.v. art. 20. Ook het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens legt een fundamentele beperking op (par. 2 van art. 9): “De vrijheid zijn godsdienst te belijden (...) kan aan geen andere beperkingen worden onderworpen dan die welke bij de wet zijn voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk zijn in het belang van de openbare veiligheid, voor de bescherming van de openbare orde, gezondheid of goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.”. Andere bepalingen verplichten de wetgever voorts om redelijke waarborgen te voorzien tégen inbreuken op de openbare orde, gezondheid of goede zeden en de rechten en vrijheden van anderen. De overheid moet dus optreden tegen misbruiken, iets wat tot nu toe nauwelijks gebeurde.
vrijheden en rechten van alle burgers te beschermen). 5. Voorts is de islam hier erkend onder exact dezelfde voorwaarden én beperkingen als alle andere religies. Sluierdracht moet dus in openbare ruimte –ter onderscheid van de private ruimte- aan dezelfde regels gehoorzamen als de uitingen van de andere religies en levensbeschouwingen. 6. Iedereen die de vrijheid van religie als argument inroept, moet de intellectuele eerlijkheid hebben om ook alle voorwaarden en beperkingen van die vrijheid te erkennen. We roepen, zoals eerder al uitgelegd, alle diepgelovige moslims op om dit zonder reserves te doen. 7. Zoals we verderop uitgebreid zullen beschrijven, impliceert het consequent volgen van de sharia echter een aantal behoorlijk fundamentele inbreuken op enkele andere fundamentele rechten en vrijheden uit onze rechtsorde. 8. De aanhangers van de hoofddoek geven daarbij geen enkele reden aan, laat staan een overtuigende reden, waarom er voor hun vraag een uitzondering zou gemaakt moeten worden op die algemene regels. Hun argumentatie getuigt dus van miskenning van de democratische rechtsstaat (gezien ze deze enkel selectief lijken te willen kennen), en van enig groepsegoïsme. 9. De vrijheid van religie blijft zo, in de mate waarin ze ingeroepen wordt en bij die afwezigheid van argumenten waarom ze voorrang zou moeten krijgen, tegenstrijdig met de neutraliteit van de openbare diensten. 10. Men kan anderzijds wel aanvoeren dat vrijheid van religie (als fundamenteel recht) voorrang met genieten op een individuele gewone wetsbepaling (een ondergeschikte wettelijke regel). 11. Ook elders op de werkvloer volstaat vrijheid van religie niet als argument om een sluier te mogen dragen. Religie en geloofsbeleving zijn immers persoonlijke aangelegenheden en bezigheden. Op het werk is men echter, volgens de arbeidsovereenkomst, niet bezig met persoonlijke aangelegenheden en bezigheden, maar in eerste instantie met het werk..Een arbeidsovereenkomst is dus een afspraak die een bepaalde overeengekomen doel veronderstelt die fundamenteel verschilt van persoonlijke bezigheden en die deze laatste enkel toelaat onder de beperking dat het niet afdoet aan de overeengekomen opdracht en andere afspraken. Bidden tijdens een pauze is daarom wel verzoenbaar met die afspraak, maar elke vorm van een 'permanente' beleving van het geloof en/of uitingen ervan staat daar op gespannen voet mee. 12. Alle onderzoeken bevestigen overigens dat er onder de moslims grote meningsverschillen bestaan over de precieze aard van het zogenaamde sluiergebod. 13. Op het eerste zicht lijken deze twee fundamentele regels (vrijheid van religie en neutraliteit van de openbare instellingen) uit onze democratische rechtsorde met mekaar in tegenspraak wanneer we ze willen toepassen op de concrete vraag naar recht om hoofddoek te mogen dragen in openbare functies. Vrijheid van religie is dus geen absoluut argument, maar het is wel van een hogere orde dan de neutraliteitsverplichting. Het is daarom een relevante factor. 14. Belangrijker is evenwel dat de sharia als normenstelsel een redelijk groot aantal zaken voorschrijft die fundamenteel onverzoenbaar zijn met de rechtsorde zoals voorgeschreven door de universele mensenrechten. Deze onverzoenbaarheid wordt bevestigd door expliciete uitspraken van het Europees Hof voor de rechten van de Mens, van talrijke topjuristen 33, vooraanstaande intellectuelen34. Ook leidende politici zoals Angela Merkel oordelen dat er fundamentele onverzoenbaarheden bestaan. Merkel 33
De oudste mij bekende uitspraak hierover is van de Britse jurist Sebastian Poulter. In de jaren '80 vroeg een overkoepelde Britse organisatie van moslims een formele erkenning van de sharia in het Britse recht. De Britse regering liet de haalbaarheid daarvan door Poulter onderzoeken. Die adviseerde echter negatief, wat de regering bijtrad. 34
'De islam en de hoofddoek in België. een bredere benadering', p. 4. Hij stelt“ Zo keurt de koranuitdrukkelijk de veelwijverij goed (Soera 23, v. 1-6 en S 4, 4): een man mag seksuele betrekkingen hebben met vier echtgenoten en een onbepaald aantal slavinnen. Een man kan huwen met een meisje dat niet geslachtsrijp is (S 65, 4). Een man kan zijn echtgenote verstoten, terwijl het omgekeerde niet mogelijk is (S 65, 1). Het getuigenis van een man is dat van twee vrouwen waard (S 3, 282). De erfenis van een vrouw is de helft van die van een man (S 4, 176). De man heeft het recht zijn vrouw te slaan bij ongehoorzaamheid (S 4, 34). Op geloofsafval staat de doodstraf (S 9, 11-12; en hadiths bij Bukhari en Abu Dawud).
p. / 125 laatste riep de Duitse moslims daarom recent nog op dat ze de Duitse wet moeten naleven, en niet de sharia! Daarmee verwijst ze dan natuurlijk vooral naar die gevallen waarin die wet en de sharia verschillen. 15. Omwille van deze tegenstrijdigheden en onverzoenlijkheden tussen sharia en de universele mensenrechten kan men dan ook niet eisen de islamitische godsdienst integraal te moeten kunnen beleven, met name niet voor die zaken die tegenstrijdig en onverzoenbaar zijn. Men kan de vrijheid van religie dus niet inroepen voor een vermeend sluiergebod onder een normenstelsel van zodra datzelfde normenstelsel bepaalde zaken expliciet voorschrijft die volstrekt onaanvaardbaar zijn in de democratische rechtsorde! Waar staat de sharia voor? Hierboven wordt een mening terzake gegeven. De auteur ervan, Etienne Vermeersch, staat bekend voor zijn sceptische, en soms zelfs vijandige houding tegenover religies. Nochtans staat hij lang niet alleen. Het Europees Hof van de Rechten van de Mens veroordeelde de sharia drie maal (in 2003 en 2004) als onverzoenbaar met de democratische rechtsorde. De tegenstrijdigheden tussen de sharia en de democratische rechtsorde zijn te kolossaal. Het overzicht van Vermeersch vat een en ander dus redelijk goed en op behoorlijk objectieve wijze samen. Dat ontslaat ons echter niet van de noodzaak om dit kritisch te bekijken. Het lijkt er immers sterk op dat de betekenis die de Europese Moslims aan de sharia geven nogal eens sterk kan verschillen. Onderzoekers van de Radboud Universiteit suggereren redelijk grote verschillen tussen een 'radicale sharia' en een 'traditionele sharia'35. De meeste Nederlandse moslims zouden de soep lang niet zo heet opeten, dan ze door aanhangers van de radicale sharia wordt opgediend: “Flexibiliteit in de toepassing van sharia maakt het volgens de ruime meerderheid van de respondenten mogelijk om ook in Nederland volgens sharia te leven” 36. De sharia zou voor Nederlandse moslims nergens tegenstrijdig zijn met de Nederlandse wet: “Alle hierover geïnterviewde respondenten zeggen dat de Nederlandse wet dient te worden nageleefd” 37. De uitspraken van sharia-arbitrage (of van sharia rechtbanken) zouden een continuüm vormen met de adviezen van imams en leraars islam 38. Vele geïnterviewde moslims vragen wel dat de sharia een officiële erkenning zou krijgen in Nederland 39. Dat zou nuttig zijn bij het laten erkennen van uitspraken van burgerlijke rechtbanken, bij de beteugeling van misdrijven begaan door moslims en talrijke andere problemen. De vermelde redeneringen suggereren evenwel dat deze 'hulp aan de seculiere staat' slechts een wankele kruk is: het probleem van gebrek aan respect voor de seculiere rechtsorde moet niet via zo'n omweg verworven worden, maar wel door de weigerachtigen te wijzen op hun democratische plichten én door internationaal respect af te dwingen voor onze seculiere instellingen. Het is toch te zot, en de wereld op zijn kop, wanneer een hier uitgesproken echtscheiding in een land van afkomst op grove wijze genegeerd kan worden, en dat de mannelijke partij hier dan ongestoord verder kan leven, alsof hij niet eerder een rechterlijke uitspraak flagrant 35
''Sharia in Nederland. Een studie naar islamitische advisering en geschilbeslechting bij moslims in Nederland'.
36
Sharia in Nederland, p. 41.
37
Ibid, p. 42.
38
Strikt juridisch gezien kunnen islamitische organen enkel aan advies en geschilbemiddeling op basis van de sharia doen. Daarom noemt het officieel erkende orgaan in het VK 'Muslim Arbitration Tribunal'. In praktijk ziet men echter in heel Europa een streven om meer te mogen doen dan enkel dat. Nu kan elke moslim zelf kiezen of hij daaraan wil meewerken of niet. De harde lijn wil echter iets totaal anders, nl. officieel erkende rechtbanken waaraan alle moslims onderworpen zouden worden, en die hun uitspraken door politie en andere organen kunnen doen afdwingen. Gelukkig bestaat dit officieel nog nergens in de EU, noch in Noord-Amerika. Probleem zijn de geheime pogingen in die zin. 39
Ibid, p. 44 e.a.
negeerde? Men moet zich daarbij toch wel afvragen of de gerapporteerde pragmatische en democratische overtuiging van de Nederlandse moslims zo verschillend zou zijn van de Britse of de Deense moslims waar maar liefst 30 à 60, respectievelijk 18% voor invoering van de sharia zou zijn. Of zou deze studie een vertekend, partieel beeld geven waarbij de 'radicale sharia' eerder genegeerd werd? Immers, de praxis van de uitspraken van adviezen op basis van de sharia is veel minder open, minder verdraagzaam, en absoluut niet akkoord met de primauteit van het burgerlijke recht40. Sommige onderzoeken suggereren evenwel dat deze vermeende 'verzoenbare interpretaties' van de sharia zelden gesteund worden door de grote theologische leiders, noch dat ze in praktijk gebracht worden. De praxis van sharia-uitspraken lijkt eerder een harde lijn te volgen. Tegenover de talrijke onschuldige voorbeelden uit de 'geruststellende studies'41, staat immers een realiteit van grootschalige dwang op moslima's, geweld, en sektarisme tegenover niet-moslims 42. Bij dit laatste wordt ook geweld tegen de niet-moslims niet zelden goedgepraat. Deze eerder pessimistische inschatting, want meer is het niet, steunt onder meer op uitgebreide analyse van fatwa's die online werden gepubliceerd 43. Veel daarvan tonen pragmatisme44, maar niet weinig ook sektarisme: moslims mogen zich niet teveel vermengen met niet-moslims want dat zou dan aanleiding kunnen geven tot vriendschappen, en erger nog relaties, tussen een moslima en een niet-islamitische man. Over de precieze aard van de uitspraken van de gekende sharia-arbitrage en sharia-rechtbanken bestaat er nauwelijks informatie omdat deze slechts zelden uitspraken publiceren. Dat heeft twee gevolgen: een ongewoon lage rechtszekerheid voor al wie bemiddeling zoekt bij die organen, én grote moeilijkheden om te onderzoeken of deze uitspraken geen (zware) schendingen van de rechten van met name vrouwen inhouden. We kunnen deze vraag enkel indirect beantwoorden: in welke lijn gaan de uitspraken van fatwa's de meest gezaghebbende religieuze leiders? We veronderstellen dan dat de uitspraken van sharia rechtbanken in dezelfde lijn liggen. Wanneer we spreken over de sharia, dan gaat het, voor alle duidelijkheid, dus niet zozeer over de sharia op zich, maar (bijna uitsluitend) over de problematische gevolgen van bepaalde interpretaties daarvan, ongeacht of deze unaniem worden bijgetreden door alle moslims of slechts door bepaalde stromingen. Onze focus ligt dus quasi uitsluitend op de sociale impact van de sharia, of moeten we zeggen, van de vele interpretaties daarvan.
40
Sheikh Faiz-ul-Aqtab Siddiqi, de Britse voorzitter van het Muslim Arbitration Tribunal geeft toe dat de rechten van vrouwen in bepaalde sharia rechtbanken al eens miskend worden, en dat straffen voor mannen al eens lachwekkend zijn (“Siddiqi admitted that the courts can favour men, with several cases of domestic violence ending with husbands receiving little punishment other than being made to take an anger management course.”, op 'Sharia law is now legally binding', http://www.publicservice.co.uk/news_story.asp?id=7068 , 15/09/2008). Andere bronnen melden dat
vrouwen hun aanklachten disproportioneel veel terug intrekken. 41
Zoals de talrijke anekdotes in de voorheen vermelde Nederlandse studie, zoals: “Een bestuurslid van een Turkse moskee in Noord-Brabant vertelt dat de imam ouders adviseert die bij hem komen met vragen over de opvoeding. Hij vertelt over een echtpaar dat bij hem kwam voor advies, omdat hun zoon niet geïnteresseerd was in de islam en alcohol dronk. Ze wilden hun zoon opvoeden tot een ‘goede moslim’, maar kwamen niet met hem in contact. De imam heeft hen vervolgens het advies gegeven met hun zoon te blijven praten en het goede voorbeeld te geven.”, p. 54. 42
Frappant is dat de eerder vermelde Nederlandse studie wel spreekt van een voorbeeld waarin “een imam een gedwongen uithuwelijking van een dochter afkeurt.” (p. 82), maar niets zegt over die wel degelijk ook voorkomende gevallen van dwang, geweld en zelfs moord op te vrijgevochten moslima's. Uit die studie zou je ook moeten besluiten dat sociale druk veelvuldig en met succes wordt toegepast, maar dat dat nooit ontaardt in geweld! Dit suggereert een zekere partijdigheid (of zoniet, redelijk grove onbekwaamheid) van de auteurs (in de zin van het minimaliseren en ontkennen van de problemen die vooral e 'radicale sharia' veroorzaakt). 43
Bijvoorbeeld op www.islamonline.net van de European Council for Fatwa and Research, o.l.v. Y. Al-Qaradawi.
44
Zoals het advies om gebedsmomenten tijdens de werkuren samen te voegen wanneer
p. / 125
Deze overwegingen dwingen ons tot een terughoudend besluit: er zijn geen waarborgen dat de rechten die de seculiere rechtsorde kent, ook door sharia rechtbanken erkend worden, en de aanwijzingen van gebeurlijke schendingen zijn talrijk en overtuigend. Verderop onderzoeken we die radicale stromingen nog nader. Terzijde merken we op dat vele waarnemers zich verliezen in pietluttige discussie's over het vermeende gebrek aan religieuze autoriteit veroorzaakt door de gekende afwezigheid van een formele kerkelijke hiërarchie zoals die wel bestaat bij de christenen. Moslims kennen inderdaad geen kerkelijke hiërarchie, maar vele moslims kennen des te meer een prangende en dwingende 'socio-religieuze' autoriteit. De enorme aandacht voor fatwa's -zelfs wanneer ze uitgaan van de relatief onbekende personen- bevestigt dat. Maar een nog hardere, en bij wijlen gruwelijke bevestiging van die strenge en dwingende autoriteit is het redelijk grootschalige geweld dat bepaald moslims ontplooien tegen andere moslims. Het argument van het ontbreken van een kerkelijke hierarchie is dus naast de kwestie. De realiteit van een scherpe religieuze autoriteit is er echter niet minder om. Het was daarbij onze opdracht om de reële invloed van die reële religieuze autoriteiten op een zinvolle wijze op hun ware belang in te schatten. Hun invloed op de integratie is immers niet verwaarloosbaar. Daarbij was en is elke overdrijving, maar net zo goed elke onderschatting te mijden.
2.3. De hoofddoek is essentieel in de godsdienstbeleving Dit argument hangt nauw samen met de voorgaande. Het stelt dat sluierdracht voor gelovige moslims noodzakelijk is voor de godsdienstbeleving, en dat het daarin ook essentieel is. Zonder hoofddoek zou de gelovige moslima haar geloof niet kunnen beleven. Bespreking: 1. Dit argument wordt bijna enkel vermeld door de religieuze leiders en de intellectuele verdedigers van vrije sluierdracht. We bespreken het daarom vooral op 'hun' niveau. 2. In alle klassieke religieuze islamitische teksten worden vijf pijlers van het geloof als essentieel voorop gezet. Daar hoort sluierdracht niet bij. 3. In de ondergeschikte regels -vervat in de koran of de sharia- wordt wel een 'zedelijke en niet-aanstootgevende kledij' voorgeschreven, maar ook deze verzen vermelden geen sluiergebod. 4. Het bedoelde sluiergebod komt pas in een derde orde aan bod, bij een tweede groep, nog verder ondergeschikte regels. Het wordt daarenboven in islamitische landen op uiteenlopende wijze toegepast. Er bestaat dus niet zozeer één islamitisch sluiergebod, maar wel de '1001' verschillende culturele interpretaties. 5. Het sluiergebod blijkt dus en sterk cultuurgebonden regel van uitgesproken ondergeschikte aard. Wie dit dan als essentieel voorstel, misleidt zijn publiek. Hetzelfde geldt ook voor de bewering dat het een noodzakelijk voorschrift is. Het minste dat men daarover kan zeggen, is dat de meningen van moslims daarover zodanig sterk verschillen, dat men dit argument sterk moet relativeren. 6. Een aansluitend argument is dat de hoofddoek niet enkel essentieel is voor de identiteit van de moslim, maar dat de (goede) moslim zijn geloof ook moet uitdragen door de hoofddoek. Dat roept dan natuurlijk onmiddellijk de vraag op waarom enkel moslima's hun geloof met zo'n zware uiterlijke symboliek moeten uitdragen maar mannen niet. De voorstanders van het sluiergebod zouden dringend moeten gaan beseffen dat ze met dit soort argumenten maar een heel mal figuur slaan. 7. Daaronder zijn er redelijk wat islamitische auteurs die stellen dat islamieten die zich in niet-islamitische landen bevinden, nadrukkelijk respect moeten tonen voor de wetten van die landen. Dit gebod is overigens duidelijk van een hogere orde van het beweerde sluiergebod. Enkel sluiergebod willen kennen (een ondergeschikt gebod) en niet het (hogere) gebod tot respect voor de wetten van het land, lijkt dus een selectieve, en hypocriete argumentatie.
Samengevat lijkt dit argument (als zou de hoofddoek essentieel zijn voor de identiteit van de moslim) én van betwistbare geldigheid, én niet pertinent. Dit argument lijkt ook een aanwijzing dat diegene die het gebruikt een probleem heeft met de grenzen die de seculiere maatschappij stelt aan de private ruimte, de ruimte voor religieuze beleving -inclusief de collectieve uitingen ervan- en de diverse openbare ruimtes (zoals de werksfeer, de openbare diensten, .... Dit gezegd zijnde; enkele decennia geleden werden vrouwen hier te lande eveneens verondersteld een hoed of hoofddoek te dragen. Dat gold met name voor burgervrouwen en voor de adel. Dat culturele gebruik is ons dus wel bekend. Maar tegelijk zal niemand dat als een religieuze regel voorstellen. Dat was, en is, 'slechts' een cultureel gebruik. Niets meer, en niets minder. Religieuze uiterlijkheden versus innerlijke beleving Bij deze discussie, en specifiek bij dit argument merkten velen reeds op dat de bewering dat de hoofddoek essentieel zou zijn voor de religieuze beleving op principiële gronden verwondering wekt. We weten immers dat er in alle religies al eens sprake is van hypocrisie, uiterlijke schijn ter camouflage van een gedrag en van overtuigingen die radicaal veroordeeld worden door de religieuze normen van de religie waarvan de hypocriet de uiterlijke symbolen te ostentatief uitdraagt. We weten eveneens dat uiterlijke symbolen wel vatbaar kunnen zijn voor sociale druk -en dit weerom in alle religies- maar de innerlijke overtuiging en een godsvrezend gedrag niet, of veel minder! We weten eveneens dat in zowat alle grote religies de innerlijke overtuiging en het doorleefd gedrag beschouwd worden als de essentie van het geloof, en niet de uiterlijke schijn. We kunnen alleen maar hopen da deze overwegingen de militante voorstanders van het sluiergebod aan het denken kunnen zetten.
2.4. Individuele eigen keuze van moslima's Een ander populair en sterk argument is dat sluierdracht hier (in democratische niet-islamitische landen) uitsluitend de vrije, individuele keuze is van de betrokken moslima's, en dat die keuze, omwille van de individuele rechten en vrijheden, moet gerespecteerd worden. Dit argument wordt mogelijk het meeste vermeld door zowel de gewone moslims, als door de religieuze leiders en de intellectuele verdedigers van vrije sluierdracht. Dit argument wordt door deze laatsten ook dikwijls ondersteund met een vers uit de koran dat stelt dat er 'geen dwang is in de islam'. Alle gelovige moslims zouden dus zelf kunnen kiezen of ze een hoofddoek dragen of niet, en geen enkele andere moslim zou hem daartoe dwingen. Bespreking: 1. In eerste lezing is dit argument van de eigen keuze een sterk argument. Het steunt op één van de fundamentele vrijheden. Men kan dit ook bijtreden vanuit een liberale overtuiging waarbij men in een democratie maximale vrijheid wil geven. Vrijheidsbeperkingen zijn pas verantwoord wanneer ze evenredig, redelijk en onvermijdelijk zijn. 2. Voor een deel van de vrouwen die kiezen voor de hoofddoek heeft dat een zekere emanciperende betekenis. Enkele decennia terug werd de hoofddoek gedragen uit gewoonte, uit respect voor culturele en sociale normen, onder dwang of omwille van meerdere van deze redenen. Recenter dragen meer en meer jonge moslima's de hoofddoek uit eigen, vrije wil. Nogal wat auteurs vermelden dat de hoofddoek hen toelaat om te kunnen studeren, te gaan werken, ... De hoofddoek is in deze visie dus een 'geslaagd' antwoord op de sociale druk vanwege andere moslims die anders de ontplooiingskansen van moslima's zouden belemmeren.
p. / 125 3. Voor sommigen is het ook een vorm van protest tegen een westerse samenleving met de daarin nog steeds bestaande achterstelling van bepaalde groepen en/of de degradatie van de vrouw als lustobject. Dit lijkt evenwel een gevaarlijke piste, omdat een protestgebaar aldus vermengd wordt met een symbool met een zo uitzonderlijk sterke (en omstreden) betekenis 45. 4. Objectieve vaststelling van feiten dwingt evenwel tot een meer genuanceerde kijk op die stelling dat het (quasi) uitsluitend een vrije keuze is: er zijn duizenden moslima’s die klagen over zware sociale dwang46, directe en indirecte druk, gebeurlijk geweld en soms zelfs dodelijk geweld 47 vanwege islamieten die hen die hoofddoek (of andere grote keuzen in het leven) willen opdringen 48. 5. Die druk durft zich zelfs openlijk te tonen. Zo melde de pers na de aankondiging van een hoofddoekverbod op 2 Antwerpse athenea voorvallen waarbij ouders 'met hun vuisten op de deuren bonken en met hun hand doen alsof ze hun hals oversnijden'. Eén van de betrokken schooldirectrices noemde het "doodsbedreigingen aan het adres van leerkrachten en leerlingen” 49. 6. Sinds begin 2009 (benaderend) wordt het bestaan van zware druk en gebeurlijke geweld toegegeven door vooraanstaande moslims50. Officiële rapporten van onderzoekers en van politionele en andere overheden bevestigen dat er inderdaad in meer dan uitzonderlijke gevallen dwang en in mindere mate geweld (en soms zelfs dodelijk geweld) bestaat. Zie ook de eerder al vermelde Duitse studie over de redenen om een hoofddoek te dragen 51. Nogal wat moslima’s dragen een hoofddoek om zich te beschermen tegen de agressie (verbaal en soms fysiek) van andere moslims. Dat is duidelijk een door de moslima's ervaren probleem van openbare orde. 7. Deze cijfers zijn daarbij hoogstwaarschijnlijk onderschattingen: quasi geen enkele moslim zal zich gedwongen voelen om ‘religie’ te vermelden als een reden voor sluierdracht, maar stellend at moslima’s ertoe gedwongen worden, of omdat ze zich daarmee willen beschermen tegen sociale druk, dat impliceert tegelijk ook kritiek op geloofsgenoten. Vele moslims voelen beschaamd om dat te doen. 8. Er is nog een bijkomend probleem: de dwang op moslima’s die geen hoofddoek willen dragen wordt expliciet verdedigd door sommige van de meer traditionalistische en conservatieve stromingen binnen de islam52! Ze steunen daarbij op enkele van de meer misogyne verzen in de koran. Zij vinden die dwang dus legitiem! Dit wordt verderop nog nader besproken. 9. Op andere momenten wordt die dwang zelfs goedgepraat: diegenen die dwang ondergaan moeten 45
Een persoonlijke bedenking: met zo belangrijke symbolen van religieuze en/of politieke overtuiging hoort men niet lichtzinnig om te gaan. Ze voorstellen als ‘een protest tegen het Westen’ lijkt me vanuit mijn eigen geloof bijna godslasterlijk. En als verzet tegen de degradatie van de vrouw kiest men toch best een héél ander symbool dan iets dat door miljoenen vrouwen juist als een symbool van segregatie en onderdrukking wordt gezien. Daarom juist lijk de lezing van de hoofddoek als protest tegen dat het gebrek aan respect voor de vrouw een volledig misplaatste en bekrompen miskleun. 46
Eén van de aanleidingen voor deze nota was, naast de getuigenissen van HR professionals, de vaststelling dat drie moslim uit mijn kennissenkring te kampen hadden met zware dwang in belangrijke levenskeuzen, meestal huwelijk én sluier. Dat aantal is natuurlijk absoluut niet representatief, maar officiële rapporten (van zowel wetenschappelijke onderzoekers, als juristen e.a.) bevestigen dat er wel degelijk een ernstig probleem bestaat. 47
De omvang van dodelijke geweld dat specifiek met sluierdracht gepaard gaat is moeilijk in te schatten. In veruit de meeste gevallen worden de moorden gecamoufleerd als ongelukken, of worden andere motieven ingeroepen. Nochtans zijn er wel gekende gevallen. 48
Er werden zelfs verenigingen opgericht omwille van die dwang, bijv. Ni Putes Ni Soumises.
49
Chris Weyers,directrice van het atheneum in Hoboken, in Gazet van Antwerpen 4/09/09.
50
Cfr. Meryem Almaci, in 'Pak de groepsdruk aan, niet de hoofddoek'. Deze bijdrage is typerend omdat het vraagt dat druk wordt aangepakt, maar nergens aangeeft hoe dat moet gebeuren. 51 52
'Muslim Life in Germany., p. 197 en 320.
In het maatschappelijke debat is het cruciaal te beseffen dat dit genre problemen niet beperkt is tot moslim. In het Antwerpse kent een deel van de orthodox-joodse gemeenschap vergelijkbare problemen, en in andere landen ook de meest conservatieve protestantse gemeenschappen.
maar naar andere scholen gaan53! 10. Die druk en dat geweld komen niet alleen maar van wat slecht opgevoede jongelui of andere, niet-relevante hoeken. Die dwang wordt overigens expliciet verantwoord op basis van (een selectie van) verzen uit de koran (maar wel een redelijk 'populaire' selectie), de hoogste autoriteit voor gelovige moslims. Die dwang hangt samen met de kern van de islamitische doctrine, althans volgens de wereldwijd wel dominante interpretaties54. Welke zijn de dominante stromingen in de islam? In de discussies over hoofddoek, omgang met niet-moslims en dergelijke vragen talrijke niet-moslims zich dikwijls af wat daarbij de 'echte' of de 'officiële leer' in de islam zegt. Die vraag kan echter niet eenvoudig beantwoord worden omdat er in de islam geen eenduidig leergezag bestaat. Er is geen enkele autoriteit wiens gezag door de moslims erkend wordt als 'het hoogste gezag in de islam. Daarin verschilt de islam dus van de meeste christelijke religies. De islam kent geen paus. Anderzijds zijn er toch wel behoorlijk wat zaken waarover er een zekere consensus bestaat, of waarover een overgrote meerderheid binnen de wereldwijde islam het eens lijkt. Zo bestaat er een consensus over de vijf grote pijlers van het geloof (bidden, vasten, zakat, ...) en over de cruciale rol van koran (onaantastbaar). Maar of de sharia altijd en overal gevolgd moet worden, daarover bestaat geen consensus. Integendeel, het aantal landen dat dat doet en waar de sharia de basis is van de burgerlijke wet, is klein. En wat de sharia dan precies zegt, of wat een vers uit de koran betekent, daarover worden al eens duizenden pagina's met interpretaties geschreven door de leiders van de rechtsscholen en door theologen. We omschrijven alle moslims die zich aansluiten bij die grote meerderheid als behorende tot de 'dominante stromingen'. Deze vallen grotendeels samen met de zogenaamde 'literalistische stromingen'. We spreken hierbij over die stromingen die steunen op de gemeenschappelijke elementen in de officiële standpunten van 'alle' gezagvolle instellingen in de islamitische wereld, zoals de islamlitische rechtsscholen (in feite scholen van 'religieus recht'), de meest bekende theologen (zoals Al Qaradawi en Tantawi), de officiële verklaringen van de Conferentie van Islamitische Staten (zoals de Cairo Declaration of Human Rights in Islam), de Al Azhar-universiteit, ... Deze feitelijke consensus wordt ook fel verdedigd door de meest gekende islamisten in Europa (zoals Yusuf Al-Qaradawi en Tariq Ramadan), en, zij het impliciet, door de meeste leden van huidige en vorige moslimexecutieve55. Het moet niettemin benadrukt worden dat deze vermeende consensus niet altijd even breed bijgetreden wordt. De meer conservatieve bronnen menen doorgaans dat 'hun' consensus de 'enige' echte is, en andersluidende (en doorgaans meer integratiegezinde) stemmen worden keihard genegeerd. Nochtans leerde ons onderzoek ons dat vooral in democratische landen, maar ook in landen zoals Indonesië of in de Afrikaanse islamitische landen ten zuiden van de Sahara velen er een veel pragmatischere interpretatie op nahouden, net zoals bepaalde groepen zoals de Alevi en de Ismaelieten. Tegelijk zien we in al die landen ook 53
Zo beweert Veli Yuksel, volksvertegenwoordiger samen met Hilal Yalcin en Nahima Lanjri (allen CD&V) over “de meisjes die geen hoofddoek droegen en onder druk stonden om dat wel te doen”: “Maar zij kunnen toch naar een andere school?”, De Standaard 15/09/09. Als negatie van de problemen kan dat tellen! 54
Spreken over 'dominante stromingen' is een poging tot nuancering. Het blijft niettemin een veralgemening, wat noopt tot grote voorzichtigheid. Deze veralgemening wordt nochtans door velen gemaakt, cfr. M.-C. Foblets: “Aan de andere kant, kunnen mensenrechten ook tegen moslim uitpakken, of minstens tegen de door de islam verkondigde cultuurwaarden, met name telkens wanneer die indruisen tegen sommige door onze westerse mensenrechten gevrijwaarde rechtsgoederen: bepaalde aspecten van het islamitische personen- en familierecht bijvoorbeeld, kunnen wij hier - wanneer we die toetsen aan de criteria van de mensenrechten - niet of node aanvaarden.”, in "Islam versus het Westen". Ook de veroordelingen van de sharia door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in 2003 en 2004 vormen een soortgelijke veralgemeende uitspraak. De veralgemening slaat in beide gevallen wel dominante stromingen. 55
Opvallend is dat Moslimexecutieve quasi nooit expliciete publieke standpunten inneemt. Het maatschappelijk debat is laaiend actueel, maar een ernstig, inhoudelijk beargumenteerd standpunt uit deze hoek blijft uit.
p. / 125 dat veel moslims kampen met een existentiële tegenstelling tussen democratische normen en de zuivere religieuze norm. Ze zouden graag loyaal wiollen zijn aan beide, maar ze botsen daarbij op enkele onverzoenbare tegenstellingen. Dat wordt verderop nog uitgebreid besproken. 16. Ook de stelling, op basis van een vers in de koran, dat er geen dwang is in de islam, komt bij nogal wat niet-moslims wrang over. Wat telt in de hedendaagse maatschappij is niet de letterlijke tekst, maar wel de praktijk56. In die praktijk zeggen teveel moslims iets totaal anders én gedragen ze zich ook danig anders door wel degelijk dwang uit te oefenen. Daarbij verwijzen velen expliciet naar de koran! 17. Het is voor de niet-moslims uitermate cruciaal, wil men deze uitdagingen kunnen begrijpen, te beseffen dat de manier waarop moslims de koran gelezen en interpreteren gigantisch kan verschillen van de éne tot de andere moslim. We moeten dus erkennen de koran op zeer uiteenlopende wijze geïnterpreteerd wordt. Daarnaast lijkt de koran niet zelden tegenstrijdige verzen te bevatten. Het ligt dus niet zo eenvoudig. 18. Mede daarom kan het niet volgehouden worden dat de keuze voor de hoofddoek enkel en alleen maar een uiting is van een individuele, vrije keuze. Integendeel. Elk eerlijk moet dus rekening houden met én die vrije keuze (overal waar daarvan sprake is), én met de gevallen waarin die hoofddoek opgedrongen wordt. Vooral dat laatste stelt eisen aan de burgerlijke overheden: die hebben in een democratie de plicht al wie bedreigd wordt te beschermen, ook tegen geloofsgenoten. 19. Het blijkt daarbij in vele gevallen moeilijk om met zekerheid te kunnen weten wanneer er sprake is van vrije keuze en wanneer niet. Immers, in die individuele gevallen waarin het om een vrije keuze gaat, moeten we dat proberen te respecteren, maar bij dwang moet er eveneens gepast gereageerd kunnen worden. Bij twijfel is voorzichtigheid aangewezen. 20. Al wie het eerlijk meent in dit debat moet daarom zoeken naar afdoende bescherming van diegenen die onder druk staan. Stellen dat zij, in geval van dwang, maar beroep moeten doen op politie en gerecht, lijkt grof en laf. De dwang gaat typisch uit van familieleden, geestelijke overheden (imams), én de sociale omgeving (leerkrachten, buren, …). Naar een rechtbank stappen is al even onwaarschijnlijk als van een mishandeld kind vragen dat het zelf maar klacht indient tegen zijn gebeurlijke pedofiele of andere mishandelaar57. 21. Die dwang uit zich ook in een onaanvaardbare houding op straat van bepaalde islamitische mannen tegenover alle niet-gesluierde vrouwen (incl. niet-moslima’s). Dat gaat dus verder dan enkel maar meningsuiting en verbale aansporingen. Het argument van een vrije keuze komt ook ongeloofwaardig over wanneer men ziet vanaf welke (zeer lage) leeftijd meisjes al geleerd wordt een slueir te dragen. Meisjes van 7 à 12 jaar zijn in de verste verte nog geen volwassenen die een eigen keuze kunnen maken, laat staan verdedigen. Dat is nochtans de leeftijd waarop dat in de meer conservatieve kringen aangeleerd wordt. Die courante aanvangsleeftijd ligt duidelijk onder wat in onze rechtsorde wordt beschouwd als de minimale leeftijd waarop mensen een relevante mening kunnen vormen (zoels bijv. kinderen in een echtscheidingszak), en deze leeftijd ligt dan nog lager dan de leeftijd waarop men typisch een keuze ook autonoom kan verdedigen. 56
In de heilige boeken van zowat alle grote religies staan allerlei respectvolle geboden. Géén enkele laat religie diefstal toe. Maar om daaruit te besluiten dat gelovigen nooit zouden stelen, dat is natuurlijk idioot. Maar komt het argument dat er geen dwang tot sluierdracht is omdat de koran dat zou verbieden niet op exact hetzelfde neer? 57
De voorstanders van een vrije sluierdracht maken zich er hier systematisch heel snel vanaf: “Zij die anderen onder druk zetten moeten we berispen en indien nodig bestraffen.”. (Ali Salmi, in Een hoofddoekenverbod op school? Bezint eer ge begint! - 01/07/09). Maar waarom gebeurt dat berispen en bestraffen dan nog niet? Om de simpele reden dat dit inderdaad helemaal niet zo eenvoudig is: vele slachtoffers durven niet eens zeggen dat ze bedreigd worden. De meeste bedreigingen zijn daarenboven verbaal - moeilijk te bewijzen dus. Daarenboven bestaat er in grote delen van de islamitische gemeenschap de overtuiging dat vrouwen moeten gehoorzamen aan mannen. Getuigen zullen niet zo snel durven spreken. Er weegt dus een zware omerta.
We trekken hierbij nogmaals de aandacht op onze opzet: we willen beschrijven en verduidelijken wat het hier geldende wettelijke kader is. Hoe spreken de geldende burgerlijke wetten zich uit over de leeftijd van waarop een persoon zich kan uitspreken over belangrijke keuzen die hem aangaan. Politiek ligt de meerderjarigheid op 18 jaar. Voor sommige andere beslissingen -zoals de voogdij over kinderen bij echtscheidingen- zal de rechter quasi steeds de voorkeur van de jongeren volgen vanaf 16 jaar (+/-) en hij zal de jongere 'horen' op nog jongere leeftijd. Om al deze feiten en overwegingen, lijkt de aangevoerde vrijheid om eigen keuzen te maken een tweesnijdend zwaard: hoe zouden we daarbij de vrijheid van de éne (die een hoofddoek wil mogen dragen) kunnen inwilligen, wanneer de vrijheid van de diegenen die geen hoofddoek wil dragen én hun veiligheid zo ernstig bedreigd is niet kan spelen? In een rechtstaat zijn er algemene regels nodig die rekening moeten houden met de ergste, gebleken situaties en niet enkel met de niet-problematische situaties. Vergelijk dit met snelheidsbeperkingen: er zijn gegarandeerd meer chauffeurs die veilig kunnen rijden aan hogere snelheden dan de nu toegelaten, maar toch gelden algemene snelheidsbeperkingen voor iedereen. Met andere woorden: in geval van zware problemen (zelfs bij een kleine groep), kan een bepaalde vrijheid voor een (zelfs) grotere groep beperkt worden. De vrije keuze van die moslima’s die ervoor kiezen om een hoofddoek te dragen is dus geen voldoende redenen om daarmee het debat te sluiten. Het debat begint pas nadat men ook rekening wil houden met diegenen die gedwongen worden.
2.5. Verdraagzaamheid vraagt vrije sluierdracht Voorstander van vrije sluierdracht -en dan met name de religieuze leiders en de intellectuele militanten stellen dat de niet-moslims meer verdraagzaamheid moeten tonen tegenover die moslima’s die de hoofddoek willen dragen. Mede omwille van de multiculturele samenleving zou de hoofddoek evenmin net aanvaard moeten worden. Bespreking: 1. Voor veruit de meeste Vlamingen is verdraagzaamheid een geldig argument. Dat vraagt groot respect voor de aard en de keuzen van eenieder. Dat is een fundamentele waarde. 2. Uit de eerdere besprekingen blijkt echter dat nogal wat conservatieve moslims weinig respect tonen voor andersdenkende moslima’s (die geen hoofddoek willen dragen), noch voor de wetgeving 58! Niet-sluierdragende moslima's worden door de Moslimexecutieve geboycot voor functies als leerkracht religie en aalmoezenier. Vooral de traditionalistische moslims nemen uit de wet dus enkel die stukken die hen uitkomen, maar ze wijzen, als puntje bij paaltje komt en vooral kijkende naar de daden, andere delen van diezelfde wet af 59! Het komt dan ook hypocriet over wanneer deze moslims anderen gebrek aan verdraagzaamheid te verwijten. 3. Het is daarbij niet echt overtuigend om een hoofddoek regelmatig voor te stellen als een strikt religieus
58
In Noorwegen overleed Samira Munir, de eerste moslima en politica die een sluierverbod op school verdedigde onder verdachte omstandigheden en na talrijke bedreigingen vanuit de (aarts)conservatieve, islamitische hoek en zelfs door islamitische diplomaten. Zie ook 'Norway: Veil and warning' op de webstek van 'Women living Under Muslim law', http://www.wluml.org/english/newsfulltxt.shtml?cmd[157]=x-157-508151. 59
Onder de afgewezen bepalingen van de wetgeving horen onder meer (maar niet uitsluitend): de vrijheid van religie (w.o. het recht uit een religie te stappen), de gelijkheid in rechten van mannen en vrouwen, de rechten van holebi's, de gelijke rechten van de andersgelovigen, het verbod op religieuze of politieke symbolen in openbare diensten, het verbod op politieke propaganda op de werkvloer, enz..
p. / 125
4. 5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
gebod, wanneer zovele moslims het daar niet mee eens zijn 60. Een democratie kan niet verdragen dat fundamentele vrijheden van zwakkeren aangetast worden, ongeacht het argument. In onze democratische rechtsorde is verdraagzaamheid daarenboven een cruciale ethische waarde, maar geen juridisch afdwingbaar criterium. Het is dus zelfs geen ondergeschikte juridische norm. En dat is niet per toeval zo. Een grondige studie van de houding ten opzichte van de seculiere wet is ook moeilijk omdat ‘representatieve’ organisaties in België (en in mindere mate ook elders in West-Europa) zelden expliciete standpunten innemen wanneer het over concrete problemen gaat 61 . Ze lijken te beseffen dat de aartsconservatieve hoofdstroom in de islamitische wereld onverzoenbaar is met de universele mensenrechten, maar ze willen dat niet gehoord hebben, laat staan dat ze het zouden erkennen. Ze hebben het echter ook bijzonder moeilijk om er afstand van te nemen. Er lijkt daarin een grote existentiële onzekerheid te bestaan. Duizenden democratisch gezinde en 'niet-religieuze moslims' lijken daarbij niet goed te weten wat te denken van die twee in se onverzoenbare normenstelsels. Ze zouden liefst van al niet moeten kiezen. Ze willen namelijk niets liever dan goede moslims en goede democraten zijn. Een indirecte aanwijzing van die twijfels is ook de veelgehoorde oproep van militante moslim om de moslimgemeenschap niet te laten verdelen. Het lijkt een beetje op 'zelfs al zijn we het niets eens over vele fundamentele zaken, laten we naar de buitenwereld toe dat vooral niet toegeven'. Zogenaamde 'gematigde moslim' menen daarbij dat het volstaat om de ergste ondemocratische excessen van andere moslim als marginaal en niet-representatief af te doen. En als er al schijnbaar duidelijke standpunten ingenomen worden, dan blijken er bij nader toezien enkele venijnige adders onder het gras te zitten. Zo zwaait het Muslims of Europe Charter voluit met idealen van de mensenrechten, maar tegelijk worden die wel geïnterpreteerd binnen de 'Muslim scholarly consensus'. Wat dat betekent wordt echter totaal verzwegen! Dat charter bevat ook misleiding zoals in “Jihad in its understanding as warfare is regarded as one of the means available to any sovereign state when it needs to defend itself against aggression.”. Maar die term heeft voor de meeste moslims in de verhouding tussen moslim en andersgelovigen in werkelijkheid helemaal niet die betekenis! Cru gesteld: die term wordt ook intensief gebruikt bij aanval en niet enkel bij verdediging. Analoge misleiding lezen we in het charter bij: 'Islam affirms the principles of democracy based on pluralism'. 'Democratisch', maar dan wel op een alternatieve wijze (de 'shura'). Dat is echter enkel een vrijblijvende raadpleging door de machthebber. Voorts vraagt het Charter ook systematisch afwijkingen op de seculiere rechtsregels, telkens wanneer een seculiere regel in tegenstrijd is met een islamitische regel.
Beroep op verdraagzaamheid is enerzijds een valabel argument. Anderzijds is het maar matig overtuigend wanneer de vrager zelf zo bitter weinig verdraagzaamheid toont. Verdraagzaamheid is daarenboven ook nergens een juridische regel (in geen enkele democratische staat). Het is nergens een wet, of zelfs maar een officiële voorkeur, laat staan een fundamenteel recht. Dit argument lijkt daardoor vooral een poging om alle problemen die samenhangen met sluierdracht te kunnen negeren. Dit argument wordt als het ware in de koelkast gedwongen door die hypocrisie van conservatieve moslims. Vele niet-moslims die verdraagzaamheid bepleiten voelen zich niet weinig bedrogen bij de onverdraagzaamheid van die conservatieve islamitische groepen die het hier inroepen en wanneer ze zien wie er het kind van de rekening is. 60
Militante moslims durven dan al eens de positie en representativiteit van alle andersdenkende moslims in twijfel trekken. Dit lijkt al evenmin overtuigend. 61
Principële bijval wordt dikwijls geuit door individuele moslims, imams en door representatieve organisaties, maar het schoentje wringt bij zowat alle concrete pijnpunten.
2.6. De hoofddoek is een religieus symbool zoals andere religieuze symbolen De hoofddoek is voor velen een symbool zoals elk andere religieus symbool, de tulband van de sikhs, het christelijke kruis, de davidster, of zoals een moskee, een kerk of een synagoge als gebouw ook religieuze symbolen zijn. Gezien al die symbolen aanvaard worden, zou dan ook de islamitische hoofddoek even goed aanvaard moeten worden. Of: indien de hoofddoek zou verboden worden, dan zouden alle religieuze symbolen ook verboden moeten worden. Bespreking: 1. Dit argument lijkt op het eerste zicht best overtuigend. Er zijn echter enkele niet-geringe verschillen tussen de hoofddoek en alle andere religieuze symbolen (waaronder een handje van Fatima, een koran, halal-voedsel, de moskee), en vooral het feit dat de hoofddoek wel degelijk soms met geweld en/of dwang opgelegd wordt. 2. Dat kan van elk van die andere symbolen niet gezegd worden. Voor zover geweten wordt de tulband van de sikhs het christelijke kruis, of de davidster én alle andere islamitische symbolen niet met druk, noch geweld opgedrongen. Dat in tegenstelling tot de hoofddoek! 3. Om deze redenen verschilt de islamitische hoofddoek ook radicaal van het op het eerste zicht vergelijkbare kapje van nonnen én van alle andere symbolen in de islam. De islamitische hoofddoek rechtvaardigen met de hoofddoeken van nonnen, of van patiënten die een chemo-therapie ondergingen en hun haar verloren, heeft zelfs iets beledigend. De betekenis is namelijk radicaal verschillend! Daarenboven worden nonnen en chemo-patiënten nooit gedwongen om een hoofddoek te dragen. Kortom, de vergelijking gaat in de verste verte niet op. 4. Om deze reden is de aanvaardbaarheid van de hoofddoek niet vergelijkbaar met die van al die andere symbolen. Al deze andere symbolen beperken namelijk de vrijheid van niemand en veroorzaken geen probleem van orde en veiligheid, wat de hoofddoek wel doet. Secundair: al die andere symbolen worden zonder onderscheid door mannen en vrouwen gedragen (of gebruikt). Dit onderscheid naar sekse geeft een manifest ambivalente indruk bij niet-moslims. 5. Het argument is voorts ook ongeldig omdat het niet alleen een religieus symbool is, maar ook een politiek symbool62 én gebeurlijk een middel in de daadwerkelijke segregatie van vele moslima’s, en, in mindere mate, de onderdrukking van bepaalde moslima’s en de van buiten uit opgelegde beperking in hun sociale contacten63. Kortom, deze hoofddoek heeft vele betekenissen64. 6. In het maatschappelijke debat valt het ook op dat de argumentatie waarbij tegelijk beweerd wordt dat de hoofddoek een religieus symbool is en dat toegelaten moet worden, en waarbij alle andere betekenissen uitgesloten worden, de facto neerkomt op een indirecte negatie van alle problematische situaties die samengaan met sluierdracht. Die argumentatie laat slechts weinig ruimte om deze problemen ernstig te nemen. Het argument wordt dus (doorgaans) op een uitermate onverdraagzame wijze gebruikt. 62
Met 'politiek symbool' bedoelen we een symbool van een bepaalde ideologie, in casu, die van een militant islamisme die de islamitische regels voorrang wil geven op de seculiere, democratische rechtsorde en die met name de universele mensenrechten niet erkent. Dat de sluier wel degelijk ook een politiek symbool is wordt bevestigd door meer en meer experten, zoals ook de Commissie Statsi die spreekt van een “un projet politique global.”, een allesomvattend politiek project dus, 'Commission de Reflexion sur L’Application du Principe de Laïcite dans la Republique. Rapport Au President de La Republique', 2003, Parijs. De complexe en ten gronde meervoudige symboliek, politiek en religieus komt ook tot uiting in een uitspraak van jonge moslima in het atheneum van Antwerpen die stelde dat de hoofddoek symbool staat voor "de islamitische expansie die door een goddelijke hand wordt gestuurd", in De Morgen, 26/06/09. Met een religieus argument wil men immers bepaalde regels wijzigen die behoren tot de politieke sfeer dus. 63
Zo is de hoofddoek volgens de bekende Marokkaanse auteur Tahar Ben Jalloun een instrument van moslimfundamentalisten die daarmee een krachtproef willen aangaan met de democratie. 64
Zie ook Dasetto, Felice, ‘Foulards noués’, opiniebijdrage in La Libre Belgique van 10/06/2003.
p. / 125
Alle andere religieuze symbolen vormen geen gevaar, noch beperking van de religieuze vrijheden, noch van de persoonlijke veiligheid van wie dan ook. Dat kan echter van de hoofddoek niet gezegd worden. Daarom lijkt dit argument manifest ongeldig.
2.7. Multiculturaliteit zou verplichten de hoofddoek te aanvaarden Dit is een variante op het vorige argument. Omwille van de multiculturele samenleving zou de hoofddoek niet verboden mogen worden, maar net aanvaard moeten worden. Bespreking: 1. Voor de aanhangers van multiculturalisme is dit evident. De multiculturele samenleving wordt hier met twee zwaar verschillende definities in de strijd geworpen. Enerzijds is het een realiteit (een sociologisch gegeven) die geen democraat zou mogen terugdraaien. Dat zou namelijk 'massale deportaties' vereisen. Dat is inderdaad onhaalbaar. Anderzijds wordt het als een ‘hogere’ ethische norm voorgesteld (een normatief gegeven). Iets waar geen enkele democraat tegen zou kunnen zijn. Dit argument spant dus twee verschillende zaken voor een kar: een sociologische objectieve observatie en een subjectieve normatieve keuze. En erger: men gebruikt de objectieve realiteit om een (mogelijk andersluidende) keuze uit te sluiten. Dat is manipulatie. 2. Ook de suggestie dat geen enkele democraat tegen multiculturalisme zou mogen zijn is in de verste verte niet overtuigend (zie hieronder). De auteur van deze nota is voor interculturalisme maar tégen multiculturalisme. Deze suggestie is dus eveneens een doorzichtige manipulatie. 3. Dit argument is dus ongeloofwaardig omdat het die sociologische realiteit misbruikt als een 'bewijs' of 'rechtvaardiging' van een normatieve keuze. Ter vergelijking, misdaad en zelfs moord zijn –spijtig genoeg- eveneens deel van de maatschappelijke realiteit. Dat is een objectief gegeven. Niettemin is het feit dat deze misdaden gebeuren geen reden is om ze uit de strafwet te halen (een normatieve keuze). 4. Het multiculturalisme als ethische norm heeft effectief zowat alle geloofwaardigheid verloren. Steeds meer mensen zien in dat de principiële openheid en respect voor andere culturen geen argument biedt waarom ook voorbijgestreefde praktijken aanvaard zouden moeten worden. Dat is nochtans inherent aan het onderliggende multiculturele dogma dat alle culturen gelijkwaardig zijn en evenveel respect verdienen. Zelfs niet wanneer die diep ingebakken zitten in een cultuur. 5. Susan Molller Okin vroeg zich in haar bekende essay af ‘Is multiculturalism bad for women?’. Het antwoord is duidelijk, ja, multiculturalisme is, in de courante betekenis met zijn gelijke rechten voor alle culturen eerder dan voor de burgers, inderdaad slecht voor vrouwen. Onze fundamentele rechtsprincipes moeten steeds voorrang krijgen, zoniet (wanneer daaraan tegenstrijdige culturele normen voorrang zouden krijgen) wordt de rechtspositie en de bescherming van vrouwen (en anderen) aangetast. Sommige andere culturen erkennen de mensenrechten immers niet in dezelfde mate. Dat relativisme leidt dus ook tot een aanzienlijke rechteloosheid. Het wettelijke gezag zal immers niet meer op een norm kunnen steunen1. Dan zouden we de essentie van de seculiere staat en van onze democratische rechtsorde op de helling zetten. Een sterk cultureel relativisme leidt daarom ook tot gerechtelijke en maatschappelijke willekeur 65. Het is daarom strijdig met de universaliteit van de mensenrechten. 6. Multiculturalisme is dus voorbijgestreefd. Het bleek ook onverzoenbaar met een democratische, geëmancipeerde wereld. De positieve idealen ervan vonden ondertussen onderdak bij het interculturalisme. Daarin wil men de diverse culturen maximale vrijheid geven en hun kwaliteiten kunnen 65
Cfr. Daan Bronkhorst: “Een tweede bezwaar is dat cultuurrelativisme gemakkelijk leidt tot willekeur”, p. 32 in ‘De universele verklaring van de rechten van de mens. Oorsprong, betekenis en toekomst’, bijdrage in ‘Grondrecht en Wisselgeld. Aziatische en westerse visies op de waarde van de rechten van de mens’.
7.
8.
9.
10. 11.
12.
aanspreken, maar wel binnen de beperkingen van de universele mensenrechten en de democratische rechtsorde. Culturen met bepaalde gebruiken die daarmee strijdig zijn, kunnen hier slechts 'deels' beleefd worden. Anderzijds wil dit evenmin zeggen, zoals Ali Salmi doet66, dat we de 'multiculturele maatschappij, met groepen die naast elkaar leven' (de sociologische observatie), zouden moeten 'omvormen tot een (...) samenleving waar deze groepen mét elkaar leven, waar verschillen aanvaard worden in plaats van getolereerd!'. Dit is veel te vaag. Wat Salmi bedoelde met dat aanvaarden van verschillen werd pijnlijk duidelijk toen hij op 6 sept. 2012 op RTV, een regionale TV-zender, expliciet stelde dat vrouwen ook een verantwoordelijkheid hebben als ze het slachtoffer worden van seksuele intimidatie op straat: “Vrouwen moeten zich goed bewust zijn dat bepaalde signalen die ze uitzenden door de mannen anders kunnen worden geïnterpreteerd. Wees bewust van de reikwijdte van de signalen die je uitzendt. Dat is een heel goede tip die ik kan geven”. Kortom, de zomers gekleedde vrouw die even vriendelijk glimlacht naar een moslim heeft het deels zelf gezocht wanneer die agressief reageert. Deze gigantische uitschuiver (weliswaar snel verontschuldigd) toont het conflict tussen democratische en islamitische waarden snoeihard aan: zelfs een uiterlijk modernistische politicus, die al jarenlang in de politiek zit en dus zou moeten weten wat democratie inhoudt, blijkt de rechten van de vrouw plotsklaps vanuit een aartsconservatieve, islamitische bril te bekijken. Interculturalisme legt dus doelbewust beperkingen op aan de openheid naar andere culturen: die zijn alle respectabel, maar enkel zolang, en enkel in die mate dat ze geen inbreuken op de democratische basiswaarden impliceren! Interculturalisme staat dus zeker niet voor het beaat aanvaarden van de hoofddoek. Integendeel, het vraagt juist een kritisch onderzoek, met aandacht voor alle relevante argumenten, voor alle relevante juridische regels en voor alle motivaties. Dus ook voor de bescherming van de zwakkeren (in casu meisjes en vrouwen). Multiculturalisme (als normatief principe) is dus een weliswaar verleidelijk, maar daarom niet minder gevaarlijke waanidee. Het zet diegenen die erin geloven lelijk op het verkeerde been. Multiculturalisme is ook in een ander opzicht schadelijk voor (bepaalde) migranten: het suggereert namelijk dat men trouw kan blijven aan alle fundamentele regels van het land van herkomst. Zoiets is natuurlijk een gevaarlijke misvatting : men kan immers geen twee te sterk verschillende normen respecteren. Dat leidt tot zware botsingen. De onverzoenlijkheden tussen islamitisch recht (in al zijn vormen en varianten) en de seculiere, democratische rechtsorde zijn te groot. Er zijn teveel zware tegenstrijdigheden. Verdeel maar eens een erfenis van een persoon met twee zoon en twee dochters op een manier die tegelijk de sharia respecteert en onze wetten. Onmogelijk 67! Een variante op het ongeldige en gevaarlijke argument van multiculturalisme is dat van 'actief pluralisme'68. Het maakt echter dezelfde redeneerfout als het multiculturalistische argument. Het is daar-
66
Zoals Ali Salmi, SP.A-schepen in Mechelen, suggereert in 'Hoofddoekenverbod: de argumenten ontleedt', Kifkif. Hij maakt echter een zware redeneerfout. Zijn pleidooi voor een erkenning zonder voorbehoud van alle culturen impliceert dat die culturen die bepaalde fundamentele rechten niet erkennen, hier toch een plaats zouden moeten krijgen. Die rechten zouden dan in sommige gemeenschappen (en met name onder moslims) opgeschort moeten kunnen worden! Dat is natuurlijk nonsens. De democratie stelt namelijk duidelijke grenzen aan wat mag en wat niet. En die grenzen kan men niet zomaar opheffen achter een multicultureel vijgenblad. Om Salmi te parafraseren: de democratie aanvaardt noch tolereert culturen die niet alle fundamentele rechten erkennen. 67
Volgens het Belgisch recht krijgt elk kind dan minstens één vijfde (20%), broers net zo goed als zussen. De ouder kan daarnaast nog één vijfde vrij verdelen.. Volgens het islamitische recht krijgen de zonen elk twee maal zoveel als de dochters; als alles volgens de sharia verdeeld wordt krijgt (in ons voorbeeld) elke zoon dan één derde en elke dochter één zesde. In dit voorbeeld zitten we dus strop: volgens het islamitische recht moet de vader elke zon zo'n 33% toekennen, maar onder het Belgisch recht kan de vader zijn zonen maximaal 30% toewijzen (namelijk telkens één vijfde, en het resterende vijfde deel gelijk verdeeld over de twee zonen). Dit is uiteraard slechts één voorbeeld. Er zijn nog scherpere ongelijkheden uit het islamitisch recht die de wet hier niet aanvaardt. 68
Zoals gehanteerd door de Vlaamse Kinderrechtencommissaris, o.m. In ''Angst en krampachtigheid horen niet thuis op
p. / 125 door even ongeldig. 13. Het actief pluralisme als argument pro vrije sluierdracht miskent namelijk in dezelfde mate als multiculturalisme dat de hoofddoek bijdraagt tot grote problemen in de feitelijke positie én in de rechtspositie van vrouwen en andere groepen. Het argument dat, omwille van onze multiculturele samenleving de hoofddoek aanvaard zou moeten worden gaat dus totaal niet op. Sterker: dit is een ongeldig argument. Diegenen die het gebruiken zijn of goedgelovig, of bedriegers.
2.8. De hoofddoek is cruciaal voor de identiteit van islamieten Sommige voorstanders argumenteren dat de hoofddoek noodzakelijk is voor de (collectieve) identiteit van moslims. Het verbieden ervan zou neerkomen op miskenning van een religieuze identiteit die nochtans, impliciet, erkend is in onze rechtsorde. Parallel zou een verbod de jongere moslims in existentiële verwarring brengen. Het zou daardoor bijdragen tot verlies aan gezag van de ouders, familiale ontwrichting, misdadigheid, losbandigheid, … “en dat kan men nu toch niet verlangen”. De hoofddoek zou dus een cruciaal element zijn in de cultuur van vele islamieten. We zouden al die culturen moeten respecteren en dus geen beperkingen mogen opleggen aan het dragen van de hoofddoek. Bespreking: 1. Bij de bespreking van dit argument bestaat een soortgelijk probleem als het argument van de religieuze plicht. Eigenlijk zouden niet-moslims zich daar inhoudelijk niet over mogen, noch moeten uitspreken. Dat doen we echter wel omdat we een globale afweging van meerdere argumenten die elk steunen op fundamentele rechten, of op belangrijke principes, moeten kunnen maken. 2. Dit argument wordt minder naar voren gebracht in dit debat. Als het wordt gebruikt, past het veelal in een betoog waarin begrip en respect gevraagd wordt. 3. Er zijn duizenden moslims die in deze moderne, democratie goed hun weg vinden en die daarvoor helemaal geen conservatieve beleving van hun geloof, noch een hoofddoek nodig hebben, en die dat dikwijls net afwijzen. Er zijn ook meer dan genoeg vooraanstaande moslims die deze redenering op theologische gronden afwijzen69. 4. Juridisch gezien is er geen eenduidige lijn te trekken op dit argument. In Duitsland verkreeg een allochtone onderwijzeres (Fereshta Ludin) in 2003 dat mag zij lesgeven met een hoofddoek op. De rechters stellen dat haar hoofddoek bij haar islamitische identiteit hoort.. In 2001 echter besliste het hoogste hof in onze rechtsorde, Europees Hof voor de Mensenrechten, in tegenovergestelde zin. Andere rechterlijke uitspraken in de EU gaan ook in deze zin. De uitspraken van het hoogste hof lijken echter duidelijk bepaalde verboden toe te laten. 5. Gezien de hoofddoek nu zo’n controversieel symbool is, komt dit ‘identiteits-argument’ indirect in zekere mate neer op het gedogen van de gekende wantoestanden. Immers: wie de hoofddoek verdedigt als zijnde cruciaal in de islamitische identiteit, die verdedigt daarmee ook in zekere mate alles wat in praktijk met die hoofddoek samenhangt, dus ook al die courante situaties waarin de hoofddoek opgedrongen wordt, of waarin niet sluierdragende vrouwen als niet-respectabel voorgesteld worden. 6. Immers, welke andere alternatieven reiken de verdedigers van vrije sluierdracht die tegelijk ook de bij school' ' in De Standaard van 14/09/09. Zijn belerende toontje ('wie een selectief verbod wil is krampachtig en angstig') is een aanwijzing van de inhoudelijke zwakte van zijn betoog. Dat volgt volledig de multiculturele lijn, dat wil zeggen met dezelfde flagrante miskenning van de fundamenteel ondemocratische aspecten van een bepaald gedachtegoed en de daaruit voortvloeiende problemen van openbare orde. 69
Zie de eerder vermelde auteurs.
sluierdracht optredende wantoestanden erkennen aan? Geven zij andere ernstige alternatieven die ooit al bewezen hebben die wantoestanden te kunnen terugdringen? Neen. 7. Daarenboven, het gevreesde verlies aan gezag van de ouders, familiale ontwrichting, misdadigheid en losbandigheid, dat bestaat nu al. Er zijn daarbij geen studies die zouden aantonen dat de landen die nu al bepaalde verboden op hoofddoek kennen meer last hebben van die problemen dan andere en dat die overlast aan die verboden zouden te wijten zijn. 8. Het feit dat de hoofddoek inderdaad een vast gegeven is in (de) cultuur in talrijke landen van afkomst van moslims is overigens geen voldoende reden waarom dat hier zou aanvaard moeten worden. Prof. Etienne Vermeersch70 maakt dat duidelijk: “Niemand heeft een ethische verplichting tot trouw aan de natie, etnie, cultuur of godsdienst van de ouders”. Maar: “wel is er in algemene regel een ethische norm om volledig het burgerschap te beleven van het land waarin men zijn leven wenst door te brengen.” Wanneer een islamiet zich dus vestigt in een democratisch land met scheiding van kerk en staat, dan moet hij daarvan de regels ook respecteren. Wie beweert dat zijn ‘identiteit’ als moslim dat verhindert, die staat natuurlijk voor een huizenhoog conflict. En dat lijkt ook voor bepaalde moslims het geval te zijn. Zo meldt een rapport van de KBS71 dat slechts 52% van de Belgische Marokkanen de scheiding van religieuze en staatsaangelegenheden bijtreedt72. Doch een klein helft (22%) is tegen! En maar liefst 25% weet het niet. Dit argument is dus wel begrijpelijk, maar het is niettemin dat volstrekt niet aanvaardbaar. Het impliceert namelijk een gevaarlijke omkering van de orde van belangrijke principes in het vreedzaam en democratisch samenleven over religieuze grenzen heen. Het zet een bepaalde interpretatie van de religieuze identiteit- die dan nog betwist wordt- voor de meest fundamentele rechtsregels. Ook op sociologisch vlak gaat dit argument niet op: wanneer een hoofddoek zo cruciaal is, dat men er enkele zware problemen en inbreuken op fundamentele rechten niet meer bij wil erkennen, dan is er een groot probleem van onaangepastheid, gebrek aan respect voor de wet en voor andersdenkenden in hoofde van diegenen die suggereren dat de sluier zo cruciaal is voor hun identiteit.
2.9 Een verbod versterkt maatschappelijke tegenstellingen Niet zelden stelt men dat elk eventueel verbod op de hoofddoek73 onvermijdelijk racisme en xenofobie in de kaart speelt74. Het zou daardoor voelbaar bijdragen tot een nodeloze verscherping van maatschappelijke tegenstellingen tussen de verschillende gemeenschappen (en dan vooral de meer uitgesproken fracties daarin). Bespreking: 1. Dit argument heeft op het eerste zicht wel iets. De hoofddoek verbieden zal zonder enige twijfel te70
In ‘Analyse van de problematiek rond de multiculturele samenleving’.
71
'Belgische Marokkanen. Een dubbele identiteit in ontwikkeling.', Abdallah Saaf, Bouchra Sidi Hida et Ahmed Aghbal, p. 111, Uitgave van de Koning Boudewijnstichting (KBS), juni 2009, Brussel. 72
Bij de 'Turkse Belgen' is volgens een studie van de KBS (‘Belgische Turken. Een brug of een breuk tussen Turkije en de Europese Unie?') 67% voorstander van de scheiding van kerk en staat en slechts 17% tegen. 73 74
Uitgezonderd de zeer uitzonderlijke omstandigheden waarin strikte uniformen noodzakelijk zijn
Zo omschrijft Mouedden Mohsin in "Les musulmanes, un (en)jeu politique ?" op scherpe toon de standpunten van Demellenne en Destexhe (co-auteurs van “Lettre aux progressistes qui flirtent avec l’islam réacf ”, een brief waarin ze pleiten voor aanvaarding van de islam en haar meerderheid aan vredelievende gelovigen, maar met verbod van de hoofddoek op scholen). Mouedden Mohsin: "Il s’agit pour ma part bien d’une attitude qui flirte avec le racisme" en voorts "Il s’agira de contrer cette nouvelle fièvre aphteuse avant qu’elle ne contamine toute la population", en
p. / 125
2.
3.
4. 5. 6.
7. 8.
9.
genstellingen versterken, maar de besluiten die men daaruit wil trekken deugen om meerdere redenen volstrekt niet. Het is om te beginnen maar al te goed gekend dat het verbodene voor sommigen daarom juist, omwille van dat verbod, aantrekkelijker wordt. Dat wil echter niet zeggen dat men alle verboden moet afschaffen. Voorts is de hoofddoek voor de racistische stromingen overduidelijk een uitermate welkome zaak. Ze misbruiken het op grote schaal als excuus, schaamlapje en rookgordijn voor een viscerale afkeer van moslims en voor hun streven naar beperking van hun rechten. Dat veroorzaakt een niet-geringe complicatie op het debat. Verder gebruiken de aanhangers van de hoofddoek dit racistische streven dan weer als excuus om niet te moeten ingaan op alle kritische vragen, noch op de problemen die de hoofddoek direct of indirect veroorzaakt of versterkt. Het bestaan van racistische stromingen mag mede daarom geen excuus zijn om alle andere overtuigingen op een hoop te gooien met racisme. Een verbod zou daarenboven de meest conservatieve stromingen binnen de islam aanwakkeren. Het biedt hen een rol als martelaar op een schoteltje aan, en die rol ligt hen wel. Een verbod zou tegelijk ook de aanhangers van racistische en xenofobe overtuigingen sterken in hun overtuigingen. Beide lijken plausibel. Een verbod zal dus inderdaad de maatschappelijke tegenstellingen waarschijnlijk aanwakkeren. Nochtans is dat bij nader toezien een cirkelredenering. Die redenering kan op vele andere zaken toegepast worden die niettemin beter verboden blijven. De redenering is daarenboven ook in omgekeerde zin ‘even’ geldig: gezien de hoofddoek in praktijk objectief samengaat, in een zorgwekkend hoog aantal gevallen, met dwang, geweld en andere problemen -mede omdat het ervoor zorgt dat niet-gesluierde vrouwen als hoer beschouwd en bejegend worden door een deel van de (aarts)conservatieve islamieten- waarom dan nog zo hardnekkig vasthouden een zo’n verbrand symbool? Zijn het dan niet net de aanhangers van de hoofddoek die mede-verantwoordelijk zijn voor het aanscherpen van tegenstellingen? Hierbij mag men niet vergeten dat er ook moslima's zijn die de hoofddoek uit vrije wil dragen. Veralgemeningen zijn ook hier -,zoals we tot in den treure zullen herhalen, volstrekt misplaatst. We wegen hier dus enkel af in welke mate de éne, dan wel de andere groep verantwoordelijk is voor het versterken van tegenstellingen.
Deze overwegingen en de voorkeur om maatschappelijke tegenstellingen net te willen kalmeren en ze dus niet op de spits te drijven, vormen een pragmatisch argument om elke mogelijk verbod des te grondiger te overwegen én om alle argumenten met zoveel mogelijk te bespreken met alle betrokken groepen. Maar deze overwegingen vormen in geen enkele mate een steekhoudend argument tégen bepaalde, selectieve en goed verantwoorde verboden.
2.10. De hoofddoek is slechts een onschuldig lapje stof Dit argument duikt direct in het belachelijke. Onze analyse toont voldoende aan het de hoofddoek hélemaal geen onschuldig symbool is, iets onbelangrijks waarover we ons beter niet druk maken. Alleen al het fysieke geweld en het veel meer voorkomende misprijzen voor, en druk op niet-gesluierde moslima's spreekt deze stelling vierkant tegen. Ook de énorme aandacht die eraan gegeven wordt door voor- en tegenstanders en de heftigheid waarmee aanhangers van de hoofddoek deze voorstellen als een essentiële religieuze plicht, als een fundamenteel recht enz. weerleggen de stelling en de bijhorende suggestie (dat het iets onschuldig zou zijn). Het feit dat sommigen bij zo’n soms hevige discussies -en waarbij de aanhangers de hoofddoek voorstellen als een zo belangrijke plicht dat zelfs neutraliteit en alle andere overwegingen de baan moeten ruimen- nog proberen om de hoofddoek als iets onschuldigs voor te stellen, dat zet wel aan het denken.
Zouden die dames bij Ni Putes Ni Soumises en al die andere militante moslima's die de hoofddoek afwijzen nu echt de plank zo grof misslaan wanneer ze dat geweld aanklagen? Of wordt er hier gemanipuleerd en voorgelogen door de aanhangers van de hoofddoek? Het lijkt er sterk op. Zij hebben iets te verbergen, namelijk alle problemen die veroorzaakt worden door sluierdracht of die er nauw mee samengaan.
2.11. Hoofddoekverbod leidt tot uitsluiting van arbeid Sluierdracht op de werkvloer zou op grote schaal toegelaten moeten worden, want elk verbod op de werkplek zou leiden tot uitsluiting van arbeid. Zo luidt dit argument. De enige aanvaardbare uitzonderingen zouden de (uitzonderlijke) specifieke veiligheidsvoorschriften en enkele andere speciale situaties zijn. Aansluitend wordt aangevoerd dat zulke uitsluiting van arbeid nadelig is voor de globale samenleving én strijdig met het fundamentele recht op arbeid. Bespreking: 1. Dit argument doet beroep op het fundamentele recht, namelijk het recht op arbeid. Als dusdanig moet het ernstig genomen worden. 2. Niettemin bevat het een dubbelzinnige premisse. Men kan immers net zo goed aanvoeren dat niet het gebeurlijke sluierverbod de oorzaak is van uitsluiting, maar wel de eigen keuze van (en de hardnekkigheid waarmee) sluierdraagsters functies willen opnemen waarvoor neutraliteit en/of gereglementeerde werkkledij voorzien is. 3. Een ernstige, genuanceerde analyse stelt daarom dat er geen sprake is van uitsluiting op zich, maar wel dat de combinatie van én bepaalde verboden én een hardnekkige persoonlijke overtuiging die bepaalde vaste regels, wetten en gebruiken volleidg wil kunnen negeren, leidt tot een beperking van mogelijkheden. Dat is dan wel lang niet hetzelfde als 'uitsluiting'. 4. De arbeidsmarkt kent daarenboven duizenden werkgevers met steeds meer werknemers uit de ethnisch-culturele minderheden. Velen daarvan hanteren geen verbod. Er blijft dus een zeer keuze over. Een neutraliteitsverplichting voor een groep functies, in enkele sectoren of bij een aantal werkgevers is dus nog geen algemene regel. Ook om deze reden kan er niet van een 'uitsluiting' gesproken worden 5. Voorstanders geven daarenboven zelden blijk van enig begrip voor de (meestal al langer) bestaande neutraliteitsverplichtingen, noch voor het feit dat het recent opduiken van sluiers al eens leidt tot problemen, en tot de gebeurlijke daaruit voortvloeiened actualisering van regels - waarbij dan al eens verboden geëxpliciteerd of ingevoerd worden. 6. Sterker, zij verdedigen bepaalde persoonlijke keuze, maar weigeren daar ook maar een consequentie aan te koppelen. Vergelijk het met mensen die nog willen verder studeren of die een of andere omvangrijk maatschappelijk engagement opnemen, en dan deeltijds werk zoeken. Die aanvaarden wel dat hun persoonlijke keuze leidt tot een lagere aantal mogelijke tewerkstellingsplaatsen en tot een lager inkomen dan wie voltijds wil werken. Analoog voor wie enkel binnen bepaalde werkuren, of buiten bepaalde sectoren wil werken. 7. De algemene en behoorlijk ruim aanvaardde regel is dus dat wanneer burgers persoonlijke keuzen maken die hen minder beschikbaar maken voor de arbeidsmarkt, dat zij daar zelf de gevolgen inzake minder kansen op werk van moeten aanvaarden. Die moslim die vrije sluierdracht bepleiten lijken deze regel echter niet te willen erkennen. 8. Publieke overheden en de meeste werkgevers doen daarenboven grote inspanningen om tegemoet te komen aan vragen vanuit minderheden (en met name moslims). Denk aan flexibele werkuren, halal-menu's in cantines, verlengde zomervakanties, ... De vraag welke tegemoetkomingen moslims wensen te doen dringt zich dan ook op. 9. Het beleid -althans op Vlaams niveau- lijkt de ondersteuning voor onthaal (NT2 e.a. aspecten) en het promoten (en zelfs verplichten) van redelijke aanpassingen te willen uitbreiden. Dit verdient alle
p. / 125 aanmoediging. 10. Het aansluitende argument dat een sluierverbod nadelig zou zijn voor de economie, lijkt door geen enkele wetenschappelijke studie bevestigd te worden. Gezien de talrijke en ernstige problemen die samengaan met vrije sluierdracht, lijkt het hoogst aangewezen dat de moslimgemeenschap nadenkt over welke tegemoetkomingen zij wil doen t.a.v. de hier geldende wetten 75, en in tweede orde, tegenover de gebruiken en gewoonten. Daarna kan men pogen dit argument op overtuigende wijze te gebruiken. Het wettelijke kader en met name de fundamentele rechten en vrijheden bieden aan iedereen, moslims net zo goed als alle anderen, een duidelijk en stabiel kader. Daarbinnen moeten de antwoorden in eerste instantie gezocht worden76. Het argument dat moslima’s een hoofddoek op het werk zouden moeten moge dragen ‘omdat het anders leidt tot uitsluiting’ gaat dus totaal niet op.
2.12. Een sluierverbod zou discriminerend zijn Dit argument wordt meestal gemaakt in combinatie met een of meer van de vorige argumenten. Een moslima die werkt in een loket- of gezagsfunctie zou een hoofddoek moeten mogen dragen omdat, aldus een getuigenis, het “bij haar geloofsovertuiging hoort. Verbod op het dragen van de hoofddoek zou een vorm van discriminatie zijn (…) en haar het uitoefenen van haar beroep op oneigenlijke gronden onmogelijk maken.” 77 Bespreking: 1. In de democratische rechtsorde kan er pas sprake zijn van een discriminatie wanneer het betwiste onderscheid én effectief gemaakt wordt, én onvoldoende gegronde reden heeft. Duizenden wetten maken een of ander onderscheid tussen diverse groepen, maar daar is dan een voldoende zwaarwegende reden voor. 2. Ons onderzoek en met name het daarbij uitgevoerde literatuuronderzoek- toonde aan dat deze argumentatie nooit uitgewerkt wordt. Er wordt namelijk nooit énig zinvol antwoord gegeven op de vraag naar remedies tegen druk, dwang en geweld. Dat zou bestreden moeten worden, maar er wordt nooit een voorbeeld gegeven van een aanpak die daarbij afdoende is. Dit stuk van de argumentatie blijft dus bijzonder oppervlakkig. 3. Dat geldt nog sterker voor het onbetamelijke gedrag van sommige moslims tegenover alle niet-gesluierde vrouwen. Die blijken hun gedrag volledig vanuit een religieuze overtuiging en doctrine te verantwoorden. De voorstanders van vrije sluierdracht ontkennen zowel dat gedrag als de motoivatie ervan, en als ze het al erkennen, dan geven ze nooit een afdoende aanpak. 4. Er zijn daarentegen wel meerdere argumenten die aantonen dat bepaalde sectieve verboden kunnen bijdragen tot het bestrijden van de nu al deels beschreven problemen die voortvloeien uit sluierdracht of uit het daarmee inherent verbonden gedachtegoed. 5. Denk daarbij onder meer aan de wijze waarop het recente Franse hoofddoekverbod op lagere en middelbare scholen de daar ontstane problemen van confrontatie, hetze, dwang op niet-gesluierde 75
Sommigen stellen het voor alsof het willen respecteren van de hier geldende wetten op zich al een voldoende tegemoetkoming van hun kant zou zijn. Dat is natuurlijk idioot en enigszins beledigend. 76
Wijzing van dat wettelijke kader is ook mogelijk, maar is een veel zwaardere, tragere aanpak. Daarbij zullen dan toch de fundamentele grondrechten niet aangetast kunnen worden. En blijkt juist dat vrije sluierdracht hier wel degelijk enkele problemen stelt. Aanpassingen van wetten om sluiers mogelijk te maken, lijkt dus een doodlopende straat, gezien de vrije sluierdracht zal blijven botsen op de te talrijke problemen t.o;v. Fundamentele rechten. 77
Uit 'Waarden, normen en de last van het gedrag', Wetenschappelijke Raad Voor Het Regeringsbeleid, p. 181
leerlingen en dergelijke kalmeerde. Het verbod wordt er nu vrij algemeen aanvaard. 6. De jurisprudentie over de vraag of een verbod discriminerend zou zijn is duidelijk niet eenduidig78. De uitspraken van het Europees Hof van de rechten van de Mens zijn wel eenduidig: ze bevestigen dat verboden kunnen. Maar lagere rechtbanken verschillen al eens van mening. De trend hangt onder meer af van de context (ambtenaar in een gezagsfunctie, of in andere functies, leerkracht, leerling, ...). 7. Verderop bekijken we nader of eventuele verboden voldoen aan de geldende voorwaarden. Hier kunnen we niettemin al besluiten dat het algemene argument dat een hoofddoekverbod niet kan, fout is. Immers, zuiver juridisch gesproken zijn er al verboden goedgekeurd door het Europees Hof voor de rechten van de Mens, de hoogste rechterlijke instantie in onze rechtsorde.
2.13. Er zijn andere, minder beperkende maatregelen dan een verbod Dit argument wordt soms gebruikt. Men hoort het echter niet zoveel omdat veruit de meeste voorstanders van de vrije sluierdracht bijna steeds ontkennen dat er (grote) problemen mee samenhangen79. Wanneer het gebruikt wordt, verwijst men dan naar andere, bestaande of nieuwe instrumenten ter bestrijding van de problemen van dwang en geweld op moslima's, of het misprijzen van sommige moslimmannen tegenover niet-gesluierde vrouwen. Volgende instrumenten worden al eens vermeld:
Antipestwetgeving Klacht indien bij het gerecht Betere theologische opvoeding voor moslims Onderscheid tussen religieuze regels en culturele gebruiken.
Bespreking: 1. De antipestwetgeving is een zeer recente wetgeving. Ze wordt in wetenschappelijke en syndicale middens beschouwd als (voorlopig) nog niet afdoende. Er zijn in onze jurisprudentie immers nog zo goed als geen geslaagde voorbeelden van beroep op die wetgeving. De definitie van pesten is daarbij wel juridisch vastgelegd 80, maar daarom nog niet direct verstaanbaar voor de gewone burger. 78
De uitspraken van het Hof voor de Rechten van de Mens lijken te suggereren dat een verbod in vele contexten kan, mits het voor elke context grondig en specifiek gemotiveerd wordt. Zie ook Eva Brems, 'Hoofddoek verbieden mag van Straatsburg', ‘Geen recht op hoofddoek voor onderwijzeres’, 'De Islamitische hoofddoek en de mensenrechten' en 'De hoofddoek als constitutionele kopzorg'. 79
Deze grootschalige systematische ontkenning wordt ook meermaals vermeld in rapporten van de KBS, bijvoorbeeld: “Zo hebben veel moslim het in de fameuze kwestie van de hoofddoeken moeilijk om afstand te nemen van de logica die zegt: “Het is mijn recht.” Zij slagen er niet in de kwestie vanuit een meer algemene invalshoek te bekijken. Op basis van hun persoonlijke ervaring of die van hun naasten zullen ze aanvoeren dat het dragen van de hoofddoek een vrije daad is (...) Dergelijke overwegingen (...) doen niets af aan het gegeven dat wereldwijd, ook in België, het dragen van de hoofddoek in veel gevallen gepaard gaat met controle en zelfs met dwang.”, uit 'moslim en niet-moslim. Knelpunten in de dialoog', Koning Boudewijnstichting, Brussel, 2006, p. 30. 80
Definitie: “Pesterijen op het werk zijn meerdere gelijkaardige of uiteenlopende onrechtmatige gedragingen, die plaatshebben gedurende een bepaalde tijd. Zij kunnen zowel binnen als buiten de onderneming voorkomen. Zij hebben tot doel of hebben als gevolg dat de persoonlijkheid, de waardigheid of de fysieke of psychische integriteit van een werknemer of een andere persoon bij de uitvoering van het werk wordt aangetast, en/of de betrekking van de persoon, die meent het slachtoffer te zijn van dergelijk gedrag, in gevaar wordt gebracht en /of een bedreigende, beledigende, vernederende of kwetsende omgeving wordt gecreëerd. De gedragingen uiten zich voornamelijk in woorden, bedreigingen, handelingen, gebaren of eenzijdige geschriften. Deze gedragingen kunnen inzonderheid verband houden met godsdienst of overtuiging, (...). De definitie van ‘pesterijen’ werd gepreciseerd omdat pesterijen kunnen bestaan uit meerdere van
p. / 125 2. Moslima's die onder druk staan, of tegen wie geweld wordt gebruikt zouden dan, volgens een andere uitleg, maar klacht moeten indienen. Echter, zoals al opgemerkt, beweren dat zijn maar naar een rechtbank moeten stappen is al even onzinnig als van een mishandeld kind vragen dat het zelf maar klacht indient tegen een volwassen dader (die meestal dan nog in een vaste gezagsrelatie tot het slachtoffer staat). 3. Een betere theologische opvoeding voor moslims is vooral voor jongelui bedoeld die nu te dikwijls ontsnappen aan ouderlijk en sociaal en ander gezag. Dat zou ervoor moeten zorgen dat zij zich in het openbare leven niet agressief zouden gedragen tegenover niet-gesluierde vrouwen. In praktijk zien we daarvan echter nog niets, laat staan resultaten in hun omgang met andersdenkende vrouwen. 4. Lastiger, de theologische opvoeding die nu al wel gegeven wordt lijkt te kampen met grote existentiële vragen over wat ten gronde culturele gebruiken zijn, en wat wel degelijk religieuze voorschriften zijn. Ook inhoudelijk lijkt de bestaande opvoeding dus niet echt een gepast antwoord. 5. Daarenboven lijkt de dominante consensus onder de islamitische wereldgemeenschap (zie eerder) bepaalde culturele gebruiken (zoals het sluiergebod) juist als een religieus gebod te beschouwen, hoewel daarover zware discussies bestaan, en hoewel dat vermeende sluiergebod slechts met een bijzonder vrije interpretatie kan gelezen worden in de koran. 6. Hoewel de kritiek op bepaalde mistoestanden rond de hoofddoek ondertussen al véle jaren oud is, lijken al deze andere alternatieven (aan een sluierverbod) in praktijk geen enkel resultaat op te leveren. Objectief gesproken lijkt er inderdaad geen enkele andere, minder beperkende maatregel die bewezen heeft een afdoende antwoord te bieden tegen druk en geweld op moslima's, tegen een agressieve, misprijzende houding tegenover niet-gesluierde vrouwen en tegen de gevaarlijke anti-democratische islamistische strekking. Mede daarom kan dit geen doorslaggevend argument zijn tegen meer maatregelen die verder gaan, met name in de opgelegde beperkingen. Is de hoofddoek verbieden even erg als de hoofddoek opleggen? Een redelijk veel gehoorde maar eerder populistische variante op dit argument is dat een hoofddoek verbieden even erg zou zijn als een hoofddoek opleggen. Uit onze voorgaande analyse blijkt echter dat er hier twee onvergelijkbare zaken op een hoop worden gesmeten. Een hoofddoek opleggen is immers een directe en zware inbreuk op kern van fundamentele rechten van de betrokken vrouw, met name haar keuzevrijheid, en dikwijls ook haar vrijheid van persoon en haar fysieke veiligheid. Die inbreuk kan voorts evenmin verantwoord worden vanuit welk andere fundamenteel recht dan ook. Een hoofddoek verbieden is daarentegen een algemene, preventieve maatregel die geen zo zware inbreuk op individuele rechten inhoudt. Een bestaande verboden worden in de praktijk overduidelijk als veel minder ingrijpend beschouwd (tenzij bij een zeer beperkt aantal hardliners). elkaar losstaande feiten. Het herhaalde karakter van de feiten slaat evenwel niet op elk gedrag apart maar wel op verschillende gedragingen genomen in hun globaliteit. Zowel de opzettelijke als onopzettelijke gedragingen moeten in aanmerking genomen worden.” Naar ons aanvoelen vallen de bedoelde gevallen van druk vanwege militante moslima's op niet-gesluierde moslimcollega's onder deze definitie. Die moslima's die geen sluier willen dragen maar op wie druk wordt uitgeoefend klagen typisch over de aanhoudende sociale druk, typisch ook gepaard gaand met bedreigingen, opdat zij hun uiterlijkheid, één van de meest fundamentele uitingen van persoonlijkheid en waardigheid radicaal zouden veranderen in een zin die zij zelf niet wensen. Vergeten we hierbij niet dat, volgens het elders in dit rapport vermelde onderzoek van de Koning Boudewijnstichting, één kwart van de vrouwelijke Marokkaanse Belgen klaagt over druk. De juridische kwalificatie van deze op redelijke schaal voorkomende druk kan dan geen twijfel meer laten.
De veelsoortige problemen van openbare orde die direct samenhangen met de hoofddoek dwingen de overheden voorts tot een afdoende en dus behoorlijk verregaande reactie. Verboden zijn daarbij mogelijke en legitieme antwoorden. Uit onze analyse bleek voorts dat het dragen van de hoofddoek niet kan geïnterpreteerd worden als direct behorende tot de kern van de fundamentele rechten; het kan bepleit worden vanuit meerdere fundamentele rechten, maar deze moeten afgewogen tegen de eerder vermelde en bedreigde rechten. Een 'recht om een hoofddoek te dragen' is dus geen absoluut recht, noch een direct fundamenteel recht. Dat verklaar dan ook waarom de hoogste gerechtelijke instanties verboden op de hoofddoek wel goedkeurden, en waarom ze nooit het opleggen nooit aanvaardden. Dit argument is dus een demagogische truuk.
2.14. Verzet tegen hoofddoek is seksisme Dit argument stelt dat het verzet tegen de hoofddoek een uiting is van een westerse cultuur die de vrouw als een lustobject beschouwt. Deze visie meent dat de vrouw gedwongen wordt zich behoorlijk bloot te kleden om zodoende de lusten van de man te bevredigen. Initieel leekt dit argument me zo primitief en zo weinig ernstig en representatief dat ik het niet wou meenemen in deze analyse. Maar toch horen we het diwkijls, én gebruiken zelfs behoorlijk 'serieuze' organisaties het! Zo opent het Minderhedenforum, een zelfverklaard seculiere organisatie die hard zegt te willen bouwen aan integratie in een seculiere democratie met gelijke kansen voor iedereen, er haar argumentatie mee! “Soms lijkt er een bepaald idee te bestaan – vooral in ‘het Westen’ dan – dat het ‘afwerpen’ van bepaalde kledingsstukken gelijkstaat aan ‘bevrijding’. Minirokjes stonden bijvoorbeeld ooit mee symbool voor de bevrijding en het protest van jonge vrouwen, die zo wilden tonen resoluut hun eigen weg te gaan en zich niets aan te trekken van oubollige normen. Tegelijk heeft de rok ook al symbool gestaan voor de (seksuele) onderdrukking van de vrouw, waardoor andere feministen resoluut voor de broek kozen. Maar als je het straatbeeld bekijkt, dan zie je dat beide interpretaties al ver achter ons liggen. Zijn de blote buiken van de zomermode een teken van de bevrijding van de vrouw? Moeten bikini’s op het strand meteen maar verboden worden in naam van de bevrijding van de vrouw? Iedereen de nudistische toer op?”81
2.15. Relevante argumenten pro In deze eerste ronde besprekingen van argumenten pro vrije sluierdracht sneuvelden er enkele als ongeldig. Een paar andere lijken doorzichtig en demagogisch, zoals de stelling dat een verbod tegenstellingen zou aanwakkeren (dat klopt, maar om andere redenen dan beweerd, waardoor het geen geldig argument tegen is en eerder zelfs een secundair argument tégen). Blijven een aantal relevante, overtuigende argumenten die direct steunen op fundamentele rechten en waarden: de vrije keuze en de gelijke rechten voor alle gelovigen lijken de belangrijkste. Deze argumenten kennen nochtans ook beperkingen: naast vrije keuze is er in praktijk ook dwang, en niet weinig. Dat argument (vrije keuze) kan en mag dus niet veralgemeend worden. We moeten in het debat ook even goed aandacht geven aan de gevallen van dwang. Daarnaast is ook een genuanceerde afweging van alle relevante fundamentele rechten absoluut noodzakelijk. Als dit hoofdstuk met argumenten pro vrije sluierdracht bij voor sommige lezers zwaar op de maag ligt, dan is dat best begrijpelijk. Het blijkt immers dat véle argumenten pro nogal kort door de bocht gaan, geen steek houden, of genuanceerd moeten worden. Andere argumenten blijven ook na een grondige en ‘tegensprekelijke’ analyse overeind en valabel! We blijven niettemin beroep doen op hun begrip en op hun doorzettingsvermogen. Onze opdracht is immers om op een ernstige wijze een kritische analyse te ontwikkelen, steunend op de fundamentele principes van de democratische rechtsorde, én met aandacht voor alle mogelijke invalshoeken. We benadrukken daarbij dat er 81
Minderhedenforum, 'Standpunt over de hoofddoek', 26/03/2010, p.1.
p. / 125 ook enkele sterke argumenten overeind bleven!
3. Argumenten contra 3.1. De hoofddoek wordt onder dwang opgedrongen aan moslima’s Zoals eerder al besproken moeten we objectief vaststellen dat er in de Europese Unie wel degelijke moslima’s onder druk staan om een hoofddoek te dragen 82. Die druk omvat niet zelden ook geweld. Officiële rapporten, getuigenissen en reportages in de media bevestigen dat die druk en geweld veel meer dan sporadisch zijn. Omwille daarvan zou de hoofddoek verboden moeten worden of zou er een duidelijk signaal gegeven moeten worden -bijvoorbeeld door selectieve verboden- dat er enkele onaanvaardbare problemen samenhangen met sluierdracht. Bespreking: 1. De schaal van die dwang en dat geweld mag niet overdreven worden. Er blijven duizenden moslima's die de hoofddoek uit vrije wil dragen. 2. Niettemin staat het onomstotelijk vast dat sociale dwang, druk en gebeurlijk geweld wel degelijk ernstige problemen zijn. 3. Dit probleem wordt ook redelijk courant vermeld door gewone moslima's. Dat is lang niet zo evident als het lijkt, omwille juist van die zeer grote sociale druk; druk van velen om een hjoofddoek te dragen, gecombineerd met druk van nog veel meer personen om vooral niets slechts te vertellen over de eigen gemeenschap aan niet-moslims. 4. Daarenboven bestaat er een brede grijze zone tussen vrije keuze en dwang. Mieke Maerten, een genderspecialiste zegt daarover 83: “Vaak is het echter niet zo eenduidig en ligt de motivatie voor het dragen van een hoofddoek ergens in het midden. Vele moslimvrouwen zien de hoofddoek niet als een vorm van segregatie of onderdrukking maar als een vanzelfsprekendheid. Zij dragen de hoofddoek uit gewoonte, omwille van de sociale druk en omdat ze in de gemeenschap aanvaard willen worden. Zij ervaren die druk niet noodzakelijk als iets negatiefs. Dit kan echter wel uit de hand lopen. Zo getuigen sommige vrouwen dat zij zonder een hoofddoek voortdurend lastiggevallen en uitgescholden worden op straat. Hun ‘keuze’ om een hoofddoek te dragen ligt dan uiteraard zeer dicht tegen oplegging, al is ze niet direct.”. 5. Leerrijk is het overzicht dat Yves Patte geeft van de meningen van jonge moslima's onder zijn 16-jarige leerlingen84. De meeste van zijn moslimleerlingen hebben geen uitgesproken mening over de kernvraag. Ze beschouwen het debat erover als een intellectuele oefening, ver boven hun hoofd. Nochtans vertellen anderen tegelijk dat ze denken later wel een hoofddoek te dragen. Maar dat zal dan enkel gebeuren wanneer, en op de wijze dat zij dat zelf willen. Jonge moslima's die een hoofddoek dragen 'onder dwang' zijn duidelijk out. 6. Dat ontlokt twee compleet verschillende bedenkingen: enerzijds de hoop dat dit zal leiden tot meer affirmatie van het recht op een eigen keuze (en dus een lagere aanvaarding van die dwang), maar anderzijds ook dat deze jonge leerlingen de aard en de intensiteit van druk misschien onderschatten. 82
Voor België bestaan er nauwelijks bruikbare gegevens over de schaal van druk en geweld. Een recente studie van de KBS vermeldt druk bij ¼ van de moslima's uit de Marokkaans-Belgische gemeenschap. Dat is veel meer dan sporadisch. Het kan dus absoluut niet veronachtzaamd worden. 83 84
'Hoofddoekzorgen', http://www.rosadoc.be/site/nieuw/pdf/uitgelezen/ug10nr1hoofddoek.pdf.
'Qu'en pensent ces élèves musulmanes non voilées ?',, Yves Patte, leerkracht en socioloog. Zie ook op: http://www.lalibre.be/debats/opinions/article/533593/qu-en-pensent-ces-eleves-musulmanes-non-voilees.html
7. Ondanks die eerder positieve verwachtingen die dat soort meningen opwekken, blijft de hoofddoek vandaag anno 2009, omwille van die te grootschalige dwang, druk en geweld wel degelijk ook een zaak van orde en veiligheid. Met name van de persoonlijke veiligheid van alle moslima’s die geen hoofddoek willen dragen staat wel degelijk onder druk. 8. Hoe moeten we hun keuzevrijheid beschermen? Sommigen pleiten voor een algemeen verbod op sluierdracht in de EU-burgers. Anderen pleiten voor een verbod dat beperkt is tot het onderwijs en de openbare diensten (gezags- en loketfuncties, dan wel ook interne functies). Dat zou dan een ruimte bieden waarin alle moslima’s beschermd zijn. Het zou ook een sterk signaal geven dat de hoofddoek inderdaad niet opgelegd mag worden. Aanhangers van de hoofddoek wijzen deze argumenten over heel de lijn af, maar ze stellen niets voor dat de vrije keuze van die moslima's die dwang ondergaan wel effectief zou kunnen beschermen. 9. Voor nogal wat harde tegenstanders van vrije sluierdracht is dit argument een passe-partout. Ze stellen dat de hoofddoek altijd en overal een symbool is van de onderdrukking van de vrouw. Dat is evenwel een te verregaande en onterechte veralgemening. Het is ook beledigend voor die moslima’s die wel uit eigen, vrije keuze een hoofddoek dragen. Het miskent ook de andere betekenissen van de hoofddoek. 10. Maar ook onder de voorstanders van vrije sluierdracht lopen de meningen over dit aspect uiteen. Velen proberen het te negeren. Meestal stellen ze dat die dwang en geweld slecht uitzonderlijke gevallen zijn, veroorzaakt door de spreekwoordelijke rotte appels. Volgens hen zouden deze gevallen dus geen enkele betekenis hebben. Het beleid zou er geen rekening mee mogen houden wanneer regels worden vastgelegd. 11. Ze stellen ook dat er geen of nauwelijks dwang zou zijn omdat dat tegen de koran zou zijn. Dit laatste argument is een verregaande negatie van de objectief vastgestelde feiten. Ze geeft een ideële argumentatie, en geen concrete. 12. Zoals al vermeld stellen de voorstanders geen bescherming tegen die dwang voor, laat staan iets overtuigend en afdoend. Dat verzwakt de overtuigingskracht van hun betoog in hoge mate. Hoezeer het tot voor kort nog betwist kon worden in welke mate het voorkomt, nu kan dat niet meer. Nu moet élke democraat de bescherming tégen die dwang als een relevante overweging beschouwen. 13. In onze rechtsorde is het daarenboven een plicht voor de overheid om afdoende maatregelen te nemen ter bescherming van de openbare veiligheid en de rechten en vrijheden van alle burgers, en dus ook voor bedreigde moslima's. In een rechtsstaat moet de overheid, volgens de gangbare regels, steeds voorrang geven aan bescherming. Het is inderdaad gebruikelijk dat, bij voldoende zware problemen, bepaalde vrijheden selectief en evenredig beperkt kunnen worden, ten voordele van de bescherming van slachtoffers en/of zwakkere personen. Naast deze ‘primaire’ overwegingen, roept dit argument talrijke secundaire vaststellingen en bedenkingen op 1. Sommige aanhangers van de hoofddoek proberen het slim te spelen: ze beweren dat er inderdaad soms islamitische “vrouwen en meisjes worden gedwongen tot het dragen van de hoofddoek in naam van de islam”, maar die dwang zou niet verschillen van de dwang die andere religies kennen: “net zoals sommigen worden gedwongen tot het dragen van lange rokken, pruiken, of andere kleding in de naam van het jodendom, het christendom of andere religies.” 85. 2. Er zijn echter geen officiële Belgische noch andere rapporten van onderzoeken naar dwang, noch van énig fysiek geweld vanwege christenen (of Joden of aanhangers van andere religies) tegen vrouwen uit hun eigen geloofsgemeenschap die geen lange rokken, pruiken, of andere kleding dragen. Deze vergelijking is dus volstrekt ongeldig. 3. Die vergelijking is wel tekenend voor de krampachtige pogingen om de ware omvang en de specifieke 85
Gauri van Gulik, jurist en onderzoeker voor de Women's Rights Division van Human Rights Watch, in 'Verbod op hoofddoekjes funest voor integratie', url: http://www.ontsluiert.nl/nl/index.php?option=com_content&task=view&id=324&Itemid=8.
p. / 125
4.
5.
6. 7.
aard van het religieus geïnspireerde geweld tegen vrouwen in de islam. Schrijnend en zorgwekkend. Op deze ontkenning bestaan er nog talrijke varianten, zoals deze over de stelling dat er geen dwang zou bestaan: “Een bewijs daarvan is dat in veel gezinnen de ene wel een hoofddoek draagt en de andere niet, dat geeft aan dat er van dwang geen sprake is.” 86. Maar wat zegt de situatie in één gezin nu over alle andere gezinnen? Waneer is er dwang en wanneer niet? Dikwijls is het onmogelijk om dat met zekerheid te zeggen. Mede daarom is het stuitend om enkel de afwezigheid van dwang ernstig te wilen nemen. Gezien er én duidelijke gevallen van dwang zijn, én gezien de onmogelijkheid in vele gevallen om de gevallen van vrije keuze en dwang te kunnen onderscheiden, lijkt het voorzorgprincipe een aangewezen criterium. Elk beleid t.a.v. de hoofddoek moet dus rekening houden met het bestaan van situaties van dwang én daar voldoende voorzorgen tegen nemen. In het geval van (jonge) meisjes en vrouwen -in tegenstelling tot volwassen vrouwen met een eigen, onafhankelijke positie in de maatschappij- lijkt dat voorzorgbeginsel nog des te dwingender. Nogal wat protagonisten beweren voorts dat er geen dwang is omdat dat in de koran verboden zou zijn. De koran zou expliciet gebieden dat geen dwang mag uitgeoefend worden. Het klopt inderdaad dat de koran dit zegt, maar dat is geen relevant argument in deze zaak. Het enige wat hier telt -voor het vreedzaam samenleven van moslims en niet-moslims en van aanhangers van een sluierdracht en vrouwen die geen hoofddoek willen dragen- is het feitelijke gedrag van moslims. En dat gedrag is, zoals beschreven, al eens problematisch, gespeend van respect voor de vrije keuze.
Dit argument (hoofddoek wordt opgelegd) moet dus genuanceerd worden. Er zijn namelijk moslima's die de hoofddoek wel uit eigen keuze dragen, net zoals er zijn die daartoe gedwongen worden. Het argument kan daarom, op zich genomen, geen enkele absolute betekenis gegeven worden, maar de gebeurlijke dwang mag evenmin genegeerd worden en de overheid moet daar afdoende tegen optreden. Het argument van dwang is dus ten volle relevant en pertinent. Het moet afgewogen worden naast andere.
3.2. Neutraliteit eist (blijvend) verbod op partijdige symbolen De neutraliteit van de openbare diensten en publieke overheden is een vaste regel in onze democratische rechtsorde. Ze werd ingevoerd parallel met, en als onderdeel van de maatschappelijke ontvoogding in de 19 de en 20ste eeuw. De openbare diensten moeten alle burgers in gelijke mate een gelijke dienstverlening aanbieden, ongeacht of burger en ambtenaar van dezelfde of van verschillende religie of levensbeschouwing zijn. Men moet daarbij ook elke schijn van partijdigheid vermijden. Dat is dus een kwaliteitsvereiste op de inhoudelijke kwaliteit van de dienstverlening. Dat vereist ook dat de openbare dienstverlening in alle opzichten een neutrale uitstraling heeft. Ze mag ook in haar uiterlijke schijn geen partijdige indruk wekken. Daarom werd al lang geleden het dragen van alle partijdige symbolen verboden (politieke net zo goed als religieuze). Bespreking: 1. Neutraliteit is een fundamentele regel in de democratie. Nochtans is het geen absolute norm die alle andere fundamentele rechten en vrijheden zou overstijgen. 2. Die neutraliteit omvat een verbod op partijdige gedrag en (zichtbare) symbolen in de openbare dienstverlening, in openbare scholen, en op de werkvloer (daar geldt ook een een verbod op het bedrijven van politiek). Het volstaat dat gedrag of symboliek partijdig is, om te spreken van een schending van het neutraliteitsbeginsel. 86
In 'het hoofddoekendebat in het onderwijs', Stichting Ontsluiert, zie ook op
http://www.ontsluiert.nl/nl/index.php?option=com_content&task=view&id=85&Itemid=48.
3. Uiteraard betekent die neutraliteit niet dat men zich nog slechts in één culturele dominante code zou mogen kleden: volgens het liberale principes zijn alle codes toegelaten uitgezonderd diegenen die expliciet verboden zijn. Een broekpak voor dames is dan exact even goed toegelaten als een lange rok, of een korte, of een broekpak. En een driedelig kostuum even goed als een sportieve T-shirt enzovoort. Keuze genoeg. 4. Vanuit een moderne visie waarin men diversiteit als een kans op wederzijdse verrijking beschouwt, moeten we daarom zoeken naar de maximale ruimte voor een zo vrije, en zo soepel mogelijke vorm van die neutraliteitsplicht. 5. We kunnen daarbij alles toelaten dat geen andere fundamentele vrijheden en rechten in gevaar brengt – zoals het gelijkheidsbeginsel, noch de vrijheid in levenskeuzen voor elkeen- en dat evenmin gevaar oplevert voor de orde en veiligheid. 6. We moeten echter vaststellen dat de aanhangers van de hoofddoek deze laatste criteria zelden in overweging nemen. Dat is bijzonder jammer. 7. We moeten daarenboven vaststellen dat de hoofddoek gebeurlijk wel gepaard gaat met gedwongen keuze en geweld, dat het een symbool is van de misogyne opvattingen van de traditionalistische en (aarts)conservatieve stromingen (die andersdenkenden inderdaad al eens agressief bejegenen). Kortom, de hoofddoek is in een niet te verwaarlozen aantal gevallen wel degelijk een probleem voor openbare orde en veiligheid, en indirect een inbreuk op enkele fundamentele rechten (waaronder individuele keuzevrijheid en veiligheid van elke persoon). 8. De hoofddoek in loket- en gezagsfuncties veroorzaakt een sterke aanwijzing van schijn van partijdigheid: het is namelijk teveel en in te hoge mate een symbool van bepaalde overtuigingen waarin groepsspecifieke normen (en belangen) voorrang hebben op seculiere normen en op de gelijke rechten van elke burger. Zelfs wanneer een sluierdragende moslima geen partijdigheid zou vertonen in haar werk in een zulke functie, dan nog bestaat degelijk de schijn. 9. Daarenboven signaleren meerdere experten dat sluierdracht een grote verwachting van partijdigheid creëert, onder meer bij delen van de islamitische gemeenschap! Deze groepen menen dat een 'zuster' wel een extraatje doet voor medemoslims, en bijvoorbeeld de geldende regels niet altijd even streng zal toepassen87. 10. Het verbod op elk politiek of levensbeschouwelijke symbool in openbare diensten en het verbod op religieuze en politieke propaganda op de werkvloer lijken daarom relevante argumenten te blijven. 11. De aanhangers van de hoofddoek geven echter zelden blijk van enige overweging voor deze argumenten. Zij stellen daartegenover dat de huidige vorm van neutraliteit verouderd is, en minder restrictief ingevuld zou moeten worden. Dat komt echter neer op vragen dat deze neutraliteitsplicht gewoonweg opgeschort worden ten voordele van een stroming binnen een religieuze gemeenschap en op het miskennen van alle problematische aspecten. 12. Zij geven ook nooit een antwoord op de vaststelling dat de hoofddoek ondertussen ook een politiek symbool is geworden (vooral voor de meest conservatieve stromingen in de islam en voor vele 87
De verwachting van partijdig gedrag bestaat niet enkel t.a.v. sluierdragende moslima's. Nogal wat moslim-leerkrachten verdedigen zo expliciet hun gewoonte om moslim-leerlingen significant toleranter te beoordelen bij deliberaties. Ze stellen dat deze het thuis en op school al moeilijk genoeg hebben. Dikwijls zal dat wel kloppen, maar de vraag of dit argument afdoende is lijkt ons niettemin bijkomstig en zelfs verraderlijk. Wat telt is de verwachting t.a.v. alle gekende moslim in gezagsfuncties dat zij andere moslim anders (en beter) zouden helpen. Ook politiediensten signaleren een soortgelijke verwachting van bepaalde moslims tegenover moslim-agenten. Het door (tevele) moslim gehanteerde criterium is dus: is dit een moslim-ambtenaar, van wie ik dan een extra kan verwachten? De sluier vergemakkelijkt daarbij die identificatie in hoge mate. Dit is overigens vergelijkbaar met de gekende vaststelling dat discriminatie vooral de 'zichtbare allochtonen ' treft. Een allochtoon die goed Nederlands spreekt, geen 'vreemd' gelaat heeft en een courante westerse voornaam draagt, kent opvallend minder achterstelling en discriminatie. Een sluierdragende ambtenaar heeft nog een tweede betekenis voor nogal wat moslim, namelijk iemand die met vrij hoge waarschijnlijkheid akkoord gaat met een zekere mate van groter respect van de vrouw voor de man dan andersom. De sluier is symbool van de conservatieve stroming in de islam waar de vrouwe expliciet minder rechten heeft dan de man.
p. / 125
13.
14.
15. 16.
17.
18.
niet-islamieten), én een zaak van orde en veiligheid 88. Deze overwegingen suggereren dus, vanuit een democratisch perspectief, juist eerder dat religieuze en politieke symbolen inderdaad best verboden blijven in openbare diensten en vooral in alle zogenaamde 'gezags- en loketfuncties'. Kortom, in alle 'zichtbare' openbare functies. Een secundaire overweging hierbij: de hoofddoek is geen discreet symbool. Het is een opvallend en niet mis te verstaan symbool dat voor iedereen, moslims en niet-moslims, een duidelijke betekenis heeft. Omwille van die niet-discrete aard wordt het ook anders beschouwd in de rechtsorde van bepaalde staten dan discrete symbolen zoals het islamitische handje van Fatima, een kruis of een davidster, symbolen die men aan een hanger of halsketting kan dragen. Zelfs deze discrete symbolen zijn in de meeste seculiere staten al verboden (in openbare diensten). Waarom zou een veel sterker, ostentatief symbool dan wel aanvaard moeten worden? Tegen dit argument wordt ook gepleit vanuit de zogenaamde 'inclusieve neutraliteit' 89. Dit begrip lijkt recent echter fors uitgebreid te zijn als argument voor dit debat. Men lijkt, onder het mom van een mooie, goedbedoelde nieuwe vorm van neutraliteit, behoorlijk sterk te willen morrelen aan de bepaalde andere fundamentele rechten en vrijheden. Elk gebruik van dit argument van inclusieve neutraliteit loopt vast van zodra men de problematische aspecten van sluierdracht mee in rekening brengt. Een democratische vorm van inclusieve neutraliteit pleit dus niet voor vrije sluierdracht, maar wel voor bijvoorbeeld expliciete vrijheid voor de andere, niet-problematische islamitische symbolen, voor gelijke financiering van gebedshuizen voor alle religies, in die mate uiteraard waarin die gebedshuizen en bedienaren van de eredienst de seculiere (burgerlijke) wet willen erkennen en de fundamentele mensenrechten. Dit argument wordt geregeld misbruikt door allerlei xenofobe of racistisch denkende personen. Voor hen is het één van de opstapjes naar een ruimer beperken van de rechten voor moslims, of (in hoofde van bepaalde rabiate atheïsten) naar een verbanning van alle religie en religieuze symbolen uit én het officiële openbare leven, én het straatbeeld. Dit misbruik kan al evenmin veronachtzaamd worden. Het is echter geen reden om de neutraliteit zelf te laten vallen.
Deze bespreking heeft twee besluiten. De neutraliteit is enerzijds slechts een middel, en geen absoluut doel. Op zich kan het dus geen doorslaggevend argument zijn. Daarbij is het volstrekt onhoudbaar om te beweren dat uiterlijke symboliek geen invloed heeft op de innerlijke overtuiging (om een neutrale dienstverlening aan te bieden). Deze bespreking, en verdere overwegingen tonen aan dat uiterlijke symboliek én partijdigheid van dienstverlening mekaar in reële mate beïnvloeden en versterken. Anderzijds lijkt er ook geen steekhoudende argumentatie te bestaan om de huidige neutraliteitsverplichting zo verregaand af te bouwen dat zelfs ostentatieve symbolen die voor velen symbool staan van een bepaalde politieke doctrine (met o.m. voorrechten van mannen op vrouwen), wel aanvaard zouden moeten worden. Dat gaat in tegen de maatschappelijke ontvoogding van de laatste eeuwen. Het lijkt daarom eerder een forse uitholling van die neutraliteitsplicht en een indirecte ondermijning ven enkele fundamentele grondrechten (vnl. voor vrouwen). Intermezzo: Wat zijn 'ostentatieve symbolen'? In het debat, en in sommige landen zoals Frankrijk ook in de wet, wordt al eens gesproken van 'ostatentieve symbolen'. Daarmee verwijst men dan naar de eerder opvallende religieuze symbolen. Die onderscheiden zich 88 89
De gevallen van dwang, geweld en aanslagen op moslima’s die geen sluier willen dragen.
Inclusieve neutraliteit betekent dat iedereen overal vrijuit zijn religie en cultuur kan beleven -weliswaar zonder afbreuk te doen aan andere fundamentele rechten en vrijheden- dat men daarvoor eventueel steun krijgt van de overheid en dat men in discussies een beroep mag doen op levensbeschouwelijke argumenten. De overheid geeft iedere burger evenveel steun voor het beleven van zijn religieuze en culturele identiteit.
van andere, meer discrete symbolen doordat deze laatste letterlijk 'minder opvallend' zijn. Een hanger of een speldje met een kruisje of een davidster, of een opgespeld kruisje ziet man pas van op koerta afstand. Ze vallen niet of nauwelijks op. Een kruis te grootte van de borstkas, een T-shirt met een zo groot kruis erop, of hoofddoek en uiteraard meer nog de chaddor en de volledige sluier, die ziet men al van enkele tientallen of honderden meters. Die 'ostentatieve' symbolen hebben doorgaans ook een andere bedoeling dan de discrete symbolen. Deze laatste worden opgevat als of een bescheiden uiting van de eigen (religieuze) identiteit, of als een voorzichtige uitnodiging tot kennismaking met dat geloof. De ostenatieve symbolen daarentegen willen op assertieve wijze een boodschap uitdragen. Ze zijn op bekering gericht. Ze worden ook door velen als 'aanstootgevend' beschouwd. Die inzet van de moslim voor bekering van anderen behoort overigens zonder enige twijfel tot de consensus onder de dominante stromingen.
3.3. De hoofddoek is geen koranniek gebod Op basis van de fundamentele tegenstellingen in de ‘lezingen’ van vooraanstaande islamieten kan niet meer volgehouden worden dat de sluierdracht een koranniek, religieus gebod is. Het is een religieus gebod van lagere orde, geldig voor wie erin wil geloven. Althans, volgens dit argument zou dit zo zijn. Bespreking: 1. In eerste lezing lijkt dit argument irrelevant én ongepast. Andersgelovigen hebben geen uitstaans met de 'theologische keuken' van anderen. 2. Anderzijds kunnen we die neutraliteit tegenover de interne religieuze zaken van één religie niet meer handhaven wanneer die 'theologische keuken' gerechten oplevert die hier thuishoren in de seculiere, burgerlijke keuken. 3. Diegenen die beweren dat de hoofddoek een koranniek gebod is mogen daarenboven nog zo hard beweren heel de islam te vertegenwoordigen, dat kan niet aanvaard worden, mede omwille van die andersluidende, islamitische stemmen. Immers, wanneer de islam hier een erkende godsdienst is, dan geldt die erkenning voor alle islamieten (voor zover ze de burgerlijke wet erkennen), en niet enkel voor bepaalde strekkingen. 4. Het argument van het zogenaamde religieuze gebod komt enigszins bedrieglijk over omdat het zo flagrant de even legitieme mening van andere islamieten miskent. Vele islamieten zijn het niet eens met deze stelling90. 5. Belangrijker lijkt de overweging dat het zogenaamde hoofddoek in de koran slechts met een bijzonder vrije interpretatie terug te vinden is. Wanneer men die bijzonder vrije interpretaties hier overtuigend wil kunnen gebruiken, dan zouden de moslims die dit argument gebruiken, ook alle andere soortgelijke vrij geïnterpreteerde regels en meer nog alle veel duidelijkere en explicietere korannieke geboden moeten respecteren. Dat gebeurt manifest niet. Weinig overtuigend dus. 6. De tegenstanders van vrije sluierdracht argumenteren dat de hoofddoek, zelfs wanneer een moslim het als een als religieus gebod zou beschouwen, het in een democratische maatschappij in bepaalde gevallen verboden kan worden door de overheid (zoals in openbare functies). Bijkomend argument is daarbij dat de koran gehoorzaamheid aan de wereldlijke heerser voorschrijft. 7. Terzijde, bij wijze van secundaire bedenking: het argument pro komt ook ambivalent over omdat de vrije godsdienstbeleving van niet moslim in islamitische staten in de praktijk juist veel minder gewaarborgd blijkt dan in EU. Het blijkt in de (meeste) islamitische staten, en dan vooral in de meer 90
Zelfs het oerdegelijke Humo waagt zich op dit pad. Zo suggereert de ‘Grote Moslim-enquète’ van HUMO in Nov. 2007 dat bijna drie keer meer moslim het niet eens zijn met die zogenaamde religieuze plicht (helemaal of eerder oneens), dan wel (…).Deze peiling is niet representatief, maar wel op een grote schaal uitgevoerd (>1000 respondenten) cfr.
http://www.humo.be/cps/rde/xchg/humo/hs.xsl/DezeWeek_index_allochtonenenquete_cultuur.html.
p. / 125 militante, juist veel moeilijker voor niet-moslims om hun religie te beleven91. Kerken mogen niet of nauwelijks gebouwd of verbouwd worden. Bedienaren van de eredienst mogen het land niet binnen. Lokale bedienaren van minderheidsgodsdiensten krijgen er geen salaris van de staat (zoals in Turkije, imams daarentegen wel) en hun opleiding wordt tegengewerkt, processies zijn verboden, bekering nog meer. 8. Het is dus enigszins tegenstrijdig dat het recht om een hoofddoek te mogen dragen hier zou toegelaten moeten worden omdat het een religieuze plicht zou zijn, daar waar de religieuze rechten van de niet-moslims in islamitische staten op grote schaal miskend worden. Deze bespreking bevestigt ons aanvoelen dat schermen met religieuze plichten nauwelijks een relevant argument is. Dat geldt niet in de éne richting, noch in de andere! Voor niet-moslims is het daarbij minstens niet overtuigend dat ze uitspraken gaan doen over ‘theologische vragen’ waarover enkel bepaalde moslims zinnige uitspraken kunnen en mogen doen. Maar tegelijk is het voor moslims ook onhoudbaar om maatschappelijke eisen te stellen op basis van ‘interne regels’ binnen de eigen, islamitische gemeenschap en die andere, fundamentele regels zonder meer negeren en overtreden. We herinneren de gelovige moslims hier nogmaals aan onze opdracht: een zo neutraal mogelijke presentatie geven van onder meer de seculier-democratische visie die aan de grondslag ligt van onze rechtsorde.
3.4. Verbod op het bedrijven van politiek op de werkplaats Een andere uiting van de maatschappelijke ontvoogding is het verbod op politieke en religieuze activiteiten tijdens de werkuren. Deze maatregel werd indertijd afgedwongen door de vakbonden en de socialistische partij. Die stelden vast dat werkgevers misbruik maakten van hun positie om hun medewerkers te proberen te overtuigen. Politieke propaganda op de werkvloer werd dus ongeveer een eeuw geleden verboden. Sindsdien mag de werkgever, noch een werknemer, gebruik maken van de noodzakelijke aanwezigheid van de andere werknemers om deze met politieke boodschappen lastig te vallen. Het zichtbaar dragen van eender welke partijdige (politieke of religieuze) symbolen is dus strijdig met deze regel. De hoofddoek zou, volgens deze argumentatie, en omdat het juist ook een politiek symbool geworden is (van de politieke islam en van het islamisme), dan ook onder dat verbod moeten vallen. Bespreking: 1. Gezien de hoofddoek ook een zekere politieke betekenis heeft gekregen, en gezien sluierdracht gebeurlijk (onder zware wang) opgelegd wordt, komt het dragen van een hoofddoek op de werkplaats neer op een indirecte druk op alle niet-gesluierde moslima’s92. Het bestaan van deze druk wordt ook bevestigd door meerdere bronnen. 2. Het creëert daarenboven ook een zekere sekseongelijkheid: van niet-moslimmannen wordt namelijk een zekere terughoudendheid tegenover de sluierdragende vrouwelijke collega’s vereist. Voor de meer conservatieve moslima’s draait dat echter uit op een toenemende hinder op het samenwerken met 91
Denk hierbij aan de draconische beperkingen op onderhoud van bestaande, of bouw van nieuwe kerken, of ook aan de sunni islam die in Turkije onder Erdogan staatsmacht misbruikt om religieuze gebedsruimten van christenen én Alevi te nationaliseren (met verwijdering van alle kruisbeelden) of te vernietigen (cfr. de vernietiging van Alevi gebedsruimten in Istanbul onder Erdogan, de toenmalige burgemeester). 92
Afgaande op getuigenissen uit de HR-wereld bestaat soms ook een directe en zware druk. Eén trainer in interculturele communicatie –zelfs islamiet- kwam dit probleem meermaals tegen. Hij nam het best beschikbare antwoord (een duidelijke communicatie van de werkgevers naar die islamitische medewerkers die druk uitoefenen op niet-gesluierde moslima’s, met beroep op de antipestwet) daarom in zijn standaardlijst van adviezen op.
andere collega’s. Mannen zouden niet meer in een kantoorruimte mogen zijn met gesluierde moslima’s, enz. De correcte samenwerking van mannelijke en vrouwelijke collega’s is nochtans de norm is in onze pluralistische, seculiere samenleving. 3. De relevantie van dit argument is niettemin iets minder sterk dan die van eerdere argumenten tegen, omwille van de complexe symboliek. De islamitische hoofddoek is dus in de praktijk verworden tot én een inbreuk op het verbod van propaganda op het werk, én een praktische hinderpaal tot correcte professionele samenwerking. Nochtans lijkt het ons te sterk om de hoofddoek zonder meer als politiek symbool te beschouwen, en het daarom te verbieden. Dit lijkt disproportioneel.
3.5. De hoofddoek is symbool van misogyne gedachtegoed Sommigen stellen dat, gezien de sluier juist één van de prominentste symbolen is geworden van de discriminatie en achterstelling van de vrouw93, verdedigd door vooral de meest conservatieve stromingen -die stromingen die de democratie en de universele mensenrechten afwijzen- het ontegensprekelijk een politiek symbool is. Bespreking: 1. Niemand kan anno 2010 nog ontkennen dat 'de islam' een probleem heeft met de gelijke rechten van de vrouw zoals vastgelegd door Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM). Zo spreekt de Iraanse theoloog A. Falaturi over “de wijdverbreide realiteit binnen islamitische maatschappijen en de gangbare rechtspraktijk: fenomenen zoals de voorrang van de man in de familie, polygamie, eenzijdig recht op echtscheiding, uitsluiting van de vrouw uit het sociale leven, het alleenrecht van de man op de hoede over de kinderen na de scheiding”94. 2. De term 'misogynie' is daarbij mogelijk niet de ideale. Misschien moeten we gewoon spreken over een 'systematische ondergeschiktheid' van de vrouw. Falaturi nopgmaals: “Wanneer er in de koran sprake is van een prioriteit van de man op de vrouw (waarbij aan beiden gelijkelijk telkens bijzondere talenten worden gegeven, cf. soera 4, 32), dan wordt dat gebaseerd op de zo net vermelde grote verantwoordelijkheid.” 3. De veralgemening die sommigen hierin maken is fors overdreven én onterecht. De sluier is niet alleen symbool van die ondemocratische stromingen, maar ook van vele andere stromingen én ook de keuze van duizenden democratische moslims. 4. Tegelijk ligt dit thema extreem gevoelig bij de moslims. Zo stelt Falaturi (enkele regels verderop) dat het fout is om “de wijdverspreide praktijk van onderdrukking van de vrouw, tot en met fysieke mishandeling te rechtvaardigen uit de koran, evenals de maatschappelijke verhoudingen die men in verschillende islamitische landen aantreft, af te leiden uit de leer van de islam.”. 5. Anderzijds lijkt deze argumentatie (hoofddoek is symbool van misogynie of ondergeschiktheid van de vrouw) wel pertinent in de associatie die ze maakt. De maatschappelijke realiteit kan niet ontkend worden, maar al evenmin de verregaande dubbelzinnigheid van de bronnen van de leer van de islam. De aanhangers van de hoofddoek zitten als het ware 'in slecht gezelschap'. 6. De expliciete nadruk die zovele moslims -inclusief vooraanstaande islamitische theologen en filosofen- op de specifieke verantwoordelijkheden die de man in de islam heeft tegenover de vrouw, vormt op zich al een bijzonder sterke bevestiging van dit argument. Zo stelt Falaturi expliciet dat het fout is 93
Een cultuur “waarin de man een prominente positie heeft en de vrouw op de tweede plaats komt”, zoals de Turkse schrijftser Duygu Asena het zegt over de Turkse cultuur, in een formulering die ruimer geldig is is dan enkel Turks, 'Interview met de bekendste feministe van Turkije: Duygu Asena', Sen Magazine, juni 2004. 94
Falaturi & Tworuschka, ‘Leidraad over de islam.', sectie 6.4., 2de paragraaf.
p. / 125 om “bij het beoordelen van de relaties tussen de geslachten onderling voorbij te gaan aan de grote verplichting van de man (in het bijzonder op financieel vlak) ten gunste van de vrouw”. 7. De hoofddoek is anderzijds een bijzonder complex symbool geworden. Het is niet meer mogelijk om dat symbool voor één gat te vangen. Stellen dat het enkel een religieuze dimensie heeft is klinkklare onzin én gevaarlijk. Het getuigt van een zware onwetendheid van dit complexe fenomeen, dan wel van enige dogmatische blindheid. Het blijft niettemin een relevant aspect: de sluier is een symbool dat bij velen wantrouwen inboezemt- in zekere mate ook terecht. Kortom, er zit een duidelijke rode draad in de feitelijke, wisselende betekenissen die de sluier heeft voor zowel de voor- als tegenstanders ervan. Het kan daarbij niet meer ontkend worden dat de sluier wel degelijk ook symbool voor een misogyne en ondemocratisch gedachtegoed is. Het kan daarbij niet ontkend worden dat de sluier één van de meest bekende en meest verdedigde symbolen is van uiteenlopende ‘islamistische’ stromingen, met onderling sterk aanverwante en in intensiteit verschillende nuances en schakeringen van doctrines die alle neerkomen op een fundamenteel ondemocratisch gedachtegoed. Nochtans kan ook dit argument geen doorslaggevend gewicht toegekend worden omwille van de aard van het argument en van de te zware veralgemening waarop het steunt.
3.6. Sluierdracht versterkt misogynie De (aanvaarde) sluierdracht in niet-islamitische landen zou juist bijdragen tot een versterking van misogynie. Dit argument steunt vooral op een populaire, maar duidelijk ‘niet-theologische’ argumentatie over het waarom van die zogenaamde sluierplicht. De sluier zou de islamitische man ervoor behoeden om in verleiding gebracht te worden door de vrouw. De sluier zou een uiting zijn van de deugdelijkheid en de morele kwaliteiten van de vrouw. Het is, voor de aanhangers van de sluier, een mooi en edel symbool. Moslima’s getuigen dat de sluier er voor zorgt dat ze op straat niet lastiggevallen worden. Ook niet-moslima’s getuigen in dezelfde zin. Zij worden juist lastig gevallen omdat ze er geen dragen! Vanuit zuiver sociologisch oogpunt is er dus een duidelijk verband tussen sluierdracht en misogynie. Bespreking: 1. Dit lijkt een sterk argument tegen vrije sluierdracht 95. Immers, alles wijst erop dat sluierdracht er indirect voor zorgt dat niet-sluierdragende vrouwen -moslima's net zo goed als niet-moslima¡¯s- lastig gevallen worden. 2. Het zijn daarom juist die mannen die menen dat een ongesluierde vrouw per definitie een niet-respectabel is, waartegen de sluier moet beschermen. Het feit dat hier geboren moslima’s een sluier dragen bevestigt en versterkt die mannen dus in hun misogyne kijk op de seksen. Sluierdracht verergert dus in zekere zin het probleem dat de sluier volgens (sommige) voorstanders net zou moeten beperken. 3. Een eventueel sluierverbod zou het de traditionalisten fors bemoeilijken om nog dat gevaarlijke onderscheid tussen 'deugdzame en ondeugdzame vrouwen' te maken. Dan zouden er minder vrouwen lastig gevallen worden. 4. Dit argument lokt vanwege de conservatieve moslim typisch het tegenargument uit dat deze mannen geen of nauwelijks een elementaire theologische vorming kregen, dat het eerder over laaggeschoolde personen gaat, of slecht opgevoede jongelui, en dat hun gedrag juist haram (en tegen de koran) zou zijn. Kortom, dat gedrag zou niet representatief, noch relevant zijn in dit debat. 95
Onderverstaan: voor wie hier burger is. Voor toeristen e.d. kan men niet dezelfde eisen stellen als voor staatsburgers en voor vaste residenten.
5. Zoals eerder uiteengezet is deze argumentatie niet overtuigend. Er zij immers veel teveel islamitische theologen die met koran-verzen in de hand uitleggen waarom man en vrouw verschillende rollen en verschillende rechten hebben, en waarom mannen een gezag zouden moeten hebben over vrouwen. 6. Dat kwalijke machogedrag tegenover niet-gesluierde vrouwen heeft dus fundamenteel bijzonder veel met religie te maken. 7. De mate waarin die theologische verklaring dan al dan niet juist is lijkt daarbij volkomen onbelangrijk: de verklaring verandert immers niets aan het geloof van de macho-mannen (dat zij zich dat mogen permitteren omdat, volgens hen, de koran hen bepaalde voorrechten zou gegeven hebben over de vrouw, en deze dan haar eerbaarheid en kuisheid angstvallig moet beschermen 96). En die wet moet toegepast worden. Dura lex, sed lex. 8. Die tegenargumentatie vanwege conservatieve moslim lijkt op zich net zelf agressief, met name tegenover de niet-sluierdragende vrouwen die die agressie wel degelijk moeten ondergaan. Ze lijkt ook hypocriet, omdat zovele gezaghebbende bronnen zoals scholen islamitisch recht, vooraanstaande islamieten en ministeriele verklaringen van islamitische staten die dat wereldbeeld impliciet of expliciet en op gezaghebbende wijze steunen. Die misogyne, traditionalistische, conservatieve argumentatie heeft dus diepe wortels in de dominante doctrines in de islamitische wereld. 9. Die argumentatie is daarnaast ook irrelevant. Vreedzaam samenleven heeft in zekere zin lak aan de theologische finesse. Wat telt is het feitelijke gedrag van elke groep, én de richtlijnen die religieuze leiders hun volgelingen geven. En het gedrag van teveel islamieten is onverzoenbaar met de democratie, en daarom onaanvaardbaar. 10. Een aanverwant tegenargument vanuit islamitische hoek is dat er ook onder niet-islamieten misbruik en mishandeling van vrouwen voorkomt. De mishandeling onder islamieten zou dan vanuit exact dezelfde basisoorzaken verklaard kunnen worden als onder niet-islamieten. Ook deze argumentatie blijkt, bij nader toezien, onhoudbaar. Ze wordt immers tegengesproken door officiële rapporten én door de onmiskenbaar religieuze rechtvaardiging van dwang in de eerder traditionalistische belevingen van de islam. Die argumentatie over het waarom van sluierdracht (de kuise, deugdelijke vrouw) is dus ronduit achterlijk. Ze is ook schadelijk voor de aanhangers van de hoofddoek. Ze komt namelijk neer op een veralgemeende verontschuldiging van misogynie én onverdraagzaamheid én ostentatieve onwil/onbekwaamheid om andersgelovigen te respecteren. Ze miskent voorts de specifiek islamitische rechtvaardiging van die misogynie. Ook rond deze argumentatie merken we dat sommige ‘democratische’ moslim nogal eens vlot ‘begrip’ vragen voor het kuisheidsargument en de wijze waarop dat gebruikt wordt. Het lijkt zorgwekkend dat ze hiervoor wel begrip vragen, maar dat ze schijnbaar geen (of minder) afkeurende boodschappen sturen naar diegenen die dat misogyne gedachtegoed uitdragen, noch dat ze de doctrinaire basis daarvan niet eerlijk en kritisch in vraag stellen.
96
Zo stelt prof. Marc Hooghe in In Ethische Perspectieven 14 (2004)4, p. 391 over het feit dat het zgn. sluiergebod enkel voor vrouwen geldt en dat er geen enkel equivalente verplichting voor moslimmannen voorzien is: “Het maken van een dergelijk onderscheid druist in tegen het grondbeginsel van onze liberale ordening, namelijk dat de menselijke waardigheid één en ondeelbaar is, en dat hierin geen onderscheid mag worden gemaakt naargelang afkomst, geloofsovertuiging, geslacht, laat staan kledingswijze.” Beweren, zoals zovele voorstanders van vrije sluierdracht doen, dat de eerbaarheid van een vrouw afhangt van het feit of ze wel of niet een hoofddoek draagt, is strijdig met de gelijkwaardigheid van elke persoon en de universele mensenrechten. Hooghe: “Als dusdanig kunnen we dan ook stellen dat inherent discriminerende symbolen minder aanspraak kunnen maken op tolerantie en bescherming door de wet dan symbolen die niet discriminerend zijn.”, en “(Uit onderzoek) blijkt dat dergelijke eerbaarheidsopvattingen een cultureel klimaat scheppen waarin het voorkomen van sexueel geweld (...) vergoelijkt wordt.”.
p. / 125
3.7. De hoofddoek is symbool van ondemocratisch gedachtegoed Dit argument sluit aan bij het vorige over de hoofddoek als symbool van mysogine gedachtegoed. Sommigen stellen dat de hoofddoek ook een symbool is van ondemocratische doctrines. Het zou namelijk staan voor die stromingen in de islam die de democratie expliciet, dan wel impliciet afwijzen. Voor de tegenstanders is dit een reden waarom de hoofddoek verboden zou moeten worden. Bespreking: 1. Vele moslims en sympatisanten stellen dat de islam democratisch is. Daarmee bedoelen ze dan dat al wat koran en sharia zeggen over het beheer van de staat en de lagere besturen, volledig in lijn ligt met de regels van de democratie. 2. Dit blijkt echter een misvatting. De opvattingen over wat 'de islam' zegt over het beheer van de staat en de lagere besturen, verschillen weliswaar sterk, maar de rode draad in de dominante stromingen (zie hierboven) in de islam staat op gespannen voet met de democratie. De grootste verschillen zijn de volgende (waarbij we met 'de islam' verwijzen naar de gemeenschappelijke noemer in de dominante stromingen'): 3. De Islam miskent talrijke fundamentele vrijheden en rechten, waaronder redelijk wat aspecten van het gelijkheidsbeginsel, de individuele keuzevrijheden van met name vrouwen, de vrijheid van religie (de islam aanvaardt niet dat een moslim zijn geloof opgeeft voor een ander geloof). 4. In een democratie kan de burger nauwkeurig weten wat zijn rechten en plichten zijn (door de wetten en de jurisprudentie te raadplegen). Deze rechtsorde kenmerkt zich door een grote éénduidigheid, met enkel eerder secundaire verschillen tussen de democratische staten. De islam kent geen schriftelijke versie van de sharia, en de koran is zo beeldrijk geschreven dat ze niet éénduidig interpreteerbaar is. Het gevolg is een enorme veelheid aan interpretaties. 5. De islam voorziet geen enkele vorm van het meerderheidsbeginsel. In een democratie bestuurt de meerderheid, maar is de macht daarvan streng beperkt door wetten en rechters. De meeste bronnen in de islam staan daarentegen de 'shura' voor97. Dat is in het Westen enigszins vergelijkbaar met de volksraadpleging in de Zwitserse gemeenten en kantons, maar het is vergelijkbaar met het bestuur van een abdij: de abt wordt in sommige ordes aangeduid door een hogere overheid, in andere verkozen; hij is typisch verplicht tot consultatie van alle leden van de abdij -en dat wordt naar verluidt meestal met grote zorg uitgevoerd- maar is daarna soeverein in zijn beslissingen. De shura lijkt in essentie ook zo'n soort 'raadpleging' door de bestuurder. 6. De hedendaagse shura lijkt hetzij een machteloze volksvertegenwoordiging (zoals in Egypte), dan wel zuiver raadgevende raad verkozen door de bevolking (zoals in Oman en Saoudi-Arabië), of nog een interne consultatie onder geestelijken (zoals in Iran). Er zijn echter geen voorbeelden van islamitische landen waar het bestuiur effectief beslist wordt in en door een volksvertegenwoordiging verkozen bij algemeen, enkelvoudig stemrecht. 7. In de meeste van deze landen mogen staatsburgers die geen moslim zijn de facto, of de iure niet fungeren als hoogste bestuurder (eerste minister). Dit is flagrant in tegenspraak met één van de fundamentele regels van de democratie. 8. Uit vele onderzoeken blijkt dat de houding van 'de moslims' tegenover de democratie gekenmerkt wordt door een enorme verscheidenheid. Meerdere van die fundamenteel verschillende houdingen worden in dit rapport besproken. 9. Het lijkt daarbij ons duidelijk aangetoond dat sommige moslims ofwel de democratie expliciet af97
Deze voorkeur vinden we ook terug bij Tariq Ramadan. Die spreekt wel uitgebreid over zijn bijval voor de democratie, maar tegelijk vermeldt hij in zijn verklarende worodenlijst wel de shura, maar niet de democratie. Over de shura zegt hij dan: “La seule perspective pour le monde musulman”, webstek T. Ramadan, 'GLOSSAIRE & LEXIQUES ', http://www.tariqramadan.com/spip.php?article307.
10. 11.
12.
13.
14.
15.
wijzen (zoals bijvoorbeeld Al-Qaradawi met zijn fatwa 'Challenging the Applicability of Shari`ah'. Andere lijken te twijfelen, en nog anderen treden de democratie volwaardig bij. Het lijkt daarbij duidelijk dat de hoofddoek bijna altijd een belangrijk strijdpunt en feitelijk symbool is voor de meest ondemocratische stromingen. Het feit dat voor bepaalde moslims de hoofddoek niet die misogyne, ondemocratische betekenis heeft, doet niets af aan het feit dat het voor vele anderen juist wel die betekenis heeft. Daarenboven wordt die beweerde democratische betekenis, zoals eerder al verklaard, verzwakt door de ambiguïteit vanwege diezelfde democratische moslims’ ten aanzien van andere conflicten tussen de dominante ondemocratische lezing van koran en sharia en de democratische principes. Zij proberen voorts de kwadratuur van de cirkel te realiseren door dat essentiële conflict af te wijzen en een interpretatie van koran en sharia te verdedigen die nergens op een coherente, verstaanbare én gezaghebbende wijze uiteengezet is. Niet-moslims die de vragen van moslims welwillend opvatten, blijven volledig op hun honger: er is tot nu toe nog geen enkele overtuigende democratische interpretatie van koran en sharia te vinden. Nogal wat moslims doen wel pogingen in die richting. A. Falaturi, M. Arkoun, A. Elain, en ook de zogenaamde islamitische feministen98 zoals en talrijke andere moslims zetten op overtuigende wijze een democratische kijk neer. Zij worden echter afgewezen door de religieuze overheden van de Europese moslims. Die auteurs schrijven doorgaans ook over 'deel-aspecten'. Geen enkele schreef ene globale democratische, islamitische doctrine uit. Andere moslims die wél redelijk vlot aanvaard worden door de religieuze overheden en door vele individuele moslims komen totaal niet overtuigend over (tenzij bij die niet-moslims voor wie samenleving met moslims geen problemen oplevert). Denk aan een auteur zoals Tariq Ramadan. Die publiceerde talrijke boeken en massa's artikels waarin hij een zogenaamde moderne, democratische en Europese islam beschrijft. Hij wordt echter geregeld ontluisterd als iemand met ondemocratische overtuigingen99. Ook Youssouf (Yusuf) Al-Qaradawi, die andere grote voorvechter van een zogenaamde democratische islam, is berucht voor zijn harde en expliciet ondemocratische fatwa's 100. De enige manier waarop dit argument naar ons aanvoelen op een democratische en overtuigende wijze opgevangen zou kunnen worden is misschien het uitwerken van z’n coherente, democratische lezing van de koran101.
Het verband tussen hoofddoek en ondemocratisch gedachtegoed is redelijk sterk, maar het is tegelijk niet éénduidig. Mede daarom lijkt dit argument niet-correct, want te veralgemenend. Het ondemocratische gedachtegoed wordt beter op haar eigen waarde beoordeeld. Dat zal ook gebeuren, verderop in dit rapport.
3.8. Sluierdracht bevordert vertrouwensbreuk en belemmert integratie Aansluitend bij eerder argumenten merken sommigen op dat de hoofddoek integratie en inburgering eerder belemmert102. 98
Zie o.m. Op Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Islamic_feminism.
99
Cfr. zijn gekende uitschuiver in debat met Sarkosy en waarbij hij steniging voor overspel niet wou afkeuren en zijn aanhoudende miskenning van rechten van holebi's. Voor een grondige analyse, zie ook 'Frère Traiq' van Caroline Forest. 100
In zijn fatwa's stelt hij duidelijk dat democratie niet aangewezen (geschikt?) is voor moslims, dat vrouwen over minder rechten beschikken, dat hij voorstander is van een 'gematigde' vorm van genitale mutilatie bij vrouwen (hij gebruikt natuurlijk andere woorden), dat de vrijheid van meningsuiting voor moslims beperkt is, ... 101
Bijzonder nuttig daarbij ware ook het expliciet veroordelen en verbannen van de meest gekende verdedigers van die reactionaire strekkingen (zoals Al-Qaradawi en Tariq Ramadan) 102
Hafid Bouazza, Afshin Ellian, Nahed Selim… Zie ook Myriam Van Varenbergh en Najat Saadouee in de Standaard, 13/3/2007, 'Belemmert de hoofddoek de integratie van allochtone moslimvrouwen?'. Nahed Selim op Liberales, 'Mannen misbruiken de koran om vrouwen uit te buiten', interview vrijdag 27/0/2004. of ''Norway: Veil and warning', WLUML: “Even a cursory analysis of the Norwegian Muslim community presents significant evidence of pervasive anti-integration
p. / 125
Wat is ‘integratie’? Voor alle duidelijkheid, met 'integratie' bedoelen we niet de assimilatie naar de zogenaamde 'imagined community’ (Anderson 1995), zijnde het (betwiste) product van collectieve verbeelding en praktijken die grondgebied, volk en cultuur verenigt, maar wel het geheel van die (minimale) aanpassingen die nodig zijn om toe te laten dat de migrant en zijn afstammelingen hier gelijke kansen kan verwerven (evenredige arbeidsdeelname en dergelijke) én in gelijke mate de wetgeving wil en kan respecteren. Daarbij worden enkel ‘minimale’ aanpassingen gevraagd omdat sowieso de ‘maximale’ vrijheid moet blijven gelden. Dat 'kunnen' verwijst naar de bekwaamheid, wat kennis van de belangrijkste regels en wetten vereist. Integratie vereist dus én de overtuiging én de daad, maar net zo goed een beleid van de overheid ten bate van diversiteit, evenredige arbeidsdeelname en ter bestrijding van discriminatie, en een respectvolle houding van de autochtone burgers. De ‘inburgering’ is (in onze Vlaamse context) dan het ondersteunende overheidsbeleid. De hoofddoek veroorzaakt zoals al beschreven een scherp onderscheid.Mede daardoor draagt ze bij tot een maatschappelijke vertrouwensbreuk. Het creëert een aparte groep (gesluierde moslima’s) waaraan de militante conservatieve moslim andere rechten en plichten willen toekennen dan aan alle anderen. En dat doen ze nu in praktijk al in de mate van het mogelijke. De is in al die situaties ook het middel, een instrument voor het afdwingen van een verschillende positie van de vrouw 103. Dat veroorzaakt een vertrouwensbreuk in de relatie met de meeste niet-islamieten, de overgrote meerderheid van de bevolking dus. De visie van waaruit we integratie en inburgering bekijken is interculturalisme. Deze geniet de voorkeur omdat ze tegelijk de waardigheid en het potentieel van elke migrant en van de cultuur die die meebrengt maximaal respecteert en valoriseert, en tegelijk ook de universele mensenrechten en de democratische orde integraal behoudt. In die visie past het streven naar evenredige arbeidsdeelname, een veel strengere bestrijding van discriminatie en racisme én een ernstig evenwicht in de rechten en plichten van de migrant, inclusief diegene afkomstig uit landen met danig andere culturen, met sluierdracht of zonder. Bespreking: 1. Militante conservatieve moslim geraken hopeloos verstrikt in de tegenstrijdigheden van hun discours. Ze beweren dat vrouwen gelijkwaardig zijn, maar ze laten zich steevast kennen door daarna quasi onmiddellijk lange uiteenzettingen te houden waarin het wemelt van de ongelijke rechten die ze de vrouw willen opleggen. In laatste instantie weigeren ze dan de expliciete gelijke rechten te erkennen die de democratie de vrouwen toekent. 2. De meer intelligente militanten beginnen typisch met een uiting van bijval voor die gelijke rechten, maar ook zij gaan daarna over op de verschillende rechten die ze vrouwen toeschrijven en de beweerde theologische, sociale, historische en andere redenen om dat te verantwoorden. Redenen die dan nog meestal subjectieve interpretaties, dan wel gezagsargumenten zijn. 3. Niet zelden gebruiken ze feitelijke wantoestanden bij sommige niet-moslims (zoals geweld tegen vrouwen of kinderen) als een rechtvaardiging. Verheffend! Daarbij dienen die tekorten dan als excuus: bekritiseer ons niet want jullie kennen ook fouten 104. Het zwart-witdenken en het boerenbedrog triomfeert dus welig. sentiments typical of European Muslim communities.”. 103
''Norway: Veil and warning', WLUML: “The hijab thus becomes an effective instrument of this control, a convenient means of extending the control exerted by fathers, husbands and brothers in the private sphere into the public sphere of school life. “ en 104
Bijvoorbeeld Hani Ramadan die polygamie verdedigt door te verwijzen naar de realiteit dat vele niet-moslimmannen hun vrouw niet altijd trouw zijn.
Naar ons aanvoelen draagt de sluier, wanneer gedragen door hier wonende moslims (ter onderscheid van toeristen), bij tot maatschappelijk wantrouwen tussen de meer traditionalistische en conservatieve moslims en de niet-moslims. Die kloof bestaat echter ook tussen minder conservatieve moslims die de hoofddoek wel ongenuanceerd verdedigen (zonder enige consideratie voor de problematische aspecten) en de niet-moslims. Dit wordt verderop nog nader besproken.
3.9. De hoofddoek lijkt een symbool van radicalisering Niet alleen de sluierdracht op zich lijkt problematisch. De pleidooien pro sluierdracht verontrusten niet alleen door hun negatie van problematische aspecten (dwang, geweld, misogyne gedachtegoed, ...), maar ook door hun radicale toon en argumentatie. Los daarvan is ook de toename in de sluierdracht verontrustend. Beide lijken uitingen van een radicalisering van een deel van de islamitische gemeenschap. Deze trend heeft enkele gevaarlijke kantjes. Met deze (islamitische) 'radicalisering' worden al eens uiteenlopende zaken bedoeld. Hier verwijst het naar al wat vanuit een islamitische inspiratie komt maar dat strijdig is met de democratie (zoals het pleiten voor invoering van de sharia) en/of de universele mensenrechten, of gevaarlijk voor de deze, en waarin een onverdraagzaamheid tegenover andersgelovigen op agressieve wijze tot uiting komen. We spreken over ‘extremisme’ wanneer daarbij ook geweld tegen andersdenkenden gebruikt of verdedigd wordt. Enkele voorbeelden van radicalisering:
De verbale agressie waarmee bepaalde groepen binnen de islamitische gemeenschap niet-gesluierde vrouwen op straat bejegenen. Eén decennium geleden werd dit probleem nooit gemeld. Het kwam niet voor. Ondertussen lijkt het echter in bepaalde wijken in grote steden een veralgemeend probleem 105. Analoog voor de toon waarop ze hun eisen kenbaar maken. De groeiende afwijzing van inburgering, integratie, taalverwerving en van de regels van de democratische, seculiere rechtsorde door toenemende aantallen moslims. Het opduiken in Europa van praktijken zoals het weigeren door moslimmannen van dringende medische hulp aan moslima's verleend door mannelijke medici of verpleegkundigen, gedwongen huwelijken, het 'verdwijnen' van jonge en meestal nog leerplichtige moslima's uit de scholen en de bevolkingsstatistieken106 en vrouwelijke genitale verminking (VGV). Binnen bepaalde minderheden lijken deze wantoestanden deze in opmars. Analoog voor recente afwijzingen van de gangbare omgangsregels in een samenleving met andersdenkenden (handdruk weigeren e.d.). De toename van het aantal moslims dat religieus geïnspireerd geweld goedkeurt, er begrip voor heeft of het zelf overweegt107, en dat de westerse samenleving niet (meer) als legitiem beschouwt 108. Het wereldwijd groeiende terrorisme: een grote meerderheid van alle grote terroristische aanslagen van de laatste 10 jaar (New York, Londen, Madrid, Casablanca, Bali, Mumbai) werden uitgevoerd door islami(s)ten en gemotiveerd vanuit radicaal-islami(s)tische hoek.
105
Zie ook het initiatief van toenmalig Brussels staatssecretaris Birgit Grouwels tegen dit probleem, en de opiniebijdrage 'De getto's van Brussel' van Luckas Vander Taelen in DS van 30/09/2009. 106
In Groot-Brittanië zouden er vele duizenden jonge, schoolgaande moslima's zonder enige verklaring verdwijnen uit school en burgerlijke stand. De grote meerderheid daarvan betreft waarschijnlijk gedwongen huwelijken de meisjes dan soms eerst enkele jaren het land verlaten, om na hun meerderjarigheid met hun 'echtgenoot' terug te keren. 107
De evolutie wordt in talrijke studies beschreven. De precieze omvang ervan verschilt (uiteraard) van de ene tot de andere bron, maar allen bevestigen ze het bestaan van een groeiend probleem. 108
Er bestaat geen klassieke theorie over wat deze radicalisering betekent. Een goede aanzet is te vinden bij Slootman, Marieke en Tillie, Jean, 'Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden'.
p. / 125
Gedwongen huwelijken nemen zonder de minste twijfel toe. Dat wordt deels verklaard door de toename van de immigratie uit bepaalde landen. Een Britse hulporganisatie van Moslimvrouwxen, JAN Trust, signaleerde maar liefst 1500 officieel gekende gevallen in 2011 (in Groot-Brittanië). Daarbij zou 87% van de vrouwen van Pakistaanse afkomst in hun directe omgeving minstens één geval kennen. Uitermate zorgwekeknd darabij is dat 7/8-ste van dee personen melde geen beroep te willen doen op politie of gerecht. Dit suggereert dat het werkelijke aantal nog veel hoger ligt.
Radicalisering is dus niet alleen het gekend en veel (teveel?) besproken geweld, het terrorisme, maar vooral een gedachtegoed en de veel ruimere voedingsbodem waarin de terroristen hun doctrine en motivatie, hun rekruten en hun netwerken vinden én ook het grootschalige problematische gedrag dat ermee samenhangt. De term 'radicalisering' verwijst voorts naar de toestand én de evolutie naar die toestand. Het verband tussen redelijk willekeurig geweld (en het goedkeuren ervan) en een bepaald gedachtegoed wordt treffend omschreven door de Hugh Pope, na dertig jaar ervaring als correspondent met behoorlijke kennis van Turks, Perzisch en Arabisch in het Midden-Oosten, met een citaat van een Saoudische dissident over de dominante overtuiging in Saoudi-Arabië: “The Wahhabis say 'Al-Qaida is not us', and it's believable. But for me it's the difference between Marlboro and Marlboro Light” 109. Dit beeld lijkt me ook passend voor de radicalisering in Europa. De heren Qaradawi en Ramadan en hun volgelingen moeten hier natuurlijk rekening houden met een totaal andere rechtsorde en met een seculiere staatsinrichting. Ze leveren dan ook de nodige lippendienst aan de democratie. Maar in hun diepe overtuiging schuilt en domineert gevaarlijk veel radicalisme. Het verontrustende in die radicalisering hangt ook samen met de groeiende afwijzing van fundamentele democratische vrijheden en spelregels, met de toename van (vooral verbale) steun aan terrorisme, met de verdediging van praktijken die wij110 als barbaars of voorbijgestreefd beschouwen (denk aan polygamie, gedwongen huwelijken en genitale mutilatie) 111, en uiteraard met de toename van die praktijken zelf. Die radicalisering uit zich ook in het systematisch misbruiken (door militante moslims) van problemen elders in de wereld als een excuus voor agressief en gewelddadig gedrag hier 112 en voor het afwijzen van integratie en in hun hardnekkige gewoonte om de democratische concepten een fundamenteel andere betekenis te willen geven. Dat zorgt in een eerste fase typisch voor begripsverwarring en verstoorde communicatie; later blijkt dat er onbekwaamheid en onwil in schuilt om volwaardig deel te nemen aan een democratisch debat: de fundamentele begrippen en regels in de democratie blijken namelijk niet erkend te worden. Daardoor wordt immers een basis van de democratie aangetast, zijnde de wil om er op een respectvolle en loyale basis samen het beste van te maken 113. We benadrukken het zo noodzakelijke onderscheid tussen de vele stromingen in de islam. Sommige stromingen wijzen de universele mensenrechten en de seculiere, democratie expliciet 109
The Economist, 'A journalist in the Middle east. Golden notebook', 6/03/2010, p. 85 en p. 86.
110
Het 'wij' slaat hier op 99% van de niet-moslims in de Europese Unie en op de democratisch gezinde moslims.
111
Denk ook aan de talrijke regels in het islamitische familierecht waardoor de vrouw significant minder rechten krijgt.
112
Dat slaat vooral op de conflicten in het Midden-Oosten. Voor vele jonge, militante moslims, maar volgens onderzoeken ook voor redelijk wat oudere, zijn die een 'legitiem' excuus voor vandalisme tegen Joden of Joodse organisaties. Dit is echter radicaal omdat het vermeende geweld van anderen in een democratie nooit een excuus is voor geweld tegen derden, noch voor het afwijzen van integratie. 113
Die radicalisering hangt dus niet samen met de toename in de religieuze beleving op zich, zoals sommige politiek pseudo-correcte militanten geregeld suggereren.
af. Maar net zo goed zijn er anderen die deze 'zonder maren en mitsen' bijtreden. Zo wijzen onder meer de Alevi en de Sufi extremisme en terrorisme radicaal af. Spreken over verzoenbaarheid van islam en democratie kan dus niet! Dat eist een grote zin voor nuance. Er mag niet veralgemeend worden. Men kan dus niet stellen dat 'de islam' niet verzoenbaar zou zijn met 'de democratie'114, maar net zo min kan men stellen dat alle stromingen in de islam verzoenbaar zouden zijn met de democratie. Groot-Brittannië kende decennia lang een verregaande tolerantie tegenover allerhande geloofsbelevingen. Maar bij de grote aanslagen bomaanslagen van 2005 bleken alle daders 'home grown' fundamentalistische terroristen. Jonge moslims behorende tot ethnisch-culturele minderheden (of bekeerlingen) die een opvoeding in Groot-Brittannië genoten hadden, maar die toch kozen voor het terrorisme. In de nasleep van die aanslagen worden talrijke onderzoeken uitgevoerd naar de doctrine waarin die radicale moslims geloven, en naar de grondslagen ervan. Daarbij blijkt een grote én groeiende radicalisering die zich onder meer uit in bijval voor het opleggen van de sharia aan alle moslims, in bijval voor terrorisme en in het verdedigen van geweld tegen vrouwen en andersdenkenden. Wanneer in juni 2009 enkele Antwerpse athenea de hoofddoek wilden verbieden, na het gebruikelijke interne overleg en nadat voldoende ernstige redenen werden voorgelegd, roep een imam (Nordin Taouil) op tot boycot van de school. Hij vertolkt daarmee een courante redenering: wanneer de hoofddoek niet aanvaardt wordt, dan worden de leerlingen uit de school, of zelfs uit het onderwijs teruggetrokken, en dan zou de school of de maatschappij schuldig zijn aan de slechte vorming van de betrokken moslima's. De maatschappij zou dan uitsluiten. Deze redenering is agressief: militante moslims eisen dat gebruikelijke regels éénzijdig en zonder enig inhoudelijk debat noch compromis aan hun voorkeuren aangepast worden, zoniet 'begaan ze een ongeluk'. Bespreking: 1. Deze redenering past in een trend (in een groeiend deel115 van) de islamitische gemeenschap. Daarbij wordt gepleit voor invoering van de sharia in EU-landen en zelfs voor het opleggen ervan aan die moslims die het daarmee niet eens zijn! 2. In diezelfde trend laten sommige imams zich kennen door een agressief taalgebruik in hun preken. Islamitische leerlingen reageren agressief op medeleerlingen die een klein kruisje dragen 116 en op onderwijs over evolutieleer of over de Holocaust of ze verwijten de leerkracht "haram" kleding te dragen of meningen te vertolken die haram zijn117. De seculiere regels van de maatschappij worden 114
Zie ook Felice Dassetto, Silvio Ferrari en Brigitte Maréchal: “Analysis of the problems raised by the presence of Muslim communities in Europe does not confirm the assumption that Islam is incompatible with democracy and the secular State”, in 'Islam in the European Union: what's at stake in the future?', 2007, een studie in opdracht van de European Parliament's committee on Culture and Education. 115
Deze radicalisering lijkt groeiend in aantal aanhangers én in aard. In de jaren '90 beperkte het zich tot de vraag van de United Muslim Organisation in het VK om de sharia een officiële plaats te geven in de Britse rechtsorde. Die vraag werd toen, mede op officieel advies van een door de Britse regering geraadpleegde topjurist, Sebastian Poulter, afgewezen. De sharia is immers op teveel fundamentele vlakken tegenstrijdig met onze rechtsorde. Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bevestigde die analyse in 2003 en 2004. Ze wordt ook gedeeld door vooraanstaande juristen en intellectuelen. Niettemin groeit de aanhang in de islamitische gemeenschap. Recent bleken 30 à 60% van de Britse moslim pro invoering van de sharia; 30% wil die zelfs kunnen mogen opleggen aan die Britse moslim die het daar niet mee eens zijn. Het feit dat zovelen de sharia zelfs aan andersdenkenden wil opleggen is een extra aanwijzing van die radicalisering. Hier worden de fundamentele vrijheden van mening én van geloof opgeschort (voor moslim). In Denemarken zou 18% de sharia vragen. 116
Cfr. 'Hoofddoek verboden', Veerle Beel in De Standaard van DS 8/09/03
117
Naar een opiniebijdrage van Rik Pinxten, voorzitter van de Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging (HVV), en Björn
p. / 125
3.
4.
5.
6. 7.
8.
meer en meer aangevallen. Het Franse voorbeeld toont gelukkig aan dat de soep weliswaar niet zo heet gegeten wordt als ze wordt opgediend. Recent werd er een veralgemeende sluierverbod in scholen afgekondigd, naar advies van een bevoegde commissie (Stasi). Zo'n 99,99% van de voorheen gesluierde moslima's respecteerden het verbod118. Het aantal moslima's die afhaken en de school verlaten lijkt verwaarloosbaar. Dit bevestigt dat een sluierverbod geen oorzaak is van uitsluiting van onderwijs! Beschouwen we hierbij de gespannen verhouding tussen de militante en/of traditionalistische stromingen en de seculiere maatschappij. Dan lijkt de hoofddoek wel het koninginnestuk in die strijd. De ambitie van de militante en de traditionalistische stromingen in de islam in de EU lijkt duidelijk: zij willen hun geloof hier op hun eigen interpretatie kunnen beleven, zonder zich te moeten storen aan welke regel van onze seculiere, democratische rechtsorde dan ook. Bij elke tegenstelling tussen deze twee normenstelsels, vragen ze onmiddellijk, na een eventuele poging tot minimalisering of verdoezeling van de onverzoenlijkheden, dat er een afwijking op die regels toegestaan moet worden119. Voor alle duidelijkheid: het dragen van een hoofddoek leidt dus niet altijd tot radicalisering maar het is er wel een prominent symbool van. Met 'radicalisering' bedoelen we ook hélemaal niet dat moslims ineens hun religie openlijk willen beleven, of een toenemende religieuze identificatie120 maar wel de agressieve onverdraagzaamheid tegenover andersdenkenden, goedpraten van terrorisme en holocaust eb dergelijke meer. De hoofddoek is, als symbool, dikwijls de voorbode van andere gedwongen levenskeuzen, zoals gedwongen huwelijken121. En daarvan lijkt het aantal groeiende en al hoog122.
Siffer, woordvoerder en adjunct-directeur van HVVin De Morgen, 26 juni 2009. 118
Le Monde, 20/10/2004, geciteerd door Marc hooghe in 'De hoofddoek in het klaslokaal. Pragmatische en principiële argumenten in het debat', in Ethische perspectieven, 14 (2004) p. 387 e.v. 119
Zo vraagt het 'Muslims of Europe Charter', in 2008 ondertekend door 400 islamitische organisaties 'Whenever there is a conflict with regard to certain laws and matters that are specific to religion, therelevant authorities should be approached in order to arrive at suitable and viable solutions.'. Deze vraag naar een uitzonderingsbehandeling sluit aan bij de wijze waarop Saoedi-Arabië in 1948 toetrad tot de VN: het eiste én verkreeg dat het o.m. de gelijkheid van man en vrouw, nochtans fundamenteel in de UVRM, niet moest erkennen. Dat streven naar opschorting van seculiere regels en beperking van fundamentele mensenrechten vinden we ook terug in de Cairo Declaration on Human Rights in Islam, in 1991 ondertekend door zowat alle leden van de Conference of Islamic States. Daarin moet alles verstaan worden zoals in de sharia! De islamitische kijk op mensenrechten is dus omwille van fundamentele tegenstrijdigheden onverzoenlijk met de universele kijk daarop. Daarin verschilt islamitische visie fundamenteel van andere particuliere visies op de mensenrechten die wel verzoenbaar zijn met de universele mensenrechten, cfr. de 'African Charter on Human and Peoples' Rights, van 1981. 120
Zoals vermeld door Nadia Fadil, vewijzend naar een school die een verbod invoerde uit schrik voor radicalisering (in 'Het hoofddoekendebat: meer dan een debat over een stukje stof', in Ethische Perspectieven 14 (2004).). Fadil suggereert hier dat het problematische in de religieuze beleving en identificatie zit, iets wat op zich geen probleem mag zijn. Dat is echter misleidend want de gevreesde radicalisering slaat op andere aspecten: druk op andersdenkenden, onverdraagzaamheid, goedpraten van terrorisme, ... 121
In onderzoeken wordt het eventuele verband tussen religie (en dan vooral, maar lang niet alleen islam) en gedwongen huwelijken bijzonder omzichtig behandeld. Zelfs maar een verband suggereren, zorgt voor scherpe reacties vanuit islamitische hoek. Nochtans blijkt er wel degelijk een objectief verband tussen bepaalde religies (en de daarmee onverbrekelijk samenhangende culturele gebruiken) waar onder de islam en het hindoeïsme, en gedwongen huwelijken. Zij bijvoorbeeld de getuigenissen in 'Eergerelateerd Geweld in Nederland. Onderzoek naar de beleving en aanpak van eergerelateerd geweld', Eindrapport, Amsterdam, 19 december 2008, Vrije Universiteit. 122
http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/politics/lawandorder/5710243/Up-to-8000-forced-marriagesreported-in-England-last-year.html .
Intermezzo: Een onmogelijke telling: hoeveel gedwongen huwelijken? Over een zo extreem gevoelige praktijk als gedwongen huwelijken bestaan er uiteraard geen nauwkeurige cijfers. Quasi alle organisaties van moslims, de meeste islamitische politici en in de met hen sympatiserende stromingen wordt dat aantal zeer laag ingeschat. Het zou verwaarloosbaar zijn. Is dat echter ook zo? De weinige rapporten hierover suggereren iets heel anders! Het Engelse Telegraph sprak van 5.275 à 7.750 gedwongen huwelijken in 2008, op basis van een officieel rapport van de Britse overheid (Department for Children, Schools and Families) 123 . Het zelfde artikel vermelde voor het Foreign Office's 420 gevallen in 2008, het drievoud van de 152 in 2005. Volgens de Britse 'Association of Chief Police Officers' (ACPO) zouden de werkelijke cijfers zelfs nog hoger liggen, aldus The Independent van 10/2/2008. In hetzelfde artikel wordt het aantal gevallen van eer-gerelateerd geweld op 17.000 geschat. Een bericht van Reuters124 over de toestand in Frankrijk vermeldt zelfs het bijzonder hoge aantal van 70.000 gevallen! Dit aantal lijkt op het eerste zicht extreem hoog. Wanneer we het echter vergelijken met de percentages vrouwen die rapporteren dat ze dwang of geweld vrezen, of ervoeren (in het algemeen, of specifiek wat betreft de sluierdracht; gerapporteerde cijfers tussen, 15 en 25%, zie ook verder in dit rapport), dan blijken de Britse cijfers behoorlijk plausibel. Zelfs dat cijfer voor Frankrijk kan, qua orde van grootte, niet zomaar terzijde gelaten worden. Het suggereert namelijk +/- 5% van de Franse moslima's onder dwang zou gebouwd zijn. Rekening houdend met de gemiddelde huwelijksleeftijd lijkt dat wel zéér hoog. 9. Sommigen voeren aan dat die radicalisering een gevolg is van discriminatie en/of van kolonialisme. Ook deze uitleg is krom en bedrieglijk: de doorgaans behoorlijk radicale wahhabieten -één van de grootste radicaliserende stromingen wereldwijd- zijn net afkomstig uit Saoedi-Arabië, een rijk land waarin juist de niet-moslims op grote schaal en met harde hand gediscrimineerd worden, en dat nooit een kolonie is geweest (tenzij, deels, van, het Ottomaanse rijk, van andere moslims dus). 10. Die radicalisering uit zich ook in de hardnekkige reductie van de tegenstellingen in dit debat tot een tegenstelling tussen islamitische en westerse waarden. Dit wordt verderop nog nader besproken. 11. Met het ‘Muslims of Europe Charter’ zien we ook een dat die radicaliserende stroming die zich in Europa ook ideologisch en organisatorisch structureert (zie eveneens verderop). 12. Een randfenomeen is de stelling dat de scheiding van kerk en staat niet pertinent zou de moslims omdat die geen 'kerk' kennen125. Hierbij wordt een formele overweging (op basis van een verschillende organisatie van diverse religieuze gemeenschappen) misbruikt om de grenzen aan religieuze beleving -essentieel in een vreedzaam samenleven van meerdere religies en in onze seculiere, democratische rechtsorde- te miskennen. 123
Het Engelse Telegraph sprak van 5.275 à 7.750 gedwongen huwelijken in 2008, op basis van een officieel rapport van de Britse overheid (Department for Children, Schools and Families), (http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/ politics/lawandorder/5710243/Up-to-8000-forced-marriages-reported-in-England-last-year.html.). Het zelfde artikel vermelde voor het Foreign Office's 420 gevallen in 2008, het drievoud van de 152 in 2005. Volgens de Association of Chief Police Officers (ACPO) zouden de werkelijke cijfers zelfs nog hoger liggen, The Independent van 10/2/2008. In hetzelfde artikel wordt het aantal gevallen van eer-gerelateerd geweld op 17.000 geschat. 124
'New school year puts French on forced marriage alert', Reuters 2/09/2009, op basis van een rapport van de 'high council for integration' over vrouwenrechten, url: http://www.reuters.com/article/idUSTRE5812SG20090902 125
Een mooi voorbeeld van deze radicalisering, in hoofde nog wel van een auteur die zelf geen religieuze beleving lijkt te kennen, vinden we bij Nadia Fadil, ibid: “wordt tegelijkertijd ook ineens zichtbaar dat concepten nooit neutraal zijn, instituten nooit neutraal zijn, de publieke ruimte nooit neutraal is.”. Kortom, ze suggereert dat er geen (echte) neutraliteit bestaat, dus dat we de huidige 'neutraliteit van openbare diensten' dan ook niet meer zouden mogen verdedigen! Haar suggestie (verderop) dat neutraliteit pas aanvaardbaar is wanneer deze inclusief is, doet niets af aan de aanval op de democratische rechtsorde in haar betoog.
p. / 125 13. Die radicalisering uit zich nog in andere vormen van miskenning van de seculiere, democratische rechtsorde, zoals in de stelling dat de westerse staten niet te hoog van de toren moeten blazen met 'hun' neutraliteit, gezien bijv. de Engelse staat een staatskerk heeft. Diezelfde auteurs beweren dan dat bijvoorbeeld de Turkse staat wel een seculiere staat is, en dat een 'democratische islam' dus best kan. Dat is echter een misselijk makende misleiding 126: de Engelse staat erkent en subsidieert een groter aantal religies; de Turkse staat subsidieert de facto enkel de éne, feitelijke staatskerk, de sunni islam (en wel op kolossaal grote schaal, meer dan 400 miljoen euro per jaar voor meer dan 60.000 sunnitische imams in Turkije en in Europa!). De Turkse staat vervolgt alle bijna andere religies. Buiten dat éne formele aspect, is het feitelijke gedrag van de Engelse staat ten opzichte van de religie van haar burgers dus wel neutraal, maar dat van de Turkse staat niet. En wat is dan de relevantie van de religie van het staatshoofd nog? Deze overweging (bij de radicalisering van een deel van de islamitische gemeenschap) is geen direct argument in het sluierdebat. Radicalisering op zich is geen voldoende reden om de hoofddoek te verbieden. Het verduidelijkt echter wel het ruimere maatschappelijke kader: de vraag naar vrije sluierdracht kadert in een ruimere vraag tot opschorting van verworvenheden van de laatste eeuwen maatschappelijke ontvoogding voor een groeiend deel van onze bevolking of niet. Aan deze vragen kunnen en mogen we niet toegeven. Dat pleit indirect ook tegen inschikkelijkheid bij de hoofddoekvraag. Maar ten gronde is dit geen essentieel argument.
3.10. De hoofddoek lijkt één van de '1001' plichten voor de moslima Een licht ironische overweging terzijde: de hoofddoek lijkt wel, in al die traditionalistische stromingen die het als een plicht voorstellen, één van de spreekwoordelijke 1001 verplichtingen die de moslima méér heeft dan de moslimman. Moslima's moeten een hoofddoek dragen. Mannen niet, en die moeten ook geen andere 'religieus' symbool dragen. Moslima's mogen enkel huwen met moslimmannen. Deze mogen gerust wat 'vreemd gaan' en een niet-moslima aan de haak proberen te slaan. Moslima's moeten gehoorzaam zijn, of anders zouden ze slaag mogen krijgen. Moslima's moeten opzichtige kledij dragen waardoor iedereen veronderstelt wordt te weten dat men ze niet mag benaderen, maar de moslimman mag niet-moslima's wel benaderen (en erger). Het is inderdaad opvallend om zovele (maar lang niet alle) moslimmannen in westerse kledij die extra plichten voor moslima's te zien verdedigen, zonder één woord over de eigen verplichtingen. Moslima's moeten voorts bij voorkeur thuis blijven om voor de kinderen te zorgen. De moslimman mag gerust een vaste stek in het lokale theehuis aanhouden, of de bloemetjes wat zwieriger buiten zetten. ... We hebben het hier duidelijk over de courante praktijk en niet de religieuze theorie. Het zijn soms karikaturale voorbeelden. Vele moslima's getuigen echter hoezeer zij erdoor gefnuikt worden in het streven naar geluk en respect; hoezeer zij gebukt gaan onder extra plichten en zware sociale controle erop. De voorbeelden zijn dus wel pertinent! Andere moslima's beschouwen de hoofddoek zelfs als hinderlijk voor hun persoonlijke vrijheid. Deze overweging is (in deze vorm) geen argument ten gronde in het sluierdebat. Het is wel een aanwijzing te meer dat er iets mis is met het globale discours waarbij moslima's (én niet-islamitische vrouwen) vele extra verplichtingen zouden hebben, maar zonder vergelijkbare verplichtingen voor moslimmannen. We benadrukken dat we het hier hebben over de gangbare praktijk in bepaalde kringen waarin de hoofddoek wordt voorgesteld als een religieuze plicht.
126
De misleiding zit ook in het feit dat in redenering van die lui, de 'democratie' gedefinieerd wordt als een utopie. Een staat zou pas democratisch zijn als die perfect democratisch is. Door die 'perfectie' voorop te zetten, wil men dan verbergen dat het werkelijke probleem niet zit in 'kleine imperfecties' maar in 'grove tekorten' zoals de massale bevoordeling door de Turkse staat van de sunni islam en haar discriminatie van de andere religies.
3.11. De hoofddoek lijkt een aantasting van de rechten van vrouwen De hoofddoek lijkt anderzijds wel degelijk een symbool van de ongelijke behandeling van mannen en vrouwen in zowel het islamitische recht, als in de meeste islamitische culturen. “Het is een feit dat het Islamrecht mannen en vrouwen geen gelijke rechten toekent. Voor vele niet-moslims wordt dit gesymboliseerd door de hoofddoek.”127 We mogen ons hierbij echter absoluut niet beperken tot een analyse van het islamitisch recht. Véél belangrijker is de praxis, de dagelijkse realiteit. De dominante stromingen in de islam schrijven immers zowel aan mannen als aan vrouwen voor om zich kuis te kleden. Anderzijds is het wel duidelijk dat deze plicht quasi uitsluitend aan vrouwen opgelegd wordt: de gerapporteerde druk en geweld worden quasi enkel op vrouwen uitgeoefend. Ook in andere aspecten lijken vrouwen veel meer last te hebben van die 'sluierplicht', bijvoorbeeld wanneer niet-moslima's op straat misprijzend, agressief of gewelddadig behandeld worden door moslims. Er lijkt dus wel degelijk een ernstige feitelijke schending van de gelijkheid van man en vrouw, met name omdat, en in die mate waarin de hoofddoek meer last berokkent aan vrouwen dan aan mannen.
3.12. Relevante argumenten contra Ook in dit hoofdstuk sneuvelden er enkele argumenten als niet geldig. Andere zijn speculatief en volstrekt niet overtuigend (zoal het argument dat de hoofddoek geen religieus gebod zou zijn). Nog andere steunen op secundaire regels (zoals het neutraliteitsargument). Geldig, maar van ondergeschikt belang in de democratie. Volstrekt relevant én van eerste orde, mede omwille van de omvang van de problemen en omdat ze direct steunen op fundamentele rechten en vrijheden, zijn de argumenten dat ook dwang (op te grote schaal) voorkomt (én dus ernstig moet genomen worden), dat sluierdracht op meerdere wijzen problemen van openbare orde veroorzaakt en dat het inherent nauw verbonden is met een redelijk wijdverspreid vrouwvijandig en ondemocratisch gedachtegoed. Ook de vaststelling dat 99% van de vertegenwoordigers van moslims en voorstanders van vrije sluierdracht alle argumenten tégen weigeren ernstig te nemen vormt een belangrijk aanvullend argument tégen. Zij weigeren namelijk de objectieve problemen die samengaan met sluierdracht ernstig te nemen. Diezelfde groepen weigeren elke genuanceerde bespreking van argumenten. Ze verabsoluteren 'hun' argumenten pro en ze demoniseren iedereen die dat niet de enige relevante argumenten vindt. Daardoor maakten elk ernstig debat hierover met de islamitische gemeenschap bijzonder moeilijk.
127
Uit 'De Islamitische hoofddoek en de mensenrechten', http://www.vormen.org/informatie/IslamitischeHoofddoek.html.
Eva
Brems,
Ugent
&
Vormen
vzw,
p. / 125
4. Specifieke gevallen 4.1. Sluierdracht gaat in tegen politiereglementen In elke democratische samenleving moet elke persoon vlot geïdentificeerd kunnen worde. In vele plaatsen en landen in de EU gelden voorts verboden op het gemaskerd rondlopen op straat (uitgezonderd bepaalde beperkte, specifieke periodes en omstandigheden). De gezichtssluier lijkt daarbij een expliciete en flagrante overtreding van deze regels. Bespreking:
Gezien de gezichtssluier direct valt onder een expliciet verbod, moet deze hoofddoek in al zijn vormen (incl. de Afghaanse en Saoedische varianten) verboden worden. Dura lex, sed lex. In militante kringen werd tot voor kort lacherig gedaan over deze politiereglementen. Gesluierde moslima’s zouden toch geen bommen verbergen onder hun hoofddoek of boerka! In 2006 wisten in Groot-Brittannië echter enkele gezochte personen aan de politie te ontsnappen door zich achter een hoofddoek te verbergen, letterlijk dan. Ten gronde is dit argument op zich te onbenullig is om het te vermelden. Niettemin zit er een toch een zekere betekenis in verscholen. Voorstanders van vrije sluierdracht gebruik(t)en het namelijk om hun opponenten belachelijk te maken. Maar wie staat er hier nu echt voor schut?
Moeten we dus die al lang bestaande reglementen (langer dan er hier islamieten zijn) daarom niet juist behouden?
4.2. Leerkrachten die een gezichtssluier dragen geven minder goed les In onderwijs –en dan zeker voor kinderen en jongeren- is de kwaliteit van de communicatie van een leerkracht essentieel. Pedagogen en communicatiespecialisten benadrukken darbij ondermeer de noodzakelijke inzet van héél het communicatieve pallet (door de leerkracht): de verbalen en de geschreven taal, de interactie, de lichaamstaal, …. Om deze redenen beperkt een leerkracht, die haar gezicht volledig zou afschermen de kwaliteit van haar communicatie met de leerlingen (en collega’s) significant 128. Bespreking:
Deze situatie is hoogst uitzonderlijk. Anderzijds is het wel zo dat een gezichtssluiers een zwaar remmend effect hebben op de normale communicatie. Blijkt: nogal wat sluierdragende moslima’s spreken zich plots niet meer uit over zuiver professionele of zakelijke vragen van zodra er een moslimman in de buurt is (en zeker wanneer die gekend is als eerder conservatief). Er is ondertussen ook al enige jurisprudentie die bevestigt dat met name de gezichtssluier (niqaab) prohibitief hinderlijk is voor het normale werk van de leerkracht 129. Een zekere, redelijke mate van oogcontact lijkt dus noodzakelijk wil een leerkracht hier 130 correct kunnen functioneren; de aangezichtsluier kan dus in deze omstandigheden verboden worden.
128
Cfr. Aishah Azmi, een Britse moslima wou een gezichtssluier dragen. Zij eiste les te moeten mogen geven met een volledige gezichtssluier. De arbeidsrechtbank gaf haar echter in Nov. 2006. ongelijk. 129
Nederland, Commissie Gelijke Behandeling (CGB), maart 2003: ‘School mag gezichtssluier verbieden’, zie ook http://www.pedagogiek.net/content/artikel.php?contentID=715. 130
In acht genomen de zowat in alle democratische landen geldende onderwijsmodellen waarbij er niet zuiver ex-cathedra en dogmatisch onderwijs mag verstrekt worden.
Dit kan natuurlijk veralgemeend worden. Onze maatschappij verwacht dat ook. Daar wordt dan tegen aangevoerd dat in andere culturen oogcontact juist anders ligt. Daarop kan men zich dan afvragen hoe iemand uit zo’n dermate andere cultuur hier ooit volwaardig kan functioneren wanneer hij dat (volgens alle antropologen zo essentiële) kenmerk van een goede, vertrouwenwekkende communicatie systematisch afwijst.
4.3. Gezichtssluiers vallen helemaal buiten spel De gezichtssluier is meestal één deel van een volledige omsluiering. De hier meest bekende vormen zijn de Afghaanse en de Saoedische varianten. In heel Europa bestaat daarover een grote bezorgdheid. Vroeger kwam het hier niet voor, maar recent neemt het fors toe. Enkele gemeenten verboden deze reeds, en in Frankrijk debatteert men zelfs over een volledig, nationaal verbod (juni 2009). De aangehaalde redenen131 zijn talrijk en zwaarwegend: de totale miskenning van de eigenheid en identiteit van de vrouw die ervan uitgaat; de al even verregaande miskenning van het feit dat elk individu in onze democratische rechtsorde geïdentificeerd moet kunnen worden enz.. Daarom diepen we dit niet verder uit. Ook binnen de islamitische wereld ontstaat meer en meer afkeer tegenover de gezichtssluiers en de allesomvattende kledij voor vrouwen. Zo zou volgens de BBC de hoogste religieuze leider in Egypte opgeroepen hebben om de gezichtssluier zelfs te verbieden 132.
131
Argumenten voor een nationaal verbod op gezichtssluier en allesomvattened islamitische kledij zijn al redelijk goed vervat in het zogenaamde Rapport Stasi. 132
Sheikh Mohamed Tantawi, dekaan (rector?) van de al-Azhar universiteit verklaarde hierover: “full-face veiling a custom that has nothing to do with the Islamic faith.”, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8290606.stm.
p. / 125
5. Globale overwegingen 5.1. Wat in het hoofd zit telt en niet wat er op gedragen wordt Deze beeldspraak wordt dikwijls gebruikt ter verdediging van een vrije en quasi onbeperkte sluierdracht. Dit argument heeft een grote relevantie omwille van die duizenden moslima's die een hoofddoek dragen zonder dat dat hen belemmert correct te functioneren of om anderen te kunnen respecteren. Die beeldspraak geldt evenwel ook in de ‘tegengestelde’ zin. Immers, ook het eerder bekritiseerde misogyne en in wisselende mate ondemocratische gedachtegoed van de besproken conservatieve stromingen, zit 'in' het hoofd en niet erop'. De hoofddoek is daarbij een prominent en opvallend symbool van al die conservatieve strekkingen die impliciet veroordeeld zijn als onverzoenbaar met onze democratische rechtsorde (onder meer door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, omwille van hun discriminerende aard t.o.v. vrouwen, andersdenkenden, …). Het is niet alleen een symbool van de eigen keuze. Sommige moslima’s die een hoofddoek dragen erkennen daarbij de andersluidende keuzen van andere moslima’s. Maar zovele andere, sluierdragende moslima’s erkennen die echter niet. Integendeel, ze oefenen al eens zware druk uit op de andersdenkende moslima’s. Dat zijn praktijken die zo vallen onder de antipestwetgeving. Verboden dus. Die wetgeving blijkt in de praktijk echter nog een quasi onbruikbaar instrument. Al even zorgwekkend is het misbruik van de vermeende tegenstelling tussen twee religieuze normenstelsels, een christelijk en een islamitisch. Onder bepaalde moslims lijkt het een vaste gewoonte: wanneer iemand vragen stelt bij sluierdracht, op basis van één of andere regel uit de seculiere, democratische rechtsorde, dan krijgt een antwoord waarin het christelijke westen gevraagd wordt haar normen niet op te leggen aan moslims. Naast de kwestie dus. Zoals eerder aangetoond zijn het juist de (aarts)conservatieve stromingen binnen de oemma die de universele mensenrechten niet erkennen. Dit illustreert overigens goed hoezeer het hoofddoekdebat nauw verweven is met de globale inburgeringsproblematiek: een (niet-islamitische) argumentatie op basis van de seculiere wet wordt ten gronde miskend door de (islamitische) tegenargumentatie waarin het seculiere radicaal wordt miskend door het te vervangen door een religieuze opponent. Een ander, niet minder zorgwekkende en even schadelijke tactiek is het systematisch verdacht maken en belasteren van elk beleid dat eerlijke integratie, inburgering en een evenwicht tussen rechten en plichten voorstaat. Zo schrijft Kifkif133: “Onder minister Keulen werd het concept ‘integratie’ vervangen door ‘inburgering’, een concept dat rechtstreeks uit het Vlaams Blokdiscours werd overgenomen.”. Kan het nog grover? Het beleid van toenmalig minister Keulen steunt namelijk intrinsiek op een volmondige erkenning van de gelijke rechten van moslims, terwijl de ideologie van het Vlaams Belang steunt op de fundamentele premisse dat islam niet verzoenbaar is met democratie en dat moslims, enkele uitzonderingen niet te na gesproken, niet democratisch zijn en dus ook geen erkenning verdienen! Alsof dat geen hemelsbreed verschil is 134. Soortgelijke tactiek is de bewering dat integratie overroepen is, een excuus, omdat die natie waarin de migrant zou moeten integreren niet bestaat, zoals beschreven door Benedict Anderson in zijn 'Imagined Communities'. De lezer zal ongetwijfeld wel begrepen hebben dat deze benadering een extreme visie is die strijdig is met de realiteit van de democratische orde. Onder datgene wat er tussen de oren zit van die moslims die de hoofddoek voorstaan, zitten dus nogal wat 133 134
In 'Als het brandt in Parijs, smeult het in Brussel', 8/11/2005.
Het is daarbij geen toeval dat in dit genre discours er zelden gesproken wordt over universele mensenrechten, en zeker niet over het feit dat deze ook beperkingen opleggen aan religieuze rechten.
gedachten en motieven die een zekere mate van verbod kunnen verantwoorden.
5.2. De hoofddoek stelt problemen van openbare orde De vorige besprekingen tonen aan dat sluierdracht niet alleen voor zovele moslima's een eigen, vrije keuze is, maar dat het ook direct en indirect meerdere problemen oplevert met betrekking tot de openbare orde. Gezien de massale en hardnekkige ontkenningen daarvan overlopen we deze nog even: De druk en het geweld op moslima's die geen hoofddoek willen dragen is een direct probleem van openbare orde. Die geweld is vooral verbaal, maar te dikwijls is het ook fysiek geweld tot en met moord. Zorgwekkend is voorts dat het op redelijk grote schaal voorkomt. Analoog voor het geweld en de verbale agressie op niet-moslima's die er een levensstijl op n-a houden die de traditionalisten als 'haram' beschouwen 135: een zomers geklede vrouw, ... De hardnekkige druk die sluierdragende moslima's en gelijk denkende moslimmannen op de werkplek durven uitoefenen op moslima's die geen hoofddoek willen dragen is een ander probleem 136. Een indirect probleem van openbare orde is het (onder delen van de islamitische gemeenschap) blijkbaar wijdverspreide gedachtegoed waarbij een vrouw specifiek verantwoordelijk is om door haar kleding en gedrag mannen niet 'op te hitsen' en waarbij de lat wel heel laag gelegd wordt. Geen hoofddoek dragen is al voldoende in dit gedachtegoed om een vrouw te mogen lastig vallen! Een soortgelijk indirect probleem stelt zich op de werkvloer, in ziekenhuizen e.d. wanneer dat traditionalistische gedachtegoed botst met de seculiere organisatie van de arbeid en de (dringende en niet-dringende) medische zorgen. De toenemende intolerantie van conservatieve moslims tegenover bepaalde aspecten van modern onderwijs is al even zorgwekkend: lessen over evolutieleer en Holocaust; gemengde sportactiviteiten, ... Dat degenereert nu al soms tot geweld op leerkrachten of dreiging ermee. Ook een probleem van openbare orde dus. De problemen van openbare orde zijn dus talrijk in soorten én ze komen op redelijke grote en zelfs toenemende schaal voor.
5.3. Verlamde monologen en veralgemeningen 5.3.1. Dogmatisme onder academisch schaamlapje De literatuurstudie die we deden bij het onderzoek voor dit rapport duwde ons met de neus op een bijkomende zorgwekkende vaststelling: er lijkt nauwelijks een debat, maar vooral een serie monologen en pseudo-argumenten die dikwijls bestaan bij gratie van zware veralgemeningen. Velen die hun mening willen laten horen, tonen nauwelijks interesse in andersluidende argumenten. Voorstanders van de hoofddoek minimaliseren de problemen137 en rabiate tegenstanders overdrijven ze tot in het caricaturale. Dikwijls zoeken ze de 135
Denk aan een geval van fysieke agressie door moslimleerlingen van een atheneum in Antwerpen op een zwangere medeleerlinge in 2008. 136
Hierbij moet men onderscheid maken tussen die moslim die vinden dat een moslima (of elke vrouw) een sluier moet dragen en die tegelijk de mening van andersdenkende vrouwen respecteren, die hoogstens aansporen maar geen druk uitoefenen, en die moslim die wel druk uitoefenen. De wetgeving maakt een bruikbaar en verstaanbaar onderscheid. 137
Zo vermeldt Ali Salmi, SP.A-mandataris en actief in dit debat veel argumenten pro vrije sluierdracht. De individuele keuzevrijheid zou niet beperkt mogen worden omwille van de gekende (toegegeven) problemen. Een verbod zou leiden tot segregatie, aparte moslimscholen en verdere radicalisering. Dwang moet beantwoord worden met berispen en zonodig bestraffen. Dat gebeurt echter manifest niet en daarvoor doet hij ook geen enkel concreet voorstel. Een verbod zou ook 'paternalistisch zijn' (alsof niet met elk verbod dat is!) strijdig zijn met leren omgaan met verschillen en samenleven in diversiteit. Een klassieker is de veralgemening: door een verbod zouden alle moslims gediscrimineerd worden (wat zever is omdat slechts een minderheid van de meisjes een hoofddoek draagt). En zo hanteert hij nog vele andere argumenten. Zelfs het Irak wordt erbij gesleurd. De kern van de problemen wordt echter steeds omzeild, verzwegen of vergoelijkt.
p. / 125 meest extreme opponent uit, en verliezen zich dan in het bekritiseren van deze, maar de essentiële problemen en vragen komen niet aan bod138. Maar wanneer we alle argumenten op basis van grove of totale veralgemeningen zouden schrappen, dan blijft er dikwijls nauwelijks iets over van hele betogen. Zelfs bij deelnemers van wie men een evenwichtige, genuanceerde aanpak zou mogen verwachten, denk aan onderzoekers aan onze universiteiten en onderzoeksinstellingen, komt men niet zelden van een kale reis terug. Denk hierbij aan Eva Brems, hoofddocent rechten, die niet in staat blijkt om één argument tégen veralgemeend vrije sluierdracht ernstig te nemen (zie elders in dit rapport). Denk ook aan een andere jurist, prof. De Hert, die in zijn bijdrage in De Morgen139 zelfs alle relevante uitspraak van het Europees Hof van de rechten van de Mens negeert, om het tegenovergestelde te verdedigen (een veralgemeend sluierverbod zou volgens hem onwettig zijn) van wat het Hof stelt (edat veralgemeende verboden xpliciet toelaat). Aanloog voor prof. Jan Degroof, die suggereert dat een hoofddoekverbod strijdig zou zijn met de grondwet, daar waar hij goed weet dat dit zever is gezien ons hoogste rechtscollege, het Europes Hof voor de Rechten van de Mens, juist wel expliciete verboden op de hoofddoek goedkeurde. Hij zwaait met zware argumenten, en lange, ingewikkelde juridische redeneringen: “Vanuit het internationale recht, vanuit de grondrechten, vanuit de aanbevelingen door mensenrechteninstituties zoals het comité voor de rechten van het kind, de commissie voor de mensenrechten kom ik tot het besluit dat we niet anders kunnen dan het dragen van de hoofddoek te aanvaarden als een wezenlijke uitdrukking van identiteit.” 140. Zijn argumenten zijn, door die flagrante negatie van expliciete uitspraken van het Mensenrechtenhof, niet overtuigend, en eerder verontrustend. Hier spreekt een jurist die zijn persoonlijke voorkeur voorrang geeft op het recht. Ook over de vele, zware problemen van openbare orde die voortvloeien uit sluierdracht, of samenhangen met het onderliggende gedachtegoed, zwijgt hij echter als vermoord. Hij vermeldt een deel van deze problemen wel141. Als jurist kan hij natuurlijk ook niet anders omdat teveel rechterlijke uitspraken ze ook vermelden. Maar verder doet hij alsof die problemen verwaarloosbaar zijn. Hij houdt er ten gronde geen rekening mee, en al evenmin formuleert hij, vanuit zijn juridische afweging, antwoorden op de gekende problemen van openbare orde. Die zijn ondertussen al een paar jaar bekend en voldoende gedocumenteerd. Al deze academici gedragen zich ten opzichte van het recht – EVRM, grondwet, wetten en de uitspraken van de rechters- als verwende kinderen in een supermarkt: ze halen er enkel dat uit wat ze willen, en ze zeuren de oren van het hoofd als men erop wijst dat er ook nog andere relevante regels zijn waar ze rekening mee moeten houden. Ze kiezen selectief alleen maar die regels en uitspraken uit die in hun kraam passen, en negeren alle andere! Triest. Ook het standpunt van het Vlaams Minderhedencentrum lijkt in dit bedje ziek 142! Analoog voor de standpunten van het Minderhedenforum: geen enkele erkenning van de problemen die veroorzaakt worden door de Andere klassieker: 'het westen' tegenover 'de islam', alsof er echt geen kritische stemmen zijn die wel genuanceerd zijn en nadrukkelijk niet veralgemenen, en die tegelijk tégen vrije sluierdracht zijn. Zijn houding is ook oubollig, zo van 'die meisjes die klagen moeten maar groot genoeg zijn om zelf klacht indienen en anders is het pech voor hen'. 138
Voor een mooi voorbeeld daarvan, zie ' De hoofdzaak van de verlichting', een opiniebijdrage met een 40-tal ondertekenaars in De Standaard van 12/09/200. Volgens hen worden de verlichtingsidealen “te vaak als excuus worden gebruikt voor discriminatie en onderdrukking”. Voorts menen ze de sluier tot één dimensie te kunnen reduceren: “De vraag luidt dan of het nodig is om het religieuze symbool dat de hoofddoek is te verbieden?” Maar die moslima's die gedwongen worden, of die niet-gesluierde vrouwen die op straat voor hoer worden uitgemaakt door lui die menen dat hun heilig boek dat ook zo zegt, die laat dit collectief (ook in de individuele bijdragen elders) in de kou. 139
'De ene hoofddoek is de andere niet', De Morgen, 12/09/09
140
Klapstoel uit Kerk+Leven van 16 januari 2008 - nr. 3.
141
Die (beperkte) aandacht voor de problemen vinden we enkel in een wetenschappelijk artikel (De Groof & Lauwers, 'Niemand kan het recht op (een identiteit in) onderwijs worden ontzegd''). In zijn (recentere) opiniebijdrage in De Satndaard (2/09/2009) ontbreekt zelf elke vermelding ervan. Openbare orde lijkt voor hem geen relevant probleem. 142
Yildirim ªöhret, 'VMC-Standpunt Over De Hoofddoek'.
hoofddoek en enkele van de doctrinaire grondslagen ervan. De besluiten van haar standpunt bevatten talrijke concrete adviezen over het toelaten van veralgemeend vrije sluierdracht, over de nood aan meer informatie over de hoofddoek voor ' leerkrachten, directeurs en inrichtende machten', de nood aan 'inspraak en vertegenwoordiging van alle maatschappelijke groepen', of het belang van de “meer prioritaire debatten zoals de onevenwaardige participatie van allochtonen in het onderwijs en de arbeidsmarkt” en meer “de emancipatie van vrouwen en mannen uit etnisch-culturele minderheden”. De moslima's die kampen met dwang, sociale druk en geweld ideologie, die worden wandelen gestuurd met wat vage mooie woordjes: “Er kunnen wel grenzen gesteld worden”, maar daarvan mag men niet teveel verwachten (inzake duidelijke grenzen stellen aan bijvoorbeeld de extremistische hard liners, want “voor specifieke situaties moet een compromis gezocht worden in overleg met de betrokkenen.”. En als kers op de taart in de bescherming van deze moslima's en in de strijd tegen de islamisten vraagt het Minderhedenforum dat “er verder werk gemaakt worden van een doordachte, planmatige en gecoördineerde strijd tegen alle vormen van extremisme”. Van zoveel concrete maatregelen, daarvan krijgen al die hard liners gegarandeerd grote schrik. Wedden dat ze nu de benen nemen! In dezelfde ontkennende stijl vermeldt Nadia Fadil, een sociologe aan de KULeuven als redenen waarom moslima's een hoofddoek dragen143: “Mijn onderzoek leert dat de motivatie om een hoofddoek te dragen, heel uiteenlopend is. Voor de meeste praktiserende vrouwen is de hoofddoek het gevolg van religieuze voorschriften. Anderen geven ermee te kennen: hier ben ik, hier sta ik. (…) Voor nog anderen is het een uitweg uit een identiteitsconflict. 'Ben ik Belg of ben ik Marokkaan? Ik ben een Belgische moslim.' (...) Ook sociale druk, van vriendinnen of ouders, kan een rol spelen. De hoofddoek kan een manier zijn om erbij te horen, zelfs om een vriendje aan de haak te slaan.” En om esthetische redenen: “Meisjes met een hoofddoek, zeker als ze die mooi dragen, staan vandaag goed aangeschreven.”. Ze ziet dus enkel positieve redenen en zelfs 'sociale druk' wordt nog 'onschuldig' ingevuld: 'erbij willen horen', alsof die sociale druk niet dikwijls veel verontrustender is dan dat. Van de vrij courante gevallen van dwang en geweld die in andere onderzoeken gesignaleerd worden is bij haar geen spoor te vinden. Hetzelfde geldt overigens voor de problemen van openbare orde en veiligheid. Met een zo hard eenzijdige voorstelling staat ze, spijtig genoeg, helemaal niet alleen in de universitaire wereld. Voor wie de werkelijke aard van dit genre militanten wil leren kennen, volstaat het hun artikels na te lezen op de wijze waarop zij de universele mensenrechten gebruiken. Men zal daartoe echter lang moeten zoeken, want voor hen lijken de universele mensenrechten van weinig of geen waarde: ze worden zo goed als nergens vermeld! Laat staan dat er rekening mee gehouden wordt. Die militanten spreken wel aanhoudend over 'het westen versus de islam'. Universele mensenrechten worden door hen hardnekkig gedegradeerd tot niet-universele, want ‘westerse’ rechten.
5.3.2. Selectieve kijk op universele mensenrechten Ondemocratisch? Ook in andere opzichten zijn de redeneringen van deze militanten opmerkelijk: de vermeende 'rechten' van moslims pro hoofddoek lijken zelfs belangrijker dan andere fundamentele democratische principes en rechten, zoals bijvoorbeeld het meerderheidsbeginsel. Zo stelt Bambi Ceuppens144: “… zolang een meerderheid van zogenaamde autochtone Vlamingen zich gedraagt als een groep archeologen die over de hoofden van moslims heen beslissingen over en voor hen neemt, als hadden ze te maken met doden en geen levende mensen.”. Wat haar belerend taalgebruik verhult is evenwel niet mis – los van haar miskenning van de vele pogingen tot inhoudelijk gesprek: ze wijst het meerderheidsbeginsel, een fundamentele regel in de democratie af! De au143
In 'Vlaamse moslim voelen zich onbegrepen. Er is een tekort aan islam', interview van Lieven Sioen met Nadia Fadil en Jamal Maftouhi, 27/11/2004. 144
In "Vlaanderen en zijn moslims: 'mooi en meedogenloos'" Lezing bij de uitreiking van de 10de Emancipatieprijs van VOEM vzw, Vlaams Parlement, 6 dec 2007
p. / 125 tochtone Vlamingen vormen immers nog steeds de overgrote meerderheid van de bevolking; moslims slechts enkele procenten; elke democratische meerderheid steunt dus per definitie op een grote groep (typisch de meerderheid) van de autochtone Vlamingen. Maar die democratische meerderheid mag voor Ceuppens blijkbaar geen beslissingen meer nemen die tegen de wens van een (veronderstelde) meerderheid van de moslims zouden in gaan. Kortom, het meerderheidsbeginsel wordt hier verlaten ten voordele van extreme minderheidsrechten. Eenzelfde zware selectiviteit inzake motieven voor sluierdracht lezen we ook bij Eva Brems, hoofddocent rechten in Gent en voorzitter van Amnesty International Vlaanderen. Die geeft een hele serie argumenten in dit debat die alle pleiten voor haar besluit (pro vrije sluierdracht): Godsdienstvrijheid Vrouwenrechten en individuele keuze van de vrouw De hoofddoek zou geen symbool zijn van ongelijke rechten van M en V, De sluier zou ook geen symbool van onderdrukking zijn145. Een verbod zou neerkomen op een 'vermoeden dat de vrije toegang tot het onderwijs bedreigd is'146. Een verbod zou voorts ook strijdig zijn met 'verdraagzaamheid en vriendschap tussen godsdienstige groepen'147. Het is een partijdig pleidooi148. In de neutraliteit van de openbare dienstverlening wijzigt ze ook een fundamenteel principe. Klassiek geldt een pro-actief principe, zorgen voor neutraliteit in woord, daad en aanschijn. De overheid heeft hierbij een plicht. Brems keert het om en legt zelfs een soort bewijslast bij de burger: “Pas als een ambtenaar zich niet neutraal gedraagt en iemand niet gelijkwaardig behandelt, is er een probleem.” 149. De burger mag dus niet meer 'automatisch' mogen rekenen op neutrale dienstverlening. De burger zal dus zelf moeten onderzoeken of die neutraliteit wel gegarandeerd is en zo nodig de bewijslast voor eventuele overtredingen aanbrengen! Voor prof. Brems mag de overheid haar waarborgen op neutraliteit dus stevig afbouwen. Ze moet namelijk geen proactieve waarborgen inzake neutraliteit meer bieden maar ze mag wachten op eventuele klachten Die werkwijze is ondermaats en schandelijk; het recht is immers een genuanceerde afweging van meerdere regels. Prof. Marc Hooghe zegt terecht 150: “Een van de grote problemen met de manier waarop het huidige debat wordt gevoerd, is dat men er al te gemakkelijk van uitgaat dat rechten en vrijheden op een absolute manier kunnen worden uitgeoefend. De rechtsleer is hierin echter veel genuanceerder: het genot van rechten en vrijheden dient steeds te worden afgewogen ten opzichte van andere rechten en vrijheden en andere rechtmatige maatschappelijke belangen”.
Intermezzo: Slordige argumentatie in rechtsspraak Deze afweging van prof. Hooghe leidt ons naar het gebrek aan cruciale nuance en voorzichtigheid in nogal wat officiële onderzoeksrapporten en zelfs in rechterlijke uitspraken.
145
'In 'Karin is niet het probleem', opiniebijdrage in De Standaard van 9/09/09.
146
Ibid.
147
Dit is een voorbeeld van het multiculturele dogma, ter onderscheid van de interculturele visie.
148
Onder de gordel en onwetenschappelijk is ook haar beschrijving van de aanstoker van de hoofddoek-heisa in Antwerpse athenea: “ook al heeft zij de laatste hetze ontketend, met haar beslissing om vanaf dit schooljaar hoofddoeken op school te verbieden.”, alsof de echte aanstokers niet diegenen zijn die zware en openlijke druk uitoefenen, tot en met handgebaren met dreigingen met moord. 149
In De Morgen, 9/09/09, ''Professor Brems tegen hoofddoekverbod in Gent'.
150
In Ethische Perspectieven 14 (2004)4, p. 389.
Wetenschappelijk onderzoek toont immers duidelijk aan dat de redenen waarom moslima's een hoofddoek dragen zeer uiteenlopend zijn, maar dat daarbij ook druk, dwang en schrik voor agressie bij het niet-dragen belangrijke redenen zijn voor een niet verwaarloosbaar percentage van de ondervraagde moslima's. Dat wordt duidelijk bevestigd door de elders in dit rapport vermelde onderzoeken de Koning Boudewijnstichting en het rapport ''Muslim Life in Germany'. Ondanks deze duidelijk en veelzijdige motivatie, blijven rechters en officiële instanties het beeld ophangen dat de hoofddoek enkel een religieuze zaak zou zijn, en geen zaak van dwang, noch van politieke opinie. Dat is een aartsgevaarlijke en letterlijk dodelijke oppervlakkigheid. Dat verraadt ook een fundamenteel gebrek aan professionalisme bij elk zowel onderzoekers als rechters.
5.3.3. Veralgemeningen troef De veralgemeningen in dit debat volstaan om alle straten van deze wereld te plaveien! Tegenstanders van de hoofddoek beweren dat 'alle moslims ...'. Ik ga niet verdere omdat ze het gekend en dikwijls ook zo weerzinwekkend is. En net zo met 'Alle tegenstanders van de hoofddoek' ... en dan volgt er een radicale beperking van deze groep tot enkel die diegenen die én tegenstander zijn én er extreem-rechtse, westerse of westers-nationalistische overtuigingen op na houden. In dit onderzoek probeerde ik de verschillende invalshoeken te onderzoeken. Dat leerde me dat er ernstige, relevante argumenten zijn pro én contra de veralgemeend-vrije sluierdracht. Maar met die genuanceerde werkwijze en besluiten voel ik me behoorlijk eenzaam, of nauwkeuriger gesteld: lid van een héél kleine groep in dit debat.
5.3.4. Een pseudo-debat Het pseudo-debat wordt dus gekenmerkt door een grote eenzijdigheid in de argumenten van de verschillende protagonisten. Maar is het nu echt zo moeilijk om te aanvaarden dat de hoofddoek én een vrije keuze is (voor miljoenen moslima's), én tegelijk een dwang en miskenning van de vrije keuze (voor miljoenen andere moslima's)? Talrijke waarnemers151 klagen hierbij ook over de rol van bepaalde imams die in Turkije of een ander land van herkomst opgroeiden, werden opgeleid, en dan naar hier komen om als imam te werken, maar meestal zonder de taal te kennen, noch te leren. Een groot deel van de hier actieve imams (deels samenvallend met de vorige groep) heeft ook geen enkel Europees diploma behaald, noch in islamitische theologie, noch in iets anders. Velen spreken geen Nederlands152. Het lijkt dan ook plausibel dat deze imams, net zoals de talrijke imams en moslimtheologen die hun goede raad via internet verspreiden, in het hoofddoekdebat een eerder negatieve rol spelen: ondanks een grondig literatuuronderzoek op internet vonden we geen (Vlaamse) imams, of hier bekende moslimtheologen die ook maar enige erkenning toonden voor de problematische aspecten van sluierdracht. Integendeel, wanneer ze deze al vermelden, dan beperken ze zich tot minimalisering, vergoelijking en uitvluchten en excuses, zoals de bewering dat verbaal of fysiek geweld tegen niet-gesluierde vrouwen enkel te wijten is aan een kleine groep slecht opgeleide jongelui die de koran onvoldoende kennen. 151
Zoals Cemal Cavdarli, een imam van Turkse afkomst en toenmalig parlementslid: “Met alle respect voor hun kennis en hun ervaring, maar die schiet tekort om Vlaamse vraagstukken te beoordelen. Zo'n mensen moeten weten waarover ze spreken en moeten de samenleving kennen waarin hun gelovigen leven, wonen en werken. Wat antwoordt een imam op de vraag of meisjes mogen studeren, wanneer die man opgroeide en studeerde in een land waar vrouwen nog niet alleen over straat mogen wandelen of met de auto mogen rijden? Waarschijnlijk antwoordt hij 'neen', terwijl ik zeg: 'ja natuurlijk'”, in 'De islam in Vlaanderen heeft gelijke rechten én plichten ', in De Tijd, 09-02-2005. 152
En dat zal op ook niet snel verbeteren. De recente pogingen om hier een opleiding op te starten leverden tot nu toe nog geen afdoende resultaten op, mede door te grote versnippering onder de moslims en -afgaande op de negatieve aanwijzingen zoals het opwerpen van onterechte objecties of de bijzonder lauwe steun vanuit de bedoelde kringen- het gebrek aan goede wil bij sommige actoren in de islamitische gemeenschap.
p. / 125 Anderzijds zijn er talrijke bekende precedenten van imams die juist expliciete verklaringen aflegden waaruit een totale miskenning van de gelijke rechten blijkt 153. Anderzijds noteren we ook expliciete stellingen van democratisch gezinde moslim zoals Cemal Cavdarli: “aanvaardt niet dat de moslimgemeenschap of sommige imams discriminerende uitspraken doen of discriminerend gedrag uitlokken of vergoelijken” 154. Die en soortgelijke opinies van andere moslim vormen een overtuigend bewijs dat men absoluut niet mag veralgemenen en dat er wel degelijk een solide en representatieve democratische stroming bestaat onder de Europese moslim.
5.4.
De hoofddoek bemoeilijkt vreedzaam samenleven
Talrijke niet-militante stemmen menen dat de hoofddoek een specifieke afstand veroorzaakt. Eric Van Mildt: “Vaak wordt me gevraagd wat ik nu zelf van die hoofddoek vind. Ben ik voor, ben ik tegen? Is het bij hen uit vrije wil, of wordt het hen opgelegd? Zelfs na doorgedreven zelfbevraging en een minstens even intense prospectie bij hen, lijkt er geen eenduidig antwoord. Wel zeker is dat die hoofddoek, en nog meer de traditionele klederdracht, voor afstand zorgen. Een bevriende moslima zonder hoofddoek nodigt uit tot de bij ons populaire begroetingszoen, de hoofddoek zorgt dat het niet meer wordt dan een handdruk. Het geeft bovendien het gevoel van er niet bij te willen horen, ook al zit onder die hoofddoek of die djellaba misschien een heel ander verhaal.” Er is echter meer aan de hand, dan enkel een ostentatieve afstandelijkheid. Een grondige studie van de koran, van werkelijke en vermeende voorschriften, én de uitspraken van het hoogste hof in onze rechtsorde suggereren, zoals we eerder al beschreven, dat de conservatieve stromingen er een wereldbeeld op na houden dat fundamenteel onverzoenbaar is met de pluralistische, seculiere, democratische rechtsorde. Maar dat wereldbeeld, in alle varianten qua aard en intensiteit, levert ook talrijke grote en kleine hinderpalen op voor het vreedzaam samenleven met niet-moslims én met moslims die dat wereldbeeld niet delen maar kozen voor één of ander democratisch wereldbeeld. Het is daarbij opvallend dat bepaalde stromingen binnen de islam die onverzoenbaarheid zelf nogal expliciet voorop zetten. Zo menen velen in de zogenaamde 'literalistische stromingen' dat zij in niet-islamitische landen slechts in de marge van de samenleving kunnen leven. Een goede moslim kan voor hen niet volwaardig deelnemen aan de seculiere, democratische maatschappij155. Dat uit zich in meningen en gedragingen die het dagelijkse samenleven van mensen van alle kleuren en levensbeschouwing bemoeilijkt. De hoofddoek is daarbij een middel dat in vele aspecten de vreedzame samenleving objectief bemoeilijkt, én door al die gevallen waarin het instrumenteel is in geweld tegen (niet-gesluierde) vrouwen, of misprijzen jegens hen, én door de segregatie die het veroorzaakt, én doordat het zo hard knaagt aan maatschappelijk vertrouwen. Dit laatste aspect hangt samen met betekenissen die moslims en anderen geven aan de hoofddoek: een zelf-gekozen uiting van de eigen of van een andere religie, al dan niet met een andere visie op omgang van mannen en vrouwen, een uiting van een bepaalde feitelijke ideologie, ... De mogelijke betekenissen zijn danig verschillend, maar vele impliceren een min of meer grote mate van afstand die genomen wordt door 'de hoofddoekdraagsters en spijtig genoeg, ook niet zelden door diegenen die de hoofddoek opleggen. 153
Een van de dramatische precedenten was dat van een Turkse imam die een redelijk lang contact had met een Turkse man die overhoop lag met zijn (ex-)echtgenote, en die kort na die contacten met die imam zijn ex, haar nieuwe vriend en enkele familieleden vermoorde. De weinige bekende gegevens uit het onderzoek suggereren dat die imam geen enkele poging deed om die man te overtuigen van het recht van die vrouw om te leven, en om een andere partner te kiezen. 154 155
Cavdarli, Ibid.
Zie ook Dassetto Felice,, Silvio Ferrari Silvio en Maréchal Brigitte, 'Islam in the European Union: what's at stake in the future?', 2007, p. 24: “Both parts come to the conclusion that the presence of Muslims in Europe must keep to the margins of society, since it is according to them impossible to live Islam fully within European society” (en idem voor Noord-Amerika, Australie, ... voor alle niet-islamitische staten).
En dat vloekt. Onze hedendaagse samenleving in de Europese Unie steunt op die seculiere organisatie. In de spoeddiensten in ziekenhuizen krijgt elke patiënt de beste zorgen, ongeacht zijn religie of afkomst, van mannen en vrouwen. De patiënt kan daarbij echter ook geen uitsluiting maken, en bijvoorbeeld alleen zorgen aanvaarden van verzorgenden van hetzelfde geslacht. En zo bestaan er nog talrijke voorbeelden. De hoofddoek staat, omwille juist van zijn die ‘tweede’ essentiële betekenis, op gespannen voet met die seculiere organisatie van grote delen van onze maatschappij. Ook meerdere van de eerder al vermelde houdingen van die moslimmannen die de hoofddoek voorstaan tegenover niet-gesluierde vrouwen vormen een ontegensprekelijk probleem voor het vreedzaam samenleven.
5.5. Tegenstrijdige berichten uit officiële hoek In een zo gevoelige materie als deze, en dan met name aangaande de eerder (en verderop) besproken problemen van openbare orde zou men van de publieke overheden een heldere visie en een assertief beleid kunnen verwachten. Een duidelijke veroordeling én doelgerichte bestrijding van de vooroordelen in alle richtingen, een doelgerichte bestrijding van alle problemen van openbare orde -zeker wanneer er druk en geweld op redelijke schaal blijkt te bestaan - en bescherming van de zwaksten. Niet dus, en net zo voor het ruimere diversiteitsbeleid en het beleid voor alle ethnisch-culturele minderheden. Het officiële beleid lijkt eerder ondermaats: loeiers van flaters -zoals de ooit kortstondig uitgevaardige derichtlijn waardoor gesluierde vrouwen in praktijk nauwelijks nog identiteitscontrole zouden moeten ondergaan- wisselen af met een dynamische bestrijding van sommige soorten discriminaties. Maar tegelijk weigert de officiële instelling voor gelijke kansen en racismebestrijding (het CGKR) om discriminaties van Vlamingen door Franstalige Belgen te bestrijden. Is dat niet tekenend voor een ideologisch denken? Dan mag de toenmalige minister van Volksgezondheid, Rudy Demotte, nog expliciet bevestigd hebben dat Vlamingen op vrij grote schaal gediscrimineerd worden in Brusselse ziekenhuizen die tweetalig horen te zijn, voor het CGKR is dat blijkbaar geen probleem. Het zwaait nijver met haar wettelijke opdracht (die die discriminatiegrond effectief uitsluit), maar tegelijk wordt wel verzwegen dat de rechtsorde -en dan met name hogere normen zoals de EVRM of de jurisprudentie- voldoende andere dwingende instructies geeft volgens de welke deze discriminaties wel degelijk vervolgd moeten worden156. Het CGKR is dus wel degelijk verplicht om alle discriminaties te vervolgen (uitgez. M/V-gerelateerde), maar weigert dat. Ook in andere opzichten stelt de werking van het CGKR teleur: zo beweert het geen standpunt in te nemen over het hoofddoekdebat157, maar tegelijk publiceerde het Centrum (of haar directeur) talrijke rapporten en opinies waarbij eventuele verboden (voor leerkrachten, werknemers, in gezagsfuncties, als leerling ... ) beschreven worden als discriminaties! Een verbod in scholen werd door het centrum lang afgewezen158, maar nu pleit het plots voor een verbod in lagere scholen (maar niet in secundaire scholen, noch op de werkvloer, ..). De boodschap leek, tot voor kort, dat een verbod al snel een onaanvaardbare (illegale) discriminatie is. Dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens er een andere en genuanceerdere visie op na houdt, dat lijkt het CGKR niet te storen. Wanneer men dan echter de soms uitgebreide rapporten van het centrum leest, dan vindt 156
Het CGKR is verantwoordelijk voor alle discriminatiegronden, behalve één, het man-vrouw criterium.
157
“Het Centrum neemt geen standpunt in over de grond van deze moeilijke debatten.”, jaarverslag 2008, p. 66.
158
Jozef De Witte, directeur van het CGKR in De Morgen, 26/06/09: "Er moet een besluit genomen worden waarvoor een grote meerderheid begrip kan opbrengen." Voor De Witte lijkt dat alvast geen verbod te zijn. "In de Belgische grondwet staat dat er vrijheid is om godsdienst te belijden in het privéleven én het openbaar leven. We hebben in 1831 geen uitzondering gemaakt voor de islam en ik zou er toch twee keer over nadenken voor we dat overboord gooien.". Stuitend daarbij is de keiharde miskenning van de uitspraken van het Hof v/d rechten v/d mens waarin gesteld wordt dat sharia onverzoenbaar is met de democratie. Alsof dat geen betekenis heeft voor al wie zich op de sharia beroept! Al even weinig overtuigend is dat de vrijheid van godsdienst op één lijn wordt gezet met één bepaalde vorm van de beleving ervan, een vorm die minoritair lijkt binnen de Europese islam! Wat ter discussie staat is niet de vrijheid van godsdienst, maar wel één specifieke, problematische uiting ervan. Dat zijn twee totaal verschillende zaken.
p. / 125 men ruime, expliciete informatie volgens de welke verboden perfect kunnen 159. Een studie van de vermeldingen van de term 'hoofddoek' op de webstek van het CGKR toont aan dat er reden tot zorgen is over het beleid van deze instelling:
Het Centrum geeft veel meer aandacht aan de argumenten pro vrije hoofddoek, dan een argumenten pro eventuele beperkingen. Lichtzinnige argumenten pro krijgen aandacht en worden bijgetreden, maar meerdere ernstige argumenten tegen worden genegeerd (zie ook verderop). Dit is een eerste element van partijdigheid. Een voorbeeld: het argument van de vrijheid van meningsuiting wel uitgebreid verdedigd wordt voor die moslima's die een hoofddoek wil dragen, maar niet voor diegene die er geen willen dragen. Voor die andersdenkende moslima's die er geen willen dragen maar die daarbij stoten op druk, dwang en geweld, biedt het CGKR geen enkele effectieve, daadwerkelijke verdediging. Het beweert wel deze te verdedigen, maar doet zo goed als niets concreets. Dan blijft het bij korte, nietszeggende nieuwjaarswensen, of bij een uitzonderlijke actie voor de galerij 160. Belangrijker: het CGKR maakt een amalgaan tussen de vele niet-problematische religieuze en politieke symbolen en de enkele wel-problematische symbolen. In het dossier 'veruiterlijkingen' van het CGKR161 worden de problematische op één hoop gegooid met de niet-problematische en worden adviezen gegeven die dan beide totaal verschillende soorten moeten dekken. Als miskenning van de problemen kan dat tellen! Geen enkele van de in dit onderzoek beschreven problemen van openbare orde die direct of indirect veroorzaakt worden door de hoofddoek krijgt énige daadwerkelijke aandacht van het centrum. Even zorgwekkend: het CGKR weigert mordicus de complexiteit van de hoofddoek te erkennen. Het blijft deze hardnekkig beschouwen als enkel een veruiterlijking, als een religieus symbool (en ondergeschikt daaraan ook als cultureel gebruik), maar niet als instrumenteel in segregatie, en in geweld tegen, en achterstelling van vrouwen, noch als politiek symbool.
De reden van dit amalgaam is onduidelijk. In het debat wordt al eens beweerd dat daardoor vermeden wordt om de moslims nodeloos te singulariseren. Het zou daarom noodzakelijk zou zijn om alle religieuze symbolen op identieke wijze te behandelen. Dit lijkt vanuit juridisch oogpunt nonsens: het recht laat gerust toe om de niet problematische veruiterlijkingen anders te behandelen een problematische! Het debat zou er wel bij varen om de niet-problematische symbolen uit de islam te verdedigen en ze te onderscheiden van de andere! Dit amalgaam heeft anderzijds wel een venijnig politiek effect: het zorgt voor een aanzienlijke verruiming van de groep personen en organisaties die zich tegen elk verbod op ‘alle’ veruiterlijkingen zal willen verzetten. Immers, quasi 'alle' gelovigen voelen zich nu aangesproken. We kunnen hier niet oordelen over de bedoelingen van het CGKR. Inhoudelijk houdt de eventuele argumentatie van dit amalgaam dus niet stand. Dikwijls verzwijgt het CGKR de problemen van openbare orde die samengaan met de hoofddoek -zoals druk en geweld tegen andersdenkende moslima's en misprijzen en agressie tegenover niet-gesluierde vrouwen op straat162! Laat staan dat de slachtoffers ervan op reële ondersteuning kunnen rekenen. En als deze problemen al vermeld worden, dan wordt er verderop, wanneer men een globaal beleid voorstelt of concrete adviezen geeft, geen rekening mee gehouden. Uiteraard wordt gesteld dat een school of een werk159
Zoals in de overzichtstabellen m.b.t. de situatie van leerkrachten in de publicatie 'Veruiterlijkingen van overtuiging-en. Stand van zaken en werkpistes', p. 26. 160
Zo stelde het centrum zich burgerlijke partij in een geval waarbij een niet-geslueirde moslima afgetuigd werd aan een bushalte omdat ze geen hoofddoek droeg. In zo'n flagrant en ostentaief geval treedt het Centrum dus wel op, maar een beleidslijn uitwerken voor de duizenden moslima's die druk en dwang ondervinden, dat zit er niet in. 161
http://veruiterlijkingen.diversiteit.be/.
162
Zie bijvoorbeeld op http://veruiterlijkingen.diversiteit.be/?action=faqcategorie&faqcategorie=37&parent=9.
gever mag optreden163,Maar daar lijkt het te stoppen (hoewel elders blijkt dat indrukken al eens kunnen bedriegen). Het CGKR gebruikt zelf intensief redelijk pietluttige argumenten tégen verboden: het zou al eens onvoldoende of niet expliciet voorzien in een schoolreglement, en als ze dat doen geven ze geen of onvoldoende pedagogische redenen – alsof er in een schoolreglement ook een uitgebreide bespreking van elk verbod zou gegeven moeten worden164). Voor andere verboden (zoals voor roken, spijbelen of geweld op school) moet geen omstandige rechtvaardiging gegeven worden in elk afzonderlijk schoolreglement. Waarom dan wel voor een eventueel verbod op de hoofddoek? Het CGKR doet ook aan stemmingmakerij: een organisatie die een neutraal imago nastreeft, krijgt direct aangewreven dat elk eventueel verbod verdacht is: “dit motief kan in feite een “dekmantel” zijn voor het verbergen van discriminatoire motieven” 165. Het CGKR schuwt ook bepaalde eerder demagogische argumenten niet: “De rechtbank stelde de afwezigheid van reacties vanwege het cliënteel vast, waaruit bleek dat de kledij en de houding van de bediende geen afbreuk deden aan de goede zeden noch dat ze storend waren.” 166, alsof de doorsnee klant of de andersdenkende moslima zich in dit klimaat, waaraan het CGKR één van de hoofdauteurs is, nog wel vrij voelt om een klacht te laten horen. Werkgevers en anderen die een eventueel verbod overwegen worden ook verder afgeschrikt “De werkgever moet er voor zorgen dat regelingen die op het eerste gezicht neutraal zijn, geen discriminatie teweegbrengen tegenover een bepaalde categorie van werknemers”, maar op het einde van de lange kruistocht van het CGKR krijgt de lezer de indruk dat er geen enkele mogelijkheid is om nog een verbod uit te vaardigen -wat zoals gezegd wel degelijk kan, zoals ook het Europees Hof voor de rechten van de mens voldoende aantoonde. Het recente instrument van het CGKR, het dossier 'veruiterlijkingen' lijkt veel van deze gebreken te bevestigen. Het gaat voluit voor dat nodeloos ruime amalgaam. Daardoor kiest het in het debat in zekere mate partij tégen alle mogelijke beperkingen. Deze eerder negatieve aspecten mogen niet doen vergeten dat het CGKR elders wel veel volledig correcte, en pertinente adviezen geeft, zoals haar voorkeur voor overleg, dialoog, communicatie, redelijkheid, proportionaliteit, ...167. Haar medewerkers bieden een gewaardeerde hulp aan talrijke slachtofefrs van (andere) discriminaties en aan personeels- en diversiteitsverantwoordelijken! Ook officiële documenten van andere officiële instanties -zoals het Eindverslag van de Commissie voor Interculturele Dialoog en de rapporten van de Koning Boudewijnstichting, bevestigen deze analyse: officiële instellingen gaan zwaar in de fout. Ook elders maakt het officiële diversiteitsbeleid een belabberde indruk. Alle specialisten zijn het erover eens dat werk, onderwijs en het algemene maatschappelijke klimaat drie cruciale domeinen zijn voor een geslaagd 163
Let daarbij op de toon, 'mag optreden', daar waar onze rechtsorde eerder voorschrijft dat in geval van gebleken dwang en agressie, de bedoelen overheden 'moeten' optreden. Dat is geen optie, maar een duidelijke verplichting: er moet proactief opgetreden worden ten bate van de persoonlijke veiligheid van burgers en de publieke orde! 164 http://veruiterlijkingen.diversiteit.be/?action=faqcategorie&faqcategorie=37&parent=9 . Soortgelijke pietluttige argumenten vinden we elders ook in argumentatie dat er binnen een instelling al wel, of niet, ordeverstroring doro militante hoofddoekdraagster of andere aanverwante problemen zouden voordoen. Dat zou dan een argument zijn om wel of niet verboden te mogen invoeren. Alsof er geen enkel voorzorgsprincipe meer zou gehanteerd mogen worden! 165
http://veruiterlijkingen.diversiteit.be/?action=faqcategorie&faqcategorie=21&parent=6
166
Nota 'imago van het bedrijf versus objectieve en redelijke rechtvaardiging', ook online beschikbaar op url: http://veruiterlijkingen.diversiteit.be/?action=onderdeel&onderdeel=24
167
Zoals het 'Voorstel/Aanbeveling Centrum' voor werkgevers op http://veruiterlijkingen.diversiteit.be/?action=faqcategorie&faqcategorie=21&parent=6.
p. / 125 diversiteitsbeleid. Voor de 'Rondetafels voor de interculturaliteit' slaagde de nationale minister van Werk er echter in om een verslagcomité samen te stellen met 21 leden, waaronder exact geen enkele met kennis van arbeid, personeelsbeleid of iets aanverwant! Andere instellingen lijken in dit debat evenwichtiger en genuanceerder. Ze geven meer aandacht aan de problemen. Anderzijds bieden ze evenmin concrete antwoorden op de zwaarste problemen van openbare orde. Desondanks lijkt het er sterk op dat de nodeloze en gemakkelijk vermijdbare uitschuivers (en met name de verregaande partijdigheden pro hoofddoekdragers en contra Vlamingen) schadelijk zijn voor zowel het imago en de werking van het CGKR , als voor de diversiteit zelf, en mogelijk ook voor de rechtszekerheid die onze democratische rechtsstaat moet bieden. Géén wonder dat zovele werkgevers en syndicale leiders 'neen dank u' zeggen aan het officiële diversiteitsdiscours 168. De officiële standpunten lijken namelijk dermate partijdig dat ze én duizenden mensen op het verkeerde been zetten, en twijfel zaaien over de werkelijke wettelijke regels! Het lijkt in alle opzichten schadelijk dat deze officiële instellingen (CGKR e.a.) een zo uitgesproken ideologische, dogmatische, partijdige en onverantwoorde positie inneemt.
5.6. Koran, sharia en de democratische orde 5.6.1. Koran en sharia als uitdagers Een door velen -moslims en vooral niet-moslims- gigantisch onderschat aspect is de centrale plaats van de koran in dit debat. Voor de meeste moslims is de koran de absolute basis van hun geloof, én daardoor ook van hun houding in dit debat. De Koran is voor hen letterlijk het woord van Allah. De Koran is dus perfect, onfeilbaar en ze mag dan ook absoluut nooit in twijfel getrokken worden. Zoiets is erger dan heiligschennis. Elk gebrek aan respect voor de Koran wordt zwaar bestraft. Voor de moslims zelf is dat doodstraf. En in bepaalde streng-islamitische landen zoals Pakisten wordt dat misdrijf dan ook dikwijls aan niet-moslims aangewreven. Dat komt die dan op zware problemen te staan. Mogen we de moslims onder de lezers hierbij nogmaals herinneren aan onze opdracht. We proberen om alle invalshoeken op deze vragen te overweging te nemen, maar het centrale uitgangspunt is zonder enige twijfel de seculiere, democratische rechtsorde en de universele mensenrechten zoals afgekondigd door de Verenigde Naties en bijgetreden door alle VN-lidstaten, op twee na. De absoluut centrale plaats van de Koran speelt ook hier een veel grotere rol dan zowat alle niet-moslims vermoeden. Zo vertelt Bassam Tibi een anekdote over misbegrepen intrerreligieuze dialoog: “de bisschop van Hildesheim wilde een oproep tot dialoog volgen en bezocht de imam in een moskee. De imam ontving de bisschop beleefd en overhandigde hem een exemplaar van het heilige boek van de islam. De bisschop aanvaardde de koran met dank en wilde de imam als tegengebaar de bijbel schenken. Maar de imam keek hem geschrokken aan en weigerde zelfs maar het boek aan te raken. Deze ontmoeting maakt op exemplarische wijze aanschouwelijk hoe fundamentele levensbeschouwelijke verschillen een wederzijdse verhouding in de weg staan. De bisschop is door de houding van de imam, die hij opvat als een grove belediging, geïrriteerd. Maar de imam heeft gehandeld overeenkomstig zijn geloof, dus hij heeft zich in zijn ogen voorbeeldig gedragen. Als een imam een bisschop een koran schenkt dan is dat voor hem een daad van Da'wa (oproep tot de islam), indachtig het koranvers: 'En zeg tegen de niet-ingewijden: Zullen jullie nu moslims worden?' (Soera Al-Imran, vers 20). De schenking van een bijbel is voor hem iets anders: dat komt overeen met een daad van christelijke missionering, die hij natuurlijk afwijst. De imam en de bisschop leven in verschillende werelden: de denkwijze van de bisschop is modern. Hij gaat uit van het religieuze pluralisme, waarin alle godsdiensten gelijkwaardig zijn en zo met elkaar in vrede kunnen leven. De imam is daarentegen in zijn denken en handelen nog pre-modern en pre-pluralistisch. Voor hem is het gebod van het koranvers absoluut: 'De religie bij God is 168
Zie ook onze discussienota 'Bananeschillen, vooroordelen en dogmas op pad naar diversiteit', online beschikbaar op http://akilian.wordpress.com/producten/discussienotas/
de islam.' (Al-Imran, vers 19).”. Niet-moslims stellen daarbij vast dat er grote meningsverschillen over de precieze betekenis van de korannieke en afgeleidde voorschriften -zoals vervat in de sharia- bestaan. Daarbij wijst een grondig onderzoek erop dat de dominante interpretatie van sharia en koran tegenstrijdig en niet verzoenbaar is met burgerlijke wetten en regels. Daarbij lijkt het er sterk op dat er relatief weinig islamieten bereid zijn om, consequent en expliciet voor de seculiere rechtsorde te kiezen. Slechts een minderheid lijkt duidelijk afstand te willen nemen van het ‘letterlijke korannieke geheel’169. Quasi alle moslims -zowel de (aarts)conservatieve en al diegenen die een letterlijke lezing van de koran voorstaan als ook zeer vele andere moslims - lijken deze tegenstrijdigheden niet te kennen. De sharia schrijft zo, in quasi alle courante interpretaties een niet-geringe segregatie van moslims en vooral moslima's en niet-moslims voor. Dat moet vooral het expliciete gewenste gedrag van de moslima's ondersteunen en waarborgen. Een moslima mag, in de 'orthodoxe' interpretaties immers niet te nauw omgaan met alle mannelijke niet-familieleden en nog minder met niet-moslims. Ze mag zeker geen vriendschap met al die mannen afsluiten. De (jonge) moslima mag namelijk zeker niet in de verleiding komen te kiezen voor een niet-moslim, en nog minder hem te huwen. Het gevolgd van dat streven is echter een impliciete, maar bijzonder verregaande segregatie! Dat heeft echter verregaande gevolgen wanneer we dat toetsen aan de gangbare wetten. Laat nu net dat bepleiten of nastreven van verregaande segregatie expliciet verboden zijn in de meeste democratische landen. De Belgische wet beschouwt dat zelfs als georganiseerd racisme 170. Natuurlijk kan men beweren dat daarbij geen expliciete segregatie bepleit wordt. Dat klopt, maar het is een gevaarlijke en doorzichtige afleiding. Wat de (aarts)conservatieve stromingen binnen de islam beogen is overduidelijk, in woord en daad, een verregaande afscheiding van vooral moslima's van de rest van de samenleving. Er zit dus wel degelijk iets diep mis met die interpretaties. Dat mag ons -we kunnen het niet genoeg herhalen- tegelijk niet doen vergeten dat véle miljoenen moslims deze (dominante) interpretaties totaal niet volgen. Die segregatie-gerichte interpretaties kunnen daarom niet dienen om alle moslims, noch alle interpretaties en lezingen van koran en sharia als racistisch te beoordelen.
5.6.2. Betwisting van de primauteit van de seculiere wet Zoals eerder al vermeld is het voor vele moslim het onmogelijk, of minstens bijzonder moeilijk, om de voorrang van de burgerlijke wet op de religieuze regels te erkennen. Zij willen net het omgekeerde daarvan! Zo wil in het VK 30 à 60% van de moslims een expliciete voorrang van sharia op burgerlijk recht 171! Ook vele militante moslims172 en vooraanstaande religieuze leiders173 eisen een formele, officiële erkenning van de sharia. Deze interpreteren ze dan op een redelijk strikte wijze ('strikt' naar wat niet-moslims gewoon zijn). Dat komt dus neer op een minstens impliciete vraag om de sharia voorrang te mogen geven. 169
Volgens onderzoeken lijkt 20 à 60% zwaar te twijfelen, of de seculiere democratische rechtsorde resoluut af te wijzen. Anderzijds vinden we steeds meer van deze moslim die wel resoluut voor de democratie kiezen. Denk aan Mohamed Arkoun, Afshin Elian, Irshad Manji, Soheib Bencheikh, Abdennour Bidar, Selahhatin Koçak, Abdul Shattour, ... 170
Artikel 22 van de antiracisme definieert 'georganiseerd racisme' als “behoren tot een groep of vereniging die kennelijk en herhaaldelijk discriminatie of segregatie verkondigt”. Die segregatie is iets wat de (aarts)conservatieve moslims duidelijk, zij het in wisselende mate, nastreven. Zij weigeren bijvoorbeeld dat een moslima mag trouwen met een niet-moslim. Daarvoor durven ze zware sociale druk, geweld en zelfs moord inzetten. Een scherper voorbeeld van segregatie is nauwelijks te geven. 171
Agfaande op opiniepeilingen uitgevoerd door MORI en GfK i.s.m. The Guardian en de Muslim Council of Britain. In Denemarken zou het daarentegen slechts over 18% gaan. 172
Zoals Izz ad-Din Ruhulessin in een opiniebijdrage 'Loop naar de hel met de integratie' in de nederlands Volkskrant. Hij vraagt 'een officiële, juridische bekrachtiging van het islamitisch familie- en erfrecht '. 173
Zie ook de standpunten van de meeste theologen van de European Council for Fatwa and Research.
p. / 125 Hierbij mogen we de grote verschillen tussen de strekkingen in de islam evenwel niet veronachtzamen. Zo schrijven Nederlandse onderzoekers dat 'apolitieke' stromingen binnen het salafisme ondanks deze voorrang voor de sharia ze ook de Nederlandse wet willen gehoorzamen: “Ze laten islamitische richtlijnen en geloofsregels boven de wetgeving van een land gaan. Uiteindelijk beschouwen ze de islam als verhevener dan de grondwet of de democratische principes. Nochtans is de gelovige verplicht de Nederlandse wet te volgen, tenzij dit ongehoorzaamheid aan Allah inhoudt, stellen ze.” 174. Salafisten beschouwen de invoering van de sharia als onhaalbaar. Ze leggen zich meestal neer bij de voorrang van de seculiere democratie. De (nog) meer conservatieve stromingen zoals de Wahhabieten 175, wijzen dat pragmatisme echter af. Voor hen is dat verfoeilijk omdat ze de invoerring en de voorrang van de sharia terzijde laat. Daarmee zitten we dus op de kern van het doctrinaire conflict. Het hoofddoekdebat is daarvan slechts één praktisch gevolg. Het lijkt tegelijk wel de zichtbare voorhoede van ergere praktijken zoals gedwongen huwelijken en een globaal wereldbeeld dat de gelijkheid van alle mensen radicaal afwijst. De islam neemt in deze een unieke positie in. Alle andere hier erkende religies zijn immers wel akkoord met die strikte voorrang van burgerlijke wet op religieuze wet. Gezien een belangrijk deel van de moslims, én ook voor sommige concrete dossiers hun vertegenwoordigers zoals de Moslimexecutive die voorrang willen negeren, staat dus ook, indirect, de gelijkheid van alle erkende religies ter discussie. Militante moslim (de zgn. ‘islamisten’ met 's' voor de 't') willen dus een feitelijk recht, namelijk voorrang voor de religieuze norm op de burgerlijke norm, dat geen enkele andere religie vraagt176. Wij menen daarentegen dat, in tegenstelling daarmee en in overeenstemming met de hoogste rechtsspraak terzake, de moslim exact dezelfde regels (met vrijheden en beperkingen) moeten erkennen als alle andere gelovigen. Voor ons stellen die 'islamistische stromingen' zich dus buiten de wet!
5.6.3. Gevolgen van een consequente voorrrang voor koran en sharia Een bijkomende factor is dat de problematische aard van de bron voor al wie zich op de koran beroept. Zoals eerder al in detail beschreven bevatten koran, de overleveringen en de sharia meerdere expliciete voorschriften die in een democratie volstrekt onaanvaardbaar zijn. Het Europese Hof van de Rechten van de Mens veroordeelde de sharia daarom ook als niet verzoenbaar met de democratische rechtsorde 177! Mede daarom kan ‘de koran’ geen gezag genieten in een debat in een seculiere, democratische rechtsorde. Dit komt voor de gelovige moslim misschien extreem over. Maar we moeten hen uitnodigen om rustig en grondig na te denken over de redenen daarvan. De aangehaalde redenen zijn immers, hoezeer ze in essentie énkel gelden voor de literalistische lezingen van de koran en voor de (aarts)conservatieve, maar wereldwijde wel 174
Roex, Ineke, van Stiphout, Sjef en Tillie, Jean, 'Salafisme in Nederland. Aard, omvang en dreiging', p. 94.
175
De termen 'salafist' en 'wahhabiet' worden dikwijls door elkaar gebruikt. Deze stromingen lijken nauw verwant. In het kader van de vragen rond de vreedzame samenleving tussen moslims en niet-moslims zijn de verschillen tussen die twee stromingen volstrekt verwaarloosbaar. Zie ook E. Platti: “Deze (...)ideologieën hebben tegenwoordig twee namen: soennitisch saoedisch wahhabisme en salafisme; ze zijn trouwens moeilijk uit elkaar te halen.” 176
De uniciteit van die vraag naar een uitzonderingsregime t.a.v. de universele mensenrechten wordt ook onderlijnd doordat de moslims, als enige grote wereldreligie, het nodig vonden om een fundamenteel andere afwijkende kijk op mensenrechten uit te werken en door alle islamitische staten te laten ondertekenen (de Cairo Declaration of Human Rights in Islam), en uit het feit dat de twee enige staten die bij hun toetreding tot de VN vroegen (en verkregen) dat ze de universele mensenrechten niet integraal moesten erkennen islamtische staten zijn. De essentiële tegenstelling stelt dus ook niet de islamitische wereld tegenover het westen, maar wel (de dominante conservatieve stromingen in) de islamitische wereld tegenover de rest van de wereld. 177
Cfr. uitspraken van 13 febr. 2003, “The Court concurs (…) that sharia is incompatible with the fundamental principles of democracy” en op 29 juni 2004: “les dispositions de la charia concernant, entre autres, le droit pénal, les supplices en tant que sanctions pénales et le statut des femmes ne seraient aucunement compatibles avec le principe de laïcité et la Convention [de sauvegarde des Droits de l’Homme et des Libertés fondamentales]”.).
dominante interpretaties van de sharia, wel bijzonder ernstig. De koran is dus voor elke democraat een lastig en moeilijk aanvaardbaar argument. Ze bevat, zeker in een letterlijke lezing, teveel onaanvaardbare bepalingen. De koran kan daarom ook wel een individuele (en deels collectieve) inspiratiebron zijn, maar geen argument in het maatschappelijke, of politieke debat. met andere woroden, net zoals de Bijbel en alle andere 'heilige boeken' van de diverse religies hoort de koran door een rechtsstaat volkomen te worden geïgnoreerd. Wat telt én groot respect zijn de concrete meningen van alle burgers die de seculiere wet erkennen. De mening van een gelovige moslim over deze of gene vraag kan dus perfect respectabel zijn. Een aandachtige niet-moslim zal daarenboven ook moeten vaststellen dat de koran in vele controversiële bepalingen ook intern tegenstrijdig is. Zo bevat de koran zowel expliciet vredelievend verzen als tegelijk ook oorlogszuchtige verzen. Dat vormt een bijkomende reden waarom een direct beroep op de koran in een publiek debat nauwelijks bruikbaar is, en waarom het zelfs eerder wantrouwen opwekt. Immers, diegene die zich expliciet beroept op de koran (of op de sharia), zal die in het diepste van zijn hart ook niet die verzen (of lezingen ervan) en regels uit de koran (en sharia) willen kunnen volgen die hier absoluut niet kunnen? Zal die in werkelijkheid niet streven naar onderwerping van alle niet-moslims? ... De diepgelovige moslim die ook niet-moslims ten volle respecteert kan zich blijkbaar niet inbeelden welke de consequenties zijn van de 'andere' en zwaar-problematische interpretaties van koran en sharia. kortom, de koran mag individuele moslim inspireren, maar enkel zolang deze de voorrang van de burgerlijke norm integraal erkennen. We vrezen daarbij dat, zolang de betrokken islami(s)tische stromingen deze voorrang van burgerlijke wet op religieuze wet en de bijhorende scheiding van kerk en staat niet erkennen, en zolang de meer seculiere moslim geen expliciete afstand doen van die traditionalistische, conservatieve stromingen, dit debat, geen stabiele, vreedzame oplossing zal kunnen vinden.
5.7. Hoofddoek verschilt van alle andere symbolen Uit de hier besproken argumenten pro en contra, en uit de gemaakte overwegingen blijkt ook dat niet 'de religieuze symbolen' een probleem vormen 178, maar wel dit éne specifieke symbool, zijnde de islamitische hoofddoek. Het islamitische handje van Fatima, een kruisbeeld of een davidster die alle aan een hanger gedragen worden of op een speldje, vormen geen probleem. Niemand wordt gedwongen die te dragen. En niemand wordt op straat misprezen of beledigt om het ontbreken ervan. Niemand wordt vermoord om een religieus symbool aan een halskettinkje. Maar wel om een hoofddoek. En daarmee is het verschil duidelijk en vlijmscherp. Elk ernstig en eerlijk beleid moet rekening houden met die singulariteit van de islamitische hoofddoek (en alle soortgelijke vestimentaire varianten zoals gezichtssluiers en dergelijke). Dat betekent dat eventuele verboden zich lang niet moeten uitstrekken tot 'alle religieuze symbolen', maar dat die zich best beperken tot enkel die symbolen waarmee teveel problemen samenhangen. Door zo'n selectief verbod behouden moslims (net zoals aanhangers van andere religies) volop ruimte voor hun religieuze beleving en identificatie e beperken we stigmatisatie e vervreemding maximaal. Dit onderzoek suggereert voorts dat er geen enkele reden zou zijn om de erkenning van de islam als erkende religie in te trekken. Er werden weliswaar bepaalde redelijk grootschalige problemen binnen bepaalde delen van de islamitische gemeenschap en binnen bepaalde doctrinaire stromingen daarin aangekaart, maar tegelijk blijkt ook dat er andere stromingen bestaan die in geen enkele mate niet zouden voldoen aan de erkennings178
En net zo goed is ook 'religie' niet het probleem, maar wel bepaalde vermeende religieuze uitingen. Dit misverstand blijkt echter wijdverspreid in dit debat. Zo stelden 2OopenVLD'ers recent nog: “Tot slot verzetten wij ons tegen de opvatting dat religie en integratie niet hand in hand kunnen gaan.”, in 'Is de hoofddoek de hoofdzaak? ', in De Standaard, 29/06/2009,
p. / 125 criteria (van religies), of die de universele mensenrechten afwijzen. Een genuanceerd beleid is dan ook aangewezen, mét daarbij een overtuigend aantal 'vertrouwenwekkende' maatregelen die het noodzakelijke onderscheid duidelijk maken. Een praktische complicatie is de reikwijdte van een eventueel verbod. Enerzijds kan men het zo selectief mogelijk willen maken, om daarmee enkel de 'problematische' symbolen te treffen, maar niet alle andere religieuze symbolen. Daarmee wordt dan de religieuze beleving van de religies zo min mogelijk belemmerd. Anderzijds pleiten velen (waar onder zowel de rabiate atheïsten als de radicale moslims) voor een zo ruim mogelijke definitie: 'alle religieuze symbolen'. De atheïsten willen religie overal zoveel mogelijk buiten werken, terwijl dat voor de militante moslims zou leiden tot een veel ruimer verzet tegen deze maatregel onder alle religies. Kortom, maakt het zo problematisch mogelijk en de kans op een verbod wordt des te kleiner. Het lijkt een verrottingsstrategie waarin de echte religieuze beleving blijkbaar minder belang zou krijgen.
5.8. Leiden verboden niet tot segregatie? Talrijke voorstanders van vrije sluierdracht stellen dat eventuele verboden zullen leiden tot oprichting van aparte scholen voor moslims179,, verdere segregatie dus, en tot radicalisering. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn, dus, zo stellen zij, beter geen verboden. Deze redenering heeft iets bedreigend: 'geef nu toe (en neem dus geen maatregelen tegen het geweld en de druk die uitgaat van de radicale groepen en die de hoofddoek aan alle moslima’s willen mogen opleggen) of het zal nog erger worden'. Een concreet voorbeeld van die mogelijke segregatie is de oprichting door moslims van aparte scholen voor moslim. De recente crisis in het Antwerpse zou dat in een stroomversnelling brengen. Diegenen die waarschuwen tegen zo'n aparte scholen, zijn dan echter wel dezelfde personen als diegenen die ze hetzij willen oprichten, hetzij onvermijdelijk achten wanneer verboden in onderwijs zouden veralgemeend worden naar alle scholen en/of alle netten. Deze standpunten zijn niet weinig paradoxaal. Nader onderzoek van de discussie hier rond levert echter enkele verrassende vaststellingen op. De meest conservatieve stromingen hebben een duidelijke voorkeur voor aparte scholen. Hun beweerde bijval voor pluralisme lijkt zuiver bedrog. Ook de door hen dikwijls gemaakte vergelijking met christelijke en andere vrije scholen loopt mank. De inrichtende machten van die scholengroepen hebben namelijk geen fundamenteel probleem met de universele mensenrechten, noch voor de officiële Vlaamse eindtermen. Dat lijkt voor moslimscholen echter nog niet lang niet zo evident: Ervaringen met moslimscholen in Nederland en Groot-Brittannië suggereren dat de leerlingen er dikwijls opgevoed worden in een vijandige houding tegenover niet-moslims en democratische overheden180. De ervaringen met de nog jonge Turkse moslimschool Lucerna (met nu al meer dan 1000 leerlingen en 4 vestigingen) zijn nog te recent voor besluiten. Er zijn wel aanwijzingen dat de internationale organisatie achter deze school (de Fettulah Gülen-beweging) er opvattingen op na houdt die strijdig zijn met de wetten voor vrije scholen (creationisme, integraal kunnen volgen van de sharia, ...). Tegelijk zijn er ook positieve rapporten over deze scholen. Het beeld is dus nog te jong. Het gedachtegoed van die personen en groepen die aansturen op oprichting van moslimscholen (vooral vanuit de Marokkaans-Belgische gemeenschap) is daarenboven eerder een zware negatieve indicatie. De personen en 179 180
Cfr. De standpunten van onder meer Ali Salmi, Kifkif, Veli Yuksel, Naima Lanjiri en Hilal Yalcin. Over een erkende islamitische school in Nederland 'As Siddieq sluit andere culturen uit', Het Parool, 15/08/09, url:
http://www.parool.nl/parool/nl/4/AMSTERDAM/ cle/detail/258842/2009/08/15/As-Siddieq-sluit-andere-culturen-uit.dhtml
arti-
organisaties in deze stroming lieten zich tijdens de cartoon-crisis kennen als rabiate tegenstanders van de vrije meningsuiting en voorstanders van een strikte voorrang van religieuze rechten 181 op de vrijheid van meningsuiting182. De relatief bekende imam Nordin Taouil staat geboekt als een salafistische fundamentalist, een man die naar niet-moslims voordoet of hij democraat is en de wet respecteert, maar die naar moslims een zuivere, letterlijke interpretatie van de Koran en de sharia voorstaat. Zijn visie op de rechten van de vrouw werd recent in een stiekeme opname ontluisterd: die visie is zonder meer reactionair. Kortom, het is nog niet zo evident dat de groepen die nu extra moslimscholen vragen, wel voldoen (en belangrijker: willen voldoen) aan alle wettelijke vereisten om dat te mogen doen! De discussie over aparte scholen voor moslims toont echter wel duidelijk aan dat er een belangrijke afzondering en niet-inburgering bestaat. Een deel van de moslims verkiest blijkbaar -wanneer ze vaststellen dat niet élk aspect van hun cultuur hier aanvaard wordt- een soort getto waarin ze dan hun (aarts)conservatieve beleving van de islam en van de culturele gebruiken van hun land van afkomst verder kunnen beleven en uitbouwen. De militanten onder hen eisen dan ruime subsidies om die gesegregeerde scholen met hun afwijkede regels te mogen financieren. Andere toenemende vormen van segregatie zijn het opduiken van shariarechtbanken in West-Europa en de trend naar meer informele religieuze huwelijken (waarbij er meestal geen enkele burgerlijke verbintenis gesloten wordt, noch een huwelijk, noch een samenlevingscontract, wat de rechten van de vrouw in zo'n situatie nogal stevig verzwakt). Sharia-rechtbanken zijn hoogst problematisch omdat die steunen op een normenstelsel waarin méérdere fundamentele rechten en vrijheden niet erkend worden -al even negatief voor de vrouw - en, in mindere mate, omdat ze in een geheim en parallel circuit werken, en omdat hun uitspraken niet zelden met druk en geweld afgedwongen worden. Problematisch is daarenboven ook dat sommige voorstanders van shariarechtbanken hun uitspraken willen opleggen aan moslims die daar niet mee akkoord gaan. De beweerde vrijwilligheid die de voorstanders voorwenden is dus nog niet zo evident. Shariarechtbanken kunnen omwille van die fundamentele verschillen niet beschouwd worden als arbitrageregelingen of geschillencommissies. Onder deze laatste horen zowel interne 'rechters' van sport- en beroepsorganisaties, als kerkelijke en rabbijnse rechtbanken. Al deze instanties erkennen echter de integraliteit van de EVRM. Zoals eerder al toegelicht geldt dat niet voor de shariarechtbanken. Daarom kunnen en mogen ze in onze rechtsorde nooit een erkenning als 'arbitrage' krijgen De belangrijkste krachten die bijdragen tot die blijkbaar groeiende en grotendeels zelfgekozen afzondering 183 (of segregatie) lijken dus de grote cultuurverschillen tussen de culturen van landen van herkomst (voor diegenen die eraan vasthouden, wat slechts een deel van de minderheden omvat) én het feit dat een deel van die gebruiken, regels en praktijken niet verzoenbaar zijn met de seculiere, democratische rechtsorde. Deze orde is de gemeenschappelijke basis van de nu al grote aantallen, onderling verschillende autochtone en allochtone (sub)culturen in onze samenleving. Het moet hierbij herhaald worden dat deze (groeiende?) segregatie slechts delen van de moslimgemeenschap betreft. Duizenden andere moslims kiezen en kozen wel voor integratie en inburgering. Hun (sub)culturen behouden daarbij in meer of mindere mate verschillen met wat men kan beschouwen als de allochtone culturen, maar deze verschillen zijn nergens problematisch ten opzichte van de universele mensenrechten, noch de democratie. 181
Voor deze hardliners zijn religieuze rechten zogenaamd OK, maar dan wel (voor de overgrote meerderheid van de moslims die er zich over uitspreken) uitgezonderd het recht voor moslims om de islam te mogen verlaten! 182
Die lui steunen voorstellen waarbij 'beledigingen' van religies strafbaar gesteld worden. De voorstellen zijn daarbij echter zo ruim dat elke ernstige kritiek van bepaalde religies of van religieuze praktijken zwaar bemoeilijk wordt. 183
De zelfgekozen aard van dat culturele isolement -"eigen godsdienst eerst, zelfs tegen de leerplicht in" zoals een gesluierde moslim-leerlingen in Antwerpen het op TV formuleerde- wordt nog miskend..
p. / 125
5.9. De georganiseerde radicalisering en de hoofddoek 5.9.1. Welke radicalisering en wie leidt ze? Ons onderzoek suggereert dat een uitgesproken conservatieve stroming in de islamitische gemeenschappen in de Europese Unie doelbewust radicaliseert en de radicale doctrine verder uitwerkt, ze probeert te verspreiden én deze ook impliciet erkend te krijgen! Groepen die radicaliseren zijn onder meer bepaalde salafistische groepen. Deze worden dikwijls gesteund vanuit Saoudi-Arabië. Hun leiders en voorgangers worden er opgelmeid, en ze krijgen er financiële steun. Die radicalisering wordt ook gedragen en aangestuurd door onder meer de European Council for Fatwa and Research (ECFR, onder leiding van Yusuf Al-Qaradawi, één van de meest bekende islamitische theologen in het Midden-Oosten en Europa184) en de Federation of Islamic Organisations in Europe (FIOE) een koepel die beweert zo'n 400 Europese organisaties van moslims te vertegenwoordigen 185. ECFR en FIOE zouden volgens gelijkluidende berichten gefinancierd worden vanuit Saoedi-Arabië en enkele andere Golfstaten. Doctrinair leunen ze sterk aan bij het Moslim Broederschap 186. Ze propageren het salafisme. Men kan deze ook als islamisten omschrijven. In wat hierna volgt noemen we deze groepen ook 'de doctrinairen'. In hoeverre de Turkse strekking onder controle van de Diyanet, het Turkse staatsdirectoraat voor religieuze zaken, ook in deze stroming zit is nog onduidelijk. Doctrinair leunt deze, en ook bepaalde andere Turkse stromingen zoals de Fettulah-Gülenbeweging en vooral Mille Görus, er wel redelijk sterk bij aan. Anderzijds heeft de Diyanet recent een werkgroep opgericht voor ‘herinterpretatie’ van de koran en de religieuze voorschriften. Dat suggereert minstens een besef dat er een kloof is tussen de (dominante) huidige interpretaties en de democratische rechtsorde op basis van de universele mensenrechten. Dat laatste doet sommigen besluiten dat de Diyanet een democratische islam promoot 187. De objectieve feiten suggereren echter een genuanceerder, voorzichtiger besluit. De Diyanet houdt immers al decennia vast een aan strakke bevoordeling van één stroming binnen de islam (de sunni islam) boven alle andere stromingen in de islam (sjiitische, alevi, ...) én aan een behoorlijk verregaande en harde discriminatie van alle niet-islamitische religies (zoals de christenen). Wat de Diyanet doet is dus vergelijkbaar met een land waarin enkel de dominante ethnische groep stemrecht zou hebben, maar de andere niet, of waar enkel de grootste politieke partij aan verkiezingen mag deelnemen. Zoiets zou ik echter niet 'democratisch' durven noemen.
5.9.2. De radicale ideologie Deze stromingen kenmerken zich door een doelbewust mijden van duidelijke teksten, maar tegelijk het uitwerken van een uitgekiende misleiding. Die steunt op 'modernistisch bedoelde en democratisch ogende' teksten zoals het 'Muslims of Europe Charter', de vele boeken, artikels en toespraken van Tariq Ramadan 188 en de 184
Anekdote: de persoon die mij een zestal jaren geleden aanraadde om Qaradawi's geschriften grondig te bestuderen is een universitair geschoolde en steevast in elegant kostuum geklede bestuurslid van één van de militante verenigingen van jonge moslims en hun medestanders. Hij stelt zich op als een democratisch gezinde gelovige. Ik had hem gevraagd wie hij als 'hoogste theologische autoriteit' beschouwde, toen de problemen in het samenleven van moslims en anderen aan bod kwamen. 185
Maar waarvan er op internet geen enkel spoor te vinden is van deze leden, noch van de bestuursleden ervan, zelfs niet van voornaamste ervan. Die FIOE lijkt daardoor een organisatie die niet wil uitkomen voor wat en voor wie ze werkelijk staat. Een schimmig verhaal dus. 186
Al-qaradawi zou trouwens volgens bepaalde berichten de leiding aangeboden gekregen hebben van het Moslim broederschap. 187 188
Vroom, p. 33: “Diyanet stimulates a democratic Islam.”.
Tariq Ramadan staat, niet verwonderlijk, op de bovenste plank bij Qaradawi: deze noemt T. Ramadan de beste hoop voor de islam in Europa. Ramadan is op zijn beurt de kleinzoon van de stichter van het Moslim Broederschap.
fatwa's van Qaradawi en zijn collega's in de ECFR. De centrale boodschap is complex, maar consistent. Naar de moslims toe pleit die boodschap voor een strikt respect voor de koran, te lezen in een interpretatie die we enkel als aartsconservatief kunnen beschouwen. Naar de niet-moslims wil men een uitgesproken 'democratisch' beeld ophangen. Men wil daardoor ten volle als 'democraten' erkend worden. Daarop volgt dan een streven naar publieke erkenning én subsidiëring. Deze boodschap wordt inderdaad op een verschillende wijze gebracht al naargelang ze voor een vooral westers, dan wel voor een islamitisch publiek bedoeld is. Voor beide doelgroepen geldt:
Ze stellen zich voor als democratisch gezinde, moderne moslims die een vreedzaam samenleven van moslims en anderen nastreven en volwaardig deel willen zijn van de pluralistische samenleving. Ze moedigen de moslims in Europa aan om hun religieuze verplichtingen (zoals bepaald in de sharia) zorgvuldig te respecteren en om zich voluit in te zetten in het professionele én politieke leven. Ze dringen erop aan dat moslims de sharia systematisch moeten gehoorzamen en dat ze dat in de democratische westerse staten ook moeten mogen. Ze stellen dat de sharia best verzoenbaar is met de democratische rechtsorde 189. Ze stellen voorts dat de Europese moslims de volledige wetgeving en de uitspraken van de burgerlijke rechters respecteren. De veroordeling van de sharia door de Europees Hof voor de Rechten van de Mens beweren ze niet te kennen, of, in een minder voorkomende geval, doen ze deze af als vergissingen en niet-representatieve uitspraken over particuliere problemen. De keuze om een hoofddoek te dragen zou enkel een persoonlijke, vrije keuze zijn. De islam zou wel een voorkeur uitspreken voor, maar elke moslima zou wel zelf moeten mogen kiezen. Wat de moslims aan de (niet-islamitische) staten vragen in onderwijs, familierecht, ... dat zouden enkel hetzelfde zijn als datgene wat de andere erkende religies nu al genieten. Ze zouden hierbij het wettelijke kader van de democratische rechtsorde integraal respecteren. De boodschap van de koran wordt als een heilsleer voorgesteld, een directe en unieke bijdrage tot een rechtvaardigere en socialere samenleving. Mannen en vrouwen zijn gelijk voor Allah. De moslims in Europa moeten ophouden culturele gebruiken te verwarren met religieuze praktijken, en hun culturen van afkomst inruilen voor een mondialer of Europeser moslim-zijn. Dat zal de moslimgemeenschap in Europa moderniseren.
Naar het islamitische publiek wordt deze boodschap echter vrij ingrijpend 'toegelicht'. Daarbij merken we, in wisselende mate van intensiteit en volleidgheid, de volgende boodschappen vanwege de 'doctrinairen' Bij elk conflict tussen sharia en de wetten van de Europese staten, moet de gelovige voorrang geven aan de sharia. Hij zou dat ook moeten mogen doen gezien de islam in alle EU-lidstaten erkend is. Inzake hoofddoek is er slechts één aanvaardbare keuze. Moslima's die geen hoofddoek dragen zitten op het slechts pad en moeten met alle beschikbare middelen overtuigd worden. De pluralistische samenleving is OK, maar dat mag dan wel niet te ver gaan: nauwe persoonlijke contacten met andersgelovigen worden ten stelligste afgeraden, tenzij er kans op bekering in zit. Helemaal uit den boze zijn huwelijken tussen een moslima en een niet-moslim(man). Het respect voor de burgerlijke wet moet ook al genuanceerd worden: sharia-rechtbanken moeten in alle EU-landen opgericht worden om toe te zien op de naleving van de sharia door de moslims190. Deze aparte instellingen moeten ook kunnen beslissen over onderlinge disputen, echtscheidingen, erfenissen, .... Het burgerlijk recht en de publieke overheden zouden die uitspraken dan moeten erkennen en 189
Over het 'seculiere' verschillen de opinies binnen deze stromingen enigszins: Tariq Ramadan beweert staalhard dat er geen conflict is tussen de sharia en de seculiere, democratische rechtsorde, terwijl Qaradawi in enkele fatwa's de democratische rechtsorde nu eens afwijst, maar op andere momenten letterlijk beweert wel een democraat te zijn.. 190
Omwille van de controversiële reputatie van deze instanties niet zo dikwijls expliciet gevraagd.
p. / 125
zelfs afdwingen. De bijval voor de democratie en de daarmee inherent samenhangende voorrang van de seculiere wet op religieuze regels (secularisme) moet eveneens genuanceerd worden. Zo stelt Al-Qaradawi 191 : “Secularism may be accepted in a Christian society but it can never enjoy a general acceptance in an Islamic society. The New Testament itself divides life into two parts: one for God, or religion, the other for Caesar, or the state: "Render unto Caesar things which belong to Caesar, and render unto God things which belong to God" (Matthew 22:21). As such, a Christian could accept secularism without any qualms of conscience. (...) Since Islam is a comprehensive system of `Ibadah (worship) and Shari`ah (legislation), the acceptance of secularism means abandonment of Shari`ah, a denial of the Divine guidance and a rejection of Allah’s injunctions. (…) The acceptance of a legislation formulated by humans means a preference of the humans’ limited knowledge to the Divine guidance: “Say! Do you know better than Allah?” (Al-Baqarah: 140). For this reason, the call for secularism among Muslims is atheism and a rejection of Islam. Its acceptance as a basis for rule in place of Shari`ah is a downright apostasy.” (het verlaten van de islam is dus in principe, volgens de regels van de sharia, strafbaar met steniging; onze onderlijning). Over de boodschap van de koran192: Vanuit de eigen autonomie (van de beoogde afgeschermde eigen islamitische gemeenschap met eigen gesubsidieerde eigen instellingen) moeten moslims binnen de samenleving samenwerkingspartners zoeken om die samenleving 'rechtvaardiger en socialer'. Dat laatste betekent dan echter voor de doctrinairen wel enkel en alleen ze 'islamitischer' te maken. De gelijkheid van mannen en vrouwen moet geïnterpreteerd worden volgens de sharia: de man is en blijft dus het hoofd van het gezin en de vrouw is aan hem onderdanigheid verschuldigd. In het familierecht, het erfrecht, het huwelijksrecht en het strafrecht telt zij maar voor de helft. Volgens de doctrinairen mag er dus door de mens niet getornd worden aan het volgens hen door Allah voorziene verschil tussen Man en Vrouw193. De vrouw is “een natuurlijke aanvulling” 194 (op de man) en dus niet diens gelijke.
Vanuit deze optiek is het evident dat een moslim man wel mag trouwen met een niet-moslima, maar dat een moslima niet mag trouwen met een niet-moslim, tenzij deze laatste zich bekeerd. Dat laatste gebeurt dan ook vrij veel. In het omgekeerde geval wordt sowieso veronderstelt dat de niet-islamitische vrouw gedwee de religieuze keuze van haar islamitische man zal volgen. En sowieso is dat minder belangrijk gezien de rol van de vrouw en haar positie in het islamitische normenstelsel sterk beperkt en ondergeschikt is. Door de culturen van afkomst en de nationale loyauteiten in te ruilen voor een mondialer of Europeser moslim-zijn, zal de moslimgemeenschap in Europa zich kunnen moderniseren én veel sterker staan om Europa te islamiseren. Yusuf Al-Qaradawi, die zou door de theologische raad van onze lokale Belgische Moslimexecutieve beschouwd worden als de hoogste religieuze autoriteit! Zijn vermelding van de gekende beeld over Caesar en God suggereert dat hij goed weet wat de scheiding van kerk en staat betekent, maar hij dat afwijst. Dat scherpe onderscheid in de boodschap al naargelang het publiek vinden we zelfs terug in redelijk officiële verklaringen. Zo verschillen volgens meerdere bronnen de Engels en de Arabische versie van de Universal Islamic Declaration of Human Rights (UIDHR) nogal drastisch 195. 191
Al-Qaradawi, Yusuf, ' How Islam Views Secularism', fatwa, 22/06/2002.
192
Vrij naar Peter louter 'Het schokkende plan van Tariq Ramadan', in de Volkskrant, 1/08/07.
193
Vrij naar Peter Louter, 'Tariq Ramadan en de positie van de vrouw in de islam.', in de Volkskrant, 25/02/2008.
194
Tariq Ramadan, in 'Westerse Moslims en de toekomst van de Islam', p. 189.
195
Zo stelt de Engelse versie van de UIDHR (art. 3.a) dat: “all persons are equal before the Law and are entitled to equal opportunities and protection of the Law.”, maar in de Arabische versie wordt er niet meer over 'the law' gesproken, maar over de sharia. De rechten van de mensen zijn voor hen dus 'zoals bepaald door de sharia'. De sharia is echter, over alle
Wie die veroordelingen van de sharia (door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens) ook goed kent is Tariq Ramadan. Toen ik hem ooit vroeg hoe hij die veroordelingen interpreteerde, wist hij me initieel goed te misleiden. Hij gaf een begeesterend antwoord dat er niet één sharia bestaat, maar dat de sharia een allesomvattende set leefregels is, en dat elke gelovige zijn eigen, persoonlijke set leefregels kiest en dat zijn sharia wel verzoenbaar is met de universele mensenrechten! Het klonk wondermooi, maar later realiseerde ik me zijn fundamentele bedrog. Hij wil tegelijk namelijk dat er in heel Europa sharia-rechtbanken moeten kunnen functioneren (als officieel erkende instellingen). Dat veronderstelt echter dat er een redelijk grote eensgezindheid bestaat over wat die sharia juist inhoudt omdat de rechters van die instanties anders in een kakofonie zouden oordelen. Een intellectueel zoals hij kan dus nooit tegelkijk beweren dat de sharia een zuiver individuele zaak is, én tegelijk eisen dat het moet mogen dienen als stelsel regels voor rechtsspraak! Zijn stelling wordt ook over heel de lijn tegengesproken door de unanieme afkondiging door de islamitische staten van de Cairo Declaration of Human Rights in Islam. Daarin worden de universele mensenrechten drastisch beperkt . Kortom, zijn begeesterend antwoord was loepzuiver bedrog. En dat brengt hij nu al vele jaren met uitzonderlijk groot succes. Zijn succes is zo groot dat Al-Qaradawi hem expliciet voorstelt als één van de grootste leiders van de islam in Europa. Tussen de regels schuilt er, zelfs bij Tariq Ramadan, het streven om islamitische regels en normen aan heel de wereld op te leggen. Zo verklaarde hij dat de publicatie van de bekende Deense cartoons, bedoeld als een kritiek op de radicalisering van bepaalde moslims die zich luid beroepen op hun profeet en de koran, niet meer kan, want 'totaal onverantwoordelijk' omdat het binnen de de islam verboden zou zijn om de profeet af te beelden. Een verbod binnen de islam, dat in realiteit enkel bestaat binnen de sunni islam!, is dus een reden om indirect te pleiten voor censuur op niet-moslims. Kortom, Ramadan wil een islamitische regel kunnen opleggen aan niet-moslims. Wat ook naar de eigen achterban niet gezegd wordt, is dat datgene dat deze radicalen vragen fundamenteel verschilt van datgene wat de andere erkende religies al genieten: de islami(s)tische vragen komen immers neer op een verregaande inperking van bepaalde mensenrechten en vrijheden. Géén enkel van de andere religies vroeg ooit zo'n aantasting van de seculiere wet!
5.9.3. Radicalisering en geweld Tekenend voor deze radicalisering is het openlijke verdedigen of goedpraten van geweld van moslims tegenover (bepaalde) andersgelovigen. Zowel al-Qaradawi als zelfs, zij het in mindere mate Ramadan staan daarvoor bekend. Al-Qaradawi verdedigde geweld tegenover alle Israëli’s omdat ze allen medeplichtig zijn aan de oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid van de staat Israël, en Tariq Ramadan verdedigde onder meer steniging als straf voor overspel (maar hij zei erbij dat deze straf in Europa niet uitgevoerd mag worden). Ramadan heeft echter nooit een moratorium voorgesteld voor de steniging als straf voor al wie de islam verlaat (apostasie)! Courant in deze kringen is ook de stelling dat Jihad enkel een zuiver defensieve zaak is: “Jihad in its understanding as warfare is regarded as one of the means available to any sovereign state when it needs to defend itself against aggression.”196. Een andere klassieker in de doctrine van het islami(s)tische radicalisme: 'een hoofddoek beschermt vrouwen tegen verkrachting'. Zozegt imam Sheik Fawaz Jneid van de As-Soennah moskee in Den Haag en met hem duizenden anderen. Wie, als vrouw, geen hoofddoek draagt is oneerbaar en moet dus niet klagen wanneer men dan verkracht wordt. Het moet opgemerkt worden dat de meer gesofistikeerde islamisten zoals Qaradawi en Ramadan dit soort verschillende interpretaties heen, fundamenteel verschillend van de universele mensenrechten in de zin dat vrouwen en andersgelovigen radicaal uitgesloten worden van de gelijke rechten. 196
Uit het 'Muslims of Europe Charter'.
p. / 125 primitieve uitspraken schuwen – of toch minstens voor een westers publiek. Nochtans zijn er redelijk wat zulke uitspraken in deze zin bekend, zij het, zoals al eerder vermeld, vooral van 'imams van lagere status' en andere moslims met een zekere positie, maar zonder dat we over echte 'prominenten' in de moslimgemeenschappen mogen spreken. Ook officiële gegevens suggereren een uitermate zorgwekkend fenomeen van geweld door moslimmannen op andersgelovige vrouwen. De webstek 'Islam in Europe' wijdt er zelfs een aparte categorie aan, 'Crime: rape' 197. Het bevat verwijzingen naar politierapporten uit het Noorse Oslo en Stavanger over verkrachtingen van niet-moslima's door moslims (70% van de gevallen in Oslo, en 16 van de 17 gerapporteerde gevallen in Stavanger), artikels over te onafhankelijke moslima's die verkracht worden door familieleden, of het advies van zogenaamde gematigde moslims aan moslima's die door familieleden verkracht zijn om dat te vergeven. Sommige artikels besluiten dat er geen verband kan aangetoond worden en dat moslima's zelf ook oververtegenwoordigd zijn onder de slachtoffers. Andere, waaronder officiële politierapporten, suggereren wel een duidelijk verband. Ook inzake gedrag op straat lijkt de vooral verbale agressie vanwege een luidruchtige groep moslimmannen tegenover niet-moslims en vooral tegenover niet-geslueirde vrouwen toe te nemen. Dit is een globale indruk, gebaseerd op een kritische lezing van behoorlijk wat artikels en rapporten gedurende jaren.
5.9.4. Afwijzing van de universele mensenrechten Een andere klassieker in het radicale betoog is de oppositie tussen ‘het Westen’ en ‘de Islam’. De radicale denkers negeren daarbij steevast het bestaan van de universele mensenrechten. Als ze er al over spreken, dan worden deze steevast als ‘Westerse waarden’ afgedaan. Het zal de filosofisch geschoolde lezers waarschijnlijk niet ontgaan dat deze omgang met (verbaal) geweld gelijkenissen vertoont met de wijze waarop totalitaire regimes de menselijke status van hun opponenten geleidelijk aan afbraken. Eerst werd die status verbaal in twijfel trokken, dan ontzegden ze hen die status ook officieel, en daarna kon het geweld tegen zijn gang gaan, met uitroeiing van miljoenen Joden, zigeuners, koelakken en andere vijanden van de sovjets en nazi's als gevolg. Wereldwijd is de radicalisering binnen de Islam al stevig op gang. Andersgelovigen, maar ook 'dissidente moslims' in Irak, Iran, Soedan, Pakistan, India, Maleisië, Indonesië, Algerije en andere schieten er hun leven bij in en dat op een verontrustend grote schaal. In die radicalisering (het 'islamisme') spelen overigens niet alleen theologische, politieke en filosofische argumenten. Chahdortt Djavann belicht een volstrekt andere factor: “Le port du voile est l’emblème, le drapeau et la clé du système islamiste. C’est autour du voile qu’une société islamiste peut se créer. Le voile est le meilleur moyen de gagner du terrain pour les islamistes. Avec le voile, les femmes… sont les biens des hommes musulmans… Une fois mise sur le marché, la fille voilée ne peut être acquise que par un homme musulman. Voiler la femme, c’est donner à voir non seulement le marché du sexe, mais le système qui le sous-tend. “Voilà les femmes que nous avons et que vous n’aurez que si vous vous convertissez à l’islam” : ce message vient des islamistes et s’adresse à tous les hommes susceptibles de le recevoir, ne serait-ce que parce qu’ils circulent dans la rue ou prennent le métro. Le voile est le meilleur instrument du prosélytisme islamiste.”198. Kortom, voor Djavann is de hoofddoek instrumenteel in zowel de discriminatie van de vrouw als in de islamisering van de maatschappij. De formulering en toon van Djavann is zeker scherp, maar reportages in de pers en de agressieve tussenkomsten door militante moslims in debatten bevestigen de pertinentie van deze factor. In het islamisme is de hoofddoek een dubbel instrument, enerzijds een middel tot segregatie van moslima's en tot hun onderschikking aan de mannen, anderzijds een middel ter onderscheid van de anderen. 197
http://islamineurope.blogspot.com/search/label/Crime%3A%20Rape
198
Que pense Allah de l’Europe?, Ed. Gallimard, 2004.
Wat de werkelijke invloed is van deze organisaties op het gedrag van de doorsnee moslim kan niet nauwkeurig bepaald worden. Hun invloed lijkt niettemin zorgwekkend groot. Enkele jaren gelden rangschikte The Economist zowel Qaradawi als Ramadan bij de drie meest invloedrijke moslims in Europa! De derde moslim in hun rijtje is ondertussen naar een relatieve onbekendheid afgezakt. Ramadan en Qaradawi blijven echter zwaar scoren. Vele duizenden jonge en geschoolde moslims in Europa kennen hen. En de Belgische Moslimexecutieve, en vooral de raad van theologen waarmee zij samenwerkt, lijkt deze strekking zelfs als de enige legitieme religieuze autoriteit te beschouwen199.
5.9.5. Is deze ondemocratische stroming inherent aan de islam? Nogal wat auteurs menen dat 'de islam' niet democratisch kan zijn, vanuit het wezen van deze religie. Ze stellen dat dat de vreedzame samenleving van moslims met andersgelovigen en andersdenkenden in democratische staten sowieso een precaire, dan wel onmogelijke zaak is. Deze strekking kan de toets met het terrein echter niet doorstaan. Zo bevestigen alle wetenschappelijk onderzoeken dat er onder de moslims in westerse landen geen meerderheid is die de sharia onverkort en veralgemeend wil opgelegd zien. Diegenen die de sharia hier voorrang willen geven op de seculiere wet én ze opleggen aan alle moslims, blijven steken op enkele tientallen percenten. Enkele andere tientallen wensen de sharia ingevoerd maar enkel voor die moslims die daarmee akkoord zijn en met voorrang voor de burgerlijke wet. En een grote groep, in de meeste onderzoeken zelfs de grootste, wil zelfs geen sharia200. De sharia is natuurlijk slechts één breekpunt ten aanzien van de democratie. Maar ook andere aanwijzingen en breekpunten suggereren dat er wel degelijk een sterke stroming onder de moslims bestaat die wel voluit de democratische kaart trekt en daar alle consequenties van aanvaardt. Zo zien we de laatste jaren steeds meer vooraanstaande imams en islamitische theologen -vooral buiten de Arabische wereld- afstand nemen van de ondemocratische uitingen van bepaalde praktijken en regimes.
5.9.6. Democratisch tegengewicht Anderzijds willen grote aantallen moslims in hun persoonlijke ethiek geen kaas van deze extremistische verkopers. Zo wijzen de Alevi en de Sufi, twee kleinere stromingen binnen de islam, extremisme en terrorisme integraal af! Voorts bestaat er ook een democratisch gezinde stroming. Het Franse 'Manifeste pour un islam européen' en het 'Manifeste des Libertés' is daarvan één voorbeeld. Tegelijk lijkt een deel van deze niet-extremistische moslims wel een belangrijk deel van de maatschappelijke eisen van de islamisten te steunen: vrije sluierdracht, geen sekse-gemengde sportactiviteiten op school voor wie dat wil, ... Muhammad Tahir-ul-Qadri, een Pakistaanse sufi geleerde die zich ook politiek verregaand engageerde, is mogelijk één van de bekendste moslims die het terrorisme en extremisme radicaal afwees. In maart 2010 publiceerde hij daartoe een fatwa van maar liefst 600 pagina's. Deze theologische afwijzing werd officieel bijgetreden door Al Azhar, de meest invloedrijke school van islamtisch recht in de sunni islam. Men kan de 'islamistische eisen' onderscheiden van andere doordat de andere eisen met enige goede wil en redelijke tegemoetkomingen ingewilligd kunnen worden. De islamistische eisen kosten echter veel meer: ze veronderstellen het opgeven (geheel of deels) van fundamentele regels en principes en/of het toekennen van rechten die enkel voor die éne groep gelden, privileges dus. De hier besproken radicalisering situeert zich deels op een intellectueel niveau én bij bekeerlingen naar de 199
Bij gesprekken met Belgische imams, leden van de Moslimexecutieve en de Moslimraad en individuele moslims in de meer militante organisaties viel het geregeld op dat zij alle andere, meer pragmatische en meer inburgeringsgezinde moslims zoals Elian, Bencheick, Tibe en vele anderen als niet-representatieve dwalers en zelfs als ketters afdoen. 200
Twee onderzoeken suggereren niettemin een meerderheid de sharia wil invoeren voor die moslims die dat wensen, namelijk de eerder vermelde onderzoek van MORI in het VK, én 'What do Muslim Canadians Want?'.Het tweede slaat op een kleiner aantal ondervraagden. In de eerste is 60% voor; in de tweede is 15% voor de sharia voor alle moslims (opgelegd) en 47% voor de 'vrijwillige' en slechts 22% is tegen elke vorm van sharia.
p. / 125 islam. De moslim in de straat kent Qaradawi niet, noch Ramadan, en nog minder de 'Muslims of Europe Charter' en de ‘Cairo Declaration of Human Rights in Islam’. Die intellectuele radicalisering weegt anderzijds wel zwaar op het debat én op de lokale imams. Die radicalisering lijkt ons één van de oorzaken van het uitblijven van de lokale opleiding van imams, islamitische aalmoezeniers en leerkrachten islam. De radicalisering speelt dus zowel op het intellectuele en theologisch (hoog)geschoolde deel van de islamitische gemeenschap, maar ook op het andere eind van het spectrum: de moslims zonder enige theologische of intellectuele vorming. Aan deze kant zitten ook de slachtoffers voor het vuile werk: militante jonge moslims met een hoog testosteronpeil en een hoog frustratiegehalte ten opzichte van de westerse maatschappij. Een maatschappij die ze genadeloos beladen met de schuld voor al hun problemen 201. Dat de eigen organisaties van moslims (en ethnisch-culturele minderheden in het algemeen) zelden een kritische analyse aandurven van de eigen gemeenschap en haar gedrag202 en alle schuld steken op die maatschappij, dat beseffen die jongelui niet. Voeg daaraan toe het al even loodzware gewicht van de culturele gebruiken, en men krijgt een beeld van de impact van de totale druk op de individuele keuze van moslima's ten aanzien van de hoofddoek.
5.9.7. Neemt de radicalisering toe? Het lijkt er soms wel op! Enkele onderzoeken bevestigen dat de betwiste praktijken zoals gedwongen huwelijken, druk en geweld op moslima's die geen hoofddoek dragen toenemen. Er zijn mij daarentegen geen studies, noch officiële gegevens bekend die een afname suggereren. Ook de 'intellectuele radicalisering' neemt toe: Ramadan, Qaradawi en konsoorten ontwikkelden hun doctrine vooral de laatste 10 à 20 jaar en ze verwierven hun Europese aanhang vooral in het laatste decennium. Daarentegen was er nergens geen sprake van die radicalisering voordien. De vraag naar erkenning van de sharia en shariarechtbanken bereikte eveneens pas de laatste jaren de huidige aanhang onder de Europese moslims. Daarvoor was dat geen vraag, of slechts een marginale vraag zonder grote steun onder de moslims. Analoog ontwikkelde ook het islamitisch-geïnspireerde geweld zich het laatste decennium sterk203. Ook de verbale agressie op straat van militante moslims tegenover niet-gesluierde vrouwen lijkt een recente zaak. Vroeger hoorde men daar nooit een melding van. Deze toename kan deels verklaard worden door numerieke verhoudingen. Het aantal wijken waar de 'zichtbare' moslims de meerderheid uitmaken steeg het laatste decennium zeer sterk door de snelle groei van deze gemeenschappen. Maar het heeft waarschijnlijk ook een sterk verband met andere factoren, waaronder de radicalisering op intellectueel en theologisch vlak. Ook de afwijzing van inburgering lijkt een recente zaak. Eén à twee decennia terug kwam men dit nooit tegen: ofwel prefereerde men een terugkeer naar land van herkomst (vooral in de eerste generatie), ofwel vond men het normaal zich te integreren. Nu lijkt de bijval voor integratie binnen be201
En waarbij ook bepaalde marxistisch gezinde niet-moslims hen met veel overtuiging sterken in die afkeer.
202
Lectuur van de standpunten van het Minderhedenforum over werk en arbeidsmarkt bevestigde dat deze organisatie, afgetekend de meest representatieve voor alle minderheden én met veelmoslims in de achterban, zelden één oorzaak voor achterstelling bij de allochtone werkzoekende legt. Onderwijs, CLB-centra, overheden, werkgevers, interimbe-drijven en autochtone Vlamingen worden stévig bekritiseerd, en dikwijls terecht. Maar de eigen achterban, daar zou geen vuiltje mee aan de lucht zijn. Die zou geen enkele verantwoordelijkheid hebben bij het wegwerken van achterstelling. Ik heb dit meermaals aangekaart met medewerkers en bestuursleden van het Minderhedenforum. Sommigen, waaronder leidinggevenden, begrijpen deze kritiek. Maar hun standpunten miskennen dit over heel de lijn. 203
Gelukkig versterkte het 'democratische tegenoffensief' zich in tweede helft van die periode. Pakweg 20 jaar gelden stond een Mohamed Arkoun nog redelijk alleen op dit vlak. Het aantal vooraanstaande islamitische intelectuelen dat de democratische kaart trekt nam vooral de laatste 10 jaar toe.
paalde sectie van de moslimgemeenschap echter sterk achteruit te boeren. Zo signaleren veldwerkers bijvoorbeeld in bepaalde gemeenten met zeer sterke concentraties van bepaalde islamitische gemeenschappen zoals Sint-Joost-ten-Node dat de jongelui van de 2de en 3de generatie dikwijls een slechtere kennis van Nederlands (of Frans) hebben dan hun ouders!
5.9.8. De hoofddoek als strijdvlag en wapen De hoofddoek is in dit verhaal van de georganiseerde radicalisering een rode draad. Alle radicale stromingen stellen dat het een absolute plicht is voor de moslima, en velen willen de hoofddoek ook opleggen. In het politieke debat is de hoofddoek ontegensprekelijk één van de grote, zo niet de grootste strijdvlag geworden204. De hoofddoek creëert, door haar ostentatieve aard, in het straatbeeld een manifeste tweedeling. Deze segregatie is hoofdzakelijk een zelfgekozen pad. Het is de keuze van diegene die de hoofddoek draagt , of van diegene die erom vraagt of het oplegt. Er bestaat geen enkel vergelijkbaar scherp en 'universeel herkenbaar' symbool in de Europese Unie. Al evenmin bestaat er een onderscheid dat enkel één sekse treft. Men kan het om deze redenen ook een 'radicaal symbool' noemen. Om deze overwegingen lijkt de hoofddoek een integraal én cruciaal onderdeel én symbool van de radicaliserende doctrine én van het uitbouwen van een parallelle 'orde' waarin mannen en vrouwen over andere rechten beschikken, met name minder rechten voor de vrouwen! De hoofddoek is dus symbool én middel. Deze overwegingen over radicalisering in een deel van de moslimgemeenschap vormen geen direct argument in het debat, maar ze lijken toch een zwaar wegende bijkomende, aanvullende reden om de bescherming tegen druk en geweld ernstig te nemen. Het zal duidelijk zijn dat deze radicalisering door haar aard, door de relatief brede bijval (in Europa en in de islamitische wereld) ervoor en door het al redelijk grootschalige geweld één van de hoofdoorzaken is van het grote wantrouwen bij niet-moslims tegenover de islam. Dit wordt overigens ook expliciet bevestigd door steeds meer democratisch gezinde moslims zoals de honderden moslims die het 'Manifeste des Libertés' ondertekenden.
5.10. Anti-islamitische radicaliseringen Bij deze bespreking van radicalisering binnen de islamitische gemeenschap moeten we ook een aantal vormen van radicalisering bij niet-islamieten bespreken. In zowat alle Europese landen is er in bepaalde kringen een duidelijke stemmingmakerij tégen 'de islam'. Daarop worden alle moslims keihard op één hoop gegooid. Dat zit dikwijls in het woordgebruik, zoals in de vraag 'Moeten we de islam vrezen' 205. De bijhorende argumentatie gaat echter niet over 'de islam', noch over 'de moslims', maar wel over 'het islamisme'. Dat zit ook in politieke overwegingen zoals de klassieker dat investeren in inburgering van moslims zinloos is, gezien 'de islam' niet verzoenbaar zou zijn onze democratie en 'de moslims', op wat uitzonderingen na, hier dus toch niet thuishoren. Al even typerend is de exclusief ethnisch-religieuze verklaring van de hoge misdaadcijfers onder bepaalde moslimgroepen. Dat genre overwegingen domineert het discours van zowel alle extreem-rechtse partijen in Europa, als ook menige andere. In 'Mijn zoon juicht niet voor Oranje, wat is er veranderd?' beschrijft Ahmet Olgun, Amsterdams gemeenteraadslid voor de PvdA, echter treffend hoe die grove negatieve veralgemeningen het maatschappelijk vertrouwen bij vele jonge moslims zwaar aantast. Dat evolueert slecht. Dat wantrouwen groeit snel, en niet alleen bij de 'autochtone niet-moslims'. De negatieve overdrijvingen, veralgemeningen en vooroordelen richten dus massale schade aan. 204
Zie ook Felice Dassetto (“Car ce foulard est aussi un symbole et souvent prend les allures d’un étendard.”) in ''Interculturalité en clair.. Question en marge des « Assises de l’Interculturalité » (texte provisoire)', en 'De hoofddoek, van schaamlap tot strijdvlag', Arnold Verplancke, webstek acw. 205
Letterlijk de titel van meerdere artikels, TV-reportages en dergelijke.
p. / 125 De aard, diepgang en gevaarlijkheid van deze trends zijn niet exact dezelfde als die van de 'islamistische' radicalisering. Deze stromingen zij niettemin al even zorgwekkend omdat ze een al even éénzijdige analyse maken. Daarbij worden bepaalde fundamentele rechten vlot genegeerd. Dat veroorzaakt dan weer ongerustheid én tegenstand bij zowel moslims als bij velen die vreedzaam samenleven nastreven. We verwijzen met die vrijzinnige en anti-islamitische radicaliseringen naar strekkingen die bepaalde fundamentele mensenrechten (zoals de vrijheid van religie) nodeloos willen beperken, of zelfs opschorten voor moslims, én soms ook bij alle gelovigen. Denk hierbij aan extreemrechtse partijen die (zowat overal in Europa) beweren dat 'de islam' -lekker zonder enige nuancering- onverzoenbaar is met de democratie, en dat de moslims daarom of moeten uitwijken, of zich dermate verregaand 'aanpassen' dat hun geloof als het ware gedenatureerd wordt. Meer net zoals gesteriliseerd water ook smakeloos is, laat ook deze door extreemrechts gevraagde assimilatie geen ruimte meer voor iets herkenbaar islamitisch. Al even hardvochtig en dogmatisch is de radicalisering van sommige vrijzinnigen. Deze grijpen de problematische aspecten van hoofddoek en van sommige stromingen in de islam aan om alle uitingen en symbolen van élk geloof radicaal te verbannen uit het openbare leven (en dus niet alleen uit bepaalde functies in openbaar ambt en scholen). De reële problemen met één islamitisch symbool dienen hier dus echt sprekend als de stok om alle religieuze symbolen, islamitische én alle niet-islamitische, weg te ranselen. Nog een andere vorm van niet-islamitische radicalisering is de 'veiligheidsstrekking'. Deze blaast de veiligheidsrisico's stevig op en gooit alle moslims dan op één hoop met die moslims die terrorisme plegen onder religieuze motivatie. Deze stromingen roepen, gelukkig, niet op tot geweld, enkele kleine extreemrechtse groepjes niet te na gesproken. De invloed van deze laatste is niettemin groot en negatief. Ze polariseren het debat sterk. Ze ondermijnen het vertrouwen van moslims én andere gelovigen en ze vertroebelen het debat. Ze maken namelijk dankbaar gebruik van sommige argumenten in deze of gene zin, en daardoor maken ze het de harde antagonisten nog gemakkelijker om 'de anderen' af te doen als extreem.
5.11. Integratie en inburgering als ruimer kader In dit debat komt de integratie van moslims in de Europese en de Vlaamse samenleving geregeld aan bod. Voorstanders van vrije sluierdracht zien in de integratie en inburgering meerdere redenen waarom hoofddoeken quasi geen beperkingen zouden mogen kennen. Tegenstanders zien daarin net zoveel argumenten voor 'hun' stelling. De hoofddoek zou inburgering en integratie eerder afremmen. Tijd dus om deze twee primaire stellingen (voor of tegen vrije sluierdracht) nader te onderzoeken. Dat er een verband is tussen de hoofddoek en integratie en inburgering wordt, impliciet, door de meeste protagonisten bevestigd. Een Duitse studie206 hierover: “With regard to numerous indicators relating to social integration, Muslims who wear a headscarf are in a worse position than Muslims without a headscarf.”. Maar wat is juist dat verband? Is het een oorzakelijk verband, of is het eerder dat de hoofddoek kenmerkend is voor bepaalde groepen die minder integreren. Voor alle duidelijkheid: met 'integratie' bedoelen we het feitelijke processen waarbij migranten en hun nakomelingen de weg vinden in hun nieuwe vaderland; er werk vinden, er de taal leren, vrienden maken, .... en er op gelijkwaardige manier in alles leren en kunnen participeren. Met 'inburgering' bedoelen we de geplande, door de overheid voorgestelde of opgelegde activiteiten die die integratie ondersteunen. Essentieel is integratie. Hoe deze gebeurt en ondersteund wordt is weliswaar be206
'Muslim Life in Germany, p. 320.
langrijk, maar dat is niet het einddoel. Beginnen we met de voorstanders van beperkingen of verboden op de hoofddoek. Zij stellen dat de hoofddoek een uiting is van gebrek aan integratie, dan wel van het afwijzen van integratie. Het zou een bewijs zijn van het afwijzen van gelijke rechten voor man en vrouw, van de voorrang van religieuze regels op burgerlijk recht en dergelijke meer. Het zou ook een oorzaak zijn van allerlei andere fenomenen die direct of indirect de integratie hinderen. Moslima's die een hoofddoek dragen én hun mannen zouden minder deelnemen aan arbeid. Ze zouden minder snel Nederlands leren, ... Zoals we aantoonden heeft de hoofddoek echter meerdere, onderling sterk verschillende betekenissen. Voor de éne (moslima, moslim of niet-moslim) is het een symbool van een onverdraagzaam, verstikkend en onderdrukkend klimaat met alles wat daar bij hoort. Voor de andere is het gewoon de eigen keuze, en voor sommigen zou het zelfs een onschuldig lapje stof zijn (tenminste als we diegenen die dat schrijven zouden geloven). Men kan dus niet zomaar stellen dat de hoofddoek enkel en alleen al die vermelde kwalijke betekenissen zou hebben. In vele gevallen gaat dat op, maar in evenveel gevallen niet! In die gevallen waar dat wel op gaat, blijft het argument echter wel degelijk overeind: voor die (aarts)conservatieve lui voor wie de vrouw inderdaad minder rechten geniet -grof benaderd die 18 à 60% die de sharia voorrang wil geven op de seculiere (of burgerlijke) wet- is dat het geval. Een deel van deze mensen (met name enkele van de zogenaamde 'literalistische' stromingen) zeggen zelf dat zij (als 'goede moslims') hoogstens in de marge van de democratische samenleving kunnen leven. Een andere deel -waar onder de (neo-)salafistische stromingen- beweert evenwel dat zijn én integratie nastreven én trouw blijven aan hun nogal strikte interpretatie van de sharia. Ook deze stroming wijst de democratie af! Zij willen namelijk, bij élk conflict tussen hun (interpretatie van de) religieuze regels en de seculiere regels, aangepaste regelingen bekomen, zodat ze alsnog integraal hun interpretatie van de sharia kunnen volgen. Wat ze er niet bijzeggen, maar wat overduidelijk blijkt uit bijvoorbeeld de fatwa's van Al-Qaradawi, is dat ze systematisch de seculiere regels willen kunnen negeren van zodra deze in tegenspraak zijn met de hun religieuze regels! Daardoor willen ze, zonder dat ze beseffen, democratie en mensenrechten selectief kunnen opschorten. Voor al deze stromingen is de hoofddoek afgetekend het meest zichtbare symbool in het openbare leven van hun doctrine. Dat lijkt dan een ernstig argument om die aanhangers van die ideologie en die doctrine minstens te zeggen waar het op staat (en dus die ondemocratische aard expliciet aanklagen). Het wordt echter moeilijker wat de houding dan moet zijn ten opzichte van dat symbool met zijn zo vele betekenissen! Zomaar verbieden is geen optie. Anderzijds is er wel degelijk een ernstig probleem mee. Het verband tussen hoofddoek en lagere integratie is nog niet systematisch onderzocht, maar er zijn wel sterke aanwijzingen van zo’n verband. Voor we deze toelichten, moeten we twee belangrijke voorbehouden meegeven. We moeten er nogmaals op wijzen dat de motieven voor de hoofddoek zeer sterk verschillen. Wanneer we dan een verband onderzoeken tussen hoofddoek en integratie, dan mag dan niet veralgemeend worden, noch ten gunste van, noch als bezwaar. We verplichten ons dus tot een aangehouden, genuanceerde analyse die onderscheid maakt al naargelang de omstandigheden en motieven van de hoofddoek. Tegelijk nodigen we de lezers uit hetzelfde te doen. Daarnaast moet ook uitermate omzichtig nagedacht worden over de oorzakelijke verbanden. Een statistische correlatie is nog lang geen bewijs van een oorzakelijk verband. Dat maakt dat we, binnen de mogelijkheden van ons onderzoek, enkel maar een kwalitatief onderzoek konden uitvoeren naar de mate waarin de hoofddoek voor bepaalde groepen onder de draagsters ervan (en hun 'mannen', de directe omgeving) een oorzaak is, dan wel 'slechts' een indicator van te lage integratie. De aanwijzingen van een verband tussen hoofddoek en lagere integratie zijn redelijk talrijk en ze slaan ook op cruciale zaken: 1. Die groepen waar de taalverwerving niet of nauwelijks lukt, omvatten ondermeer die groepen waar de
p. / 125
2.
3.
4. 5.
vrouw zelfs na één of twee decennia verblijf in dit land, de hele tijd is thuisgebleven en aan geen enkele vorm van inburgering deel nam. Dit is met name redelijk courant bij de meest conservatieve moslims. Onder de meest conservatieve groepen wordt de hoofddoek voor 100% gedragen (door de vrouwen; de mannen in die groepen dragen soms weln soms geen traditionele kledij). Daarbij horen die literalistische stromingen voor wie goede moslims slechts in de marge van een democratische samenleving kunnen leven. Zij houden veel sterker dan andere moslims aan het blijven spreken van hun taal van herkomst (en waar mogelijk Arabisch omdat zij menen dat de koran enkel in die taal correct gelezen kan worden). Bepaalde kringen maken ook bezwaar tegen een snelle taalverwerving: zij willen met name de kinderen tot 6 jaar thuis houden opdat deze voldoende goed Arabisch en/of de (andere) taal van herkomst zouden leren, zodat zij later vlot de koran kunnen lezen én een goed contact hebben met de familie in landen van herkomst207. Ook in deze is de hoofddoek een vast gegeven waarover geen compromis mogelijk is. Die wens om kinderen langer thuis te houden maakt de moeders ook enkele jaren onbeschikbaar voor de arbeidsmarkt. Dat beperkt hun professionele en maatschappelijke integratie in hoge mate. Op de arbeidsmarkt lijkt de hoofddoek eveneens een objectieve hinderpaal: in vele functies en bij talrijke werkgevers wordt neutrale kledij voorgeschreven of verwacht. Die moslims die deze universele regels of verwachtingen kunnen respecteren, genieten merkelijk betere kansen en hogere tewerkstelling dan die moslims voor wie over de hoofddoek geen compromis mogelijk is.
Al deze aanwijzingen suggereren dat de hoofddoek geen directe oorzaak is van lagere integratie, maar wel dat het er een belangrijke indirecte oorzaak van is. Het is daarnaast manifest een indicator van significant lagere integratie en inburgering. Dat slaat zowel op de wens daartoe -meestal impliciet maar dikwijls ook bewust en expliciet- als op de feitelijke integratie. De hoofddoek gaat dus samen met lagere integratie 'in woord en daad'. Het meest problematische zit daarbij bij diegenen waarvoor de hoofddoek een dogma is, iets waarover geen enkel compromis mogelijk is208. Buigen we ons, in afwachting van verdere verheldering, over wat de aanhangers van de hoofddoek stellen over de betekenis van de hoofddoek voor de integratie en de inburgering. Samengevat beweren zij dat er geen vuiltje aan de lucht is, dan wel dat er geen ernstig probleem is. De hoofddoek zou bijna enkel uit vrije keuze gedragen worden, en de autochtone bevolking zou deze juist, uit verdraagzaamheid, respect voor andersgelovigen en om de lieve vrede moeten aanvaarden. Zoniet zouden de moslims namelijk gaan radicaliseren. Wel de hoofddoek veralgemeend toelaten zou moslims meer het gevoel geven erbij te horen en daardoor hun integratie bevorderen. Moslims die een hoofddoek willen, zouden burgers zijn net zoals alle andere. Uit deze bespreking over hoofddoek en integratie, en uit de eerdere afwegingen, blijkt evenwel dat deze 'welwillende' verklaring totaal geen steek houdt: ze is ongeldig omdat ze voorbijgaat aan de grote diversiteit in motieven en omstandigheden voor het dragen van de hoofddoek, aan de objectief vastgestelde problemen van openbare orde die het veroorzaakt én aan de duidelijk aangetoonde 'verregaand ambivalente' houding van al wie de hoofddoek compromisloos opeist. Meerdere onderzoeken tonen daarbij ook aan dat specifiek die compromisloze groep geen burgers zijn zoals 207
De feitelijke keuze van deze mensen geeft dus een sterke voorrang aan het behouden van een dominante band met land en cultuur van herkomst, zelfs wanneer dat objectief nadelig is voor de tewerkstellingskansen in Europa. Die latere scolarisatie vertaalt zich -volgesn alle odenrzoeken hierrond- immers in een vrij grote en op zicht volstdrekt nodeloze verlaging van succes in de scholing. Die keuze (voor behoud van banden met land en cultuur van herkomst) is dus tegelijk een niet-geringe afwijzing van (volwaardige) integratie en inburgering. 208
Zie ook de discussienota 'Bananeschillen, vooroordelen en dogmas op pad naar diversiteit', Rudi Dierick, Akilian, 2008 en 2009, online beschikbaar via http://akilian.wordpress.com/producten/discussienotas/.
alle andere en dat omwille van hun eigen keuzen, houding en gedragingen: Hun basishouding met voorrang voor religieuze regels boven seculiere regels komt neer op een fundamenteel afwijzen van de democratische rechtsorde en de universele mensenrechten. Daarin onderscheiden ze zich scherp van de rest van de Europese bevolking. Hun voorkeur voor hetzij behouden van banden met land en cultuur van herkomst, hetzij voorrang voor een Europese dan wel een mondiale islam-natie (de oemma), komt eveneens neer op een onverzoenbare keuze inzake burgerschap: zij willen eerst lid zijn van de moslimgemeenschap209 en daartoe willen ze bepaalde verplichtingen die direct samenhangen met een Europees staatsburgerschap kunnen negeren. Deze voorrang voor een soort nationale moslim-identiteit en voor het burgerschap van het land van herkomst zien we ook bij moslims die duidelijk niet behoren tot de sterk religieuze groepen. Zo stelt Ergun Top, een universitair geschoolde Belg van Turkse afkomst, advokaat en CD&V-mandataris, dat hij, bij een eventueel militair conflict tussen België en zijn land van afkomst, zal meevechten met Turkije 210! Met zo'n expliciete verklaringen, is het ontegensprekelijk dat de hier bedoelde moslims geen Belgen zijn zoals de andere. Tevelen wijzen namelijk, in wisselende maar hoge mate, de wetten en regels van de Belgische staat en van de seculiere, democratische rechtsorde af. Daarmee onderscheiden ze zich scherp van alle andere groepen in deze staat (en in de EU). Daarmee zeggen ze ook de ruime openheid en verdraagzaamheid die onder meer leidde tot aanvaarding van dubbel staatsburgerschap ook de wacht aan. Dubbele nationaliteit lijkt namelijk op fundamentele en onverzoenbare tegenstrijdigheden te stoten, met name wanneer de rechtsstelsels van de twee betrokken staten fundamentele tegenstrijdige bepalingen bevatten. Zoals elders in dit rapport al vermeld, bij wijze van voorbeeld kan men in vele gevallen (afhankelijk van de aantalle zonen en dochters) een erfenis niet verdelen op een wijze die onze wetgeving respecteert, én tegelijk de sharia. Volgens deze laatste krijgen de zonen het dubbele van de dochters. Dat is echter direct tegenstrijdig met het gelijkheidsbeginsel in de democratie. De hoofddoek is dus zowel bij de streng-religieuze moslims, als bij een niet-gering deel van de seculiere (of moeten we zeggen 'seculier-ogende') moslims het meest ostentatieve symbool van een afwijzing van integratie, dan wel van een fundamenteel ambivalente eigen keuze terzake.
5.12. Communautarisme versus universalisme Uit meerdere voorgaande besprekingen komt scherp naar voren dat vele moslims, maar lang niet alle, ten gronde andere regels willen kunnen hanteren dan de rest van de bevolking, en dat ze volgens andere regels bejegend willen worden. Wanneer we de aanhangers van de hoofddoek bijvoorbeeld vragen waarom hun voorkeur totale voorrang zou moeten krijgen op het gebruikelijke neutraliteit van ambtenaren, dan volgt steevast een antwoord dat steunt op de eigen gebruiken, op de vermeende eigen rechten of op een 'foute' houding van racisten. We vonden in heel dit onderzoek echter geen enkel antwoord dat steunt op het neutraliteitsbeginsel -tenzij wanneer dit eerst een fundamenteel andere betekenis wordt gegeven dan al wat gangbaar is in de democratische wereld- noch op andere relevante democratische principes (in de betekenis die daaraan klassiek wordt gegeven in de demo209
De al vermelde studies van de Koning Boudewijnstichting tonen aan dat deze voorkeur voor de godsdienst en voor hun land en cultuur van afkomst zeer belangrijk is. Voor velen is dit zelfs een redelijk exclusieve voorkeur! Ook het Muslims of Europe Charter ziet de moslims vooral als leden van de oemma, eerder dan als burgers van hun land. Ze proberen deze voorkeur wel te verbergen, door te stellen dat ze wel goede burgers zijn die de wet respecteren, maar hun werkelijke voorkeur komt duidelijk naar voren bij elk conflict tussen de religieuze en de seculiere regels: dan moet de moslim de religieuze regels voorrang geven én van de seculiere overheid 'overal' uitzonderingsmaatregelen op de seculiere wet proberen te verkrijgen. 210
Initieel gerapporteerd door Mehmet Koksal,. 'Futur soldat turc Ergün Top fera "face à la Belgique" en cas de guerre', http://allochtone.blogspot.com/2007/06/futur-soldat-turc-ergn-top-fera-face-la.html.
p. / 125 cratie). We vonden wel vele 'democratische' argumenten, waarvan dan wel de betekenis eerst redelijk fundamenteel werd aangepast. De aanhangers van de hoofddoek ontwikkelen dus een aparte logica voor de eigen gemeenschap. Dat noemt men een vorm van communautarisme. Dat staat daarbij lijnrecht tegenover het universalisme in de zin van de 'universele verklaring van de rechten van de mens'. Het universalisme hamert daarbij op de gelijke rechten en plichten van alle mensen. Het laat daarbij gerust ruimte voor een cultuur-specifieke 'verruiming' of uitbreiding van bepaalde rechten, maar de kern, de universele mensenrechten, die kan niet verminderd of ingeperkt worden voor mensen behorende tot bepaalde culturen, noch gemeenschappen. Deze communautaristische houding van de aanhangers van de hoofddoek veroorzaakt -zoals al uitgebreid beschreven- relatief grote problemen in zowel het vreedzaam samenleven met alle andersdenkenden, als in het kunnen functioneren in een moderne, democratische samenleving. Doe houding ondergraaft daarbij ook de courante stelling dat de hier wonende en zeker de hier geboren moslims burgers zijn zoals alle andere. Deze stelling gaat dus niet op gezien de bedoelde groepen net andere regels vragen dan de geldende regels. Deze communautaristische houdingen veroorzaken overigens ook nog andere problemen. Zo signaleren nogal wat veldwerkers, onderzoekers en individuele personen dat een deel van de Arabische moslims er een extreem racistische houding tegenover migranten uit Zwart Afrika op na houdt. Het gekende, karikaturale beeld van 'Arabieren' die 'zwarten' enkel als slaven kunnen bezien. Loepzuiver racisme dus. Het lijkt erop, maar deze hypothese zou dringend weten schappelijk onderzocht moeten worden, dat het grosso modo dezelfde kringen zijn die een religieus-gemotiveerde onverdraagzaamheid tonen, als diegene met deze ethnische onverdraagzaamheid.
5.13. De reactie van ongeloof Tijdens het onderzoek waarvan dit rapport de neerslag is werd aan vele tientallen moslims gevraagd wat zij vonden van de problemen van druk, dwang en geweld op die duizenden moslima's die geen hoofddoek willen dragen maar waar hun omgeving (of een deel ervan) dat wel wil. Aansluitend volgenden vragen over de verhouding tussen kerk en staat, over concrete dossiers en over die religieuze regels die strijdig zijn met de seculiere wetten. De reacties stelden teleur. Velen betwisten die objectieve realiteit van alle problemen die samenhangen met, of direct of indirect veroorzaakt worden door de hoofddoek 211. Zelfs na verwijzing naar wetenschappelijke studies, nog bleven ze bijna allen hardnekkig volhouden dat al die 'beweerde verhalen' overdreven waren, dat het gebeurlijke geweld hoogstens over uitzonderingen ging. Vele doken in een excuus-register: druk en geweld zou hoogstens bij wat laaggeschoolden voorkomen, bij lui die de koran niet kennen, ... Bij anderen bleven de excuses uit, en kleurde een groot ongeloof hun antwoord. Met name diepgelovige moslims met een respectvolle levenswijze reageerden vol ongeloof. Zij beleven hun geloof intens, maar ze hebben dikwijls kinderen die andere keuzen maken, en daar blijken ze min of meer in vrede mee te leven. Deze moslims ontwikkelden doorgaans een argumentatie op basis van positieve regels die ze zelf naleven en uit hun geloof putten. Die positieve, respectvolle ingesteldheid verschilt zoals de dag van de nacht met de ingesteldheid van die andere moslims die druk, dwang en geweld gebruiken. En net zo goed meenden die diepgelovige alle wetten van de Europese landen te respecteren. Als gelovig katholiek deed dit ongeloof me sterk denken aan de reactie van vele gewone katholieken op de eerste golf van verhalen over pedofilie en andere soortgelijke zware misdaden door pastoors en andere priesters. Diegenen die hun geloof gemeend beleven, konden zich niet inbeelden dat religieuze leiders, vertrou211
Ook hier is een sterke nuancering nochtans aangewezen. Ik herinner me zeer goe d de reactie van een gesluierde msolima, werkzaam als medewerker diversiteit aan een Vlaamse universiteit, en die me zei dat ze door deze vragen en analyse begon te begrijpen waarom sommigen bevreesd zijn voor de hoofddoek en pleiten voor selectieve verboden. Ze was daar niet mee akkoord, begrijpelijk, maar ze had wel de grote openheid van geest om begrip te kunnen tonen.
wenspersonen dus, zich te buiten gingen aan zo'n wrede en barbaarse misdrijven die in alles het tegenovergestelde zijn van de heilsleer van de Rooms-katholieke Kerk. Maar toch werden al deze gelovigen gedwongen om die pijnlijke realiteit onder ogen te zien, en om ze ook expliciet te erkennen; En vélen hadden en hebben het daar bijzonder moeilijk mee. De ondertussen onmiskenbare realiteit veroorzakt dan ook een grote ontreddering. In vele gevallen werd gekend misbruik dan nog jarenlang, soms decennialang toegedekt en massaal gedoogd door de hogere religieuze leiding! Miljoenen gelovigen zitten daardoor met een levensgrote kater. Niet weinigen haken af. Vanuit deze actuele collectieve ervaring in de Rooms-katholieke Kerk, probeer ik me in te leven in de harde tegenstelling tussen het respectvolle geloof van miljoenen moslims, en de ondertussen ook steeds meer en meer onmiskenbare realiteit van grootschalige druk en geweld tegen moslima's en moslims die kiezen voor eigen voorkeuren, voor gelijke rechten van mannen en vrouwen, voor andersgelovigen, ... Deze tegenstelling ontreddert vele moslims op ongeloof, maar vroeg of laat zullen ze die net zo goed moeten erkennen. De objectieve realiteit kan in deze maatschappij immers niet meer eeuwig miskend worden. En ook die erkenning doet pijn, maar ze kan net zo goed louterend, zuiverend en emanciperend werken. Uit die vergelijking tussen pijnlijke realiteiten binnen de katholieke kerk, kan ook hoop geput worden. Ook in de islam zien we meer en meer moslims die de pijnlijke realiteiten binnen hun eigen gemeenschap erkennen en actief bestrijden. Sommigen doen dat op theologisch vlak 212, anderen op sociaal vlak213. Moslims die erkennen dat andere moslims al eens met religieuze argumenten druk uitoefenen, en geweld rechtvaardigen, die staan des te sterker, én in hun eigen geloof, én in hun maatschappelijke emancipatie. Zij kunnen wel met recht een volwaardige plaats in onze samenleving opeisen.
5.14. Andere houdingen van moslims bij deze debatten We bespraken verschillende houdingen van moslims. Enkele houdingen en verwachtingen verdienen niettemin ook aandacht. Zo staan vele moslims op wat zij beschouwen als hun legitieme rechten. Velen beschouwen het feit dat selectieve verboden overwogen worden als een 'bewijs' van de intentie om moslims te discrimineren. Voor hen is er geen verdere discussie meer nodig. Maar ligt het echt zo eenvoudig? Ook nog enkele andere houdingen horen we hier te bespreken gezien hun belang voor maatschappelijke uitdagingen, te weten de 'verzadiging' van democratisch gezinde moslims tegeover de houdingen van hun compromisloze gemeenschapsgenoten, maar parallel ook de irritatie van de eersten tegenover elke kritiek op de tweeden, en de onbekwaamheid van de meeste moslims tot een kritische, genuanceerde houding tegenover de eigen gemeenschap. Prof. Felice Dassetto, socioloog en directeur van het Centre interdisciplinaire d'études de l'Islam dans le Monde Contemporain (CISMOC) van de UCL laat geen twijfel over die onbekwaamheid 214: “les musulmans sont confrontés, dans leur majorité, à une incapacité ou à une impossibilité d’être critiques. L’islam vient de Dieu et il est bon. Point. De ce fait, il ne peut être responsable du malaise relationnel qui occupe les musulmans et les non musulmans de Belgique. L’islam n’a aucun rôle dans ces problèmes.”. Ons eigen onderzoek bevestigt deze analyse volledig. Nauwgezette observatoren van deze debatten ontwaren, met recht, ook de dissidente stemmen: moslims die juist wel in staat blijken tot die kritische kijk op de eigen gemeenschap. Er werden er hier al vele vermeld. Tot nu toe lijken deze echter (nog) geen significante rol te spelen, noch op Vlaams niveau, noch op Belgisch ni212
Denk aan bepaalde zogenaamde 'feministische moslimtheologen'. Die zijn weliswaar nog behoorlijk maerginaal.
213
Denk aan het Franse Ni Putes, Ni Soumises, en andere soortgelijke organisaties die recent werden opgericht in zowat alle democratische staten. 214
P. 23 in 'Musulmans et non musulmans : les noeuds du dialogue', Jordane Carpentier de Changy, Felice Dassetto et Brigitte Maréchal, uitgegeven door de koning Boudewijnstichting, ook in het Nederlands onder de titel ’Moslims en niet-moslims. Knelpunten in de dialoog’, 2006.
p. / 125 veau, noch op Europees of internationaal niveau. Integendeel: quasi alle moslims die mandaten uitoefenen, of hier te landen zetelen in de Moslimexecutieve, of met bestuursmandaten in verenigingen van ethnisch-culturele organisaties tonen een zekere irritatie wanneer niet-moslims hen aanspreken op het feit van de expliciete religieuze motivatie van vele moslimterroristen of van het wangedrag van zovele moslimjongeren. Die irritatie gaat dikwijls gepaard met assertieve, en soms zelfs agressieve ontkenningen, minimalisering en dergelijke. Wat de niet-moslims hierbij echter bijna steeds miskennen is ook de verzadiging van de democratisch gezinde moslims tegen over die aanhoudende en dikwijls ook ongenuanceerde en niet zelden overdreven kritiek op de houding van de compromisloze moslims en van de probleemjongeren. Door het dermate aanhoudende en dikwijls overdreven karakter bemoeilijk die kritiek elk opbouwende gesprek in hoge mate. Die kritiek walst als het ware over de prille scheuten van zo'n zinvolle en genuanceerde dialoog. Tegelijk is het ook lastig dat die compromisloze houding van bepaalde moslims en dat wangedrag van die problematische moslimjongeren zo massaal voorkomt, dat het ondoenbaar wordt voor de wel democratisch gezinde moslims om daar elke keer opnieuw hun afkeuring over te willen uiten. Het debat over de hoofddoek en de ruimere inburgeringsvraagstukken wordt dus extra bemoeilijk door deze vicieuze cirkel van wangedrag, provocatie en onhaalbare kritiek. Nochtans moet ook deze vicieuze cirkel doorbroken worden. Verderop geven we hiervoor enkele suggesties.
5.15. De hoofddoek en de doos van Pandora Ook onder niet-moslims ligt één en ander genuanceerder dan wat al aangegeven is. Voor vele niet-moslims lijkt de hoofddoek slechts één van de vele stappen in een 'eindeloze lijst' van steeds verder gaande vragen vanwege (bepaalde) moslims. Naast vrije sluierdracht vragen die ook halal-maaltijden in collectieve cantines, aangepaste werkuren pauze-uren om te kunnen bidden en meer aandacht voor hun cultuur in onderwijs. Daarna volgen extra verlofdagen voor islamitische religieuze feestdagen, het onbeperkt mogen blijven uitnodigen van imams die geen Europese vorming genoten en onze wetten niet kennen of dikwijls zelfs niet willen kennen noch respecteren, gereserveerde uren voor vrouwen en (andere uren voor mannen) in sportcentra, verlengde zomervakanties, beperkingen op het samenwerken met collega's van de andere sekse, het mogen weigeren van een handdruk van een collega van de andere sekse, de vraag om onderlinge geschillen en familiaal-rechterlijke zaken zoals erfenissen en echtscheidingen te kunnen beslechten volgens de regels van de sharia, weigering van verzorging door medici van de andere sekse (in noodsituaties), ... Verder op de lijst volgen nog een vervroegd einde van de werkweek (om naar de moskee te kunnen gaan), aparte klassen voor de bijscholing die VDAB organiseert voor werkloze moslims (zodat moslimmannen niet meer samen hoeven les te volgen met vrouwen en moslima's niet meer met mannen, en analoog voor lesgevers van de andere sekse), toepassing van uitspraken van shariatribunalen op alle moslims, ... De lijst lijkt eindeloos. Daarbij lijken -nog steeds in de perceptie van vele maar lang niet alle niet-moslims- de moslims zich bij hun vragen nergens te willen beperken door de geldende wetgeving, noch door de fundamentele normen en waarden van de democratie. Voor velen is de hoofddoek daarbij de sluitsteen van dat offensief. Zij zijn ervan overtuigd dat, éénmaal de overheden zouden toegeven op de hoofddoek, dat dan het hek van de dam is. Verderop bespreken we nog nader welke vragen op de werkplek er wel vlot kunnen ingewilligd worden. Dat past in een modern personeelsbeleid en het streven naar redelijke tegemoetkomingen. Een groot aantal vragen kunnen echter niet ingewilligd worden met 'redelijke' tegemoetkomingen. Ze voldoen niet aan de noodzakelijke voorwaarden in een democratie. Zo zou een verlengde zomervakantie als betaald verlof een significante extra kost veroorzaken én een voordeel dat neerkomt op een privilege. Ook het niet moeten samenwerken of geen (bij)scholing volgen met collega's van de andere sekse leidt tot aanzienlijke extra kosten én, niet zelden, tot verstoring van de goede werking van organisaties en onderwijs.
Geschillen en familiaal-rechterlijke zaken mogen beslechten volgens de sharia leidt onmiddellijk tot een inperking van de rechten van vrouwen, andersdenkende moslims, niet-moslims en nog andere groepen. Dat zal, statistisch gezien, ook leiden tot een lagere beschikbaarheid van moslima's op de arbeidsmarkt. Weigering van verzorging door (para-)medici van de andere sekse is zelfs onmogelijk te realiseren -tenzij de moslims die dit vragen een volledig apart stelsel van medische zorgen zouden willen uitbouwen. Alvast voor nooddiensten wordt dat extreem complex en duur. Zo'n aparte zorgen zijn in praktijk dus volstrekt onzinnig. Deze en andere eisen komen, mocht men toch proberen ze te realiseren, neer op privileges. Ze vereisen ook dikwijls een verregaande maatschappelijke segregatie. Dit laatste is dan weer het tegenovergestelde van wat integratie en inburgeringsbeleid vragen. Deze tweede groep vragen is dus hoogst problematisch. Het verband tussen de vraag naar vrije sluierdracht en deze andere eisen is evident. De aanhangers van de hoofddoek geven namelijk nooit aan waarom hun argumenten (het beweerde religieuze gebod die wel zouden moeten gelden voor bepaalde eisen zoals de hoofddoek) plots niet meer zouden gelden voor al die uitgesproken problematische en onmogelijke eisen. Als het éne voorgeschreven zou zijn in het geloof (de hoofddoek), waarom zouden dan al die andere, veel explicietere voorschriften uit de Koran niet even goed moeten gelden? Mede daardoor kan de vraag naar vrije sluierdracht niet los gezien worden van het geheel van alle religieus gemotiveerde vragen, noch van andere eerder culturele vragen vanwege moslims. De vraag naar vrije sluierdracht lijkt dus inderdaad een cruciaal element in een 'continuum', een geheel van eisen vanwege de moslims. Het verzet tegen veralgemeend vrije sluierdracht lijkt om deze bijkomende reden terecht en gerechtvaardigd.. Deze overweging lijkt een duidelijk motief voor alle democratisch gezinde moslims om dringend een doctrine uit te werken met onder meer een duidelijk onderscheid tussen de problematische vragen en alle andere vragen, én een overtuigende religieuze motivatie voor dat onderscheid. De verantwoordelijkheid hiervoor -doctrine én uitzuivering van de lijst van vragen- lijkt een zaak van de moslims zelf. Hetzelfde geldt overigens voor de tegenstelling tussen democratisch gezinde en (aart)sconservatieve moslims die deze opdracht aan het licht brengt. Toegeven op de hoofddoek lijkt dus het openen van de doos van Pandora. Die overtuiging wordt gesterkt door de vaststelling dat de motivatie van de moslims voor elk van die eisen op die lange lijst ten gronde steeds dezelfde is: het zouden religieuze geboden zijn, en gezien de islam hier erkend is, zouden al die eisen ingewilligd moeten worden. Wanneer dit geen steek houdt, dan worden culturele groepsrechten gevraagd. En die zouden we, om diverse mooi klinkende redenen, niet mogen weigeren. Deze vaststellingen over de inschatting van de vragen van moslims door de meeste niet-moslims lijkt ons klaar. Ze wordt echter quasi volledig miskend door bijna alle moslims – enkelingen met grote kennis van het niet-islamitische denken niet te na gesproken. Een nuchtere analyse van die vele eisen toont aan dat het niet altijd religieus gemotiveerde vragen betreft. De vraag naar een verlengde zomervakantie is een zuiver culturele zaak. Die analyse toont voorts ook duidelijk aan dat die vragenlijst grosso modo in twee delen uiteenvalt: eisen die men met wat goede wil, zonder hoge kosten en zonder inbreuken op de rechtsorde kan inwilligen, en andere eisen. Inwilliging van deze tweede groep eisen vereist steeds of onverantwoord hoge uitgaven, of een beperking van fundamentele rechten, of andere inbreuken op fundamentele rechtsprincipes, of meerdere van deze. Aangepaste pauzes, halal-maaltijden en een verlengde zomervakantie (als onbetaald verlof) kunnen in vele gevallen als redelijke tegemoetkomingen beschouwd worden. Dat gaat evenwel niet altijd op! Zo zal de nodige continuïteit van de dienst het in sommige organisaties moeilijk of zelfs onmogelijk maken. Ook vervanging van één wettelijke feestdag door vrij op te nemen dagen lijkt redelijk. De hoofddoek lijkt dus het meest opvallende symbool van een mislukte integratie, van een streven naar een segregatie waarbij met name moslima’s en andersdenkende moslims over minder rechten zouden beschikken. Dat is de echte doos van Pandora.
p. / 125
5.16. De 'vrije keuze voor moslima's' blijkt problematisch Het is eerder al besproken, de druk, dwang en geweld die zovele duizenden moslima's ondervinden in de grote levenskeuzen. Omgaan met wie? Huwelijk? Studie? Beroepskeuze? ... In de praktijk kunnen vele moslima's niet genieten van vrije keuzen. Duizenden wel, maar ook duizenden niet. Dat is nochtans een recht dat onze democratische rechtsorde zou moeten waarborgen. Het argument van de 'vrije keuze' blijkt dus selectief! Nochtans wordt de vrije keuze als één van de sterkste argumenten in het hoofddoekdebat naar voren geschoven. We beschouwden dat zelfs als een geldig argument. Maar hoe zit het dan, wanneer grote aantallen ervan verstoken blijven? Dit probleem is niet min. Maar het is niet zo eenvoudig om het correct in te schatten. Proberen we enkele denkoefeningen. Stellen we ons even voor dat er geen geheime verkiezingen bestonden, dat iedereen bij handopsteken stemt. Jongeren zouden er dan over kunnen klagen dat zij het moelijk hebben om hun stem te laten horen, dat de dominante ouderen het laken naar zich toe trekken. In de democartie werd dit eenvoudig opgelost met geheime verkiezingen. Daarbij blijven de rechten van allen gelijk – niet alleen in theorie maar ook in de praktijk. Voor de hoofddoek zien we echter geen vergelijkbare oplossing: de hoofddoek toelaten op de wijze zoals dat door de voorstanders daarvan wordt bepleit, zou in praktijk alle nadelen voor die moslima's die nu druk, dwang en geweld ondergaan behouden. Voor dit onderzoek hebben we een uitgebreide literatuurstudie uitgevoerd. Met zoektermen zoals 'hoofddoek', 'geweld', 'druk' en dwang' (in wisselende combinaties) werden duizenden artikels gevonden215. We vonden echter geen ernstige voorstellen voor bescherming tegen dwang, druk en geweld. Diegenen die vrije sluierdracht verdedigen blijken dus potdoof en passief tegenover de problemen! Een algemeen verbod beperkt dan weer de feitelijke rechten voor die moslima's die er wel zelf voor kiezen. Als de problemen al onderkend werden, dan beperken de voorstanders van de hoofddoek zich tot banaliteiten en oppervlakkigheden. Nochtans zou men toch ook enige solidariteit mogen verwachten vanwege al die moslima's die het in deze gemakkelijk hebben. Zo vraagt Fatoumata Sidibé, Brussels volksvertegenwoordigster en zelf van Malinese afkomst216: “Celles qui avancent l’argument de « c’est mon choix » devraient avoir la décence et la « sororité » de reconnaître l’oppression de celles qui n’ont pas le choix.”. Zoals uiteengezet zagen we, als het op daden op aan komt, nog maar weinig solidariteit vanwege alle moslima's verkozen in onze talrijke parlementen. Slechts enkelen van hen 217 deden of schreven ooit iets ten voordelen van de moslima's die gedwongen worden of geweld ondergaan vanwege mensen uit hun directe sociale omgeving. En onder de 'intellectuele Vlaamse moslima's 218 lijkt de score al even bedroevend. In opvallende tegenstelling daarmee nemen elders talrijke moslima's de pen ter hand tegen die druk, dwang en geweld op moslima's. Denk aan Ni Putes Ni Soumises, Fadela Amara en talrijke anderen in Frankrijk, aan Nahed Selim, Fereshta Moradi en Ayaan Hirsi Ali in Nederland, de Canadese Irshad Manji, evenels Fatima Mernissi, Amina Wadud, ...
215
Het overzicht van de geraadpleegde literatuur achteraan dit rapport geeft een idee van dit onderzoek.
216
'Je déclare que le voile est le symbole d’un projet politique totalitaire', Fatoumata Sidibé, La Libre Belgique, 23/03/10, http://www.lesoir.be/forum/cartes_blanches/2010-03-23/je-declare-que-le-voile-est-le-symbole-d-un-projet-politique-to talitaire-760276.shtml. 217
Fauzaya Talhauoi, Fatma Pehlivan Meryem Kaçar, Meryem Almaci, Yamila Idrissi, Güler Turan, Dalila Douifi, Meryame Kitir, Hilâl Yalcin, Nahima Lanjjiri, Mimouth Bousakla en Anissa Temsamani. 218
zoals Mina Bouselmati, Laila Ekchouchou, Saida El Fekri, Mina Cheeba, Naima Charkauoi, Nadia Dala, Nadia Fadil, en Meryem Kanmaz.
6. Geen besluiten? Het debat rond de integratie van moslims en rond hoofddoek als ‘symbool’ van dat debat is dus verre van afgesloten. De meeste argumentaties over de hoofddoek volstaan niet. Zo stelt een Europees rapport over discriminatie op de werkvloer219: “It would seem again the equality arguments raised are far from conclusive”. Eerder maakten we een onderscheid tussen de verschillende deelaspecten en de verschillende feitelijke rechten die hier door deze of gene groep opgeëist worden. Hier formuleren we enkele voorzichtige aanbevelingen ten aanzien van deze. Dat zijn echter slechts overwegingen. Cruciaal is namelijk de hoge nood aan meer en betere dialoog. Democratische islamieten vragen daarbij ook de nodige tijd voor de nodige besprekingen en evoluties binnen hun eigen gemeenschap. Dat is perfect legitiem. Dat mag echter geen excuus zijn om ondertussen fundamentele vrijheden en rechten op te schorten! Scherp gesteld: de klok van de maatschappelijke ontvoogding mag dus niet teruggedraaid worden omwille van bepaalde achterblijvers.
6.1. Besluiten over de hoofddoek 6.1.1. Moslima’s die geen hoofddoek willen dragen Meer dan één moslima staat hiervoor onder zware druk. Deze druk gaat meestal uit van de familiale en de directe sociale omgeving, maar ook van erkende islamitische organisaties (zoals de Moslimexecutive). Deze laatste broodrooft zelfs niet-gesluierde moslima’s220. Gezien democratische rechten van bepaalde Vlaamse moslima’s geschonden worden, moeten daartegen de nodige en afdoende maatregelen getroffen worden. De systematische weigering vanwege zowat alle vertegenwoordigers en woordvoerders van de conservatieve stromingen om dit te erkennen verzwakt de positie van alle voorstanders van vrije sluierdracht. Hun standpunt komt hypocriet en ondemocratisch over. Ze eisen immers dat moslima’s die zelf (zouden) kiezen voor de hoofddoek dat moeten mogen, terwijl het recht van andere moslima’s die nadrukkelijk geen hoofddoek willen dragen in praktijk op niet-geringe schaal miskend wordt. Het is daarom een open vraag hoe in deze context positief geantwoord kan worden aan de éne vragende groep, waar de veiligheid en keuzevrijheid van de andere zo manifest geschonden wordt door een deel van diezelfde vragers. Ook het voorzorgbeginsel lijkt daarom een afwijzend antwoord op te leggen.
6.1.2. De hoofddoek voor werknemers in openbare functies en onderwijs In dit debat worden vele argumenten aangehaald voor vrije sluierdracht in openbare functies, openbare diensten en onderwijs. De vrije keuze en in mindere mate religieus-culturele gebruiken221 zijn daarbij pertinente 219
Religion and belief discrimination in Employment – the EU law’, Lucy Vickers, European Network of Legal Experts in the non-discrimination field, Nov. 2006, European Commission, DG for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities, p. 52. 220
De Moslimexecutieve blokkeert elke tewerkstelling van niet-gesluierde moslima's als consulent in gevangenissen, als leraar religie e.d.. Ze weigert deze te benoemen, bewerende dat de islam een sluier voorschrijft en dat zij deze vrouwen dus niet zou mogen benoemen (omwille van imperatieve religieuze geboden -wat zoals aangetoond een overdrijving ishoewel daarover absoluut geen éénsgezindheid bestaat). Sterker, de representatieve organisatie heeft als opdracht én als zelf-gekozen ambitie- om alle hier wonende moslim te vertegenwoordigen. Ook daarom is het bizar en tegenstrijdig, dat ze voor de eigen benoemingen grote groepen binnen de islamitische gemeenschap discrimineert. 221
Men kan iemand die opgegroeid is met een sluier inderdaad niet zomaar vragen die ineens af te leggen. Anderzijds moet men natuurlijk wel de vraag stellen wat de redelijke aanpassing is wanneer iemand dan toch wil immigreren naar een
p. / 12 argumenten. Dat geldt voor reguliere leerkrachten. De situatie van godsdienstleerkrachten is evenwel verschillend. Er worden echter geen redenen aangehaald waarom deze personen hun religie op een zoveel ruimere wijze moeten kunnen beleven dan alle andere religies. Voor al de andere religies en voor alle politieke stromingen is de neutraliteit van openbare diensten geen probleem. De wet voorziet voldoende ruime mogelijkheden tot beleving van de religie in privé-sfeer en in het openbaar in de erkende gebedshuizen en voor religieuze manifestaties op de openbare weg. Daarbij komen nog de in de wet voorziene mogelijkheden voor gebed tijdens pauzes op het werk enz. De wet waarborgt dus ruime mogelijkheden voor beleving van de religie. De wet kent ook maatregelen die de religieuze overtuiging beschermen: de leerkracht die de religie van leerlingen zou belachelijk maken, zet zijn loopbaan op het spel. En geweld tegen een gebedshuis wordt met grote middelen vervolgd. Ook voor leerkrachten worden geen relevante redenen aangehaald waarom de ondertussen al decennia oude neutraliteit zo ingrijpend zou afgebouwd moeten worden. Het wijdverspreide misogyne en weinig democratische gedachtegoed onder de meest conservatieve moslim én de objectieve realiteit van zware en redelijk courante druk op moslima’s, inclusief gebeurlijke geweld en zelfs moord en moordpogingen zijn dan weer sterke argumenten om deze strikte neutraliteit te behouden. Zonder die neutraliteit ontstaan er extra mogelijkheden in plaats en tijd waarbinnen moslima’s die geen sluier willen dragen onder druk gezet kunnen worden.
6.1.3. Leerlingen en sluiers Dat geldt dus nog des te meer voor leerlingen. Dezen staan per definitie nog veel zwakker tegenover de gekende druk. De school moet daarom een vrije ruimte zijn waarbinnen de leerlingen tegen die druk beschermd worden. Daarenboven heeft de school ook als essentiële opdracht om de leerlingen te socialiseren: leerlingen moeten opgevoed worden om in onze pluralistische, seculiere maatschappij met iedereen, ongeacht sekse of afkomst overweg te kunnen. Zoniet brengt de school indirecte schade toe aan de latere ontplooiingskansen van de jongere. De hoofddoek staat, juist omwille van het dominante weinig democratische gedachtegoed waarvan het de directe uiting én symbool is, haaks op die opdracht tot socialiseren. Dat betekent dus dat die ouders die zich fundamenteel niet kunnen vinden in deze seculiere, pluralistische maatschappij, ergens moeten kiezen. De keuze is eenvoudig: ofwel de hier geldende regels van deze democratische orde respecteren, ofwel gaan leven in landen waar dat onverzoenlijke gedachtegoed wel aanvaard is (in casu alle landen die de Cairo Declaration of Human Rights in Islam ondertekenden). Wie er voor kiest om hier te leven, die moet dan ook de consequenties van die keuze aanvaarden. De wetgeving, de fundamentele democratische principes en de bijhorende waarden –waaronder respect voor de gelijke rechten en met name de vrijheden van élke andere burger en met name ook voor de andersdenkende en de ‘andersgelovige’ burger- zijn voldoende duidelijk.
6.1.4. De hoofddoek in het openbare leven in de Europese Unie Voor burgers in de Europese Unie staat dit recht op korte termijn niet direct ter discussie. Niettemin is het mogelijk dat aanhoudende afwijzing door de conservatieve stromingen van fundamentele democratische rechten –principieel én in het maatschappelijke gedrag tegenover ‘vrijdenkende’ moslim en andersgelovigendie aanvaarding op termijn in het gedrang zal brengen. De grootschalige weigering tot dialoog binnen de democratische krijtlijnen en tot respect voor de democratische principes doet steeds meer fundamentele vragen
samenleving waarin zovele vrouwen zeker geen sluier dragen, en daarom, in de ogen van die conservatieve stromingen, niet eerbaar zouden zijn.
oprijzen over hun werkelijke bereidheid om hier volwaardig burger te willen zijn. Wij kunnen alleen maar hopen dat deze groeiende maatschappelijke tegenstellingen niet verder degenereren tot situaties waarbij verregaande, veralgemeende verboden de enige maatregelen zijn die nog opgewassen zijn tegen de eerder beschreven vrij massieve inbreuken op de democratische fundamenten.
6.2. Bruggen en doorgangen naar vreedzaam samenleven In tegenstelling tot de soms nogal sombere analyse zijn er tegelijk ook massa's aanwijzingen dat vreedzaam samenleven perfect kan. Vele tientallen verenigingen van moslims, of ruimer: van ethnisch-culturele minderheden, zoals de Federatie voor Zelforganisaties Vlaandeten (FZO-VL) en het Minderhedenforum met haar 13 aangesloten federaties werken via inzet in verenigingen rond alerllei vormen van maatschappelijk engagement. Een tiental van deze federaties neemt deel aan WorkUp, een project vcan het Minderhedenforum waar de diverse groepen vanuit hun eigen cultureel-religieuze achtergrond begeleid worden op de arbeidsmarkt. Daarbij wordt niet preuts gedaan over de nood aan een stevige En ook vele allochtone politici laten zich niet onbetuigd. De Brusselse verkozene Fouad Ahidar bevestigt openlijk dat een bepaald deel van de Marokaans-Belgische jongeren Samen met Anissa Temsamani en Fauzaya Talhaoui publiceerde bij ten tijde van de 12 Deense cartoons 222 een opioniebijdrage waarin de ze verdedigden dat cartoons wel degelijk moesten kunnen, want een directe vorm van vrijheid van meningsuiting. Ook Selahattin Koçak staat bekend voor zijn standvastige en beginselvaste verdediging van de democratische principes en van de integratie en inburgering. De Antwerpse Helima Guerra van Algerijnse afkomst werkt al jarenlang als intercultureel bemiddelaar en klaagt het geweld tegen vrouwen aan.
6.3. Suggesties en adviezen voor leidinggevenden en HR managers Zoals gesteld is de vraag om een hoofddoek te mogen dragen relevant voor een veel ruimer gamma vragen vanuit de islamitische gemeenschap. Ondanks de complexiteit van die vragen, laat onze analyse toch redelijk wat concrete adviezen naar het operationele beleid toe. Gezien de vraag naar sluierdracht op de werkvloer een breed gedragen vraag is in een ruimer geheel, moet het personeelsbeleid een aangepast antwoord ontwikkelen voor dat geheel (en niet enkel voor afzonderlijke vragen). Een belangrijk uitgangspunt daarbij is dat van de werkgever verwacht kan worden dat hij 'redelijke aanpassingen' voorziet voor kansengroepen/doelgroepen. De meeste aanverwante vragen (zoals aangepaste werkuren tijdens ramadan of aangepaste voeding) kunnen vlot vertaald worden naar flexibelere arbeidsorganisatie. Ze kunnen dan, na die herformulering naar vragen die alle betrokkenen aangaan, dikwijls ingewilligd worden als maatregelen ten bate van alle werknemers. De meeste van die vragen kunnen ook ingewilligd worden zonder grote kosten, zonder dat voorrechten toegekend worden, en zonder beperkingen van vrijheden of rechten van anderen (werknemers, burgers, scholieren, ...). Een menukeuze aanpassen aan religieuze voorschriften door verruiming van de keuzemogelijkheden in cantines beperkt de keuze van anderen niet. En een flexibele keuze van de pauzemomenten op de werkvloer 222
De die ontstond door deze 12 maar vooral door de 3 meer beledigende cartoons die conservarvatieve Deense moslims stiekem toevoegden aan het dossier waarmee ze de Arabische wereld rondtrokken bleek vooral manipulatie. Radicale moslims en bepaalde regimes in moslim-landen probeerden mekaar de loef af te steken in het ophitsen. Eén van die drie extra cartoons bleek achteraf eigendom van een internationaal persagentschap. Het verbeelde een Franse boer die met een varkensneus op deelnam een een humorfestival. Het werd door de radicale Deense imams echter voorgesteld als een belediging van de profeet Mohammed. De oorpsorng van de andere 2 bleef hoogst verdacht: zogenaamd opgestuurd per post, maar de radicale Deense imams die ze ontvingen dienden daarover nooit klacht in bij de politie, laat staan dat ze de enveloppes waarin ze die zogenaamd ontvingen lieten onderzoeken. Boerebedrog dus.
p. / 12 evenmin - binnen de noodzakelijke objectieve beperkingen die voortvloeien uit een werkorganisatie. De vraag naar vrije sluierdracht voldoet, zoals omstandig beschreven, echter niet aan deze voorwaarden omwille van de te courante problemen van druk en geweld tegenover die moslima's die geen hoofddoek willen dragen. Ook sommige andere vragen zijn tegenstrijdig met het seculiere aard van onze arbeidsorganisatie 223. Bij het streven naar maximaal inwilligen van bepaalde vragen door maatregelen die alle werknemers ten goede komen gelden evenwel noodzakelijke grenzen die goed bewaakt moeten worden, zoals regelgeving, en met name het gelijkheidsbeginsel. Men kan geen voordeel geven aan één groep en niet aan anderen die er ook van willen genieten. Verboden zijn bijna altijd een tweede keuze. Minder vrijheidsbeperkende maatregelen zijn meestal beter en dikwijls mogelijk. Zo is al veel gerealiseerd op maatschappelijk vlak én op de werkvloer: erkenning van de islam, ruime mogelijkheden in arbeidsorganisatie, inburgeringsbeleid, ... Aanpassingen van arbeidsreglement kan steeds, mits respect voor sociaal overleg en de wet. Dat kan bij problemen of bij een gebeurlijke actualisering. Daarbij kunnen rechten gegeven of ingetrokken worden. Dat betekent dat een moslima die gisteren wel een hoofddoek mocht dragen, dat morgen misschien niet meer mag. Het argument 'gisteren mocht het dus morgen moet het ook mogen' is ongeldig 224. Alle organisaties mogen in hun publieke dienstverlening een neutraal imago nastreven. Voor de publieke organisaties geldt daarenboven een neutraliteitsverplichting in gezags- en loketfuncties. Zij moeten alle burgers een gelijke dienstverlening waarborgen én daarbij elke schijn van partijdigheid vermijden. Werkgevers hebben ook verplichtingen aangaande de orde binnen hun organisatie. Zij moeten er voor zorgen dat er zich binnen hun muren geen pestgedrag (noch bekeringsijver) kan ontwikkelen. De jurisprudentie hierin kent een verstrenging. Een proactief diversiteitsbeleid biedt vele mogelijkheden om tegemoet te komen aan veruit de meeste legitieme vragen van moslim225. Er is dus geen nood aan specifieke (voor)rechten. Zeker wanneer problemen niet opgelost raken met een minder beperkende beleid of wanneer ze verergeren, lijken selectieve verboden zinvol. Proactieve communicatie, een volgehouden uitnodiging tot dialoog en groot respect voor de gelijke rechten en waardigheid van elke mens blijven dan aangewezen. Gebeurlijke selectieve verboden komen bij voorkeur in overleg tot stand. Maar wanneer de moslim daarbij hardnekkig niet thuis blijven geven, of de problemen minimaliseren, vergoelijken of ontkennen, dan verliezen zij wel hun kans op inspraak. 223
Zo kan een werknemer niet eisen dat hij enkel in éénzelfde werkruimte zou werken als andere werknemers van dezelfde sekse. Hij kan wel een voorkeur uiten, en professioneel HR management houdt daar, in de mate van het mogelijkerekening mee. In de praktijk is het echter in vele gevallen organisatorisch onmogelijk om aan die vraag te voldoen zonder of de werkorganisatie te bemoeilijken, of zonder disproportionele extra kosten. Er is echter nog een andere cruciale reden waarom men deze vraag soms beter niet inwilligt, zelfs als dat in theorie zou kunnen: onze moderne arbeidsorganisatie vraagt meestal een intensieve communicatie tussen collega's van uiteenlopende afdelingen en met klanten; het segregatiedenken dat aan de basis van die vraag ligt is hiermee tegenstrijdig. 224
Dit argument is in zekere mate een illustratie van de eerder beschreven weigerachtigheid van de moslimgemeenschap om de problemen die samenhangen met sluierdracht ernstig te nemen. 225
Een vraag waarbij feitelijk rechten worden gevraagd die niet zouden gelden voor niet-moslim, of die andere fundamentele regels in het gedrang brengt beschouwen we als illegitiem. Dat geldt bijvoorbeeld voor de vraag naar extra pauzes om te kunnen bidden op bepaalde vaste momenten, of voor de eis dat bepaalde minderheden langere zomervakanties zouden moeten mogen nemen om familie in land van herkomst te bezoeken (merk op dat de doelgroep hier niet alle moslim omvat, maar wel inwoners van bepaalde, quasi uitsluitend islamitische landen). Illegitiem is bijvoorbeeld de eis om niet te moeten werken in éénzelfde werkruimte als collega's van de andere sekse.
7. Wegen naar vreedzaam samenleven 7.1. Wederzijds respect Uit de voorgaande bespreking volgt de hoge nood aan wegen naar een beter, vreedzaam samenleven van gelovigen van alle religies en levensbeschouwingen in een veelkeurige samenleving. Deze uitdaging situeert zich dus op vlak van onze Vlaamse en Europese samenleving, maar niet alleen daar. Vreedzaam samenleven moet ook nagestreefd worden binnen de islamitische gemeenschap, met name tussen zij die een 'orthodoxe' geloofsbeleving verkiezen, in alle gekende varianten, en zij die hun geloof op andere wijze beleven, en met name ook die moslims die hun geloof neerleggen.. Een eenvoudig, maar diepgemeend respect voor elke burger en voor alle groepen in deze samenleving lijkt me daarbij absoluut noodzakelijk. Tegelijk is het nadenken en het spreken erover ook een krachtig middel. Het bevordert het inzicht. Het helpt ons ook om telkens eerst het eigen gedrag onder de loupe te nemen, vooraleer anderen aan te spreken. Wat zijn nu wegen en de middelen om dat vreedzaam, respectvol samenleven na te streven? Wat kan het beleid doen? En wat kan elke individuele burger, en elke organisatie doen? Het lijkt ons een dwingende morele plicht voor velen. Immers, elke éénzijdige benadering -via 'de wet' of 'de politiek' of via dat wat alle anderen zouden moeten doen- zal in de verste verte niet voldoen. Na de introspectie, individueel en als lid van die groep(en) waarmee men zich het identificeert, is een dialoog met de verschillende groepen moslims zeker noodzakelijk. Zij moeten op méérdere niveau's deelnemen aan het gesprek: uiteraard over de concrete vragen die in dit werk aan bod kwamen, maar ook op een ruimer, hoger vlak, namelijk de vraag welke maatschappij we willen. We moeten alle moslims uitnodigen tot dialoog, wetende dat sommige moslims het democratische debat ten gronde afwijzen. Prof. Marie-Claire Foblets stelt hierover terecht 226: “Mensenrechten zijn tot nog toe niet bij machte gebleken om op duurzame - en doorzichtige - wijze met de moslimgemeenschapppen in de Europese gastlanden solide samenlevingsverbanden op te bouwen. En dat is ook niet te verwachten, zolang deze gemeenschappen niet of in onvoldoende mate mee in discussie kunnen treden over de betekenis van relativiteit versus hogere rechtswaarden in onze democratische rechtsstaat. Opdat die discussie mogelijk zou zijn, is vereist dat moslim, zonder discriminatie (...) mee worden opgenomen in (...) het wetgevende werk zelf en in de concrete rechtstoepassing (...) moslim moeten mee concrete invulling (kunnen) geven aan de grondbeginselen van het recht in onze multiculturele samenleving. (...) Dat daarvoor sommige moslim (...) worden uitgesloten, is voorspelbaar.”. Die moslims die de fundamenten van de democratie blijven afwijzen, die sluiten inderdaad zichzelf uit. De moslims moeten dus in bepaalde zaken nog volwaardig deel van onze samenleving worden, individueel in vele gevallen, maar zeker nog als groep. We zullen er samen werk van moeten maken.
7.2. Dialoog promoten en verschillen in visie erkennen De kern van het bevorderen van vreedzaam samenleven ligt misschien wel in het bevorderen van dialoog met de moslim. Dat kreeg nochtans vanwege alle regeringen, de sociale partners en vele andere grote maatschappelijke organisaties, en van de meeste politieke partijen al best behoorlijk wat aandacht. De dialoog faalde echter in enkele essentiële aspecten. Behoorlijk teleurstellend en ontluisterend daarbij is de vaststelling -geldig in heel Europa- dat talrijke leidende moslims er een behoorlijk aparte definitie van 'dialoog' op na houden. Zo stellen zowel Tariq Ramadan als ook Youssouf Al-Qaradawi, voorzitter van de European Council for Fatwa and Research, dat de dialoog neerkomt op een uitnodiging aan de publieke overheden om de verlangens van de moslim in te willigen, en aparte re-
226
Ibid.
gelingen te treffen wanneer deze vragen in tegenstrijd zouden zijn met bestaande wetten227, en, op levensbeschouwelijk vlak, een uitnodiging aan de niet-moslim om zich tot de islam te bekeren. Verbaast het dan dat vele niet-moslims de islam vrezen? Een eerste taak voor én overheden, én iedereen die het ernstig meent met vreedzaam samenleven in deze seculiere democratie is het beseffen van de diepte van de kloof tussen de strikt religieuze opvatting van diegenen die de religieuze norm (intellectueel en cultureel) voorrang willen geven op de seculiere norm, en het erkennen van deze kloof. Zolang het maatschappelijke debat deze kloof miskent, zullen we er niet geraken. Aansluitend moet de valse, oppervlakkige dialoog radicaal gemeden worden. Diegenen die menen dat we er enkel met goede wil e lieve woorden zullen komen zijn eerder gevaarlijk en voor zeker, grote obstakels bij een eerlijke, welgemeende dialoog. Een absoluut noodzaak om deze gewenste dialoog mogelijk te maken is dat niet-moslims geen systematische verontschuldiging, noch verklaring of toelichting mogen vragen noch verwachten van de democratisch gezinde moslims bij elk geval van een compromisloze of ondemocratische verklaring van (andere) moslims en elk geval van wangedrag door moslimjongeren. De analyse van de problemen is ondertussen gemaakt, afgetoest, gewogen, bijgestuurd en verfijnd. Het benadrukken van de primaire vaststellingen en het verstikken van de verdere analyse en dialoog heeft dan ook geen zin meer. De analyse staat gewoon al veel verder dan dat en dat eindeloos herhalen werkt contraproductief. De exact even noodzakelijke actie vanwege de moslims die deze dialoog wensen is dat zij zorgen voor grote duidelijkheid over hun standpunten terzake. Dit omvat vooral het uitwerken van een consistente, democratische maatschappelijke doctrine die geworteld is in hun geloof. In die doctrine moet een lezing van koran en sharia ontwikkeld worden die compatibel is met de universele mensenrechten. Dat vereist, me dunkt, ook beargumenteerd afstand nemen van de dominante interpretaties en hun onverzoenlijkheden met de seculiere, democratische rechtsorde. Dat komt dan ook, indirect, neer op een veroordeling zonder enige reserve van alle misdaden en wangedrag dat religieus gemotiveerd wordt of duidelijk groepsgebonden is Kortom, al wie het ernstig meent met vreedzaam samenleven -moslims exact even goed als niet-moslims- moet nu dringend de diagnose van de problemen achter zich kunnen laten, om zich op de oplossingen te concentreren. De basisproblemen mogen daarbij natuurlijk niet terug onder een taboe terecht komen.
7.3. Voluntaristische erkenning van de islam Een deel van de onderliggende motivatie (van de toenemende sluierdracht) ligt volgens vele auteurs bij gevoelens van uitsluiting, discriminatie een dergelijke meer. Mieke Maarten zegt daarover: “... protest tegen de verwestering. De hoofddoek als politiek symbool staat voor het afwijzen van de westerse waarden en normen. Dat steeds meer jonge meisjes hoofddoeken dragen wordt vaak in verband gebracht met een stijgend protest tegen de dagdagelijkse discriminatie.”228 Anderen wijzen ook naar motieven zoals protest tegen de vermeende degeneratie van de vrouwe als lustobject. Deze factoren zijn niet exact te kwantificeren, maar ze spelen ongetwijfeld een rol. Mede omwille van die (ook elders bevestigde) discriminaties en achterstellingen, is het aangewezen dat politieke verantwoordelijken en individuele burgers werk maken van doorgedreven bestrijding van discriminatie en achterstelling en 'positieve actie': daadwerkelijke erkenning en respect. Een diepgaande mentaliteitswijziging ten voordele van de gelijke waardigheid van alle mensen, ongeacht ras, religie, afkomst, sekse, ... - is daarbij cruciaal. Deze aanpak richt zich dus duidelijk niet tot één specifieke groep –in casu de islam die hier in deze nota zo uitgebreid aan bod kwam- maar tot alle mensen. Dat lijkt ons een afgetekend superieure benadering. En dat streven moet dan creatief ingevuld worden. 227
Zie ook de eerder vermelde expliciet vraag hiernaar uit het Muslims of Europe Charter.
228
Hoofddoekzorgen, RoSa. Uitgelezen jg. 10, nr. 1, 2004.
Waarom bijvoorbeeld niet één wettelijke feestdag -bijvoorbeeld een van oorsprong katholieke feestdag of een herdenking van een oorlogsoverwinning of beide- vrijmaken door alle werknemers te laten kiezen op welke religieuze feestdag ze die vrije dag willen opnemen? De dialoog kan daarbij ook versterkt worden door een erkenning van de juiste, legitieme gesprekspartners. Er is immers een grote nood aan legitieme gesprekspartners, zowel voor de globale inburgeringsproblematiek 229, als voor de specifieke religieuze vragen 230. Daartoe moeten nadrukkelijk die vele duizenden moslim die nadrukkelijk en zonder voorbehouden de democratische kaart trekken te volmondig en veel ruimer te erkennen. Deze moeten, met expliciete en openlijke uitsluiting van diegenen die dat niet doen (zie hieronder), nadrukkelijk als gesprekspartner van het beleid erkend worden. Hun verenigingen moeten een ernstige en evenredige ondersteuning krijgen. De werking daarvan kan ook op vele andere manieren versterkt worden 231. Ook met een lokale opleiding van imams en aanverwante beroepen mag niet meer getreuzeld worden 232. Hierbij moeten wortel en stok gehanteerd worden. Daarbij is er nood aan zowel volledige opleidingen (liefst in Taalunie en EU-verband), als aan korte bijscholingen. Aanvullend kan ook gedacht worden aan een ruim aanbod aan studieleningen233. Mogelijkheden om de achterstelling van individuele moslim te bestrijden zijn er te over. Overheden kunnen (moeten) werk maken van:
Forse versterking van bestrijding van discriminatie. Dat kan door snelle invoering van alle politionele en gerechtelijke maatregelen die in andere democratische landen effectief blijken. Stevige verdere uitbouw van een gelijke kansen- en non-discriminatiebeleid in onderwijs, openbaar ambt, bedrijfsleven en elders. Verdere uitbouw van een beleid voor evenredige kansen op de arbeidsmarkt (EAD). Ruimere erkenning en (gelijkwaardige) financiering van moskeeën.
Mogelijkheden voor individuele burgers en organisaties (niet-islamitische net zo goed als niet-islamitische) zijn talrijk. De cruciale opdracht is het wederzijdse 'onbekend is onbemind' te overbruggen en de talrijke (wederzijdse) vooroordelen te kunnen verlaten. 229
Enkel langs Vlaamse kant bestaat er een koepelorganisatie van ethnisch-culturele minderheden, het Minderheden-forum, met een redelijk goede representativiteit. Langs Franstalige en Duitstalige kant bestaan er echter geen vergelijk-bare organisaties. 230
Er bestaat een grote eensgezindheid dat de Moslimexecutieve om diverse redenen niet geschikt is als gespreks-partner. Problematisch is haar te beperkte opdracht (geen theologisch gezag), haar gebrekkige legitimiteit en de grote in-vloed van buitenlandse overheden (waar onder het Turkse staatsdirectoraat van religieuze zaken, een instelling die blijk-baar een zwaar conservatieve agenda promoot). De moslim dragen hierin een grote verantwoordelijkheid: zij zijn de énigen die een legitieme vertegenwoordiger kan aanwijzen. Maar ook de Belgische overheid speelde een uiterst nefaste rol: zij heeft véle jaren lang toegelaten dat corrupte figuren en personen die de democratische beginselen ten gronde af-wijzen een dominante rol speelden. Via een tijdige én correcte controle door de bevoegde instellingen hadden de meeste van deze problemen snel opgelost kunnen worden. 231
Denk bijvoorbeeld aan de mogelijkheid om ambtenaren naar hen te detacheren. Den ook aan de noodzaak aan een autonome aparte Vlaamse Kamer van de Moslimexecutieve. 232
Zie ook de aanbevelingen van Nahavandi, Kanmaz en El Battiui in 'Moskeeën, imams en islamleerkrachten in België. Stand van zaken en uitdagingen', KBS. 233
Terzijde: studieleningen zijn te verkiezen boven studiebeurzen omdat ze een billijkere spreiding bieden van de kosten over de student én de gemeenschap (via de aftrek van de kosten voor studieleningen van belastbare inkomens) én omdat ze ook een sterkere binding tussen de student en de gemeenschap waarborgen. De middelen moeten immers bij voorkeur ingezet worden voor de vorming van diegenen die daarna leraar, imam of aalmoezenier worden. Studiebeurzen kunnen daarna ingezet worden voor verdere bekwaming in het buitenland van de beste elementen. De primaire keuze voor studieleningen boven studiebeurzen voor de courante opleidingen is evenwel niet essentieel in deze voorstellen.
De mogelijkheden voor (niet-islamitische) burgers en organisaties situeren zich vooral in het wegwerken van achterstellingsfactoren234. Dat zal deels via het nationale beleid moeten gebeuren, maar de individuele inzet en houding van burgers en werkgevers is even cruciaal. Alle burgers verdienen een respect dat voor sommigen nog niet zo evident is. De mogelijkheden voor moslims (en net zo goed andere nieuwe Vlamingen) om bij te dragen tot wegwerken van die achterstelling235 zijn nog talrijker. Maar in essentie zijn dat dezelfde als die van andere, vergelijkbare nieuwe Vlamingen: Hun inburgering staat, als groep genomen, nog voor enkele noodzakelijke stappen. Taalverwerving en het op peil brengen van scholing zijn, voor velen onder hen, al even relevant. Zoniet blijft evenredige arbeidsdeelname (EAD) een utopie. De houding tegenover de niet-moslims kan eveneens beter. Dat slaat zowel op de eerder vermelde onheuse houding tegenover vrouwen als op houding tegenover bepaalde andere ethnisch-culturele groepen. Analoog voor werkattitude en houding tegenover de seculiere aard en organisatie van de arbeidsmarkt in de EU 236.
7.4. Voor eigen deur vegen Aansluitend bij de vorige opdracht -een voluntaristische erkenning en de nood aan een expliciete, overtuigend en geloofwaardige democratische islam, lijkt het zinvol dat alle betrokkenen in de dialoog tussen gemeenschappen, eerst en vooral voor eigen deur vegen. Kritiek geven op 'de anderen' is natuurlijk gemakkelijk, maar niet erg constructief, noch bevorderlijk voor de beoogde dialoog. De aangewezen manier om deze bananeschil te verlijden is eenvoudig: eerst voor eigen deur vegen, problematische gedragingen in de eigen gemeenschap aanwijzen en erkennen (en zeker de meest lastige), én voorstellen uitwerken voor wat de eigen gemeenschap béter kan of moet doen dan vandaag. Daarbij mag dan gerust ook (even kritisch) nagedacht worden over problemen langs de andere kant, maar de opdracht is om zéker ook zelf een ernstig engagement te nemen, zijnde een engagement voor wat men zelf (als individue of lid van een gemeenschap) kan bijdragen. Uit de studie naar achterstellingsfactoren van ethnisch-culturele minderheden op de arbeidsmarkt, blijkkt overduidelijk dat zowel publieke overheden, bedrijven (en dan met name in de financiële sector en de interim-sector), scholen, CLB-centra, sociale organisaties, maar ook de organisaties van ethnisch-culturele minderheden nog veel meer kunnen doen (en horen te doen) dan wat ze vandaag doen.
7.5. Proactief gelijke behandeling van moslim in onderwijs Sterke verbeteringen lijken mogelijk door: Opwaarderen van de wijze waarop er over islam gesproken wordt. Het veralgemenende, negatieve a-priori van velen moet vervangen worden. De islam moet volgens exact dezelfde wijze besproken worden als de andere religies, met een eerlijke, genuanceerde bespreking. Sterke en zwakke kanten moeten dus beide aan bod kunnen komen. Zwakke mogen niet gemeden, noch goedgepraat worden. Proactieve maatregelen om de huidige nog steeds bestaande discriminaties in oriëntatie en begeleiding van leerlingen op te vangen237. Deze treffen namelijk disproportioneel sterk de leerlingen uit zwakkere 234
Zie ook de discussienota DN3 'Oorzaken v/d arbeidsachterstand van nieuwe Vlamingen; Analyse- en discussienota', Akilian, 2007 en 2009, beschikbaar op http://akilian.files.wordpress.com/2009/10/dn-3-achterstellingsfactoren-nieuwe-vlamingen-m-en-v-update.pdf 235
Voor een overzicht van deze factoren verwijzen we naar de discussienota ' Achterstellingsfactoren nieuwe Vlamingen M en V – Update'', Akilian n.v. 236 237
Zie ook 'Grenzen trekken bij collegialiteit en seculiere arbeidsorganisatie”, Akilian n.v.
Eén van de mogelijke acties hiertoe is een systematisch grootschalig onderzoek naar de huidige oriëntaties door CLB centra, scholen en andere betrokkenen. Een andere mogelijke actie is verdere objectivering van evaluaties in onderwijs
milieu's en ook disproportioneel veel nieuwe Vlamingen. Uitbreiding van stagemogelijkheden. Dat zal alle groepen die nu disproportioneel sterk afhaken extra kansen bieden. Analoog voor meer en betere brugklassen en schakeljaren voor alle nieuwe leerlingen die geen Nederlands als thuistaal kennen. Uitbouw van Vlaamse opleidingen en bijscholingen voor leerkrachten islam (en aanverwante beroepen zoals imam en aalmoezenier).
Wetenschappelijk verantwoorde aandacht in onderwijs is één mogelijkheid. Dat moet dus een genuanceerde voorstelling opleveren, en geen eenzijdig verhaaltje met enkel de mooie kanten. Net zoals het christendom en andere religies besproken worden, moet ook de islam in haar verschillende culturele en andere vormen een evenwichtige en correcte aandacht krijgen. De gebeurlijk agressieve houding van bepaalde moslimjongeren (waarover recent steeds meer leerkrachten durven klagen) moet diplomatisch, maar krachtdadig beantwoord worden. Radicale bestrijding van gekleurde oriëntaties voor verdere studies 238 is echter wel degelijk een must. Het regent nog steeds meldingen van 'neerwaartse' oriëntaties door bepaalde (maar lang niet alle) CLB-centra, schooldirecties en leerkrachten. Er bestaan daarenboven technieken om dit soort praktijken én in vele gevallen te kunnen opsporen en om de betrokkenen veel sterker te sensibiliseren op hun verantwoordelijkheden. De meeste van deze maatregelen zijn dus niet specifiek op moslim gericht, maar de Vlaamse moslim zullen er wel veel baten van kunnen genieten. En tegelijk wordt vermeden dat te groep-specifieke maatregelen zouden leiden tot voorrechten. De voorgaande besprekingen suggereren dat er geen algemene verbodsbepalingen voor de (islamitische) hoofddoek op de werkvloer. Eventuele beperkingen (zie verderop) moeten daarenboven expliciet voorzien worden door de wet, voldoende gemotiveerd én gecommuniceerd worden.
7.6. Faire kansen op werk 7.6.1. Evenredige arbeidsdeelname Ook op de arbeidsmarkt lijkt een soortgelijke aanpak met focus op bestrijding van de achterstelling van 'alle' nieuwe Vlamingen aangewezen. Die strategie lijkt ook veruit de meest belovende voor de moslims. Maatregelen worden daarbij zoveel mogelijk universeel opgezet, gericht op alle werkzoekenden, en enkel aangevuld met specifieke maatregelen voor één groep wanneer de algemene maatregelen onvoldoende zouden blijken. Experten bij vakbonden, werkgeversorganisaties, integratiecentra en bepaalde particuliere adviseurs in de particuliere sector beschikken over een groot aantal operationele suggetsies en beleidsaanbevelingen, HR methoden en instrumenten voor publieke overheden, HR verantwoordelijken, bedrijfsleiders en leidinggevenden in organisaties. Het kan dus best. Uit mijn eigen professionele ervaring kan ik daarenboven bevestigen dat zowat alle problemen in deze context op de werkvloer oplosbaar zijn. De uitdagingen zijn echter wel dermate 'anders' en 'ongekend' dat de meeste HR-vernatwoordelijken al eens met de handen in het haar zitten. En als het tegenzit loopt men soms wel op de klippen, zelfs met veel HR- en managementervaring, veel goede wil en doorzetting.
7.6.2. Redelijke tegemoetkomingen in personeelsbeleid De consensus onder HR specialisten neigt ertoe om 'redelijke tegemoetkomingen' zoveel mogelijk te inte(ter ondersteuning van ondermeer de verdere oriëntatie) door invoering van homologatieproeven aan het einde van alle grote cycli (telkens laatste jaar van lager onderwijs, secundaire onderwijs en bachelor).
“Allochtone jongens doen Mechanica, allochtone meisjes Kleding. Dat lijkt bijna wetmatig”, Peter Keten, intercultureel bemiddelaar op de Provinciale Dienst Minderheden van de provincie Oost-Vlaanderen, in Klasse voor Leraren 118, en op http://www.klasse.be/leraren/archief.php?id=7811. 238
greren in het reguliere personeelsbeleid. Daarbij worden deze dan best uitgewerkt als verbeteringen in de arbeidsvoorwaarden en de werkorganisatie voor alle werknemers. Dit laatste is een cruciale voorwaarde. Zoniet wordt het immers moeilijk om privileges te vermijden. En dat laatste is immers illegaal. Wanneer deze verbeteringen evenwel alle personeelsleden ten goede komen, dan versterken ze de relatieve aantrekkelijkheid van de werkgever vergeleken met andere. Ze vehogen dan namelijk het comfort voor de werknemers. Kortom, redelijke tegemoetkomingen bieden een groot potentieel op een win-win voor zowel werknemers als werkgevers. Aangepaste pauzes, halal-maaltijden en een verlengde zomervakantie (als onbetaald verlof) kunnen in vele gevallen als redelijke tegemoetkomingen beschouwd worden. Dat gaat evenwel niet altijd op! Zo maakt de nodige continuïteit van de dienst het in sommige organisaties moeilijk of zelfs onmogelijk. Ook vervanging van één wettelijke feestdag door vrij op te nemen dagen lijkt redelijk. De belangrijkste randvoorwaarden zijn dan het blijven respecteren van het gelijkheidsbeginsel en het vermijden van extra kosten. Sommigen pleiten ervoor om deze tweede randvoorwaarde te versoepelen 239. De tegemoetkomingen zouden ook moeten kunnen bij 'redelijke extra kosten'. Dat lijkt ons echter een gevaarlijke piste. De loonlasten liggen nu al extreem hoog in België. In alle onderzoeken staan we hij de drie allerduurste landen van de wereld. Dikwijls staan we zelfs aan kop. Elke bijkomende verhoging van loonlasten is daarom schadelijk. Het zal niet zelden de druppel zijn die de emmer doet overlopen – 'de laatste nagel in de kist' van de leefbaarheid van tewerkstelling in alle organisaties die aan internationale concurrentie blootgesteld zijn. Een bijkomend nadeel is dat deze aanpak ook voelbaar meer zou kunnen kosten aan net die werkgevers die relatief meer moslims in dienst hebben dan voor andere, inclusief hun directe concurrenten. Om vergelijkbare reden lijkt het ook weinig zinvol en zelfs schadelijk wanneer de gemeenschap de extra kosten van tegemoetkomingen zou dragen. Dat zou dan immers leiden tot hogere belastingen, en die zullen dan onvermijdelijk eveneens schadelijk zijn voor de concurrentiepositie van onze bedrijven op de internationale markt, en met name tegenover de directe buurlanden. Om al deze redenen lijkt die voorwaarde van 'geen extra kosten' ons de enige mogelijke redelijke en juridisch steekhoudende (juridische) regeling. Elke werkgever behoudt dan sowieso de volledige vrijheid om bepaalde tegemoetkomingen die slechts 'beperkte extra kosten' veroorzaken toch door te voeren wanneer hij dat opportuun acht. Het wettelijke kader mag evenwel geen extra kosten opleggen.
7.6.3. Hoofddoek op de werkvloer De hoofddoekvraag is zonder twijfel verbonden met de individuele ontplooiing in onze maatschappij, en met name met de arbeid. We hebben aangetoond dat selectieve verboden in bepaalde functies of sectoren geen uitsluiting op zich veroorzaken. Eventuele uitsluiting wordt immers ten gronde enkel veroorzaakt door de afwijzing van redelijke regels en verboden. Niettemin blijft dan nog de vraag of het te verkiezen is om werkneemsters bij 'gewone werkgevers' toe te laten een hoofddoek te dragen of niet? Het lijkt aangewezen om dit in de meeste gevallen principieel wel toe te laten, maar om de toelating goed te communiceren én stevig in te kaderen. Idealiter wordt de weerhouden regel terzake expliciet opgenomen in het arbeidsreglement én in de communicatie met elke nieuwe werkneemster. Een verbod wordt best ook besproken met al wie gisteren geen hoofddoek droeg maar er nu wel een wil dragen. Dit advies kadert vooral in de algemene voorkeur voor een ruime flexibiliteit in de arbeidsorganisatie en in het willen tegemoet komen aan vragen van werknemers die geen organisatorische problemen veroorzaken, noch meerkosten, noch andere problemen. In die communicatie moet gewezen worden op de beperkingen: geen proseletisme, geen druk of dwang op 239
Zoals het Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding.
andersdenkende vrouwen, correct samenwerken met alle andere collega's, ... Daarbij mag men niet vergeten, noch verzwijgen, dat die tegemoetkoming van de werkgever op elke moment ingetrokken kan worden. De werkgever moet, bijvoorbeeld wanneer hij merkt dat één of meer sluierdragende werknemers zich niet aan de afspraken houden en collega's lastig vallen of weigeren met hen samen te werken, snel kunnen ingrijpen. De werkgever kan er anderzijds voor kiezen om geen hoofddoek toelaten om daarmee de problemen die zich volgens onderzoeken inderdaad ook effectief op zorgwekkend grote schaal voordoen, te voorkomen! Een eventueel verbod kan dus ook als een preventieve maatregel 240. De werkgever wil daarbij een goede, correcte en bevorderlijke werksfeer onder zijn medewerkers waarborgen door één van de venijnigste problemen op voorhand uit te sluiten. De werkgever kan ook andere redenen inroepen 241. Een verbod kan daarbij ook ingevoerd worden nadat de hoofddoek eerder toegelaten was. Dat moet ook kunnen, want anders zou de werkgever bijvoorbeeld niet meer kunnen optreden bij eventuele problemen. Het is dus, om evidente redenen, niet noodzakelijk dat een eventueel verbod ook steeds aan elke medewerker werd meegedeeld op het moment van aanwerving.
7.7. Selectieve verboden op hoofddoek? Gezien de overheden al grote stappen deden om de islam te erkennen (talrijke leraars islam worden gesubsidieerd, net zoals imams en moskeeën; menu's in kantines houden rekening met halal-voorschriften enz.), gezien geweld en druk tegen moslima's die geen hoofddoek willen dragen voortduren en zelfs lijken toe te nemen, gezien de hoofddoek voor zeer velen ook een politieke betekenis heeft, gezien er ondertussen ook al vele jaren geïnvesteerd is in dialoog met verenigingen van moslim242, doch tevergeefs voor de besproken problemen, gezien het misogyne gedachtegoed en de afwijzing van de seculiere orde toch lijken toe te nemen, en gezien militante moslims meer en meer uitzonderingen op seculiere regels eisen (met name opheffing van huidige neutraliteitsverplichting voor ambtenaren en lesgevers), worden selectieve verboden misschien een noodzakelijke, relevante, proportionele en redelijke maatregel. Zullen verboden (selectieve of ruimere) wel aan afdoende antwoord kunnen bieden. Deze vraag is essentieel. Het antwoord is genuanceerd: zoals we hieronder zullen overwegen, lijkt het erop dat selectieve verboden wél een vrij grote, positieve invloed zullen uitoefenen, zonder dat ze echter alle problemen oplossen. Een veralgemeend verbod lijkt daarentegen volstrekt onverantwoord, want nodeloos beperkend ten opzichte van fundamentele vrijheden en nauwelijks toepasbaar. Met selectieve verboden bedoelen we dan verbod op sluierdracht (voor leerlingen en lesgevers) in alle scholen, maar uitgezonderd hoger onderwijs (waar de leerlingen volwassenen zijn), in alle openbare functies (eventueel dan nog verder beperkt tot alle gezags- en loketfuncties) en in die functies of organisaties waar de werkgever dat wenselijk om één of meerdere redenen acht. 240
Dit advies verschilt radicaal van het advies terzake van het CGKR. Dat suggereert dat een verbod enkel kan als een “wezenlijke en bepalende beroepsvereiste en de aard en uitvoeringsmodaliteiten van de activiteit”, als een strikt noodzakelijke veiligheidsmaatregel. Dat lijkt een eerder ideologisch betoog. Die visie negeert immers én de politieke betekenis van de hoofddoek, én de gekende problemen van openbare orde. Het verbod op politieke propaganda op de werkvloer lijkt ons dus een relevante, aanvullende rechtvaardiging voor een eventueel verbod. 241
Er zijn ook andere gronden mogelijk voor een verbod op de hoofddoek op de werkvloer, nl. veiligheidsvoorschriften, of ook een “wezenlijke en bepalende beroepsvereiste” of ook “de aard en uitvoeringsmodaliteiten van de activiteit” (zie hiervoor ook de relevante wetgeving). 242
Prof. Felice Dassetto, directeur van het Centre interdisciplinaire d'études de l'Islam dans le monde contemporain (CISMOC) drukt het als volgt uit: “On n’a pas fait le bilan de l’effort mis en oeuvre depuis quarante ans, pour tisser les fils au sein de la société civile, d’institutions diverses (hospitalières, éducatives, etc) et au sein du monde associatif. Ce bilan mériterait d’être fait, pour autant que la mémoire en soit restée. Il montrerait la vitalité de la société civile qui, par un grand travail sur elle-même, s’efforce d’inclure sa nouvelle composante, tout comme il permettrait de voir les efforts d’adaptation opérés par les nouveaux arrivants.”, in 'Interculturalité en clair.. Question en marge des « Assises de l’Interculturalité (texte provisoire)', Sept. 2009.
Bespreking: 1. Relevant en doeltreffend? Zo'n verbod op de hoofddoek op lagere en secundaire scholen (voor leerlingen en leerkrachten) neemt alvast quasi de volledige sociale druk binnen de schoolpoorten weg. Als het toch verboden is, kan er -alvast binnen de scholen- geen druk meer uitgeoefend worden op de niet-sluierdragende moslima's. Dat creëert dan een soliede evenwicht in het dagelijks leven van de betrokken leerlingen: thuis en op straat kunnen ze dan een hoofddoek dragen, maar gedurende het kleinere deel van de daguren leren ze een meer neutrale omgeving kennen. Daarenboven wordt ook een duidelijk signaal gegeven. 2. Voor alle gezagsfuncties in openbaar ambt (en onderwijs) is de doeltreffendheid direct: de persoon in zo'n functie blijft ook in aanschijn neutraal. Dat moet uiteraard ook gekaderd worden in een ruimer beleid waarin de neutraliteit van de functionele werking voorop moet staan. Deze moet dus systematisch gemonitord en gewaarborgd worden. 3. Ook op de werkvloer in de ruimere zin van het woord zullen verboden direct bijdragen tot het vermijden van de gebeurlijke dwang en druk op niet-sluierdragende moslima's en tot een meer open werksfeer met een vlotte, correcte samenwerking tussen alle collega's, mannen en vrouwen, op basis van een expliciete gelijkwaardigheid tussen deze. In dit geval is de noodzaak evenwel minder scherp dan voor de twee eerdere omgevingen. 4. Zulke selectieve verboden zullen ook een sterk signaal sturen naar de moslimgemeenschap en dan vooral naar de meer conservatieve stromingen daarbinnen. Het betekent dat we problemen erkennen, zonder ze te verabsoluteren (wat een veralgemeend verbod zou eisen). Het dwingt de moslimsook om de meervoudige en te dikwijls problematische betekenis van de hoofddoek te erkennen, zonder dat de kern van hun geloof geraakt wordt. Het is een signaal dat de moslims de problemen niet meer mogen negeren en dat zij ook de vrije keuze van moslima's die geen sluier willen dragen ook daadwerkelijk moeten ernstig nemen en dat enkel lippendienst niet meer kan. 5. Een signaal dat de gemeenschap werk wil maken van een vreedzaam en respectvol samenleven, en dat ze dus niet meer aanvaardt dat conservatievere moslims menen dat elke niet-gesluierde vrouw niet respectabel zou zijn. 6. Een signaal ook dat wij daadwerkelijk respect vragen voor onze rechtsorde: de fundamentele verschillen tussen de EVRM en de CDHRI243 worden namelijk erkend, én van de moslims wordt een onvoorwaardelijke keuze voor de democratie gevraagd. 7. Andere gewenste effecten! Naast die beoogde mentaliteitsverandering dragen selectieve verboden én hun officiële verantwoording ook bij tot een ander klimaat. Dan kunnen ook aanverwante problemen op korte termijn aangepakt worden: imams en andere leiders die de democratie afwijzen en oproepen tot misprijzen en geweld moeten uitgewezen worden; imams met een vormingen in een democratische staat krijgen dan faire kansen. Ook migranten (inclusief imams en gebedslezers) die structurele problemen veroorzaken kunnen op redelijke wijze uitgewezen worden. 8. Een andere voordeel van dit signaal zit ook in het doorbreken van een grote impasse binnen bepaalde gemeenschappen: individuele gevallen van druk en geweld worden nu systematisch toegedekt door een omerta (lapidair uitgedrukt: 'niet klikken aan ongelovigen!'), maar die omerta zal fors teruggedrongen kunnen worden en daardoor zullen druk en geweld beter bestreden kunnen worden. 9. Selectieve verboden in onderwijs (tot het einde van het secundair onderwijs) bieden voorts ook een vrijplaats voor de jonge moslimmeisjes. Diegenen die er inderdaad voor kiezen, kunnen dan als volwassene aan de universiteit of hogeschool gerust een hoofddoek dragen, maar de onmogelijke vrije keuze van (zeer) jonge meisjes wordt in de school, het belangrijkste deel (voor hen) van het openbare leven, uitgesloten. 10. Noodzakelijk? Daar lijkt het sterk op. Er lijken namelijk geen andere maatregelen mogelijk die vrij243
CDHRI = Cairo Declaration of Human Rights in Islam, een officiële verklaring op ministerieel niveau van de Conferentie van de Islamitische Staten. In deze verklaring worden de meeste grodrechten uit de UVRL wel vermeld, maar ze worden nadrukkelijk odergeschikt gemaakt aan de sharia. Dat is dus een eufemisme voor het beperken van vele van die grondrechten.
11.
12.
13.
14.
15.
heden minder beperken en die dat geweld en die druk op vrouwen (andersdenkende moslima's, net zowel als niet-moslima's) kan intomen en de andere beschreven problemen kan oplossen. Alleen maar (verder) inzetten op vrijblijvende sensibilisering en dialoog heeft ruim bewezen niet afdoende te zijn. De radicalisering in bepaalde kringen en de agressie tegenover andersdenkenden neemt juist toe! Het verder uitblijven van ernstige, afdoende maatregelen tégen de gekende problemen is daarbij onaanvaardbaar. Terzijde: ook de (Vlaamse) beleidskeuze voor inburgering en het nastreven van ondermeer evenredige arbeidsmarktdeelname pleiten indirect voor meer doortastende en meer effectieve acties en maatregelen. Immers, zolang het besproken misogyne gedachtegoed -waarvan de hoofddoek een symbool isvoort bestaat, zullen diegenen die zo aankijken tegen de wereld, ernstige problemen blijven ondervinden in onze maatschappij en op de arbeidsmarkt. Ook omwille van het grote en groeiende aantal problemen dat samenhangt met sluierdracht en de weigering van een groot deel van de moslimgemeenschap om deze ernstig te nemen, lijken meer dwingende maatregelen noodzakelijk. Daarbij is een breder beleid noodzakelijk . Daarin kan de complexiteit van het fenomeen, de danig uiteenlopende motieven én problemen die gepaard gaan met sluierdracht ernstig besproken en gecommuniceerd worden. Zo'n debat moet open staan voor de standpunten van moslima's van allerlei pluimage, en met name voor de meer genuanceerde meningen, maar tegelijk moet het van deelnemers aan het debat een ernstig antwoord op de gekende problemen eisen. Alleen maar de eigen verlangens herhalen en relevante overwegingen systematisch afwijzen zal nooit leiden tot meer wederzijds begrip.
16. Dat betekent dat alle voorstellen vanuit de moslimgemeenschap voor een krachtdadige aanpak van de beschreven problemen ernstig genomen moeten worden. Dat betekent dat van zodra er voldoende ernstige maatregelen voorgesteld worden, en van zodra deze een afdoende bewezen effect hebben op de besproken problemen en minder beperkend zijn ten opzichte van de vrijheden, dat de hier besproken selectieve verboden versoepeld of afgeschaft kunnen worden! 17. Geen nodeloos verregaande beperkingen? De hier onderzochte verboden zijn selectief: ze willen enkel een zeer klein aantal problematische symbolen verbieden en dat enkel in bepaalde omgevingen (zoals scholen), maar ze laten alle andere islamitische symbolen en praktijken ongemoeid, evenals de keuze in de andere omgevingen (familie, sociale omgeving, openbare weg, ...). De leerling, ambtenaar of rechter die een hoofddoek wil, heeft daartoe dus nog ruim de gelegenheid. 18. Deze verboden laten daardoor een maximale ruimte voor de beleving van de islamitische religie, en met name voor de vijf pijlers daarin, voor al die moslims die zich schikken naar de democratie, dus naar datgene wat de koran eigenlijk zelf expliciet voorschrijft, namelijk respect voor de wetten van de staat waar men leeft.Ook het onderscheid tussen verbod in onderwijs tot einde secundair en vrijheid in hoger onderwijs vertaalt het streven naar een zo beperkt mogelijk verbod. In hoger onderwijs worden de studenten, als volwassenen, geacht op redelijke wijze een eigen keuze te kunnen maken en deze te verdedigen. 19. Aansluitend lijkt het aangewezen dat een eventueel selectief verbod niet slaat op 'alle religieuze symbolen', maar enkel op die symbolen die (grote) problemen veroorzaken, in casu hoofddoek en aangezichtssluier (en alle varianten). De regelgever en de verantwoordelijken doen er daarbij goed aan om alle andere religieuze symbolen 244 expliciet uit te sluiten van zo'n eventueel verbod. 20. Redelijk: Eventuele selectieve verboden belemmeren evenmin de beleving van het geloof. De gelovigen kunnen ook na afkondiging van zulke verboden nog altijd deelnemen aan de voorgeschreven 244
Voor de islam omvat dat de halve maan, een handje van fatima, de koran, het gebedsmatje, halal-voedsel. Voor de andere religies lijken er geen die problematisch zijn (in de zin: die direct samenhangen met zware druk en geweld, of met misprijzen en agressie tegenover andersgelovigen.
21.
22.
23.
24. 25.
26. 27. 28. 29.
30.
religieuze activiteiten en met name aan de vijf pijlers van het islamitische geloof (shahadah, bidden, bedevaart, Ramadan en vasten, aalmoezen geven). Wie toch beweert dat een sluierverbod neerkomt op een verbod tot beleving van het geloof liegt ons wat voor. Belangrijk lijkt de noodzakelijke schaal van een eventueel verbod. Dat moet bijvoorbeeld ofwel voor alle scholen gelden, ofwel nergens (tenzij uitzonderlijk zoals in ateliers waar specifieke veiligheidsvoorschriften gelden)). Zoniet wordt de last disproportioneel zwaar op de schouders van de lokale schooldirecties gelegd 245 en ontstaan negatieve neveneffecten (zoeken naar die éne school in de buurt waar de hoofddoek nog wel toegelaten is, en behoud van de druk). Dat zou de maatregel teveel ondergraven. Voor eventuele verboden in onderwijs merkte het Europese Hof van de Rechten van de Mens op dat die moslim-leerlingen die toch vasthouden aan hun hoofddoek, er voldoende ruime mogelijkheden bestaan voor onderwijs op afstand 246. Dat geldt anno 2010 zeker ook in Vlaanderen. De toegang tot internet én andere vormen van afstandsonderwijs ligt laag. Beweren dat een eventueel verbod in scholen tot uitsluiting van onderwijs leidt is dus én overdreven én een miskenning van de rol van de eigen keuze. Geen onredelijk, noch onnodig verregaande maatregel op de arbeidsmarkt? Deze denkpiste met selectieve verboden laat ook individuele werkgevers de vrijheid om eveneens verboden te hanteren. Zij kunnen dit doen om één of meerdere redenen: preventief vermijden dat de gekende problemen zich bij hen zouden voordoen; een neutraal imago (waarin mensen van alle mogelijke ethnisch-culturele groepen en sekse op gelijkwaardige wijze aan bod moeten komen), of andere. Houdt dit dan geen risico in op een te ruime toepassing van zo'n verboden, waardoor een de facto uitsluiting van personen zou optreden? Dit lijkt ons niet het geval, omwille van volgende redenen: In dit scenario zou een groot deel van de openbare sector geen zulk verbod kennen (tenzij een aanhoudende onwil vanwege de vertegenwoordigers van de islamitische gemeenschappen dat als nog zou aangeweze maken). Daarnaast worden de eventuele verboden (in onze opzet) strikt beperkt tot enkel die specifieke symbolen die te problematisch zijn (omwille van druk, geweld en andere onaanvaardbare zaken). Het is hoogst onwaarschijnlijk dat deze maatregel een maximale toepassing zou kennen; teveel bedrijven zullen er niet de nood aan voelen vanuit hun individuele omstandigheden. Daarnaast geldt ook dat deze selectieve uitsluiting niet slaat op een wezenlijk, onveranderlijk kenmerk van personen (zoals zijn ras, huidskleur, geslacht e.d.), maar enkel op een welomschreven gedrag. Noodzakelijk: Er is nog een andere reden waarom verboden misschien nodig zijn: individuele schooldirecties én rechters stoten op de grenzen van hun mandaat; gebeurlijk is ook hun wilskracht om fundamentele rechten te kunnen ontwarren en verdedigen te zwak. Zo zegt de Nederlands Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) dat de rechters zelfs abdiceren: “Het lastige is natuurlijk dat die context (dwang, drang of eigen keuze) veelal niet duidelijk is en dat de beoordelaars in de rechterlijke macht zich goeddeels onbevoegd hebben verklaard voor de interpretatie hiervan.” 247. Deze abdicatie loopt parallel met de negatie door veel verantwoordelijken van de problemen die de hoofddoek veroorzaakt. Dit gecombineerde probleem komt in zowat alle andere democratische staten voor. Door deze abdicatie van rechterlijke (en andere) overheden, ligt de bescherming van moslima's die druk of geweld ondervinden op apegapen. De juridische criteria voor het kunnen overwegen van eventuele verboden zijn een belangrijke voorwaarde. Bovenstaande overwegingen suggereren sterk dat juridisch én politiek gezien er voldoende sterke argumenten bestaan voor bepaalde, selectieve verboden. Gezien van andere besproken overwegingen (denk ook aan de identificatieplicht in onze rechtsstaat) lijkt een totaal verbod op ge-
245
Zie ook Marc Hooghe, In Ethische Perspectieven 14 (2004)4, p. 390..
246
Zaak Dogru en zaak Kervanci / Frankrijk, dd. 4/12/2008.
247
Ibid, p. 183.
zichtssluiers en boerka's in alle varianten zonder meer noodzakelijk. Terzijde: het lijkt erop dat de steun voor selectieve verboden de recentste jaren lijkt toe te nemen. Zo noteren we steun voor verboden bij talrijke in het westen levende moslim. Eén van de velen, Nahed Selim: “Persoonlijk denk ik dat een verbod op de hoofddoek kan helpen. Veel vrouwen hebben zin om mee te doen met het westers Europese leven maar durven de stap niet te zetten omdat ze bang zijn om afgewezen te worden door hun omgeving. Misschien kan een verbod op de hoofddoek de sociale controle verminderen en de aanpassing aan de westerse gewoontes bevorderen? Het zou alvast bijdragen tot de acceptatie van het secularisme en een betere integratie.”248 Zie voorts ook Fereshta Moradi249.
7.8. Meer aandacht voor islam en democratische moslims De islamitische schrijver, antropoloog en psychanalyticus van Algerijnse afkomst Malek Chebel wijst ons nog op een ander middel om de vreedzamen samenleving te bevorderen: geef (veel) minder aandacht aan het religieus geïnspireerde extremisme250, en meer aan de modernistische stromingen in de islam, en dus aan de overgrote meerderheid van de niet-extremistische moslims. Dit sluit ook aan bij de verzuchting van vele moslims. Ze smeken de media om de extremisten weg te halen van voor de schijnwerpers van de media. Ze klagen, terecht, over de lage of ontbrekende aandacht voor de democratische standpunten van zovele moslims en over het de 'exclusieve' aandacht voor de meest extreme en de spectaculaire stromingen binnen de islam. Dit vereist natuurlijk wel een elementaire intellectuele inspanning van onze journalisten: ze moeten de extremisten en de 'would be modernisten' met een geheime agenda -zoals Tariq Ramadan- leren onderscheiden van de echte modernisten.
248
'Mannen misbruiken de koran om vrouwen uit te buiten', Liberales, 27/2/2004, http://www.liberales.be/interviews/seliminterview.
249
Zij pleit in 2003 al in Eindhovens Dagblad voor een verbod op het dragen van een hoofddoek op school tot achttien jaar én een verbod op islamitisch basisonderwijs. 250
27 propositions for reforming Islam: “"Too much space is given to Islamists in the media, (…) The more space you give to fundamentalist Islam, the less there is for enlightened Islam. And it is the latter you need in order to live. Only enlightened Islam is compatible with world civilization, with Europe, and with the spirit of the [French] Republic. But times are difficult for moderate people."
8. Ter afronding We vroegen ons initieel af waar de hoofddoek kan en/of moet aanvaard worden en of ze eventueel verboden kan worden en zoja, waar en onder welke voorwaarden. Het onderzoek naar de argumenten in dit debat deinde onvermijdelijk uit naar vele grote integratievraagsteukken, en dan vooral aangaande de moslims. Het principiële uitgangspunt is de maximale vrijheid die een democratische rechtstaat biedt. Een finaal besluit geven op deze vragen rond de integratie en meer specifiek rond de hoofddoek bleek echter voorbarig gezien onder meer de nog te onvoldragen staat van dit debat, en gezien de onduidelijkheid in de houding, motieven en standpunten van de vele moslims die inburgering en democratie wel genegen zijn. De opzet van deze analyse beperkte zich tot het onderzoeken van gebruikte argumenten, een bespreking van elk ervan en van de veel ruimere vragen rond de integratie van moslims. Finale besluiten kunnen we hier dus niet geven. We kunnen enkel proberen een paar vaststellingen en suggesties te formuleren.
8.1. Over hoofddoek en relevante doctrinaire argumenten De hoofddoek is een uitermate complex symbool met culturele, religieuze én politieke betekenis. Het laat maar weinigen onberoerd. Het is dus zéker geen onbenullig lapje stof! Er zijn meerdere sterke argumenten pro vrije sluierdracht, en net zo goed contra! Dit debat wordt mede gekenmerkt door een tegenstelling tussen de vrije keuze van de éne groep moslima’s en de vrije keuze, de persoonlijke veiligheid en de ontplooiingskansen van een andere groep moslima’s. De precieze omvang van die groepen is daarbij eerder bijkomstig; ze zijn beide veel te groot om terzijde te mogen laten. De hoofddoek is echter niet alleen een symbool. Het is tegelijk ook een middel. Het is voor de meest conservatieve stromingen een middel –naast sociale en psychische druk, en geweld- waarmee ze hun wil aan vrouwen opleggen én waarmee ze dat op een overtuigende, niet mis te verstane wijze laten weten. Sluierdracht is dus ook instrumenteel voor andere problemen zoals bedreigend en gewelddadig gedrag tegen niet sluierdragende vrouwen. Het staat daardbij op meer dan gespannen voet met de seculiere, sekse-gemengde organisatie van de arbeidsmarkt en de openbare diensten zoals gezondheidszorgen. Het onderliggende denken hangt ook samen met het misogyne en ondemocratische gedachtegoed én gedrag van de meest conservatieve strekkingen in de islam. Dat is zorgwekkend. Het leidt teveel tot agressief gedrag, verbaal vooral, maar ook tot fysiek geweld. De hoofddoek is al deze redenen ook een ernstig probleem van openbare orde. In het debat valt op dat diegenen die moslim hier liever weg willen – de extreme rechterzijde én andere eerder racistisch denkende personen- weigeren de vrije keuze van duizenden moslima's te erkennen. Zij beperken zich tot één groep argumenten. Deze groep wil daarom een totaal verbod. Het valt even hard op dat vele voorstanders van vrije sluierdracht (tegenstanders van beperkingen) zich al even dogmatisch opstellen tegenover de objectieve feiten en de legitieme overwegingen die hun keuze in vraag kunnen stellen. De meeste verenigingen van moslims -zowel de Moslimexecutieve als enkele ethnisch-culturele verenigingen.- scharen zich achter dat dogmatische discours. Ze slaan regelmatig de deur naar elk ernstig debat dicht met karikaturale persberichten en openbare verklaringen. Menig argument in het publieke debat bevestigt ook de grote onwetendheid over de werkelijke religieuze én filosofische grondslagen. Ook onder vooraanstaande moslims blijkt de onwetendheid een venijnige plaag. Onze analyse leerde voorts ook dat de complexe en variabele betekenis en rol van hoofddoek velen overstemt. Problematisch is daarbij dat de hoofddoek ook instrumenteel is in de segregatie en de onderdrukking van moslima's. De hoofddoek is dus niet enkel een 'veruiterlijking' (wat het wel degelijk is voor velen), maar dikwijls ook een middel, een instrument in het nastreven van een deels afgescheiden leefwereld voor vrouwen
en dus in het vestigen van een redelijk verregaande maatschappelijke segregatie. De hoofddoek speelt voorts ook een sleutelrol in de radicalisering van een deel van de moslims. Een radicalisering met een cruciale politieke agenda en met een stevige organisatie erachter. Daar tegenover staat ook een niet verwaarloosbare vrijzinnige en anti-islamitische radicalisering. Zijdelings viel ook het ontstellend lage intellectuele niveau van vele bijdragen tot dit debat op. Met name talrijke universitaire docenten bleken bereid hun wetenschappelijke methode en bijhorende deontologie genadeloos te dumpen te voordele van een éénzijdig en partijdig betoog waarin ze hun ideologische voorkeuren etaleren en verdedigen.
8.2. Besluiten over integratie en inburgering van moslims Omwille van vele redenen werd de hoofddoek een bijzonder complex symbool. Het had, in al zijn cultureel onderscheiden vestimentaire varianten, al lang een sterke culturele betekenis naast de religieuze betekenis. Maar het kreeg de laatste jaren ook een bijzonder sterke politieke betekenis. Mede daarom staan de vragen rond de hoofddoek redelijk centraal in de integratie en de inburgering van de moslims in Europa. Daarbij werd de hoofddoek de strijdvlag van alle radicaliserende stromingen in de islam. Deze radicalisering wordt in Europa fors aangestuurd door organisaties zoals de European Council for Fatwa en Research onder leiding van Yusuf Al-Qaradawi. Deze stromingen proberen alle Europese moslima's een hoofddoek aan te praten en op te dringen. Nochtans leert onderzoek dat de meerderheid van de moslima's de hoofddoek afwijst en dat de meeste moslims niet radicalisen. Een meerderheid lijkt anderzijds wel gevangen in een existentiële tegenstelling tussen twee onverzoenbare stelsels, zijnde de sharia enerzijds en de seculiere democratische rechtsorde. Alle objectieve aanwijzingen bevestigen daarbij dat een deel van de moslims in westerse democratische landen stevig radicaliseert! Dat geldt daarbij zowel voor ercente migranten als voor hier geboren moslims van de zogenaamde tweede en derde generatie. De bomaanslagen in Groot-Brittanië bleken het werk van die 'home grown' muslims, doorgaans hoog opgeleidde moslims met een goede baan die niettemin radicaliseren, de democratie hevig afwijzen en van elk probleem tussen moslims en niet-moslims -in eigen land maar net zo goed in Irak, Afghanistan of Palestina- een casus belli maken.. Onze analyse suggereert voorts dat het hoofddoekdebat terecht aanleiding geeft tot vrees voor verlies aan eigen identiteit: niet-moslims vrezen dat toegeven op de hoofddoek een doos van Pandora opent die onze democratie ten gronde zal aantasten. Vele moslims vrezen dan weer dat ze hun geloof zouden moeten opgeven, willen ze hier kunnen integreren. Dat laatste bleek evenwel volstrekt onterecht. Daarbij bleek anderzijds wel dat er een zodanige onverzoenbaarheid is tussen enerzijds bepaalde culturele gebruiken uit islamitische (én andere) landen van herkomst en 'bijhorende' bepaalde religieuze regels (in de dominante interpretaties van koran en sharia), en anderzijds de seculiere democratie dat vele moslims ook effectief voor een existentieel dilemma staan: ze willen trouw zijn aan de sharia en aan de democratie, en dat meestal ook in deze volgorde- maar trouw aan beide kan, spijtig genoeg voor hen, niet! De aangewezen keuze is natuurlijk dat ze dan bijdragen tot een moderne interpretatie van koran en sharia. Daarvoor bestaan de eerste aanzetten al. Het kan dus. Ook het feitelijke gedrag van de meerderheid van de moslims, niet sluierdragend en loyaal aan de democratische instellingen, bewijst dat. We sluiten daarbij niet uit dat ook een sluierdragende moslima zich correct en democratisch kan gedragen, maar dat ligt wel moeilijker en het leidt sowieso tot negatieve gevolgen, zoals het moeilijker kunnen bestrijden van de misbruiken die samenhangen met de hoofddoek. Ook op de werkvloer bleek een vreedzame, respectvol samenwerking van moslims en niet-moslims perfect mogelijk. Dat kan daarenboven ook de algemene integratie sterk bevorderen.
8.3. Streven naar vreedzaam samenleven Moeten we nu het zoeken naar een vreedzame samenleving, en naar eerbare compromissen daarbij staken? Neen! We roepen alle lezers op om bij te blijven dragen tot begrip, respect, het wegnemen van onwetendheid, en tot een deelname aan de democratie. We roepen ook alle democratische moslim op om nadrukkelijk én expliciet hun democratische overtuiging te (blijven) bevestigen, toe te lichten en te verduidelijken, zeker telkens wanneer democratische rechten en vrijheden door de traditionalisten betwist, afgewezen of aangevallen worden. Het feit dat de misbruiken rond de hoofddoek in zekere mate direct verantwoord worden vanuit de kern van de islamitische doctrine en wereldbeeld, koran en sharia, en de tegenstelling van deze tot de democratie, veroorzaakt een diepe, existentiële crisis bij vele islamieten, inclusief vele democratisch gezinde. Daarom is een grote inspanning voor communicatie, studie, onderzoek, en grote zin voor nuance noodzakelijk en aangewezen. Verboden zijn bijna altijd een tweede keuze. Minder vrijheidsbeperkende maatregelen zijn te verkiezen, waar mogelijk. Vele van deze minder beperkende maatregelen werden al genomen: erkenning van islam als godsdienst, erkenning van islamitische verenigingen en geloofsgemeenschappen, een inburgeringsbeleid met aanzienlijke budgetten, ... Er is daarbij nog behoorlijk wat ruimte voor meer. Maar wanneer de gekende problemen niet opgelost raken met een minder beperkende beleid, of wanneer sommigen problemen zoals de radicalisering onder moslims of het geweld en misprijzen voor niet-gesluierde vrouwen verergeren, dan lijken bepaalde, selectieve verboden misschien wel één van de aangewezen en noodzakelijke maatregelen te worden. Maar ook dan blijven een proactieve communicatie en een volgehouden uitnodiging tot dialoog en een groot respect voor de gelijke rechten en waardigheid van elke mens even noodzakelijk en aangewezen. En ook gebeurlijke selectieve verboden -zoals die in scholen en zichtbare functies in openbare dienstenmoeten bij voorkeur in overleg met de moslimgemeenschap tot stand komen. Doch wanneer deze hardnekkig niet thuis blijft geven, of de gekende problemen minimaliseert, vergoelijkt of ontkent, dan verliest zij haar kansen op inspraak. Uiteindelijk beslist in een democratie de meerderheid. De islamitische gemeenschap, net zoals alle andere religieuze gemeenschappen, kan geen uitzondering op die regel eisen. De oproep tot een dialoog is mogelijk het belangrijkste besluit van deze nog onvolledige analyse van de positie van de moslims, en van de islamitische hoofddoek in onze maatschappij. Er is nood aan veel meer dialoog, aan veel meer inzicht onder de nieuwe landgenoten in aard, de zin en de betekenis van de democratische orde, én aan een ondubbelzinnige erkenning van de democratische, seculiere rechtsorde. Niettemin de omstandige bespreking is het duidelijk dat dit geen volledige, allesomvattende analyse kan zijn. De auteur staat daarom open voor alle kritiek, vragen en suggesties.
Rudi Dierick,
bijgewerkte versie, 17 januari 2013, Leuven
Leessuggesties We suggereren graag volgende selectie: Maalouf, Amin, ‘Les identités meurtières’ Moller Okin, Susan, ‘Is Multiculturalism Bad for Women?’ Al-Qaradawi, Yusuf, enkele van zijn fatwa's Conference of Islamic States, 'Cairo Declaration of Human Rights in Islam', 1990. Federation of Islamic Organisations in Europe (FIOE), 'Muslims of Europe Charter' De vermelde studies van de Koning Boudewijnstichting. Op http://rudidierick.wordpress.com staat een geannoteerde versie van de Cairo Declaration of Human Rights in Islam en van het 'Muslims of Europe Charter'. Kortelings volgen nog andere geanotteerde teksten. De thema's die hier aan bod kwamen zullen ook de komende jaren grote verdere aandacht krijgen. Dat kan u opvolgen via volgende weblogs: Persoonlijke weblog: http://rudidierick.wordpress.com Professionele weblog van Akilian n.v.: http://akilian.wordpress.com
Bibliografie Abicht, Ludo, 'The proof of the couscous is in the eating', in 'De islam in Europa: dialoog of clash?, Van Halewijck, 2008. Abu Zayd, Nasr, 'Reformation of Islamic Thought. A critical historical analysis', Amsterdam University Press, Amsterdam, 2006. Adam, Ilke & Rea, Andrea, e.a. 'Culturele diversiteit op de werkvloer. Praktijken van redelijke aanpassing in België.', 2010, Brussel, 149 p., opgevraagd op http://www.diversiteit.be/?action=publicatie_detail&id=126&thema=6. Aghbal Ahmed, Saaf Abdallah en Sidi Hida Bouchra, 'Belgische Marokkanen. Kwantitatief en kwalitatief onderzoek voor een betere kennis van de Marokkaanse gemeenschappen in België', 2009, Brussel. Aroney Nicholas, en Ahdar, Rex, 'Shari'a in the West', oxford university Press, New York, 2010. opgevraagd op : http://books.google.be/books?id=dG76E1qrbIMC&pg=PA252&lpg=PA252&dq=%22Ghena+Krayem%22& source=bl&ots=Qmj5zlF1SI&sig=sX4qBVb_ZZvd7dbJDUKVC7J9oIg&hl=nl&sa=X&ei=SMb8TuWQPIK18Q P57ZHLAQ&ved=0CGcQ6AEwCDgK#v=onepage&q=%22Ghena%20Krayem%22&f=false
Ajouaou Mohamed, 'Ook niet-gehoofddoekte vrouw niet uitsluiten', Trouw, 22 augustus 2005. Ajouaou Mohamed, 'Hoofddoek: In de koran staat het dus niet', Trouw, 21/10/2005, http://www.trouw.nl/opinie/podium/article1273724.ece Akgun, Nuran, 'Standpunt van de Provinciale Integratiedienst Limburg – PRIC-standpunt', Almaci, Meryem, 'Hoofddoeken en onderwijs: wie willen we nu eigenlijk beschermen?', 2009, webstek M. Almaci. Almaci, Meryem, 'Pak de groepsdruk aan, niet de hoofddoek' Almaci, Meryem, 'Paternalisme van Dirk Verhofstadt', opiniebijdrage, Morgen 30/06/09. Al-Qaradawi, Yusuf, 'Shura and Democracy', fatwa, 4/02/2002. Al-Qaradawi, Yusuf, ' How Islam Views Secularism', fatwa, 22/06/2002. Al-Qaradawi, Yusuf, ' Fatwa on Intellectual Apostasy ', fatwa, 24/03/2003 Al-Qaradawi, Yusuf, 'Challenging the Applicability of Shari`ah', fatwa, 23/07/03. Al-Qaradawi, Yusuf (Joessoef), 'Islamic Ruling on Female Circumcision', fatwa, 7/02/2004. Al-Qaradawi, Yusuf, 'Duties of Muslims Living in the West', fatwa, 27/11/2005. Al-Qaradawi, Yusuf, 'Islamic Ruling on Female Circumcision', fatwa, 1/07/2007. Al-Qaradawi, Yusuf, 'Islamic Ruling on Female Circumcision', fatwa, 7/02/2004. Al-Qaradawi, Yusuf, 'Islam's Stance on Women's Testimony', fatwa, 24/Aug/05 Al-Qaradawi, Yusuf, ' The Truth About the Spread of Islam', fatwa, 1/01/06. Anderson, Benedict, 'Imagined communities: Reflections on the origin and spread of nationalism', London and New York, 1991. Association du Manifeste des libertés, 'Manifeste des libertés', Libération 16 février 2004, en et l’Humanité, février 2004, en online op http://www.manifeste.org/article.php3?id_article=1.
Aydinli, Huseyin en De Ridder Kathleen, 'Halt aan de media-islam', de Standaard, 28/01/10. Baas Over Eigen Hoofd (BOEH), 'BOEH! verontwaardigd na beslissing GO! en Onderwijsraad', 12/09/09. Bakker, L.G.H., Gehring, A.J., van Mourik, K., Claessen, M.M., Harmsen, C. en Harmsen, E. , 'Sharia in Nederland. Een studie naar islamitische advisering en geschilbeslechting bij moslims in Nederland', Nijmegen, 2010. Balthazar, Tom, ‘Neutraliteit en onafhankelijkheid druk je uit in je handelen en je spreken’, opiniebijdrage in De Morgen, 6/11/07. Barnard Benno en Van Istendael Geert, 'Bericht aan weldenkend links. Waarom wij het hoofddoekenverbod vededigen', De Standaard, 2/02/2009 Barnard Benno, Wim Van Rooy en Johan Sanctorum, 'Zomaar een lapje stof? De hoofddoek als wapen tegen moderniteit', opiniebijdsrage in De Standaard van 10/09/2009. Beel, Veerle, 'Hoofddoek verboden', De Standaard 8/08/03 Beke, Wouter, 'Hoofddoek versluiert echt debat', De standaard, 04/02/2008 Bellil, Samira, 'Ontsnapt uit de hel', Uitgeverij Arena. Ben Jelloun Tahar, 'Islam expliqué aux enfants', Seuil, 2002. Ben Jelloun, Tahar, 'Le Racisme expliqué à ma fille', Seuil, 1998. Ben Jelloun, Tahar, 'Ce n'est pas l'islam qu'il faut changer, mais les musulmans !', eigen webstek, 27-11-2009, http://www.taharbenjelloun.org/chroniques.php?menuimg=3&type_texte=0&id_chronique=151. Ben Jelloun, Tahar, 'La Porsche noire, le play-boy et la burqa', Le Monde, Monde, 27-28 sept 2009. Benyaich, Bilal, Interview door Nele Janssen, 11/04/2012, Kifkif, opgevraagd op http://www.kifkif.be/actua/dossier-religie-en-beeldvorming-interview-met-bilal-benyaich Bidar Abdennour, 'Manifeste pour un islam européen', Le Monde, 14 février 2005 en eigen webstek (http://www.manifeste.org/article.php3?id_article=119 ). Bidar, Abdennour, 'Merah, "un monstre issu de la maladie de l'islam"', le Monde, 23/03/2012, opgevraagd op 18/04/2012 , op http://www.lemonde.fr/idees/article/2012/03/23/un-monstre-issu-de-la-maladie-de-l-islam_1674747_3232.ht
ml Black, Ann, 'In the Shadow of our legal System : Shari'a in Australia', artikel p. 243 e.v. in 'Shari'a in the West', ed. Ahdar, Rex en Aroney Nicholas, oxford university Press, New York, 2010. Boehme, Olivier, ‘Hoe multicultureel is het multiculturalisme?’, Column Liberales, 2002, URL: http://www.liberales.be/cgi-bin/show.pl?essay&boehmemulticul. Bossuyt, Marc e.a., 'Eindverslag van de Commissie “ter invulling van de cursusmaatschappelijke oriëntatie”, Brusse, 2006.. Botje, Harm Ede, 'Integreren is verboden, De imams creëren hun eigen Marokkaanse Staphorst', in Vrij Nederland, 13/12/2006, opgevraagd op http://www.vn.nl/Standaard-Media-Pagina/Integreren-is-verboden-De-imams-creeren-hun-eigen-Marokkaan se-Staphorst.htm. Bouazza Hafid, 'Nederland slikt te veel onzin van moslims ', NRC, 20 september 2002. Bouckaert, Boudewijn, ‘Een identities met kleur: Vlaanderen en zijn immigranten’, in ‘Hoe Vlaams zijn de Vlamingen? Over identities’, Davidsfonds, Leuven, 2000. Bouselmati, Mina, (red.) ‘Le voile contre l’intégrisme. Le foulard dans les écoles’, Editions Labor & Couleurs Livres, Bruxelles, 2002 Bousetta, Hassan & Swyngedouw, Marc, ‘Brussel en het probleem van het Europese burgerschap in een multi-etnisch en multi-nationaal verdeelde samenleving’, p. 105-132 in Piet Frantzen (red.) “Nederlandstalige Brusselaars in een multiculturele samenleving“, 1999, Brussel, VUBPRESS. Brems, Eva, ‘Geen recht op hoofddoek voor onderwijzeres’, CIE, RU Gent, Gent, http://www.flwi.ugent.be/cie/CIE/brems1.htm. Brems Eva, 'De Islamitische hoofddoek en de mensenrechten', op vormen.be Brems Eva, 'Karin is niet het probleem', opiniebijdrage in De Standaard, 9/09/09 Brems Eva, 'De hoofddoek als constitutionele kopzorg', T.B.P., 2004, 323-360. Brems Eva, 'Hoofddoek verbieden mag van Straatsburg', 14/01/05, Liberales.be/essays/brems Brems Eva, 'Gewapend met handboek en clichés', opiniebijdrage, De Standaard 28/8/2010. Opgevraagd op ...
Brenninkmeijer, Nicole, Geerse, Miriam, Roggeband, Conny, Ghorashi, Halleh en Veenswijk, Marcel, 'Eergerelateerd Geweld in Nederland. Onderzoek naar de beleving en aanpak van eergerelateerd geweld', Eindrapport, Amsterdam, 19 december 2008, Vrije Universiteit. Bribosia Emmanuelle en Rorive Isabelle, 'Voile, burqa et burkini : revenir à l'essentiel', opiniebijdrage in Le Soir, 10/09/09 Brinckman, Bart, ‘Het verschil tussen hoofd- en bijzaak’, De Standaard, 4/2/2013 Bronkhorst, Daan, ‘De universele verklaring van de rechten van de mens. Oorsprong, betekenis en toekomst’, bijdrage in ‘Grondrecht en Wisselgeld. Aziatische en westerse visies op de waarde van de rechten van de mens’, red. Martha Meijer, Greber Uitgever en Distributeur & Humanistisch Overleg Mensenrechten, Utrecht, 1998. Brown, Stephen, 'German Muslims must obey law, not sharia: Merkel', bericht op Reuters, 6/10/2010, opgevraagd op 10/10/10 op http://www.reuters.com/article/idUSTRE69552W20101006 Butinx, Filip & Gysels, Kris, 'Is de hoofddoek de hoofdzaak?', opiniebijdsrage in De Standaard, 29/06/09. Carpentier de Changy, Jordane, Dassetto, Felice & Maréchal, Brigitte, 'Moslim en niet-moslim. Knelpunten in de dialoog', vertaald door Patrick De Rynck, Koning Boudewijn-stichting, Brussel, 2006, origineel : 'Musulmans et non musulmans : les noeuds du dialogue'. Catherine, Lucas, 'Lucas Catherine over de hoofddoek', 25/11/07; http://www.skolo.org/spip.php?article881 Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding, 'Jaarverslag 2008'. Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding, 'Veruiterlijkingen van overtuigingen. Stand van zaken en werkpistes', Nov. 2009, en op http://veruiterlijkingen.diversiteit.be . Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding, 'Laat scholen niet zelf beslissen over hoofddoek', de Morgen 26/06/2009. Ceuppens Bambi, 'Alle vrouwen moeten zich zorgen maken over hoofddoekendebat', Interview van Anja Otten, De Standaard, 5/05/05 Ceuppens Bambi, '“De mijne is van de Filippijne”:Racisme en seksisme in het hoofddoekendebat', Sampol (Samenleving en politiek), jg. 12, nr. 3, maart 05, en ook op webstek CIE, http://www.flwi.ugent.be/cie/CIE2/ceuppens1.htm Ceuppens Bambi, 'Hoofddoek verbieden even onredelijk als verplichten', Yabasta, 5/09/2007.
Ceuppens, Bambi, "Vlaanderen en zijn moslims: 'mooi en meedogenloos'" Lezing bij de uitreiking van de 10de Emancipatieprijs van VOEM vzw, Vlaams Parlement, 6 dec 2007 Charkaoui, Naima, Ekchouchou, Laila, Roggeman, Kitty, & El Fekri, Saida, 'Belemmert de hoofddoek de integratie van allochtone moslimvrouwen?', De Standaard, 13/3/2007 Charkaoui, Naima, 'Persbericht: Minderhedenforum juicht schorsing hoofddoekenverbod toe', 18/03/2010, http://63.134.239.207/2pers/201003Schorsinghoofddoekenverbod.htm Chebel, Malek, 'Manifeste pour un islam des Lumières. 27 propositions pour réformer l’islam', Paris, Hachette, 2004. Cheeba, Mina, speech aan atheneum Antwerpen, sept. 2009, kopie online op url: http://www.indymedia.be/nl/node/34638 Claeys, Manu, 'Hoofddoek verbieden even onredelijk als verplichten. Vooruitgang in achterwaartse pas? ', in Interculturaliteit, Oikos 42, 3/2007, in Ya!basta, 5/09/2007. En online op url: www.oikos.be/tijdschrift/archief/doc_download//531-42-02-claeys-vooruitgang-in-achterwaartse-pas.html Cliteur, Paul, ‘Moderne Papoea’s. Dilemma’s van een multiculturele samenleving’, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, 2002. Coene, Gily & Longman, Chia, 'Ceci n’est pas une voile? De Belgische hijab ter discussie', http://soc.kuleuven.be/ceso/dagvandesociologie/papers/artikelhoofdoek-sociologendag-Coene-Longman.pdf Commissie Gelijke Behandeling (CGB), ‘School mag gezichtssluier verbieden’, maart 2003, Den Haag, Nederland. Commissie voor Interculturele Dialoog, 'Eindverslag', red. Eduoard Delruelle en Rik Torfs. Conference of Islamic States, 'Cairo Declaration of Human Rights in Islam', 1990. Commission de Reflexion sur L’Application du Principe de Laïcite dans la Republique, 'Rapport Au President de La Republique', 2003, Parijs. Council of Europe, 'Kaderverdrag inzake de Bescherming van Nationale minderheden', 1995, http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/textcharter/ default_en.asp Corens, Stefanie, 'Op zoek naar een betere wereld: Islamitisch gefundeerde radicalisering binnen een Europese context. Een psychosociale analyse.', Menarg, Working Paper n°4, 2010.
Dala, Nadia, 'Als sluiers vallen', Houtekiet, 2005. Daniels, Eddy, 'Hoofddoek, de wereld op zijn kop', 2/07/09 op http://lvb.net/item/7629. Daeninck, Wim, ‘Janet aan het loket?, Gazet van Antwerpen, 4/2/2013 Dassetto, Felice, ‘Foulards noués’, opiniebijdrage in La Libre Belgique van 10/06/2003. Dassetto, Felice, 'Interculturalité en clair.. Question en marge des « Assises de l’Interculturalité » (texte provisoire)', Sept. 2009. Dassetto, Felice, Silvio Ferrari Silvio & Maréchal Brigitte, 'Islam in the European Union: what's at stake in the future?', 2007. Dassetto, Felice, 'Foulards, signes, rencontres', 2004. Dassetto, Felice, 'Exécutif musulman: voir plus loin...' La Libre Belgique, 3/03/08. Dassetto, Felice, Le devenir de l’islam européen et belge face aux défis citoyens, 2009. Dawoud, Sabrine, en Roger Els (eindred;) 'Religieuze kentekens Wetgeving en rechtspraak als leidraad', VMC, aug. 2008. De Boe, Valentijn, 'Islam en Mensenrechten: Rechtsvergelijkende invalshoeken', Jura Falconis, jaargang 40, 2003-2004, nr 3, p. 617-667. De Ceulaer, Joël, interview met Sami Zemni, Knack 14/10/2009. De Ley, Herman, 'De blakende onwetendheid van Barnard en Van Istendael', De Standaard, 6/02/2008. Degroof Jan, 'Hoofddoek verbieden niet OK'. De Standaard, 2/09/2009. Degroof Jan, '’Klapstoel uit Kerk+Leven van 16 januari 2008 - nr. 3’, Ker en Leven online versie, http://www.kerknet.be/kerk+leven/content.php?ID=1552. De Groof, Jan & Lauwers, Gracienne, 'Niemand kan het recht op (een identiteit in) onderwijs worden ontzegd'', Tijdschrift voor Onderwijsrecht en Onderwijsbeleid, 2004. De Hert Paul, 'De ene hoofddoek is de andere niet', de Morgen, 12/09/09
de Mildt, Eric, 'Remt de islam de relatie? Welk verhaal schuilt er achter de djellaba?', De Standaard 13/3/2007 Denys, Jan, 'De emanciperende kracht van de imam', opiniebijdrage in De Morgen 02/07/09. De Pauw, Jan, 'de plicht tot definitie', in 'De islam in Europa: dialoog of clash?', Van Halewijck, 2008. De Pauw Freddy, 'Versluierd debat', uitpers 51, 2004, http://www.uitpers.be/artikel_view.php?id=732. De Roover, Jakob, ' Het gevaar van de hoofddoek', in De Standaard, 08/09/2009. Destexhe, Alain & Demelenne, Claude, 'Voile: où sont les progressistes?', Le Soir, 20/08/09, http://www.lesoir.be/forum/cartes_blanches/2009-08-20/voile-progressistes-723760.shtml. De Vos, Marc, 'Het hoofddoekendebat illustreert de mislukking van de multiculturele droom', Itinera Institute, 03/07/09 Dewael Patrick, ‘Elke dwang tot sluieren is onaanvaardaar’, De Morgen, 10/1/2004 de Zutter, Jan, 'Patrick Janssens en Daniël Termont (sp.a burgemeesters): Eén socialistische visie op diversiteit?', Samenleving en politiek, Jaargang 16, 2009, nr.8 (okt.), p. 14 tot 25, www.stichtinggerritkreveld.be/ECMS_CLIENT_SGK/configuration/pages/artikel.php?aid=995. Dias, Thinon, 'Het onderscheid tussen islam en politieke islam is niet legitiem', de volkskrant, 19/12/11, opgevraagd op http://www.volkskrant.nl/vk/nl/3184/opinie/article/detail/3083519/2011/12/19/Het-onderscheid-tussen-islam -en-politieke-islam-is-niet-legitiem.dhtml Dierick Rudi, 'Oorzaken v/d arbeidsachterstand van nieuwe Vlamingen; Analyse- en discussienota', Akilian, 2007 en 2009, online beschikbaar via http://akilian.wordpress.com/producten/discussienotas/. Dierick, Rudi, 'Bananeschillen, vooroordelen en dogmas op pad naar diversiteit', 2008 en 2009, online beschikbaar via http://akilian.wordpress.com/producten/discussienotas/. Djait Badra, 'A ban to celebrate', The Guardian, 23/04/2010, http://www.guardian.co.uk/commentisfree/belief/2010/apr/23/belgium-burqa-ban-niqab Djavann, Chahdortt. 'Bas les voiles!' [S.l.]: Gallimard, 2003, en in het Nederlands: 'Weg met de sluier', Uitgeverij Contact.
Djavann, Chahdortt. 'Que pense Allah de l’Europe?', Ed. Gallimard, 2004. Driessens, Koen, 'De hoofddoek en andere religieuze symbolen. Symbolen van verdrukking of van vrije keuze?', El Bezaz, Naima, 'Laat moslimmánnen hoofddoek dragen', 16/01/2004 Ellian, Afshin, ‘Leve de monoculturele rechtsstaat’, NRC Handelsblad, 30-11-2002 Esposito, John L. en Mogahed, Dalia, Who Speaks For Islam? European Court of Human Rights, 'case Dahlab vs. Switzerland', no. 42393/98, 15/02/2001. European Court of Human Rights, 'Case of Refah Partisi and others v. Turkey', 13/02/03 European Court of Human Rights, 'Case of Gündüz v. Turkey ' 4/12/2003 and final judgement 14/06/2004. European Court of Human Rights, 'Case of Leyla Şahin v. Turkey ', 29/06/2004 en 10/11/2005. European Court of Human Rights, Dogru v. France, no. 27058/05, 4/12/2008. European Court of Human Rights, Kervanci v. France, no. 27058/05, 4/12/2008. Fadil, Nadia, 'Witte mannen tegen de hoofddoek', De Morgen, 9/09/08. Fadil, Nadia, 'Het hoofddoekendebat: meer dan een debat over een stukje stof', in Ethische Perspectieven 14 (2004).) Falaturi, Abdoldjavad & Tworuschka, Udo, ‘Leidraad over de islam. Leidraad voor de voorstelling ervan in schoolboeken. Bijdrage tot de interculturele opvoeding in Europa.’, oorspronkelijk gepubliceerd als: ‘Der Islam im Unterricht. Beiträge zur interculturellen Erziehung in Europa’, in: Beilage zu den Studien zur Internationalen Schulbuchforschung, Braunschweig : Georg-Eckert-Institut, 1992, Nederlandse vertaling: Astrid Casteels en Herman De Ley. Zie ook op http://www.flwi.ugent.be/cie/falaturi/index.htm. Federation of Islamic Organisations in Europe (FIOE), 'Muslims of Europe Charter', 2008 Foblets, Marie-Claire, "Islam versus het Westen", een korte repliek, Multatuli lezing, Breda 19 mei 2000 Foblets Marie-Claire, Hubeau B. (eds.), ‘Nieuwe burgers in de samenleving? Burgerschap en inburgering in België en Nederland‘, Leuven/Amersfoort 1997.
Fourest Caroline, 'Frère Tariq', Grasset, Paris, 2004. Fulton, Lauren, 'Islamic Law: Europe’s Shari’a Debate', op Euro-islam.info, opgevraagd op http://www.euro-islam.info/key-issues/islamic-law/ Gandoul, Fouad, '"De hoofddoek is niet zomaar een lapje stof', op Facebook, 10/9/09. Geelhoed, Fiore, 'Purification and Resistance: Glocal Meanings of Islamic Fundamentalism in the Netherlands', doctoraatsthesis, 2012. Geelhoed, Fiore, Promotie Mw. drs. F. Geelhoed, 'Nederlandse moslimfundamentalisten vrij westers en modern. Promotieonderzoek aan Erasmus Universiteit Rotterdam',Alumni nieuws, 2012, opgevraagd op 18 Jan; 2012 op https://www.eur.nl/nc/alumni/alumni_nieuws/detail/article/32857/print.html GfK NOP Social Research, 'Attitudes to Living in Britain – A Survey of Muslim Opinon', 2006 Haug, Sonja, Müssig, Stephanie & Stichs, Anja, 'Muslim Life in Germany. A study conducted on behalf of the German Conference on Islam', Federal Office for Migration and Refugees, 2009, vertaald uit het Duits door Katy Derbyshire, Nurnberg, Duitsland. Haut Conseil à L'Intégration, 'Relever les défis à l'intégration à l'école. L'école, espace d'intégration socialle et culturelle', Avis du HCI', op 2 Nov. 2010 opgevraagd op http://www.lejdd.fr/divers/rapport-college-22102010.pdf Heremans, Karin, ‘Drie jaar hoofddoekverbod’, 4/2/2013, De Morgen. Hirsi Ali, Ayaan, ‘Onderschat het lijden van moslimvouwen niet’, opiniebijdrage in De Standaard van 9 oktober 2002. Holzleithner, Elisabeth & Strasser, Sabine, ‘Troublesome Issues: Current Debates on Tensions between Gender Equality and Cultural Diversity in Austria’; Working paper node cmc, October 2006. Hooghe Marc, 'Recht op erkenning', De Standaard, 13/02/08. Hooghe Marc, 'De hoofddoek in het klaslokaal. Pragmatische en principiële argumenten in het debat.', in Ethische Perspectieven 14 (2004)4, p. 389. Ibnou Cheikh, Zeyneb, 'Heiliger dan de p...rofeet', Knack, 14/09/09. Indrissi, Yamila, 'Het islamdebat voorbij', Samenleving en politiek, 2010
Ignatieff, Michael, ‘Human Rights as politics and idolatry’, Princeton University Press, Princeton & Oxford, 2001. Izz ad-Din Ruhulessin, 'Loop naar de hel met je integratie', Volkskrant, 29/04/2010, opgevraagd op http://opinie.volkskrant.nl/artikel/show/id/5717/artikel/list/tag/izz+ad-din+ruhulessin Jacquemain, Marc, ‘Is secularism so good for women’, opgevraagd op http://orbi.ulg.ac.be/bitstream/2268/ 127038/1/JACQUEMAIN%20Is%20secularism%20so%20good%20for%20women%5B1%5D.pdf Jansen, J. J. G., 'Inleiding tot de Islam'. Muiderberg: Coutinho, 1987. Jans, Erwin, 'Hoeveel islam verdraagt links?', Streven, Juli-Augustus 2009. KAV, 'Standpunt 2004 KAV over het dragen van de hoofddoek'. Kanmaz Meryem & Zemni Sami, 'Hoofddoek gaat niet over islam, De Standaard 24/12/03. Keten, Peter, in Klasse voor Leraren 118, http://www.klasse.be/leraren/archief.php?id=7811. Kifkif, 'Als het brandt in Parijs, smeult het in Brussel', 8/11/2005. Kottman, Pieter, ''De sluier is de gele ster van de vrouw'', NRC Handelsblad. Laborde, Cécile, ‘Secular philosophy and Muslim headscarves in school’, Journal of Political Philosophy, 2005. Lahlali, Abderrahim, 'Hoofddoekenverbod met succes aanvechten kán', opiniebijdrage in de Morgen van 10/09/09. Lakhani, Nina, 'UK forced marriage victims much younger than previously thought', The Independent, 2 april 2012, opgevraagd op http://www.independent.co.uk/news/uk/crime/ uk-forced-marriage-victims-much-younger-than-previously-thought-7608813.html Leuprecht, Christian & Win, Conrad, 'What Do Muslim Canadians Want? The Clash of Interpretations and Opinion Research, in issue November 2011 of True North, Maddonald-Laurier Institute, 44 p., opgevraagd op http://www.macdonaldlaurier.ca/files/pdf/What-Do-Muslim-Canadians-Want-November-1-2011.pdf Luysterman, Patrick, 'De islam in Vlaanderen heeft gelijke rechten én plichten', interview met Cemal Cavdarli, in De Tijd 09/02/2005. Maalouf, Amin, ‘Les identités meurtières’, Editions Grasset & Faquelle,1998.
Maerten, Mieke, 'Hoofddoekzorgen', in Uitgelezen, jaargang 10, nr. 1, 2004, en online op: http://www.rosadoc.be/site/nieuw/pdf/uitgelezen/ug10nr1hoofddoek.pdf. Maes, Marc, 'Religieuze symbolen in het Brussels parlement ', Brussel, 11/09/2009. Maréchal Brigitte, 'Courants fondamentalistes en Belgique', MERIA (Middle East Review of International Affairs - édition française), 2008, 18p. Martens, A., ‘Burgerschap en inburgering in België: een stand van zaken. De caleidoscoop als perspectief. De onanie als vuistregel’, in: M-C Foblets & B.Hubeau (eds.), p. 63-72. Martens, Patrick, ‘Het rapport dat niemand las. De rapporten Paula D’Hondt een synthese’, Uitgeverij Boek, Zonhoven, 1991. Maftouhi, Jamal en Fadil, Nadia, 'Vlaamse moslims voelen zich onbegrepen. Er is een tekort aan islam', De Standaard, 27/11/2004, http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=G6QAHQKV. MacEoin, Denis, 'Sharia Law or 'One Law For All'?', 2009, Civitas, United Kingdom. Meerschaut, Karin & De Hert, Paul, ‘Scheiding van kerk en staat of actief pluralisme’, Intersentie Uitgevers. Meijer, Martha (red.), ‘Aziatische en westerse visies op de waarde van de rechten van de mens’, Greber Uitgever, Utrecht, 1998. Mernissi, Fatima, translated Mary Jo Lakeland, ‘Islam and Democracy. Fear of the Modern World’, Addison-Wesley Publishing Company, Reading, Massachusetts, 1992 Michielsens, Magda, 'Vol ongeloof. Zwijgen of spreken?', n de lezingenreeks : ‘Onze Waarden Welke toekomst voor het humanisme?’, Universiteit Antwerpen, 17 maart 2010, opgevraagd op 10 okt. 2010 op http://www.moh.be/Vol%20ongeloof%20MM.pdf. Minderhedenforum, 'Persbericht: nieuwe regeling hoofddoek is pure discriminatie', 26/10/2007 Minderhedenforum, 'Standpunt over de hoofddoek', http://www.minderhedenforum.be/documents/Standpunthoofddoeken.pdf.
26/03/2010,
Minderhedenforum, BOEH!, Caleidoscoop, het Minderhedenforum, het Platform Hoofddoek of Niet - De Vrouw Beslist, Vrouwen Overleg Komitee, 'Persbericht: Vrouwen delen paaseieren uit als protest tegen hoofddoekverbod, 16/03/2008
MO* Magazine, 'Interview met Naima Charkaoui (Coördinator Minderheden Forum) over integratie en zevenpuntenplan van de allochtonen.'. Moller Okin, Susan, ‘Is Multiculturalism Bad for Women?’, Princeton University Press, 1999, ook gepubliceerd in Boston Review. Naegels, Tom, 'het puin van het waardenoffensief', DS 19/9/2009. Nahavandi, Firouzeh, Kanmaz, Meryem, & El Battiui, Mohamed, 'Moskeeën, imams en islamleerkrachten in België. Stand van zaken en uitdagingen', Studie uitgevoerd in opdracht van de Koning Boudewijnstichting, 2004, Brussel. Neudt D., Maly I., Fraihi T., Turpyn V., El Sghiar H. en El Majdoub S., namens het bestuur van Kif Kif vzw, 'Als het brandt in Parijs, smeult het in Brussel', ! Nov. 2005, webstek www.Kifkif.be . Olgun, Ahmed, “Mijn zoon juicht niet voor Oranje, wat is er veranderd?”, De Volkskrant 13/04/2012, opgevraagd op http://www.volkskrant.nl/vk/nl/3184/opinie/article/detail/3240144/2012/04/13/Mijn-zoon-juicht-niet-voor-O ranje-wat-is-er-veranderd.dhtml. Oliha, Christopher, in naam van het Minderhedenforum, 'Hoofddoeken horen bij diversiteit in onderwijs', opiniebijdrage in De Standaard, 13/06/2006. Ongenae, Cathérine, 'Het feminisme van Dirk Verhofstadt', opiniebijdrage in de Morgen van 3/07/09. Pauli, Walter, 'Mogen Vlaamse allochtonen nog een beetje allochtoon zijn?', De Morgen, 15/09/2009. Patte Yves, 'Qu'en pensent ces élèves musulmanes non voilées ?', La Libre Belgique, 6/10/09 Pinxten, Hendrik, 'Hoofddoekendebat barst los', standpunt op webstek van het HVV, http://humanieuws.wordpress.com/2007/11/06/hoofddoekendebat-barst-los/. Pinxten, Hendrik & Siffer, Björn, 'Een hoofddoekverbod is niet het einde van de wereld', De Morgen, 26 juni 2009, en op http://www.h-vv.be/Een-hoofddoekverbod-is-niet-het-einde-van-de-wereld . Platti, Emilio, 'De clash van theologieën in de islam', opiniebijdrage in De Morgen, 14/03/2012, opgevraagd op: http://www.demorgen.be/dm/nl/2461/De-Gedachte/article/detail/1408561/2012/03/14/De-clash-van-theologi een-in-de-islam.dhtml
Poisquet Karolien, 'De gemeenschap van het verschil. Een pedagogisch antwoord op het vraagstuk van de toenemende diversiteit. De casus van het hoofddoekendebat', Masterproef aangeboden tot het verkrijgen van de graad van Master in de Pedagogische Wetenschappen, 2010, Leuven. Poulter, Sebastian, ‘Ethnic Minority Customs, English Law, and Human Rights’, International and Comparative Law Quarterly 36, 3, 1987. Poulter, Sebastian, ‘Muslim headscarves in school: contrasting legal approaches in England and France’, Oxford Journal of Legal Studies, 1997, Oxford Univ Press Ramadan, Tariq, ‘Les multiples visages de islamophobie’, Présence Musulmane, Dec./Jan. 2002/2003, N° 26. Ramadan, Tariq, ‘Présentation de L’Islam’, op de webstek van de groep Islam en Belgique, met URL : http://www.islam-Belgique.com . Ramadan, Tariq, 'Glossaire & Lexique ', http://www.tariqramadan.com/spip.php?article307. Reynebeau, Marc, 'Niets dan twijfel', opiniebijdrage in De Standaard, 11/09/2009. Reyners, M. M. J., ‘Het besnijden van meisjes. Een leven lang pijn en leed’, uitgeverij Boom, Amsterdam, 1993. Roex, Ineke, van Stiphout, Sjef en Tillie, Jean, 'Salafisme in Nederland. Aard, omvang en dreiging', Instituut voor Migratie en Etnische Studies, Universiteit van Amsterdam, 2010. Rousseau, Marie & Scheuer, Olivier, 'Le port du voile sur le lieu de travail', la Libre belgique, 25/06/2010, http://www.lalibre.be/economie/libre-entreprise/article/592029/le-port-du-voile-sur-le-lieu-de-travail.html SAMV, Standpunt SAMV omtrent beslissing GO rond de hoofddoek, 11 sept 2009, x Sanctorum, Johan,, 'De islam in Europa: dialoog of clash?', Van Halewijck, 2008. Salmi, Ali, 'Hoofddoekenverbod: de argumenten ontleedt', Kifkif en eigen webstek. Salmi, Ali, 'Een hoofddoekenverbod op school? Bezint eer ge begint!', 01/07/09. Salmi, Ali, 'Hoofddoek of niet. Laat allochtone vrouwen zichzelf zijn!', Kifkif, 08/05/07. Sannen, Ludo, 'Hoofddoeken op school', 21/10/04, eigen webstek.
Sarrazin, Thillo, 'Deutschland schafft sich ab', Munich, Deutsche Verlaganstalt, 2010. Selim, Nahed,, 'De vrouwen van de profeet', Gennep B.V., Uitgeverij Van | december 2003. Sen Magazine, 'Interview met de bekendste feministe van Turkije: Duygu Asena', Sen Magazine, juni 2004. Scheffer, Paul: Interview in De Morgen van 1 juni 2002, door Koen Vidal en Armand Plottier. Scheffer, Paul, ‘Het multiculturele drama’, NRC Handelsblad, 29 januari 2000. Scheffer, Paul, 'Het land van aankomst.', Amsterdam, De Bezige Bij, 2007. Schwarzer, Alice, 'The Great Cover Up: For Integration, against Islamism', Deutsche Welle, 2010. Shadid, W.A.R. & Van Koningsveld, P.S., ‘Moslims als minderheid: vergruizeling van het westerse islambeeld’, bijdrage in ‘Tolerantie getolereerd? Islamitische en westerse opvattingen’, -red. R. Doom, Gent, 1996, Mys & Breesch. Sioen Lieven, 'Vlaamse moslim voelen zich onbegrepen. Er is een tekort aan islam', interview met Nadia Fadil en Jamal Maftouhi, 27/11/2004. Slootman, Marieke & Tillie, Jean, 'Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden', Instituut voor Migratie- en Etnische Studies, Universiteit van Amsterdam, 2006. Stichting Ontsluiert, 'het hoofddoekendebat in het onderwijs', webstek van de stichting. Swierstra, Thea interview met Mustafa Dahmani en Youssef Souissi, gepost op webstek TurkseStudent, 29/09/200. Tahir, Naema, 'Eenzaam heden', Prometheus, Amsterdam. Tahir, Naema, 'Ëen moslima ontsluiert', Houtekiet. Taneja, Poonam, 'Forced marriage campaign targets mosques in Scotland', BBC News Scotland, 1 mei 2012, opgevraagd op http://www.bbc.co.uk/news/uk-scotland-17908548. The Economist, 'A journalist in the Middle east. Golden notebook', 6/03/2010.
Theunissen, Shabnam, 'Moslims, vertrouw niet uitsluitend op imams en godsdienstgeleerden', 22 februari 2012, opgevraagd op http://www.republiekallochtonie.nl/moslims-vertrouw-niet-uitsluitend-op-imams-en-godsdienstgeleerden Theunissen, Shabnam, 'Islam of cultuur?', 31 mei 2012, opgevraagd op http://www.republiekallochtonie.nl/islam-of-cultuur Tibi, Bassam, 'Europa zonder identiteit?De crisis van de multiculturele samenleving', Deltas, 1998. Tibi, Bassam, 'Als moslim zeg ik: ik ben tegen de islamisering van Europa”, interview in Trouw, 22/06/2002, opgevraagd op http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/2794962/2002/06/22/Als-moslim-zeg-ik-ik-bentegen-de-islamisering-van-Europa.dhtml Timmerman, Christianne, Van Der Heijden, Katrien, Abeljelil, Ben & Geets, Johan, ‘Marokkaanse en Turkse nieuwkomers in Vlaanderen’, Oases, UFSIA, Antwerpen. Van den Broeck, Bob, 'Itsy Bitsy Teenie Weenie Yellow Polka-Dot … Boerkini!', De Juristenkrant, 2008. Vander Taelen, Luckas, 'De getto's van Brussel', opiniebijdrage in De Standaard, 30/09/2009. van Gulik, Gauri, 'Verbod op hoofddoekjes funest voor integratie'., De Volkskrant, 12/03/2009, opgevraagd op http://opinie.volkskrant.nl/artikel/show/id/2915/Verbod_op_hoofddoekjes_funest_voor_integratie; Van Istendael, Geert, 'Het masker van de dwang', in 'De islam in Europa: dialoog of clash?', Van Halewijck, 2008. Van Istendael, Geert en Barnard, Benno, 'Bericht aan weldenkend links', De Standaard, 2/02/08. Van Laenen, Filip, ' De Sluier Rond het Hoofddoekendebat', webstek Filip van Laenen, , 27/06/2009. Van Leeuwen, Bart, 'Huwelijksmigratie, een zaak voor de overheid?', in de reeks 'Minderheden in de samenleving – 17', Acco, 2005 Vanoverbeke, Dirk, 'Qui sommes-nous pour leur dire ce qu’elles doivent faire?', interview met Anne Provoost,Le Soir, 31/05/07. Van Rooy, Wim, 'De malaise van de multiculturaliteit', Acco, Leuven/Voorburg, 2008. Vandeweerdt, Marc, 'Hoofddoek gaat wel over islam', De Standaard, 2003. Vandeweerdt, Marc, 'Een lapje stof', De Standaard, 26/01/04.
Vanobbergen, Bruno, 'Angst en krampachtigheid horen niet thuis op school', opiniebijdrage in De Standaard v an 14/09/09. Van Varenbergh Myriam en Saadouee Najat, 'Belemmert de hoofddoek de integratie van allochtone moslimvrouwen?', De Standaard, 13/3/2007. Vermeersch, Etienne, 'De Islam of de hoofddoek', webstek E. Vermeersch, 16 jan 2004, http://www.etiennevermeersch.be/vermeersch/artikels/god_rel/islam_hoofddoek . Vermeersch, Etienne, 'De islam en de hoofddoek in België. een bredere benadering', maart 2010, http://www.standaard.be/extra/pdf/vermeersch.pdf . Verhofstadt, Dirk, 'Hoog tijd om hoofddoekenverbod op alle scholen toe te passen', opiniebijdrage in De Morgen van 29/06/09. Verhofstadt, Dirk, 'De derde feministische golf', Houtekiet, 2006. Verhofstadt, Dirk, Boekbespreking Als sluiers vallen, Liberales, http://www.liberales.be/boeken/dalaboek.
Verplancke, Marnix, ' interview met Naema Tahir, De Morgen van 16/01/08. Verplancke, Arnold, 'De hoofddoek, van schaamlap tot strijdvlag', webstek acw. Vickers Lucy, 'Religion and belief discrimination in Employment – the EU law’, Nov. 2006, European Commission, DG for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Vroom, Hendrik M., 'Dialogue with Islam. Facing the Challenge of Muslim Integration in France, Netherlands, Germany', Centre for Vrouwen Overleg Komitee, 2006, 'Geen hoofddoekenverbod voor het Antwerpse stadspersoneel met loketfunctie', petitie. European Studies, Brussels, 2011. Vrouwenraad, 'dossier ‘Seksuele en reproductieve rechten’', 2008 Weil, Patrick, ‘A nation in diversity: France, Muslims and the headscarf’, Open Democracy, 25 March 2004, http://www.opendemocracy.net/content/articles/PDF/1811.pdf Wetenschappelijke Raad Voor Het Regeringsbeleid, 'Waarden, normen en de last van het gedrag', Den Haag, 2008.
Wetenschappelijk Instituut voor het CDA, 'Integratie op waarde geschat', Den Haag, 2008. Wildemeersch, Danny, 'Een pedagogisch antwoord op het hoofddoekenverbod', Apache, 2010, opgevraagd op 9 okt. 2010 op http://www.apache.be/2010/03/een-pedagogisch-antwoord-op-het-hoofddoekenverbod/ Windmann, Antje, 'Fear of Honor Killings. Immigrants Flee Families to Find Themselves', Spepiegel Online Interntional, 4/11/2012, opgevraagd op http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,826648,00.html#ref=rss , en aansluitende pagina's. Yildirim Şöhret, 'VMC-Standpunt Over De Hoofddoek, Met Specifieke Aandacht Voor Het Onderwijs', Vlaams Minderhedencentrum. Ysebaert Tom, 'Nergens welkom zijn, dat is een klap in je gezicht', interview met Siham Chaoui, De Standaard, 05 februari 2013, opgevraagd op http://www.standaard.be/krant/beeld/artikel.aspx?artikelid=DMF20130204_00457407 Zakaria, Rafia & Women living Under Muslim law, 'Norway: Veil and warning', 02/01/2006, http://www.wluml.org/node/2690. Zemni, Sami, ‘'Het islamdebat', EPO, Berchem-Antwerpen, 2009. Zemni, Sami, 'Politieke islam, 9/11 en jihad. Paradoxale democratisering van de islam', Acco, 2006. Zick, Andreas, Küpper, Beate, Hövermann, Andreas, 'Intolerance, Prejudice and Discrimination. A European Report, Friedrich-Ebert-Stiftung, 2010. opgevraagd op http://library.fes.de/pdf-files/do/07908-20110311.pdf. Meerdere auteurs, 'De hoofdzaak van de verlichting', opiniebijdrage van een collectief auteurs, in De Standaard van 12/09/200 Meerdere auteurs, 'Hoofddoekenverbod: de argumenten ontleedt', Kifkif webstek
