Irakese vluchtelingen en ontheemden: Uit het oog, uit het hart?
Stichting Vluchteling Den Haag, 2011
1
Inhoud
Inhoudsopgave 3 Voorwoord 5 Inleiding 7
Wie is de Irakese vluchteling?
7
Welke toekomst voor Irakese vluchtelingen?
8
1. Irak voor en na 2003: een getraumatiseerd land
11
De trauma’s van voor 2003
11
Na de inval in 2003
12
De aanslag op de moskee van Samara in 2006
13
De situatie in 2011
13
Rol Irakese regering
14
2. Op de vlucht in eigen land
2
16
Algemeen
16
Leefomstandigheden van Irakese ontheemden
16
Welke problemen zijn er voor ontheemden?
18
Rol van Irakese regering
18
De internationale gemeenschap en ontheemden in Irak
19
3. Te gast bij de buren
20
20
Irakezen waren ook voor 2003 al in Syrië en Jordanië
Na de inval van de coalitietroepen in 2003
20
Status van de Irakese vluchtelingen in Syrië en Jordanië
21
Cijfers
22
Wie zijn de Irakese vluchtelingen in Syrië en Jordanië?
23
Leefomstandigheden van Irakese vluchtelingen
24
Psychische nood
25
Vrouwen en de jonge generatie verdienen extra aandacht
25
Reacties van de bevolking in Syrië en Jordanië
26
3
4. Duurzame oplossingen voor Irakese ontheemden en vluchtelingen?
28
De situatie van Irakese ontheemden
28
De situatie van Irakese vluchtelingen
28
De rol van UNHCR
28
De rol van overige VN-instellingen, internationale en lokale NGO’s
29
Traditionele oplossingen voor Irakese vluchtelingen
29
5. Nederland, EU en VS: afstandelijk betrokken?
33
Nederlandse relatie met Irak na 2003
33
Positie Nederland met betrekking tot Irakese asielzoekers
34
Reactie UNHCR op terugkeerbeleid Nederland
34
Hervestiging van Irakese vluchtelingen door Europa en Nederland
35
De rol van Verenigde Staten
36
6. Irak weer op de agenda
37
37
Algemene conclusies
Aanbevelingen
38
Verantwoording
39
Literatuurbijlage
40
Voorwoord
Wereldwijd zijn meer dan 40 miljoen mensen op de vlucht. Hoewel het grootste deel van de Nederlandse bevolking denkt dat vluchtelingen vooral worden opgevangen in westerse landen, vindt maar liefst 95% van de vluchtelingen opvang in de eigen regio. Afrikaanse en Aziatische landen dragen dan ook de zwaarste last in de aanpak van de vluchtelingenproblematiek anno 2011. De vluchtelingen- en ontheemdenproblematiek in Irak vormt hierop geen uitzondering. Irak kent een lange geschiedenis van interne conflicten en buitenlandse inmenging, die ertoe heeft geleid dat maar liefst een op de tien Irakezen op de vlucht is binnen de eigen landsgrenzen. Voor veel van deze Irakezen, en in het bijzonder de Irakese minderheden, biedt het leven van alledag weinig reden tot optimisme, noch hoop voor de toekomst. Ook voor de vele Irakese vluchtelingen in Syrië en Jordanië kent de toekomst vele onzekerheden. Echter, de mate van welwillendheid waarmee deze landen hun Irakese buren hebben ontvangen is opvallend. Nu de focus van de internationale gemeenschap verschuift richting nieuwe crisissen en de toestroom van de vele Irakezen heeft geleid tot een verhoging van de voedsel- en huurprijzen, heeft dit zijn weerslag op de gastvrijheid in Syrië en Jordanië. Dit geldt zowel voor de overheden van beide gastlanden, als de bevolking voor wie de consequenties het meeste voelbaar zijn. De omvang van de vluchtelingen- en ontheemdenproblematiek in Irak, maar ook de afname van de internationale belangstelling hiervoor, heeft de Raad voor de Vluchteling doen besluiten opnieuw aandacht te vragen voor Irak. De oproep tot aandacht voor de humanitaire problematiek in Irak doet de Raad niet in de laatste plaats vanuit het perspectief van de politieke betrokkenheid van Nederland bij de invasie in Irak in 2003. Deze publicatie biedt een beknopt overzicht van de achtergronden en de situatie van de Irakese vluchtelingen in Syrië en Jordanië en de ontheemden in Irak. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de positie van de Nederlandse overheid
4
5
inzake Irak. Afsluitend zullen enkele conclusies worden getrokken en aanbevelingen worden gedaan voor de verbetering van de positie van Irakese vluch-
Inleiding
telingen op lange termijn. De Raad spreekt de hoop uit dat deze aanbevelingen kunnen rekenen op uw belangstelling en bereidheid om hier vanuit uw eigen positie en expertise invulling aan te geven. Namens de Raad voor de Vluchteling, Patrick Cammaert
In het voorjaar van 2011 waren alle ogen gericht op de Arabische wereld.
Voorzitter
In Egypte en Tunesië vonden grootschalige protesten plaats waarbij de roep om meer democratie en een betere levensstandaard voor de bevolking centraal stond. De wereld keek gespannen toe hoe de Tunesiërs en Egyptenaren er in slaagden twee gevreesde dictators ten val te brengen. Geïnspireerd door deze ontwikkelingen ging ook de bevolking in Libië en Syrië de straat op. De grimmigheid en het hoge aantal burgerdoden waarmee deze protesten in Libië en Syrië gepaard gaan maakt pijnlijk duidelijk dat vrijheid en welvaart voor velen nog lang niet vanzelfsprekend zijn. Ook de bevolking van Irak kan meepraten over de prijs voor vrijheid en welvaart. De afgelopen decennia leed de bevolking onder dictaturen, oorlogen en interne conflicten. Met de internationale interventie, en de daarop volgende val van dictator Saddam Hussein, gloorde er hoop dat er daadwerkelijk een nieuw vrij Irak zou kunnen ontstaan. Echter, de aanwezigheid van een grote internationale troepenmacht en vooral het sektarisch geweld dat enige jaren later de kop op stak, hadden een grote vluchtelingenstroom tot gevolg. Miljoenen Irakezen ontvluchtten hun land of zochten een veilig heenkomen in eigen land. Wie is de Irakese vluchteling? In 2011 lijkt de situatie in Irak volledig van het Europese netvlies verdwenen te zijn. En voor de Irakese vluchtelingen geldt dat zij niet alleen uit het oog, maar ook uit het hart zijn geraakt. De meeste Irakese vluchtelingen bevinden zich in de steden van de buurlanden Jordanië en Syrië, waar ook voor de eigen bevolking nauwelijks voldoende basisvoorzieningen en banen zijn. Het gebrek aan de meest basale voorzieningen, maar vooral ook het gebrek aan een toekomstperspectief, maakt de situatie van de Irakese vluchtelingen urgent en vraagt om een blijvende betrokkenheid van de Irakese overheid, die daarbij gesteund zal moeten worden door de internationale gemeenschap.
6
7
Welke toekomst voor Irakese vluchtelingen? Voor vluchtelingen zonder perspectief op terugkeer resteren twee opties, duurzame integratie in de landen van eerste opvang of hervestiging in een derde land. Gelet op het gebrek aan goede politieke, juridische en sociaaleconomische mogelijkheden voor Irakese vluchtelingen in Syrië en Jordanië, rijst de vraag of er voor Irakese vluchtelingen wel sprake kan zijn van een succesvolle en duurzame integratie op korte termijn. Duidelijk is in ieder geval wel dat de kritieke
BOX 1: Asielzoekers: mensen waarvan nog niet is vastgesteld of ze gegronde vrees voor vervolging hebben zoals in het vluchtelingenverdrag van Genève gesteld Vluchtelingen: vastgesteld dat ze gegronde vrees voor vervolging hebben. Migranten: mensen die in een ander land een beter heenkomen zoeken Ontheemden (in Engels: Internally Displaced Persons - IDPs): mensen die binnen hun eigen land naar een ander deel van hun land vluchten
randvoorwaarden hiertoe vooralsnog ontbreken. Ook ten aanzien van hervestiging in derde landen zijn de vooruitzichten niet rooskleurig. In Europa is geen geduld meer met vluchtelingen en, meer in het algemeen, asielzoekers. Dit ongeduld is hoorbaar tijdens nationale en lokale verkiezingen en wordt door politici en beleidsmakers vertaald in striktere wetten en maatregelen in het kader van het Nederlandse en Europese asiel- en migratiebeleid. Maar er zijn meer ontwikkelingen die aanleiding geven tot zorg. In de eerste plaats lopen de beschikbare financiële middelen bij internationale organisaties terug. Die middelen zijn hard nodig om Irakese vluchtelingen gezondheidszorg, onderwijs en een minimale levensstandaard te kunnen bieden. Een andere ontwikkeling die weinig hoopvol stemt is het gebrek aan belangstelling voor duurzame oplossingen vanuit de politiek en ministeries in Nederland. Er is nauwelijks erkenning voor de enorme inspanningen die Syrië en Jordanië hebben geleverd in de opvang van honderdduizenden Irakezen. Evenmin lijkt er daadwerkelijk nagedacht te worden over de versterking van de stabiliteit in Irak zelf. Deze vraag wordt aan het einde van dit jaar weer extra urgent als de Amerikaanse troepen zich volledig zullen hebben teruggetrokken. In Nederland wordt de Irakese vluchtelingenproblematiek met name bezien vanuit het verblijfsrechtelijke perspectief en in het verlengde daarvan de mogelijkheden om Irakese uitgeprocedeerde asielzoekers of illegale migranten uit te zetten. De veiligheidssituatie is onderwerp van debat, maar dit debat wordt gevoerd vanuit het perspectief van het vreemdelingenrecht, niet vanuit humanitaire overwegingen. De crisis in Irak heeft geleid tot de op een na meest omvangrijke vluchtelingenstroom in de wereld. Bijna net zo groot als die in Afghanistan waar de meeste vluchtelingen vandaan komen. Nederland was in 2003 politiek betrokken bij de invasie in Irak. Het is van groot belang dat Nederland nu ook betrokken blijft bij het zoeken naar blijvende oplossingen voor de vele miljoenen Irakese vluchtelingen en ontheemden.
8
9
1. Irak voor en na 2003: een getraumatiseerd land
De trauma’s van voor 2003 Sommige landen halen zo vaak het wereldnieuws met oorlog en crisis dat tv-kijkers verveeld wegkijken. Dat geldt zeker ook voor Irak. Immers, de inval van de geallieerde troepen in maart 2003 was het zoveelste gewelddadige moment in de geschiedenis van modern Irak. Sinds de jaren zestig heeft de Irakese bevolking te lijden gehad onder een van de wreedste dictatoriale systemen in de wereld. De Irak-Iran oorlog van 1980-1988 zorgde in beide landen voor meer dan een miljoen slachtoffers en vluchtelingen. De Irakese inval in Koeweit in 1990, en de daaropvolgende aanvallen door de geallieerde troepen in 1991 in Irak, waren de voorbode voor een decennium waarin Irak in een steeds dieper dal zakte. Irak werd via VN-sancties onder druk gezet inzicht te geven in het programma voor het produceren van massavernietingswapens. In eerste instantie leidde dit tot forse prijsstijgingen, na enkele jaren had dit de ineenstorting van de totale economie tot gevolg. Ook op andere terreinen werden de effecten gevoeld. De kindersterfte steeg enorm, het onderwijssysteem raakte overbelast en de gezondheidszorg als geheel raakte ernstig in het slop. Onder internationale druk stelde de VN in 1996 een olie-voor-voedselprogramma in om de humanitaire gevolgen van de sancties te verlichten. Veel van het geld van dit programma kwam echter terecht bij de kleine cirkel rondom Saddam Hussein. De machthebbers creëerden een cultuur van angst waarin wantrouwen en achterdocht centraal stonden en onderdrukking van activisten en bepaalde bevolkingsgroepen een alledaagse realiteit werd. In het autonome Koerdische gedeelte van Irak zorgden spanningen tussen twee rivaliserende partijen in 1996 voor een spiraal van geweld. De combinatie van een gebrekkige infrastructuur, interne spanningen en grove mensenrechtenschendingen leidde in de jaren negentig van de vorige eeuw tot een grote uitstroom van Irakese vluchtelingen naar de regio, Europa en de Verenigde Staten. Zo vroegen tussen 1991-2000 meer dan 40.000 Irakezen asiel aan in Nederland.
Bron: Verenigde Naties
In die jaren gold lange tijd een categoriaal beschermingsbeleid voor Irakezen uit
10
11
Centraal-Irak , dat in 1998 werd afgeschaft. Vanaf dat moment kregen Irakezen
De aanslag op de moskee van Samara in 2006
niet meer automatisch een voorwaardelijke vergunning tot verblijf.
De aanslag op de moskee van Samara markeerde de ommekeer. Na deze aanslag laaide het geweld tussen Irakese groepen onderling op. Het conflict werd steeds
Na de inval in 2003
meer bepaald door sektarische scheidslijnen tussen soennitische en sjiitische
Deze voorgeschiedenis is van belang omdat de Irakese samenleving totaal
milities. Iedereen kon slachtoffer worden, op elk moment van de dag, bij het
ontwricht was en de Irakese bevolking al vele trauma’s had opgelopen voordat
boodschappen doen, gewoon in huis of onderweg naar vrienden. Er vielen
in 2003 werd besloten tot een invasie. Na de val van het regime van Saddam
maandelijks tussen de 2000-3000 burgerslachtoffers, een verdubbeling ten
Hussein kwamen de gedroomde vrijheid en democratie voor Irakezen niet dich-
opzichte van de periode voor de aanslag in Samara.
terbij. Integendeel, de geweldspiraal van de voorgaande decennia werd alleen
Miljoenen Irakezen, op de vlucht voor het geweld, raakten ontheemd in eigen
maar erger. In eerste instantie leidde dit echter nog niet tot een grote vluchte-
land of zochten een veilig heenkomen in het buitenland. In 2008 vroegen in Eu-
lingenstroom. De eerste jaren na de inval richtte het geweld zich vooral op de
ropa 27.700 Irakezen asiel aan. Het grootste deel van de vluchtelingen strandde
coalitietroepen en Irakezen die samenwerkten met deze troepen, door velen als
echter in buurlanden Syrië en Jordanië. Zodoende werden juist de armere lan-
een bezettingsmacht gezien. De bomaanslagen en gevechten maakten vooral
den in de regio geconfronteerd met de gevolgen van de onveilige situatie in Irak.
veel burgerslachtoffers. Volgens de organisatie Iraqi Body Count ging het tot
Honderdduizenden zochten hun toevlucht tot steden als Amman of Damascus.
februari 2006 om gemiddeld 1000-1500 dodelijke slachtoffers per maand.
Deze grootschalige instroom van Irakezen had tot gevolg dat de onderwijsinstellingen, gezondheidszorg en de huizen- en arbeidsmarkt in de Irak omringende landen onder druk kwamen te staan.
BOX 2: Officiële naam Oppervlakte Aantal Inwoners Hoofdstad Officiële landstaal Religie Bevolking Aangrenzende landen Regeringsvorm President Minister President Levensverwachting
Republiek Irak 438,317 km² (12,5 keer Nederland) 31 miljoen (VN, 2010) Bagdad Arabisch (officieel), Koerdisch (officieel in Koerdische gebieden) Islam 97% (sjiieten 60% - 65%, soennieten 32% - 37%), christendom of anders 3% Arab 75% -80%, Koerdisch 15% - 20%, Turkmenen, Assyriërs of anders 5% Iran 1,458 km, Jordanië 181 km, Koeweit 240 km, Saudi-Arabië 814 km, Syrië 605 km, Turkije 352 km Federale Republiek Jalal Talabani; 2005 Nouri al Maliki; 2006 68 jaar (mannen), 73 jaar (vrouwen) (VN)
Bron: CIA World Fact Book, BBC Iraq Country Profile
12
Naar schatting van de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties, de United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) waren op dat moment ruim 1,7 miljoen Irakezen binnenlands op de vlucht, vooral afkomstig uit het etnisch en religieus gemengde Bagdad en het centrum van het land. Veel mensen vertrokken naar het Koerdische noorden en het sjiitische zuiden. Deze ontheemden zorgden voor nog meer druk op de toch al tekort schietende basisvoorzieningen zoals onderwijs en gezondheidszorg. BOX 3: De aanslag in Samara In de tekst wordt diverse malen verwezen naar de aanslag in Samara in 2006. Dit betrof een bomaanslag op de al-Askari moskee, één van de belangrijkste heiligdommen voor de sjiitische islamieten. De aanslag is nooit opgeëist maar wordt toegeschreven aan Al Qaeda in Irak. Als reactie op deze aanslag spoelde een golf van sektarisch geweld over Irak. Dit sektarische geweld veroorzaakte een enorme stroom van mensen die een goed heenkomen zochten hetzij in Irak zelf, hetzij in de omringende landen.
13
De situatie in 2011
bijzondere groepen zoals religieuze minderheden, vrouwen, homoseksuelen,
Het geweld in Irak is na juli 2007 weer afgenomen. Deze verbetering in de
kunstenaars en journalisten. De Irakese rechtsstaat is nog steeds heel zwak
veiligheidssituatie houdt verband met de aanwezigheid en inzet van het VN vre-
ontwikkeld. De Irakese overheid, politie en leger maken zich bovendien nog
desleger, de rol van de Irakese veiligheidstroepen, de zogenaamde soennitische
regelmatig schuldig aan ernstige mensenrechtenschendingen.
Sahwa strijdmachten en de surge van de VS troepen. Belangrijk was ook dat de
Inmiddels is negen maanden na de verkiezingen in het voorjaar van 2010 een
sjiitische Mahdi troepen een staakt het vuren afkondigden.
nieuwe regering gevormd onder leiding van premier Nouri Al Maliki.
Toch is de veiligheidssituatie in 2011 nog steeds zorgwekkend. Er is sprake van een relatieve verbetering ten opzichte van de voorgaande jaren, de geweldspiraal is echter nog steeds niet doorbroken. Het hedendaagse geweld is vooral, maar niet uniek, gericht tegen religieuze minderheidsgroepen zoals christenen, yezidis en mandeeërs. Ook de humanitaire situatie in Irak blijft alarmerend. Het is de Irakese regering nog steeds niet gelukt om de basisvoorzieningen zoals elektriciteit en drinkwater op een acceptabel peil te brengen. Dit ondanks het feit dat het land relatief een grote welvaart kent vanwege de aanwezigheid van olie. Publieke voorzieningen zoals onderwijs en gezondheidszorg zijn nergens toereikend. Vele artsen en leerkrachten zijn het land ontvlucht. Voor internationale hulporganisaties blijft het moeilijk werken in een land waar het geweld elke dag weer opnieuw kan oplaaien en aanslagen schering en inslag zijn en daarmee een directe bedreiging vormen voor hulpverleners. De roep om meer democratie en welvaart lijkt langzaam ook tot Irak door te dringen. Er zijn de eerste maanden van 2011 in diverse steden demonstraties geweest. De eisen van de betogers lijken op die van de demonstranten in andere Arabische landen: meer vrijheid waardoor ze hun waardigheid als burgers terugkrijgen, herstel van elektriciteitsnetten en waterleidingen, het scheppen van banen voor jongeren en de aanpak van corruptie. Rol Irakese regering De Irakese regering is zelf geruime tijd onderdeel van het conflict geweest. Onderdelen van de regering zoals de politie en het leger waren zelfs geïnfiltreerd door milities en radicale politieke elementen. Bovendien is na de val van Saddam Hussein de corruptie niet uitgebannen, integendeel, vele regeringsvertegenwoordigers maken zich schuldig aan omkooppraktijken. In feite is het na 2003 geen enkele regering gelukt om het vertrouwen van de bevolking te winnen. Dat komt zeker ook omdat de regering er lange tijd niet in slaagde de burgers te beschermen tegen het geweld. Daarnaast is er het onvermogen, of volgens sommigen een gebrek aan bereidheid, om bescherming te bieden aan
14
15
2. Op de vlucht in eigen land
Algemeen Al tijdens het regime van Saddam Hussein in de jaren zeventig hadden meer dan een miljoen Irakezen hun woonplaats verlaten, vaak gedwongen door de regering in het kader van de Arabiseringspolitiek in provincies in het noorden en zuiden van het land. Zo werden Koerdische Irakezen gedwongen te verhuizen om ruimte te geven aan Irakese Arabieren. Doel was de etnische samenstelling van het gebied zo te veranderen dat de aanhangers van Saddam meer zeggenschap kregen over de oliebronnen. Veel mensen vertrokken ook om onderdrukking en geweld te ontvluchten. In de periode tussen 2003-2005 kwamen daar nog zo’n 190.000 ontheemden bij als gevolg van het geweld na de inval van de internationale troepenmacht in Irak. De grootste interne verplaatsing van mensen kwam op gang na de aanslag op de moskee in Samarra in 2006 en het daaropvolgende sektarisch geweld. Inmiddels zijn de grootschalige verplaatsingen van de bevolking in Irak gestopt. Dit geldt echter niet voor groepen Christenen die zich na een serie aanslagen op kerken eind 2010 opnieuw gedwongen zagen elders een veilig heenkomen te zoeken. Dit betrof voornamelijk de Christenen afkomstig uit Bagdad en Mosul. Leefomstandigheden van Irakese ontheemden. De meeste ontheemden in Irak leven onder erbarmelijke omstandigheden. Als ze al een dak boven hun hoofd hebben, dan is dat vaak in een gekraakt gebouw of een vervallen woning. Soms wonen de ontheemden in tentenkampen op stukken grond die eigenlijk bestemd zijn voor infrastructurele projecten of bijvoorbeeld een busstation. Het komt regelmatig voor dat de Irakese regering de toevluchtsoorden wil ontruimen en de ontheemden als krakers beschouwt. Zonder enig alternatief worden deze ontheemden dan verjaagd van hun tijdelijke verblijfplaats. Voor ontheemden is het nog moeilijker dan voor gewone Irakezen om toegang te krijgen tot elektriciteit, veilig drinkwater en onderwijs. Hoewel de ontheemden in theorie wel recht hebben op gezondheidszorg en onderwijs, is het door hun slechte financiële situatie in de praktijk vrijwel
16
17
onmogelijk om ook daadwerkelijk aanspraak te maken op deze voorzieningen.
enige tijd opgeheven. Inmiddels is men op dit besluit teruggekomen en staat de
Vaak hebben ontheemden onvoldoende financiële middelen of transportmo-
mogelijkheid tot registratie als ontheemde weer open.
gelijkheden om steun te zoeken bij Irakese of internationale hulporganisaties.
Vanuit de Irakese overheid is wel een start gemaakt met een aantal initiatie-
Bovendien kunnen veel ontheemden door het verlies van eigendomspapieren of
ven die op lange termijn zouden moeten dienen als raamwerk voor duurzame
identiteitsbewijzen, niet meer bewijzen wie zij zijn en wat hun bezit was.
integratie. Een van deze initiatieven betreft het Diyale Province Initiative. Binnen dit initiatief werken de regering van Irak, het IOM en een groot aantal
Welke problemen zijn er voor ontheemden?
VN-organisaties samen bij het faciliteren van re-integratie van terugkerende
Vele problemen die de hele Irakese bevolking ondervindt, vallen voor ontheem-
ontheemden. Echter, gebrek aan financiële middelen, de uiteenlopende wensen
den nog eens extra zwaar. Immers, zij bevinden zich vaak in een bijzonder
van ontheemden en de variëteit aan spelers binnen dit initiatief maken dat
kwetsbare positie waarbij het niet zeker is hoe lang ze op een bepaalde plaats
slechts een beperkt gedeelte van de doelstellingen wordt behaald.
kunnen blijven en van welke voorzieningen zij gebruik kunnen maken. Een specifiek probleem waarmee veel ontheemden te maken krijgen is de kwestie
De internationale gemeenschap en ontheemden in Irak
van landeigendom. Omdat al ruim voor 2003 gedwongen verhuizingen hebben
De United Nation Assistance Mission for Iraq (UNAMI) heeft het mandaat
plaatsgevonden in het kader van de Arabiseringspolitiek, komt het regelmatig
om humanitaire hulp te verlenen en de wederopbouw van Irak te ondersteu-
voor dat een familie die al 30 jaar op een stuk land woont ineens te maken krijgt
nen. UNAMI richt zich zo onder meer op het verstrekken van civiele en sociale
met een terugvordering van dat stuk land door een familie die 30 jaar geleden
diensten, versterking van de rechtstaat en vluchtelingenkwesties. In Bagdad
gedwongen moest vertrekken.
bevinden zich ook een groot aantal andere VN-organisaties zoals UNHCR en UNICEF. Ook internationale organisaties zoals de ICRC en IOM zijn actief.
Veel ontheemden zouden wel terug willen, maar weten dat het waarschijnlijk
Een beperkt aantal grote NGO’s zijn aanwezig zoals Save the Children en het
nooit meer zal gebeuren. Ze maken zich nog steeds grote zorgen over het gebrek
International Rescue Committee. De fragiele veiligheidssituatie brengt echter
aan veiligheid in hun oorspronkelijke woonplaats. Bovendien weten ze dat de
grote beperkingen met zich mee voor de meeste hulporganisaties. Zo hebben de
kansen op een baan heel klein zijn. Ook is het voor ontheemden met kinderen
aanslagen op de VN en ICRC geleid tot zeer strikte veiligheidsmaatregelen die
lastig om elke keer weer opnieuw de kinderen op te pakken en elders te gaan
in de praktijk betekenen dat internationale hulporganisaties enkel in de Groene
wonen. Daarom spreken veel ontheemden hun voorkeur uit voor integratie in
Zone hun werkzaamheden kunnen verrichten. Sommige NGO’s kennen minder
hun huidige woonplaats of hervestiging op een nieuwe plek binnen Irak.
strikte veiligheidsbeperkingen waardoor een beperkt aantal NGO’s wel in staat is hun hulpverleningsactiviteiten ook buiten de Groene Zone aan te bieden.
Rol van Irakese regering Op dit moment bestaat er nog geen Irakees overheidsbeleid om op structurele
Nu naar verwachting de Amerikaanse troepen zich eind dit jaar zullen terug-
en gecoördineerde wijze werk te maken van re-integratie van Irakezen die ont-
trekken rijzen er ook andere zorgen. In eerste instantie betreft dit zorgen over
heemd zijn geraakt of na een verblijf in het buitenland terugkeren naar Irak. Dit
de stabiliteit en de veiligheid in de regio. In tweede instantie wordt ook de vraag
heeft tot gevolg dat veel Irakezen die (gedwongen) terugkeren na een verblijf in
relevant in hoeverre organisaties als UNHCR nog kunnen blijven rekenen
het buitenland in feite nergens terecht kunnen. Ook met betrekking tot de vele
op een substantiële financiële bijdrage voor hun werkzaamheden. Het is de
ontheemden binnen Irak is het lastig duurzame oplossingen te vinden. De Ira-
verwachting dat de bijdrage voor de humanitaire problematiek nog wel enige
kese regering heeft in sommige gevallen druk uitgeoefend op Irakese ontheem-
jaren stand zal houden. De betrokkenheid die voor de Irakese vluchtelingen- en
den om terug te keren naar hun oorspronkelijke woonplaats. Hiertoe werden
ontheemdenproblematiek op de lange termijn is voorzien vanuit de Verenigde
ontheemdenkampen ontruimd of werden bepaalde voorzieningen in ontheem-
Staten is echter uiterst ongewis. Vanuit de Europese Unie zijn er vooralsnog
denkampen afgesloten met als oogmerk de terugkeer naar de oorspronkelijke
geen signalen die erop wijzen dat Europa eventueel in deze leemte zal gaan
woonplaats te bespoedigen. De mogelijkheid tot registratie als ontheemde,
voorzien.
waaraan aanvullende voorzieningen zijn gekoppeld, is door de Irakese overheid
18
19
3. Te gast bij de buren
telingen uit Irak. Zo werden er vanuit de internationale gemeenschap diverse fondsen in het leven geroepen waarop beide regeringen en hulporganisaties een beroep konden doen. Inmiddels zijn de problemen voor de Irakese vluchtelingen in die landen nog steeds heel nijpend, maar is de internationale belangstelling en daarmee de beschikbare middelen afgenomen. Er zijn wereldwijd vele andere noodsituaties die de aandacht opeisen en waarvoor eveneens middelen moeten worden vrijgemaakt. Status van de Irakese vluchtelingen in Syrië en Jordanië
Irakezen waren ook voor 2003 al in Syrië en Jordanië
Syrië noch Jordanië zijn ondertekenaars van het Vluchtelingenverdrag van
In de grote steden van Syrië en Jordanië, met name Damascus, Aleppo en Am-
Genève (1951) en de Aanvullende Protocollen. Wel hebben beide landen een
man, woonden ook voor 2003 al lange tijd aanzienlijke concentraties Irakezen.
Memorandum of Understanding met UNHCR. Hierdoor hebben mensen die
Zij verbleven daar vanwege familiebanden, handelscontacten of om vanuit
geregistreerd staan bij UNHCR of zich in een asielprocedure bevinden een spe-
Syrië of Jordanië werk te zoeken in de Golfregio. In de jaren negentig namen de
ciale status. Veel mensen hebben zich vooral ingeschreven omdat dit kansen op
aantallen toe. Hierbij kwamen opvallend veel goed opgeleide Irakezen uit de
hervestiging in een derde land verhoogt en omdat ze op deze wijze humanitaire
middenklasse naar Damascus en Amman vanwege de voortdurende onderdruk-
ondersteuning kunnen krijgen.
king en vervolging door het regime van Saddam Hussein. De politieke tegenstanders van Hussein gingen veelal naar Damascus omdat Syrië indertijd geen banden had met Irak. De zakenmensen vertrokken vooral naar Amman omdat ze op die manier toch nog handel konden drijven met hun thuisland. Hoewel het buiten het bestek van deze publicatie valt is het toch goed om te vermelden dat in de jaren negentig het andere buurland, Iran, ook honderdduizenden Irakese vluchtelingen herbergde.
Amira (34) Er is echt heel veel mis met ons leven in Amman. Ons spaargeld is op, af en toe krijgen we geld van vrienden en familie. Gelukkig heb ik maar één kind, en kan ik af en toe cursussen volgen. Ik heb een cursus Engels gedaan. Dat gaat me zeker helpen bij mijn hervestiging. Ik denk dat dit soort cursussen mensen kunnen helpen weer hun huis uit te komen en het gevoel te krijgen dat ze ergens bij horen.
Na de inval van de coalitietroepen in 2003 Vlak voor de inval van de coalitietroepen in 2003 waren de autoriteiten in Syrië
Met de autoriteiten is overeengekomen dat geen ‘refoulement’, of te wel ge-
en Jordanië erg nerveus over de toename van mogelijke vluchtelingenstromen
dwongen uitzetting van Irakese vluchtelingen zal plaatsvinden. In de praktijk
uit Irak. Vooral Syrië wilde in eerste instantie niet al te veel voorbereidingen
komt dit overigens, zij het sporadisch, wel voor. Syrië en Jordanië kennen geen
treffen om niet de indruk te wekken aan de kant van de Verenigde Staten te
nationale asielwetgeving. Dus worden de Irakese vluchtelingen als ‘gasten’ of
staan. Direct na de inval in Irak kwamen er minder vluchtelingen naar Syrië
migranten beschouwd die niet in aanmerking kunnen komen voor de Syri-
en Jordanië dan was gevreesd. Dit veranderde echter met het oplaaien van het
sche of Jordaanse nationaliteit. Irakezen kunnen wel een verblijfsvergunning
sektarische geweld na februari 2006. Volgens de inschattingen van de ontvan-
krijgen als ze op legale wijze het land zijn binnen gekomen. In Jordanië mogen
gende landen zouden ruim 1,5 miljoen vluchtelingen Irak hebben verlaten.
ze officieel 6 maanden blijven in afwachting van een duurzame oplossing. In de
Een bijzondere groep waren de Palestijnse vluchtelingen, die onder het regime
praktijk blijkt het geen probleem als deze periode overschreden wordt. Slechts
van Hussein een bevoorrechte positie innamen. Zij konden nergens terecht en
29% van de geregistreerde Irakezen heeft een verblijfsvergunning.
verbleven lange tijd in kampen in het grensgebied.
Irakese vluchtelingen hebben in beide landen toegang tot gezondheidszorg en onderwijs en ze genieten een grote mate van bewegingsvrijheid. Het is daaren-
Het overgrote deel van de Irakese vluchtelingen bevindt zich in de grote steden.
tegen bijna onmogelijk om legaal arbeid te verrichten. In Jordanië is dit alleen
In de jaren 2006-2007 was er veel internationale bereidheid om de Syrische en
weggelegd voor Irakezen die veel geld kunnen investeren in het verkrijgen van
Jordaanse regering te steunen bij de opvang en ondersteuning van de vluch-
werkvergunningen of die kunnen aantonen dat ze werk kunnen doen dat geen Jordaniër wil aanpakken.
20
21
Irak kunnen zich laten registreren maar zijn dat niet verplicht. Wie zich niet laat
Omar (48)
registreren valt buiten deze telling. Daar staat tegenover dat men zich ook niet
Ik ben nu al bijna tien jaar hier in Zarqa in de buurt van Amman, de hoofdstad
behoeft te laten uitschrijven als ontheemde, hetgeen betekent dat mensen die
van Jordanië. Ik had een garage in Bagdad waar zeven mensen werkten. Mijn
inmiddels zijn teruggekeerd nog altijd in de tellingen kunnen zijn opgenomen.
vrouw en ik zijn gevlucht omdat onze kinderen in de sjiitische wijk waar we woonden werden bedreigd vanwege hun soennitische voornamen. We staan
Het cijfer van 2,76 miljoen betreft het totaal van alle mensen die sinds 1969
ingeschreven als vluchtelingen bij UNHCR. Elke keer als ik er naartoe moet,
ontheemd zijn geraakt. De verdeling is als volgt:
voelt het als een vernedering. Maar het blijft onze enige kans op hervestiging, ik
1968 - 2006 1,21 miljoen (ongeveer 1 miljoen onder Saddam Hussein en on-
zie geen andere oplossing, terug naar Irak kan niet, het is te onveilig. En hier in
Jordanië worden we steeds vaker gediscrimineerd. Laatst had ik een klusje in de
2006 - nu
garage en toen zei één van de Jordaanse collega’s dat ik wel wat harder moest
werken, anders zou hij ervoor zorgen dat ik word uitgezet. Via mijn vrouw ben ik
Volgens het ‘UNHCR Statistical Yearbook 2009’ beschouwt de Irakese overheid
nu ook vrijwilliger bij een NGO en daar krijg ik 100 Jordaanse Dinars onkosten-
mensen die onder het bewind van Saddam Hussein ontheemd zijn geraakt nu
vergoeding per maand voor. Dat helpt een heel klein beetje om ons gezinsinko-
als geïntegreerd. Het jaarboek hanteert daarom het getal van 1,55 miljoen voor
men aan te vullen.
het aantal ontheemden in Irak.
Cijfers
geveer 200.000 de eerste jaren na de invasie van 2003);
1,55 miljoen (als gevolg van het sektarisch geweld na de aanslag in Samara).
BOX 4:
Vluchtelingen De laatst beschikbare wereldwijde schattingen van het aantal Irakese vluchtelingen komen uit ‘UNHCR Statistical Yearbook 2009’. Dit jaarboek schat het totaal aantal Irakezen dat het land ontvlucht is per eind 2009 op 1.785.200. Daarmee is de Irakese vluchtelingencrisis in grootte de tweede ter wereld na de Afghaanse crisis. Het merendeel van de vluchtelingen wordt opgevangen in twee buurlanden, te weten Syrië en Jordanië; in Syrië ongeveer 1.050.000 en in Jordanië ongeveer 450.000. Deze cijfers heeft UNHCR opgenomen op basis van
Cijfers Irakese vluchtelingen en ontheemden Aantallen vluchtelingen en ontheemden zijn overal op de wereld heel moeilijk te bepalen. Dat geldt ook voor de ontheemden in Irak en de vluchtelingen die Irak hebben verlaten. Voor deze studie hebben wij gebruik gemaakt van de cijfers van United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) voor het aantal vluchtelingen en van gegevens van Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC) voor het aantal ontheemden. Zowel UNHCR als IDMC waarschuwen dat de cijfers vaak schattingen betreffen en dat registraties altijd onvolledig zijn.
schattingen van de regeringen van Syrië en Jordanië. De schattingen worden door een aantal bronnen als te hoog aangemerkt.
Wie zijn de Irakese vluchtelingen in Syrië en Jordanië?
Het aantal werkelijk door UNHCR geregistreerde vluchtelingen is veel lager voor
In feite zijn in beide landen drie groepen Irakese vluchtelingen te onderschei-
beide landen. Per 31 maart 2011 waren er in Syrië 140.633 Irakese vluchtelin-
den, alle met een grote diversiteit in de etnische en religieuze achtergrond. De
gen geregistreerd en in Jordanië 32.506. Bekend is dat veel Irakese vluchtelingen
eerste groep vluchtelingen kwam al in de jaren negentig van de vorige eeuw uit
zich echter niet door UNHCR laten registreren. Het aantal geregistreerde vluch-
Irak. Veel van hen kwamen uit de gegoede middenklasse en waren vaak hoog
telingen geeft dus geen uitsluitsel over het werkelijke aantal vluchtelingen.
opgeleid. Dit betrof voornamelijk artsen, journalisten, advocaten en kunstenaars. In Jordanië kwamen ook veel zakenmensen die aanzienlijk hebben ge-
Ontheemden
ïnvesteerd en daarmee zorgden voor een economische opleving. Na 2003, maar
De laatste schattingen van IDMC m.b.t. het aantal ontheemden in Irak dateren
vooral na 2006/2007, kwam een tweede groep mensen met een middenklasse
van november 2009. Het IDMC schatte dat op dat moment 2.760.000 Irakezen
achtergrond. De derde en laatste groep bestaat uit zeer kwetsbare vluchtelingen
ontheemd waren. Ook deze cijfers moeten met grote voorzichtigheid benaderd
waaronder veel arme mensen en alleenstaande vrouwen. Volgens waarnemers
worden. De cijfers zijn afkomstig van de Irakese centrale overheid en de regio-
zijn de minder kapitaalkrachtige vluchtelingen vooral naar Syrië gevlucht om-
nale Koerdische overheid. Het verzamelen van de gegevens wordt gemonitord
dat de kosten voor het levensonderhoud in Syrië aanmerkelijk lager liggen dan
door UNHCR en IOM (International Organisation for Migration). Ontheemden in
in Jordanië.
22
23
waar mogelijk te ondersteunen. Uiteindelijk gaan vele vluchtelingen toch terug naar Irak, ondanks hun angst voor onveiligheid, omdat ze zich het dure leven in de buurlanden niet meer kunnen veroorloven. Umm Zeinab Mijn man is vijf jaar geleden doodgeschoten in Irak. We waren net terug in Bagdad nadat we jaren in Jordanië woonden. Ik heb mijn zes dochters weer meegenomen naar Amman. Waar mijn zoon is weet ik niet. Het is niet gelukt om via UNHCR naar Amerika te gaan. Ik heb alle interviews gedaan, maar ik ben afgewezen. Waarom is me niet duidelijk, waarschijnlijk omdat één van mijn dochters al boven de 21 is? Ik weet af en toe echt niet hoe ik het moet redden. We hebben eerst een kamer in een kelder gehad, maar daar was het zo vochtig en donker dat we allemaal ziek werden. Nu hebben we een tweekamer appartement bovenop een flatgebouw. Het tocht enorm, en het lekt als het regent. Bovendien is het duur. Ik betaal 150 JD per maand en nog eens 35 voor elektriciteit. Ik zou willen dat ik mijn dochters meer zou kunnen steunen bij hun onderwijs, ze zijn echt slim genoeg, maar ik heb gewoon geen geld.
Psychische nood Mensen die zijn ontsnapt zijn aan een langdurige situatie van onderdrukking, Leefomstandigheden van Irakese vluchtelingen
oorlog, mensenrechtenschendingen, martelingen en sektarisch geweld, kam-
De meeste Irakese vluchtelingen wonen in een stedelijke omgeving. Sommigen
pen met veel spanning en trauma. Een groot deel van de Irakese vluchtelingen
zijn nog steeds kapitaalkrachtig genoeg om in de goede buurten van Damascus,
bestaat uit goed opgeleide mensen met banen als advocaat, leraar of automon-
Aleppo en Amman te wonen. Maar het overgrote deel van de Irakezen woont in
teur. Na hun vertrek uit Irak zijn velen in een situatie terecht gekomen van
de armere buurten en buitenwijken van deze steden. Vaak moeten ze exorbitant
volledige afhankelijkheid van familie of organisaties. Omdat het vrijwel onmo-
hoge huren betalen voor zeer slechte woningen. Voor levensbehoeften als eten,
gelijk is betaald werk te vinden, is het vooral voor volwassenen vaak psychisch
kleren en zelfs een bed is vaak heel weinig geld beschikbaar. UNHCR verstrekt
zwaar om met de totale verveling om te gaan. Velen vinden een baan in de
contant geld aan de meest kwetsbare groepen (afhankelijk van de behoeften tus-
informele sector, maar staan onder voortdurende spanning omdat de werkge-
sen 40-100$ per maand). Zo’n 40% van de geregistreerde vluchtelingen komt in
vers hen in ernstige problemen kunnen brengen, omdat illegaal werk een reden
aanmerking voor deze steun. Er heerst veel onvrede bij een deel van de Irakese
tot uitzetting kan zijn.
vluchtelingen over de diensten van UNHCR. Een gedeelte van de onvrede hangt
Bijna alle vluchtelingen voelen de druk van de onzekerheid over hun toekomst.
zeker samen met de verlaging van het levenspeil van de meeste vluchtelingen
Het is voor de meesten onmogelijk terug te keren naar Irak vanwege de voort-
ten opzichte van hun leven in Irak. Velen moesten van het ene op het andere
durende onveiligheid, ze kunnen geen bestaan opbouwen in het gastland en
moment alles achterlaten en zijn totaal berooid in de buurlanden aangekomen.
hervestiging in een derde land is voor velen slechts een droom.
Alleen door de steun van familie en sociale netwerken is het voor hen mogelijk om te overleven. Een zeer klein gedeelte van de Irakese vluchtelingen in de
Vrouwen en de jonge generatie verdienen extra aandacht
buurlanden kan rekenen op financiële ondersteuning van de Irakese overheid.
Vrouwelijke vluchtelingen zijn vaak extra kwetsbaar als ze als een één-ouder
Deze ondersteuning betreft echter geen grootschalig en gecoördineerd initiatief
gezin vormen met hun kinderen, zwanger zijn, of al op gevorderde leeftijd zijn.
maar is een poging van de Irakese overheid om haar burgers in de buurlanden
Vooral in Syrië zijn er veel verhalen over vrouwen die door mensensmokkel of
24
25
mensenhandel in de prostitutie komen. Vandaar dat UNHCR en allerlei NGO’s erop toezien dat vrouwen in hun programma’s gelijkwaardige toegang hebben tot bescherming en basisvoorzieningen. Irakese kinderen worden soms van school gehouden om via informele baantjes het inkomen van de familie aan te vullen. Irakese jongeren gaan gebukt onder werkloosheid en de uitzichtloosheid van hun situatie. Velen voelen zich tweederangs inwoners in de landen van opvang. Ogenschijnlijk zijn hun omstandigheden veel beter dan die van vele vluchtelingen elders in de wereld. Er is tot op zekere hoogte toegang tot onderwijs en gezondheidszorg en niemand komt om van de honger. Maar een toekomst kunnen zij niet opbouwen. Na de middelbare school kunnen zij geen verder onderwijs genieten en een vergunning om te werken krijgen zij niet. Reacties van de bevolking in Syrië en Jordanië In beide landen zijn in de jaren 1948 en 1967 grote groepen Palestijnen aangekomen na de stichting van de staat Israel en de oorlog van 1967. In Syrië bevinden zich zo’n 350-400.000 Palestijnse vluchtelingen -op een bevolking van 22 miljoen inwoners- en in Jordanië zo’n 1,8 miljoen, op een bevolking van zo’n 6 miljoen inwoners. De speciale VN-organisatie voor Palestijnen, UNRWA, zorgt in beide landen voor de opvang van Palestijnen. De reacties van de buurlanden op de instroom van Irakezen hangen zeker samen met de aanwezigheid van deze grote groepen Palestijnse vluchtelingen. Deze kwestie is immers, bijna zestig jaar na het ontstaan ervan, nog steeds niet opgelost. Er heerst een onuitgesproken zorg dat er straks een tweede langdurig vluchtelingenprobleem ontstaat. Over het algemeen heeft de bevolking in Syrië en Jordanië ruimhartig en gastvrij gereageerd op de grote instroom vluchtelingen uit Irak. Voor velen zijn zij inderdaad ‘gasten’ uit een Arabisch broederland. Beide landen hebben een grote gastvrijheid en flexibiliteit getoond op het moment dat de instroom Irakezen zeer omvangrijk werd. Toch is er ook steeds onvrede onder de lokale bevolking die na 2007/2008 sterker werd gevoeld. In die jaren stegen de voedsel- en huizen/huurprijzen substantieel. Ook olie- en gasprijzen stegen enorm. Dit werd veelal de Irakese vluchtelingen verweten. De prijsstijgingen hadden echter waarschijnlijk veel meer te maken met de economische crisis en de wereldwijde problemen rondom voedselprijzen. In Jordanië kwamen bovendien steeds meer mensen uit de Golf terug met veel kapitaal om te investeren in de huizenmarkt. Toch valt niet te ontkennen dat de opvang van deze grote groepen vluchtelingen drukt op het absorptievermogen van de gastlanden, met name daar waar het gaat om voedsel- en huurprijzen die ten gevolge van de ontstane schaarste aanzienlijk zijn gestegen.
26
27
4. Duurzame oplossingen voor Irakese ontheemden en vluchtelingen?
lingenstatus, en het realiseren en faciliteren van de terugkeer en hervestiging van vluchtelingen en ontheemden. De meest omvangrijke operatie die UNHCR heden ten dage uitvoert betreft de assistentie aan vluchtelingen en ontheemden in Irak. Zo biedt de organisatie allerlei vormen van hulp aan de meest kwetsbare groepen binnen de Irakese vluchtelingengemeenschap in Jordanië en Syrië. Bovendien is UNHCR instrumenteel bij de ondersteuning van gerichte hervestiging van Irakese vluchtelingen. UNHCR is een centrale speler bij de versterking van nationale instanties voor registratie en hulpverlening in Syrië en Jordanië. Ook in Irak zal UNHCR nog lange tijd een cruciale rol blijven spelen. UNHCR
De situatie van Irakese ontheemden
kan echter alleen succesvol opereren in Irak wanneer de veiligheid van haar
De stabilisering van de situatie in Irak is van groot belang bij het vinden van
medewerkers gegarandeerd kan worden.
oplossingen voor Irakese vluchtelingen. Het vergroten van de veiligheid is de eerste voorwaarde voor de economische en politieke ontwikkeling van dit land.
De rol van overige VN-instellingen, internationale en lokale NGO’s
Maar zelfs als de veiligheidssituatie verbetert, blijven er grote zorgen over de
In beide landen zijn veel lokale, nationale en internationale organisaties be-
verslechterde mensenrechtensituatie.
trokken bij de verstrekking van basisvoorzieningen aan Irakese vluchtelingen,
Ook gebrek aan huisvestiging vormt een groot probleem. De internationale
zoals lokale ministeries, de Syrische Rode Halve Maan, IOM, ICRC, het Wereld
gemeenschap, waaronder Nederland, kan via bilaterale en multilaterale sa-
Voedsel Programma van de VN (WPF), Unicef, CARE, IRC, Danish Refugee
menwerking tot op zekere hoogte bijdragen aan oplossingen. Echter, zolang de
Council, International Catholic Migration Commission (ICMC), Save the Child-
Irakese regering zelf geen lange termijn strategie heeft voor de ontheemden- en
ren. Ook de mogelijkheden voor deze organisaties om hulp te bieden zijn sterk
vluchtelingenproblematiek zal de steun van de internationale gemeenschap
afhankelijk van de veiligheidssituatie.
onvoldoende effect sorteren. Het is dan ook van essentieel belang dat de Irakese regering op korte termijn een alomvattend beleid ontwikkelt op het gebied van
Traditionele oplossingen voor Irakese vluchtelingen
landtoewijzing, eigendomsrestitutie en huisvesting.
Zoals bij alle vluchtelingensituaties geldt ook voor de groep Irakese vluchtelingen in Syrië en Jordanië dat er drie traditionele oplossingen zijn: terugkeer,
De situatie van Irakese vluchtelingen
hervestiging en integratie in eerste land van opvang.
De Irakese regering, de landen van eerste opvang en de internationale gemeenschap delen in de verantwoordelijkheid voor het vinden van een duurzame
Terugkeer
oplossing voor de Irakese vluchtelingen in de buurlanden Syrië en Jordanië.
Wanneer een land na een periode van langdurige oorlog of conflict weer stabi-
Bij de discussie over oplossingen is het van belang om oplossingen te vinden
liseert zullen veel vluchtelingen terugkeren naar hun oorspronkelijke woon-
die individuele mensenrechten en waardigheid van de vluchtelingen centraal
plaats. Voor Irakese vluchtelingen geldt echter dat vanwege de fragiele veilig-
stellen. Er mag dus niet voorbij gegaan worden aan de wensen en ideeën van
heidsituatie en het ontbreken van werk en basisvoorzieningen, terugkeer niet
de vluchtelingen zelf. Immers, blijvende oplossingen kunnen alleen gevonden
de meest vanzelfsprekende optie is.
worden in samenspraak met de mensen om wie het gaat. Uiteindelijk willen
In Nederland baseert de overheid zich bij het nemen van besluiten over de
de meeste mensen hetzelfde: veiligheid en een toekomst voor henzelf en hun
mogelijke terugkeer van vluchtelingen uit Irak voor een belangrijk deel op
kinderen. Als deze wens niet te verwezenlijken is in eigen land, dan zullen velen
ambtsberichten. Deze ambtsberichten worden vervaardigd door het ministerie
hun toevlucht zoeken in andere landen.
van Buitenlandse Zaken. De precaire veiligheidssituatie in Irak staat vaak een goede kennisopbouw ter plaatse in de weg. Medewerkers reizen wel naar Irak
De rol van UNHCR
maar kunnen daar doorgaans alleen werken en verblijven binnen de zogenaam-
De vluchtelingenorganisatie van de VN, UNHCR, heeft als taak de opvang en
de ‘Green Zone’ van de VN . Buiten deze zone worden de risico’s als te groot
bescherming van vluchtelingen, het erkennen en toekennen van de vluchte-
aangemerkt.
28
29
UNHCR is van oordeel dat de Irakese overheid nog altijd onvoldoende in staat is om haar burgers adequaat te beschermen. UNHCR heeft zich de afgelopen jaren dan ook verzet tegen besluiten van Nederland en andere EU-landen om mensen terug te sturen. De afgelopen jaren zijn er wel mensen vrijwillig teruggekeerd. Veel mensen keren terug zonder UNHCR in te lichten omdat ze bang zijn hun vluchtelingenstatus te verliezen. In uitzonderlijke gevallen blijkt het voor Irakese vluchtelingen wel mogelijk te zijn om voor zaken of familiebezoek terug reizen naar Irak. Dit betreft echter alleen mensen met zeer goede netwerken binnen Irak en mensen die het zich in financieel opzicht kunnen veroorloven om zich tegen betaling te laten bewaken. B. Integratie in landen van eerste opvang Zowel Syrië als Jordanië hebben zich niet verbonden aan de Verdragen van Genève en de Aanvullende Protocollen. Ook kennen zij geen eigen asielwetgeving. Dit betekent dat Irakese vluchtelingen niet in aanmerking komen voor een vluchtelingenstatus en dat daarmee ook de weg tot het verkrijgen van een nieuwe nationaliteit is afgesloten. Het ligt niet in de lijn der verwachting dat de regeringen van Syrië en Jordanië hier snel verandering in zullen brengen. Omdat inmiddels duidelijk is dat het lang niet voor iedereen mogelijk is om via hervestiging naar een derde land te vertrekken of terug te keren naar Irak, zal er in de komende jaren naar andere oplossingen, binnen Syrië en Jordanië, gezocht moeten worden. Een van de oplossingen zou kunnen zijn dat de arbeidsmarkt wordt opengesteld voor Irakezen. Beide overheden lijken hier niet erg toe genegen te zijn omdat het werkloosheidspercentage ook in eigen land hoog is. Wel ondersteunt een aantal NGO’s mensen bij het vergroten van hun kansen op de arbeidsmarkt . Er zijn inmiddels ook kleine fondsen opgericht om uitmuntende jonge Irakese studenten de kans te geven met behulp van een beurs aan de universiteit te studeren. Bij dit soort activiteiten is het echter belangrijk de lokale bevolking niet te vergeten omdat een voorkeursbehandeling voor vluchtelingen grote weerstand oproept bij mensen die vaak niet veel beter af zijn. C. Hervestiging in derde landen Hervestiging is voor de internationale gemeenschap een instrument om te kunnen laten zien dat zij ook verantwoordelijkheid wil nemen voor het welzijn van vluchtelingen uit Irak. UNHCR is de organisatie die vluchtelingen voordraagt voor hervestiging bij de zogeheten ‘derde landen’. UNHCR geeft de voorkeur aan hervestiging van de meest kwetsbare groepen, zoals slachtoffers van marteling, vrouwen die risico’s lopen, zieken, alleenstaande adolescenten, ouderen en familiehereniging. In
30
31
de periode tussen het begin van 2007 en april 2010 heeft UNHCR zo’n 99.000 Irakezen voorgedragen voor hervestiging. In totaal zijn 48.000 van hen daadwerkelijk vertrokken, het overgrote deel naar de Verenigde Staten.
5. Nederland, EU en VS: afstandelijk betrokken?
In november 2008 heeft de Europese Raad voor Justitie en Binnenlandse Zaken een toezegging gedaan om 10.000 Irakese vluchtelingen in Europa op te nemen. Inderdaad is het aantal Irakezen dat hervestigd werd in Europa meer dan verdubbeld van 2008 (2178 Irakezen) naar 2009 (5122 Irakezen). Vanaf 2010 namen de aantallen echter weer snel af, zodat in 2011 deze toezegging pas voor zo’n 60% ingevuld is. Nederlandse relatie met Irak na 2003 De Commissie Davids heeft in 2010 een rapport uitgebracht over de legitimiteit van de inval en het Nederlandse besluitvormingsproces. Opvallend is dat het debat naar aanleiding van het rapport Davids vooral over interne partijpolitiek in Nederland ging. Er was weinig aandacht voor de verantwoordelijkheid die Nederland mede draagt voor de humanitaire consequenties van deze inval voor de bevolking van Irak. Irak behoort niet tot de partnerlanden van Nederland op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. Wel heeft Nederland via UNHCR bijgedragen aan de hulpverlening voor de vluchtelingen en ontheemden. Zo werd in 2010 1,4 miljoen euro bestemd voor het ‘Regional Respons Plan’ en zal Nederland hier in 2011 nogmaals 1 miljoen Euro aan bijdragen. Ook in militair opzicht heeft Nederland bijgedragen aan de stabilisatie van Irak. Deze bijdrage kreeg gestalte door deelname aan de Stabilization Force Iraq (SFIR) in de provincie al-Muthanna. De Nederlandse regering zegt een goede relatie te hebben met Irak. In de praktijk blijkt dat er weinig activiteiten zijn op het gebied van economische, politieke en culturele samenwerking. Er is vanuit de Nederlandse regering geen lange termijn beleid voor de verhouding met Irak. Vanuit de Tweede Kamer wordt wel regelmatig aandacht voor Irak gevraagd, maar dit betreft hoofdzakelijk de bescherming van kwetsbare groepen zoals christenen, homo’s en alleenstaande vrouwen. Nederland vraagt zowel in bilateraal verband als binnen het verband van de EU met enige regelmaat aandacht voor de naleving van de mensenrechten en de rechten van minderheidsgroepen in Irak. Nederland zal de komende jaren de humanitaire hulp aan Irak beperken omdat de regering van mening is dat de veiligheidssituatie in Irak zichtbaar is verbeterd.
32
33
Positie Nederland met betrekking tot Irakese asielzoekers
gemarteld is dat een zorgwekkende praktijk. In 2010 en 2011 heeft Nederland
In de jaren negentig kwamen er al tienduizenden vluchtelingen uit Irak naar
Irakezen naar Bagdad uitgezet. Alleen Zweden, Noorwegen en Engeland volgen
Nederland. Voor 2003 kwamen ook veel Irakezen in het kader van gezinshereni-
eenzelfde uitzettingsbeleid voor Irakese vluchtelingen.
ging en gezinsvorming naar ons land. Ook de laatste jaren is er een constante
Voor mensen die vrijwillig terugkeren en een sociaal netwerk hebben is terug-
instroom van Irakese vluchtelingen. In 2010 hebben bijna 2000 Irakezen asiel
keer minder problematisch. Anders ligt dit bij gedwongen uitzettingen van
aangevraagd.
Irakezen die het zonder dit sociale vangnet moeten stellen. Voor hen is een goede begeleiding in het geval van uitzetting van groot belang.
De terugkeer van Irakese vluchtelingen blijft een heikel punt omdat de voorwaarden voor terugkeer nog altijd problematisch zijn. Zo zijn er nog steeds
Hervestiging van Irakese vluchtelingen door Europa en Nederland
grote problemen op het gebied van huisvestiging en veiligheid. De Nederlandse
In november 2008 heeft de Raad van Ministers voor Justitie en Binnenlandse
regering stelt zich op het standpunt dat de veiligheidssituatie over de afgelopen
Zaken het besluit genomen deel te nemen aan het initiatief vanuit de Europese
jaren dusdanig verbeterd is dat gedwongen terugkeer van uitgeprocedeerde
Unie om 10.000 Irakese vluchtelingen op te nemen . Binnen dit besluit was ook
asielzoekers tot de mogelijkheden behoort.
ruimte voor de hervestiging van Palestijnen uit Irak omdat zij nergens anders
De Irakese autoriteiten staan hier niet onverdeeld positief tegenover. Het mi-
naar toe konden. Tot nu toe zijn er rond de 5700 Irakese vluchtelingen in het
nisterie van Binnenlandse Zaken werkt vooralsnog mee aan het verstrekken
kader van dit programma in Europa gehervestigd. Lang niet alle EU landen
van toestemming voor terugkeer van Irakezen via de luchthaven van Bagdad.
echter hebben Irakese vluchtelingen opgenomen.
Nederland probeert al enige jaren tot een formele overeenkomst te komen met
De Nederlandse regering heeft een quotum van 500 vluchtelingen per jaar ge-
de Irakese autoriteiten op het gebied van terugkeer. De langdurige formatie-
steld die als uitgenodigd vluchteling in het kader van hervestiging naar Neder-
periode in Irak na de verkiezingen in 2010 hebben de onderhandelingen ernstig
land kunnen komen. Als gevolg van het hervestigen van Irakese vluchtelingen
vertraagd.
is het quotum niet naar boven bijgesteld, het totaal bedraagt nog altijd 500. In de jaren 2007 tot en met 2009 zijn respectievelijk 148, 137 en 149 vluchtelingen
Tot eind 2008 gold voor Irak het zogenoemde categoriale beschermingsbeleid,
uit Irak in Nederland opgenomen.
waardoor Irakese asielzoekers automatisch een verblijfsvergunning in Nederland kregen vanwege de onveilige situatie in Irak. De opheffing van dit bescher-
EU betrokkenheid in Irak
mingsbeleid betekent dat de zaken van Irakese vluchtelingen weer op individu-
De EU is sinds 2006 in onderhandeling met de Irakese autoriteiten over een
ele basis beoordeeld worden.
EU-Iraq Partnership and Cooperation Agreement (PCA). De EU hoopt deze over-
De Nederlandse regering vindt dat, met inachtneming van een zorgvuldig toe-
eenkomst medio 2011 te tekenen met als doel een verbeterde samenwerking op
latingsbeleid voor asielzoekers uit Irak, er in zijn algemeenheid geen juridische
tal van terreinen. Kerngedachte is dat Irak in staat moet zijn om beter gebruik
belemmeringen meer bestaan tegen gedwongen terugkeer. Ook UNHCR erkent
te maken van eigen mogelijkheden en natuurlijke hulpbronnen. Belangrijkste
dat er sprake is van een lichte verbetering in de veiligheidssituatie in Irak. Zij
punten in de samenwerking zijn het bijdragen aan de sociaal-economische
acht echter gedwongen terugkeer nog niet verantwoord omdat nog altijd 400
ontwikkeling van Irak en het verbeteren van de levensomstandigheden. De EU
burgers per maand om het leven komen ten gevolge van aanslagen en intern
richt zich ook op de verbetering van de handelsbetrekkingen
geweld. De EU is een van de grootste donoren in Irak en heeft sinds 2004 meer dan Reactie UNHCR op terugkeerbeleid Nederland
€ 1 miljard aan financiële steun voor wederopbouwprojecten bijgedragen. Hier-
Vanuit UNHCR is veel kritiek op het terugkeerbeleid van Nederland. Zij vindt
onder valt ook de bijdrage van € 94 miljoen aan politieke en verkiezingsproces-
dat het land nog te fragiel, instabiel en onveilig is om mensen gedwongen naar
sen. Daarnaast heeft EU bijgedragen aan rechtsstaat-projecten (€ 40 miljoen
huis terug te sturen. Bovendien blijkt dat mensen die terugkeren het risico
in 2007-2009). Ook is de EU betrokken bij steun aan Irakese vluchtelingen en
lopen om enkele uren of dagen na aankomst te worden opgepakt voor veilig-
ontheemden (tot nog toe € 188 miljoen).
heidscontroles. Gezien het feit dat in Irakese detentiecentra regelmatig wordt
34
35
De rol van Verenigde Staten Eind dit jaar zullen de Amerikaanse troepen zich terugtrekken uit Irak. Bij het
6. Irak weer op de agenda
schrijven van deze publicatie was nog onduidelijk wat het Irak-beleid van de Verenigde Staten zal zijn na 2011 en welke gevolgen dat zal hebben voor de positie van vluchtelingen en ontheemden.
Oorlogen, dictatuur en repressie, sancties, interne gevechten, de inval van de coalitietroepen en het sektarische geweld hebben diepe wonden en littekens achtergelaten in de Irakese samenleving. Decennialang zijn miljoenen Irakezen hun land ontvlucht om elders bescherming te zoeken. Ook in Irak zelf zijn in de loop van de jaren miljoenen mensen ontheemd geraakt. Uiteraard moet de Irakese regering in eigen land zorgen voor basisvoorzieningen en veiligheid. De Irakese regering staat voor de taak olievoorraden weer toegankelijk te maken en de daaruit voortvloeiende middelen dient zij te gebruiken voor investeringen ten gunste van de eigen bevolking. Het is bewonderenswaardig dat de buurlanden Jordanië en Syrië al jaren bereid zijn om, ondanks grote interne problemen, zo veel vluchtelingen op te vangen. Ook heeft de internationale gemeenschap zich niet onbetuigd gelaten. Maar het is zeker niet het moment om achterover te leunen. Juist nu er een golf van verandering door de Arabische wereld gaat, mogen Nederland en Europa zich niet terugtrekken. Immers, de fragiele politieke stabiliteit die door de inspanningen van de Irakese overheid en de internationale gemeenschap tot stand is gekomen, kan alleen duurzaam zijn wanneer ook de Irakese bevolking daar de effecten van ervaart in het dagelijks leven. Ook de aanpak van de Irakese vluchtelingen- en ontheemdenproblematiek is een essentiële voorwaarde om een duurzaam klimaat van veiligheid en stabiliteit in Irak te creëren. Zolang Irakese vluchtelingen niet terug kunnen keren naar een stabiel en veilig Irak zijn aandacht, tijd, menskracht en middelen nodig voor de opvang van Irakese vluchtelingen in de regio en hervestiging in derde landen. Algemene conclusies Op basis van voorliggend onderzoek komt de Raad voor de Vluchteling tot de volgende conclusies en aanbevelingen: • In Irak bestaat nog steeds een onzekere veiligheidssituatie en de huidige
36
Irakese regering is nog niet in staat haar burgers adequaat te beschermen.
Er is nog steeds sprake van mensenrechtenschendingen;
37
• De basisvoorzieningen, waaronder gezondheidszorg en onderwijs, zijn
onvoldoende om een goede levenstandaard voor de Irakese bevolking te
kunnen garanderen. Het uitblijven van verbetering kan een destabiliserende
factor op lange termijn zijn;
Verantwoording
• De aanpak van de Irakese vluchtelingen- en ontheemdenproblematiek kan
niet los gezien worden van de vraagstukken in Syrië en Jordanië op politiek,
economische en sociaal gebied;
• Er is in Syrië en Jordanië sprake van voortdurende humanitaire noden onder
Irakese vluchtelingen, waarbij zowel hun juridische status als perspectieven
op de lange termijn ongewis zijn;
Deze publicatie is gebaseerd op literatuuronderzoek, en interviews in Neder-
• Er ontstaan onder deze vluchtelingen steeds meer kwetsbare groepen die
land, België, Zwitserland en Jordanië met gesprekspartners uit de politiek, bij
extra bescherming nodig hebben zoals (alleenstaande) vrouwen, ouderen,
ministeries, ambassades, NGO’s en Irakese vluchtelingen. Daarnaast is via
gehandicapten, en tienerjongens.
skype gesproken met organisaties en personen in Syrië, Irak en de Verenigde Staten die project- of beleidsmatig betrokken zijn bij de hulpverlening aan
Aanbevelingen
Irakese vluchtelingen en ontheemden. De verhalen van Irakese vluchtelingen
De Raad voor de Vluchteling doet de volgende aanbevelingen aan de Nederland-
zijn uit privacy- en veiligheidsoverwegingen op sommige punten geanonimi-
se regering:
seerd. Om de leesbaarheid te vergroten is geen gebruik gemaakt van voetnoten en literatuurverwijzingen. Zie de literatuurbijlage voor gebruikte bronnen.
• Ontwikkel een beleid voor de samenwerking met Irak op economisch, sociaal
en cultureel gebied. Binnen dit beleid moet aandacht zijn voor:
• De humanitaire situatie binnen Irak en voor Irakese vluchtelingen die
opvang vinden in de regio;
• Structurele kennisvorming over Irak ten behoeve van ambtsberichten en
andere informatiestromen;
• De mogelijkheden om de Irakese regering te steunen bij het opzetten van een
juridisch kader voor terugkeer en opvang van vluchtelingen en ontheemden;
• Dring bij de Irakese regering aan op het spoedig ontwikkelen van een
nationaal plan, tezamen met de Koerdische regionale regering, gericht op de
structurele aanpak van de vluchtelingen- en ontheemdenproblematiek;
• Bepleit bij de Irakese, Syrische en Jordaanse autoriteiten dat er een duidelijk
regelgevend kader komt voor nationale en internationale NGO’s voor het
bieden van noodzakelijke humanitaire hulp;
• Maak naar vermogen budget vrij voor noodzakelijke humanitaire hulp in
Irak, Syrië en Jordanië;
• Bepleit binnen EU-verband dat de situatie van Irakese vluchtelingen en
ontheemden op de agenda blijft;
• Bepleit een snelle uitvoering van de in 2008 toegezegde hervestiging door
EU-landen van 10.000 vluchtelingen.
38
39
Literatuurbijlage
International Rescue Committee, (2008) Five Years Later, A Hidden Crisis. Report of the IRC Commission on Iraqi Refugees. International Catholic Migration Commission (ICMC) and International Rescue Committee (IRC), (2010) 10 000 REFUGEES FROM IRAQ, A Report on Joint Resettlement in the European Union Ministerie van Buitenlandse Zaken (2010). Algemeen Ambtsbericht Irak Minorities Rights Group International (2010). Still Targeted: Continued Persecu-
Gebruikte bronnen
tion of Iraq’s Minorities. Publicaties Agency for Technical Cooperation and Development, Antares Foundation, Da-
Refugees International (2011): Iraqi’s Displaced. A Stable Region requires Stable
nish Refugee Council, Handicap International
Assistance.
Internal Displacement Monitoring Centre, and others: Fallen of the Agenda: More and Better Aid needed for Iraq (http://www.internal-displacement.
Regeerakkoord 2010: http://www.rijksoverheid.nl/regering/het-kabinet/regeer-
org/8025708F004CE90B/(httpDocuments)/A2FF9602D6790D28C1257760004
akkoord/immigratie
A4910/$file/More+and+Better+Aid+Needed+for+Iraq+Recovery+-Brief.pdf) UNHCR (2011): Regional Response Plan for Iraqi Refugees. Amnesty International, ‘Rhetoric and Reality: The Iraqi Refugee Crisis’. June 2008. Ook te vinden: http://www.amnesty.org/en/library/as-
UN Security Council (2011-3-31): Second report of the Secretary-General pursu-
set/MDE14/011/2008/en/2e602733-42da-11dd-9452-091b75948109/
ant to paragraph 6 of resolution 1936 (2010). UNAMI
mde140112008eng.pdf UN Security Council Department of Public Information (2011-4-8). “Unless Chatelard, Géraldine (2009), ‘What visibility conceals, re-embeding refugee mi-
dividends promised by new power sharing government in Iraq delivered, demo-
gration from Iraq’. In: Chatty, D. Dispossession and Displacement. Forced Migra-
cratic gains may be ‘hollow’ to ordinary Iraqis, Security Council told”
tion in the Middle East and Africa. (Proceedings of a conference). London, British Academy. Relevante websites Heijmans, Toine, (2011): “Reportage Uitzetten Asielzoekers, kinderen fouilleren voor vertrek”, Volkskrant: http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2664/Nieuws/arti-
Amnesty International over Irak: http://www.amnesty.org/en/region/iraq/re-
cle/detail/1872176/2011/04/08/Reportage-uitzetten-asielzoekers-kinderen-
port-2011
fouilleren-voor-vertrek.dhtml
EU in Irak: http://eeas.europa.eu/iraq/index_en.htm
International Rescue Committee, (2011). Iraqi Displacement. Eight years later.
EU humanitaire hulp: http://ec.europa.eu/echo/files/aid/countries/Info_sheet_
Durable Solutions Still out of Reach.
Iraqi_crisis_en.pdf
International Rescue Committee, (2010) A Tough Road Home. Uprooted Iraqis in
Eurostat: refugees in EU countries: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/
Jordan, Syria and Iraq.
ITY_OFFPUB/KS-QA-11-005/EN/KS-QA-11-005-EN.PDF
40
41
Human Rights Watch over Irak: http://www.hrw.org/middle-eastn-africa/iraq ICRC: http://www.icrc.org/eng/where-we-work/middle-east/iraq/overview-iraq. htm International Crisis Group over Irak: http://www.crisisgroup.org/en/regions/ middle-east-north-africa/iraq-syria-lebanon/iraq.aspx Over slachtoffers geweld Irak http://www.iraqbodycount.org/ Over gevolgen van sancties 1991-2000 http://www.globalpolicy.org/component/ content/article/202/42501.html Over ontheemden in Irak/Midden-Oosten: http://www.internal-displacement. org/8025708F004CE90B/(httpRegionPages)/F4C363E496AB88D1802570A600 5599C7?OpenDocument Over laatste stand van zaken UNHCR Irak: http://www.unhcr.org/ pages/49e486426.html Over terugkeer: http://www.uniraq.org/documents/UNHCR-Return%20Update%20IRAQ%20APR%202010.pdf Over UNHCR in Midden-Oosten: UNHCR Middle East: http://www.unhcr.org/ pages/4a02db416.html Over vluchtelingen in de VS: http://www.refugees.org/ Www.refugeesinternational.org Www.stichtingvluchteling.nl UN missie in Irak: www.unami.org
42
