Erfgoed
inzicht
Geluid van Groningen Nummer 3|2015 In dit nummer: PAGINA 2 >>
Woord vooraf PAGINA 3 >>
Het geluid van de oorlog PAGINA 6 >>
Muziek in de Menkemaborg PAGINA 8 >>
De Groninger landadel en de muziekcultuur PAGINA 9 >>
De danszaal van Nienoord PAGINA 10 >>
Hemonycarillon in Middelstum PAGINA 12 >>
Poparchief Groningen PAGINA 13 >>
Het Veenkoloniaal Museum en mondelinge overlevering PAGINA 15 >>
De stem van het Groninger Museum: afscheid Josee Selbach PAGINA 18 >>
Agenda Uitgave van Erfgoedpartners
k
Woord vooraf
REDACTIE ERFGOEDPARTNERS
Erfgoed beleven is niet alleen je ogen goed de kost geven, ook je oren zijn een belangrijke factor. Geluid is op zoveel manieren aanwezig in ons dagelijks leven dat het ons vaak alleen nog opvalt als het geluid zich buiten het ‘normale’ manifesteert. De artikelen in deze Erfgoed inzicht gaan over verschillende vormen van geluid. Daarbij sluit Erfgoedpartners aan bij het thema van Tocht om de Noord 2015. Ieder jaar heeft dit wandelevenement een zintuig als leidraad. In 2014 was dat ‘ruiken’ en nu dus ‘geluid’. In dit nummer vindt u, hoe kan het ook anders bij dit thema, diverse bijdragen over erfgoedinstellingen en muziek, maar ook communicatie (je stem laten horen) en geluid dat musea bijvoorbeeld gebruiken om de geschiedenis hoorbaar te maken, komen aan bod. Samenwerking is zeker ook voor erfgoedinstellingen belangrijk. Immers, met z’n allen schreeuw je harder, heb je een luidere stem. Uiteraard leent het thema zich bij uitstek voor veel audiovisuele fragmenten die u in Foto: Groninger Archieven / Archief familie Tjarda van Starkenborgh,
dit nummer dan ook in grote mate zult aantreffen.
toegangnr. 581, inv.nr. 40 – Muziekkopieerboek van Edzert Jacob Tiaerda van Starkenborgh, 1720. Zie ook artikel op pagina acht.
2
k
TEKST: OBBY VEENSTRA / FOTO’S: HUISMAN MEDIA
Het geluid van de oorlog
Onder Vuur | 350 jaar Eerste Münsterse Oorlog 1665-1666
Beide veldtochten eindigen in Westerwolde en Oldambt, in het oosten van de provincie Groningen. Een klein Nederlands contingent slaat de eerste opmars al na een kleine week terug met een verrassingsaanval bij Jipsinghuizen, ondanks de veel grotere Münsterse overmacht. De tweede veldtocht, gelijktijdig met de eerste begonnen in Twente, verzandt in de nabijheid van Winschoten. De opperbevelhebber van het Nederlandse landleger isoleert de Münsterse troepen en hongert deze uit. Wat begint als een opmars van duizenden vijandelijke soldaten, historische bronnen spreken van 12.000 tot 20.000 man, eindigt in een door pest en honger geplaagde aftocht. Na drie maanden oorlog ligt een groot deel van Groningen onder water en zijn vele plaatsen, net als in Twente en Drenthe, geplunderd dan wel platgebrand. Talloze mensen zijn op de vlucht. Ondanks de schaal van de oorlog en de impact ervan op het oosten van Nederland en speciaal de provincie Groningen, is de Eerste Münsterse Oorlog bijna vergeten. Het rampjaar 1672, waarbij de Prins Bisschop opnieuw huis houdt, is veel bekender. 350 jaar na de Eerste Münsterse Oorlog is het hoog tijd om hierin verandering te brengen.
Bijna 350 jaar geleden, op 20 september 1665, valt de Prins Bisschop van Münster, Bernhard von Galen, later bekend geworden als Bommen Berend, het oosten van Nederland binnen. De Republiek heeft op dat moment haar handen al vol aan zeeslagen tegen de Engelsen. Een geheim bondgenootschap tussen Münster en de Engelsen moet de jonge Republiek op haar knieën dwingen. Gesteund met Engels geld start de Prins Bisschop twee veldtochten. Wat later de Eerste Münsterse Oorlog gaat heten, begint.
3
k In september gaat het programma Onder Vuur, 350 jaar Eerste Münsterse Oorlog (1665-1666) van start, met drie verbonden exposities, een herdenking, publicatie, lespakketten en meer. Het programma heeft tot doel een breed publiek kennis te laten maken met de geschiedenis van de Eerste Münsterse Oorlog. Tegelijkertijd vertelt Onder Vuur voor het eerst het verhaal van de oorlog in samenhang en met diepgang. Een bijna vergeten geschiedenis krijgt zo een eerste stem. Een van de gedachtes achter Onder Vuur is dat door schakeling van cultureel aanbod je publieksreikwijdte toeneemt.
Luidere stem
Programma Onder Vuur Centraal in het programma staan drie samenhangende exposities. Het
Dankzij de bruiklenen en/of het advies van welwillende musea en andere cultuurhistorische instellingen kan een aantal bijzondere objecten in de tentoonstellingen worden samengebracht: 17e eeuwse wapens uit het Landesmuseum in Emden, een kanon uit het LWL-Museum für Kunst und Kultur Münster, portretten uit het Groninger Museum, waaronder het bekende ruiterportret van de bisschop, documenten uit het Zeughaus in Vechta en van RHC de Groninger Archieven, en ga zo maar door. De digitaal toegankelijke en vrijgestelde collectie van het Rijksmuseum gaf het project bovendien de gelegenheid om veel verhalen extra te illustreren en thematische sfeerimpressies van de 17e eeuw samen te stellen.
programma trapt op 6 september af met de opening van de tentoonstelling Groningen in de greep van Bommen Berend in MOW. Voor het overzicht en meer informatie: zie de agenda verderop in dit nummer.
MOW – Museum de Oude Wolden
Een tentoonstelling biedt niet altijd evenveel ruimte voor historische details en wetenschappelijke discussie. Onder Vuur nodigt nadrukkelijk uit tot verder onderzoek. Het project geeft een eerste aanzet, die hopelijk verder opgepakt gaat worden. Het is niet alleen het verhaal van de inval, maar ook van de rol van Groningen in de verdediging van de Republiek, de mate waarin Europese verhoudingen doorwerken in de eigen regio én andersom. Hoe lokale tegenstellingen op scherp komen te staan door dreiging van buitenaf maar ook hoe dit de uitkomst van een conflict mede bepaalt.
Hoofdweg 161 9695 AE Bellingwolde (0597) 53 15 09 www.museumdeoudewolden.nl
Openingstijden: januari tot en met december woensdag tot en met vrijdag 11:00 – 17:00 uur zaterdag en zondag 13:00 – 17:00 uur
4
k Met andere ogen Onderdeel van het beleid van MOW | Museum de Oude Wolden is dat historische tentoonstellingen niet alleen een soort nostalgie over de verandering van de (eigen) omgeving voeden (och ja, zo was het vroeger…), maar bezoekers uitnodigen om met andere ogen naar de regio te kijken. Het gebied Westerwolde, met uitstapjes naar bijvoorbeeld Oldambt, is hierbij het eerste vertrekpunt. De rol van de grens en de unieke politieke en juridische systemen die dit meebracht, van het (wassende) water, de steeds terugkerende tegenstellingen tussen arm en rijk en de invloed van de mens op het natuurlijke landschap, zijn terugkerende invalshoeken bij het maken van exposities. Het museum zoekt hierbij verbinding met nationale en Europese geschiedenissen en zelfs met algemene menselijke thema’s. Dat klinkt erg ambitieus maar is bovenal een blikrichting, een wijze van aanpak. Toch doet Onder Vuur precies dat, en meer: het brengt een nieuw, eerder vergeten Europees verhaal onder de aandacht, dat de geschiedenis van de eigen regio op verschillende manieren belicht. Meer informatie over Onder Vuur is te vinden op de website www.ondervuur1665.nl. Ook wordt een speciale nieuwsbrief uitgegeven. Obby Veenstra is directeur van MOW – Museum de Oude Wolden in Bellingwolde
5
k
Het geluid van muziek Muziekcultuur in Groningen
In diverse erfgoedinstellingen in de provincie Groningen kan het publiek genieten van de rijke muziekcultuur uit verleden en heden. De navolgende artikelen getuigen daarvan.
TEKST: IDA STAMHUIS/ FOTO’S: MENKEMABORG
Muziek in de Menkemaborg De Menkemaborg in Uithuizen is door de eeuwen heen vergroot en de laatste grote verbouw heeft plaats gevonden in het begin van de 18de eeuw. De familie Alberda bewoonde van 1682 tot 1902 de borg als buitenplaats in de provincie. De erfgenamen schenken in 1921 de Menkemaborg aan het Groninger Museum en na restauratie en herinrichting wordt de borg in 1927 als museum geopend voor bezoekers. De aanwezige collectie is deels afkomstig van andere, afgebroken, borgen of van Groninger families. Twee muziekinstrumenten zijn hiervan een mooi voorbeeld.
Kabinetorgel, H.A. Groet & J.J. Vool, Amsterdam 1777 Het orgel is verstopt in een groot kabinet. In 1777 is het gemaakt door de Amsterdamse orgelbouwers Hermannus Adolphus Groet en Jan Jacob Vool in opdracht van Sebo Hendriks (vanaf 1811 Hendriks van Houten), landbouwer, houtzager en houthandelaar in ’t Waar bij Nieuwolda. Deze doopsgezinde familie liet in 1844 het orgel vergroten door orgelbouwer Herman Eberhard Freytag. Waarschijnlijk verlangde de eigenaar een draagkrachtiger klank en meer speelmogelijkheden. In 1914 is het orgel verkocht aan de doopsgezinde gemeente te Zijldijk, waarna het verder is uitgebreid om het nog meer als een kerkorgel te laten klinken. Omdat het als zodanig toch ongeschikt bleek, schonk het kerkbestuur het in 1935 aan het Groninger Museum om het in de Menkemaborg te plaatsen. In de jaren vijftig werd het verschillende keren naar elders gebracht om bespeeld te worden, waardoor de toestand sterk verslechterde en vanaf 1965 was het onbespeelbaar. Het binnenwerk is toen op de zolder van de borg opgeslagen. In 1983 is de kast gerestaureerd, maar pas in 2010-2011 kon het orgel Organist Pieter Pilon, blokfluitist Jankees Braaksma en sopraan Marian van der Heide verzorgden op 28 juni 2015 een concert.
6
k worden gerestaureerd dankzij subsidies van overheden en fondsen. Doordat de achttiendeeeuwse toonhoogte bewaard is gebleven, is de klanksfeer van het orgel meer achttiende- dan negentiende-eeuws.
Altblokfluit, Jan Steenbergen, Amsterdam, vroeg 18de-eeuws In een advertentie in de Haerlemse Courant van 17 augustus 1700 wordt het nieuwe adres van Jan Steenbergen (Heerde 1675-1728 Amsterdam) beschreven als: ‘Mr. Fluytemaker, woont tegenwoordig in de Kerkstraet tot Amsterdam over de Amstel Kerk, maekt en verkoopt verscheyden soorten Blaes-Instrumenten voor een civil prys, goed of geen geld;…’. Toen geen geld, nu zijn de fluiten van Jan Steenbergen zeldzaam en erg kostbaar. Op dit moment zijn vier altblokfluiten bekend, waarvan naast die in de Menkemaborg, één in het Rijksmuseum, één in particuliere collectie (Frans Brüggen) en één in een muziekmuseum in de Verenigde Staten. De blokfluit is gemaakt van buxushout en op alle drie delen is de naam van de maker gestempeld. Daarnaast is in het middelste deel ‘B. Trip’ slordig ingekrast. Heeft Beerend Trip of zijn kleinzoon Bernard Trip dat gedaan? De familie Trip is groot en heeft belangrijke posities in Groningen gehad. Wie de blokfluit heeft aangeschaft weten we niet, maar we weten wel dat jhr.mr. Hector Livius van Vierssen Trip in 1899 de fluit geschonken heeft aan het Groninger Museum. Ook uit de collectie van het Groninger Museum zijn een vroeg 18de-eeuwse klarinet met één klep en een dwarsfluit aanwezig in de Menkemaborg.
Concerten Met regelmaat wordt er door organisten op het orgel gespeeld. Eén keer per jaar wordt er in de grote zaal een avondconcert gehouden, dit jaar was dat op 28 juni. Organist Pieter Pilon bespeelde het kabinetorgel, Marian van der Heide zong liederen en Jankees Braaksma speelde op blokfluiten, waaronder een bijzondere altblokfluit aanwezig in de Menkemaborg. Meer weten of horen? In de borgwinkel is een publicatie en een Cd-rom verkrijgbaar over de geschiedenis en de restauratie van het kabinetorgel. De bezoeker kan in de audiotour ook het kabinetorgel beluisteren. Ida Stamhuis is directeur-conservator van de Menkemaborg in Uithuizen
Menkemaborg Menkemaweg 2 9981 CV Uithuizen (0595) 43 19 70 www.menkemaborg.nl
Openingstijden: maart tot en met september dinsdag tot en met zondag 10:00 – 17:00 uur oktober tot en met december dinsdag tot en met zondag 10:00 – 16:00 uur
7
k TEKST: ALBERT RODENBOOG/ FOTO’S: VERHILDERSUM
De Groninger landadel en de muziekcultuur De meeste orgels in de provincie Groningen dateren van de 17e en 18e eeuw. Het waren met name de Groninger borgbewoners die opdracht gaven voor de bouw. Dankzij hun inspanningen kan Groningen nu de orgeltuin van de wereld worden genoemd.
Landgoed Borg Verhildersum Wierde 40 9965 TB Leens (0595) 57 14 30 www.verhildersum.nl
Openingstijden: april tot november dinsdag tot en met zondag 11:00 – 17:00 uur
Het is dan ook niet verwonderlijk dat de familie Alberda op de Menkemaborg in Uithuizen de beroemde orgelmaker Arp Schnitger naar Groningen liet komen voor de bouw van een prachtig orgel in de kerk van de familie. In de kerk van Zandeweer werd in 1731 een indrukwekkend orgel gebouwd door de uit Hamburg afkomstige Albertus Anthoni Hinsz, opvolger van Arp Schnitger. Dit gebeurde in opdracht van Onno Tamminga van Alberda, die de borg Scheltkema Nijenhuis in Zandeweer bewoonde. Vol trots toonde heer Onno aan nicht Anna Habina Tjarda van Starkenborgh-Lewe (1665-1738), die op de borg Verhildersum in Leens woonde, het orgel dat hij liet bouwen. Zoals in Holland de onderlinge wedijver tussen stadsbesturenden de bouw van orgels in die jaren bespoedigde, zo dankt Leens zijn orgel aan de hierboven beschreven ontmoeting in Zandeweer. Het was de aanleiding om aan Hinsz de opdracht voor de bouw van een orgel met een verbazingwekkende omvang en allure te verstrekken. Anna Habina gaf, na het overlijden van haar echtgenoot, opdracht tot de bouw van het wereldberoemde Leenster orgel. Haar zoon Edzard Jacob (1700-1771) was een zeer muzikale man die zelfs muziek voor kamerinstrumenten heeft geschreven. Een muziekboekje met door hem gecomponeerde muziek uit 1720 is bewaard gebleven. Het is dus zeer aannemelijk dat op Verhildersum, net als op andere borgen in de provincie, een instrument aanwezig was.
Secretaireorgel Nu, na vele eeuwen, is dit weer het geval! Want de Stichting Hinszorgel Leens heeft de hand weten te leggen op een historisch secretaireorgel dat bij de inrichting van Verhildersum past. Het orgel heeft in de salon van de borg een daalders plekje gekregen. Tijdens de Historische Dagen op 8 en 9 augustus is het instrument in gebruik genomen. De komende jaren zal het instrument regelmatig worden bespeeld. Solo, met kamermuziekinstrumenten of als onderdeel van een ensemble. Overigens is dit nog maar het begin van een veelbelovende samenwerking tussen onder andere Stichting Hinszorgel, Stichting Verhildersum en Stichting Groningen Orgelland. Het is de bedoeling om de komende jaren in gezamenlijkheid het muzikale leven van de kloosters in Groningen, de muziek op de borgen en kerken in beeld te brengen. Momenteel zijn onze inspanningen gericht op het in kaart brengen van de geschiedenis, kansen en mogelijkheden. Al zoekend komt er veel interessants boven water! Houd de ontwikkelingen en activiteiten in de gaten. Albert Roodenboog is verbonden aan de Stichting Hinszorgel Leens
8
k
TEKST: GITTA OP DEN AKKER/ FOTO’S: PRAGTPLAATJES
De danszaal van Nienoord In vroegere tijden beschikte borg Nienoord in Leek over een grote danszaal. Tijdens de hoogtijdagen van Nienoord, tweede helft 17e eeuw, werd de danszaal door de toenmalige bewoners Anna van Ewsum en haar echtgenoot Georg Wilhelm von Inn und Kniphausen in Franse barokstijl gemoderniseerd. Ze lieten de danszaal rondom door de Groninger portret- en historieschilder Hermannus Collenius beschilderen met afbeeldingen die waarschuwden om vooral het fatsoen niet uit het oog te verliezen tijdens de wilde danspartijen. Alle wanden, plafond en deuren waren beschilderd. Te midden van deze schilderingen vonden grootse feesten op Nienoord plaats, met muziek en dans.
Museum Nienoord
Van die schilderingen zijn nog slechts enkele wandpanelen overgebleven. In Museum Nienoord sieren ze enkele wanden op de bovenverdieping van de borg. De sfeer van de vroegere danszaal wordt er weer opgeroepen. Aan de hand van voetstappen op de vloer en muziek met instructies via de koptelefoon kunnen museumbezoekers weer een dansje wagen. Drie fragmenten laten de dansmuziek uit verschillende tijden horen.
Nienoord 1 9351 AC Leek (0594) 51 22 60 www.museumnienoord.nl
Dans was in adellijke en rijke families een onderdeel van de opvoeding. In de 16e eeuw waren dansen uit Italië en Frankrijk populair, waarbij meerdere personen ingewikkelde figuren dansten en snel en virtuoos voetenwerk lieten zien. De eierdans was een geliefde volksdans
Openingstijden: maart tot en met oktober dinsdag tot en met zondag 11:00 – 17:00 uur Virtuoos voetenwerk
9
k tijdens de lentefeesten. De danser bewoog behendig om enkele eieren heen die op de grond lagen. Het was uiteraard de bedoeling dat de eieren niet kapot gingen. Eind 17e eeuw waren eenvoudige figuurdansen voor grote groepen dansers enorm populair. Nieuw was het bewegen van de armen tijdens het dansen. Daarmee bleven de dansers niet alleen meer in balans, maar kon ook emotie in de dans worden gebracht. In de loop van de 18e eeuw deed het dansen in paren zijn intrede, met de Weense wals als meest bekende dans. Lichamelijk contact tussen de danspartners werd steeds minder onfatsoenlijk en ongezond gevonden. Toen de familie Van Panhuys als laatste borgbewoners eind 19e eeuw de borg betrok, was er geen danszaal meer in de borg. Deze was met een deel van het gebouw in 1846 gesloopt. Voor chique danspartijen ging men inmiddels naar de stad Groningen. Een populaire dans uit die tijd, begin van de 20e eeuw, was de maxixe, een dans die uit de Verenigde Staten afkomstig was. Voor de 21ste eeuwse bezoekers van Museum Nienoord blijkt het nog niet zo eenvoudig om deze vroegere dansen uit te voeren. Maar het levert wel veel plezier op! (geluidsdecor: Wim Conradi) Gitta op den Akker is directeur van Museum Nienoord
TEKST EN FOTO’S: HENK VELDMAN
De gave 17de eeuwse klank van het Hemonycarillon in Middelstum
Schrijven over klank is eigenlijk niet te doen, het kan uitsluitend in beeldende taal. Natuurlijk spreken de feiten voor zich: het carillon van Middelstum is een van de meest gave exemplaren van François Hemony, de beroemde klokkengieter uit de Gouden Eeuw. Hemony was de vijftig gepasseerd en op het hoogtepunt van zijn kunnen toen hij de reeks van 23 klokken in opdracht van Joan Lewe en zijn vrouw Geertruida Alberda goot. Hemonyklokken munten uit door een buitengewone zuiverheid. De Middelstumer klokken zijn niet aangetast door
10
k Klinkt als een klok Het Klokkengieterijmuseum in Heiligerlee heeft het lespakket ‘Klinkt als een klok’ laten maken. Het lesprogramma is bedoeld voor de midden- en bovenbouw van het basisonderwijs, de groepen 4 en 5, en 6 tot en met 8. In twee lessen maken leerlingen kennis met de geschiedenis
luchtverontreiniging, niet gecorrodeerd, derhalve zijn ze nooit herstemd en bezitten om die reden nog het originele geluid uit 1661. De klokken hebben het beste materiaal om goed te klinken, net voldoende natuurlijke verontreiniging in het brons van die tijd, zoals lood en zink, om optimaal te resoneren. Net als bij alle Hemonyklokken is ook hier de slagtoon – de toon die niet meetbaar is maar als gevolg van de boventoonreeks enkel in het gehoor ontstaat – niet te lang, maar ook niet te kort. En hebben ze precies het juiste timbre om een goede toon te vormen, waardoor er een verstaanbare melodie kan worden gespeeld. Ook de speelaard en de tractuur – de verbinding tussen toets en smeedijzeren klepel – is een reconstructie met gebruikmaking van 17de eeuwse principes. Er kan zonder overdrijving gesteld worden dat in Middelstum de klank uit de 17de eeuw het meest gaaf bewaard is gebleven.
en de collectie van het Klokkengieterijmuseum door deze te benaderen vanuit de invalshoek klank
Maar nog steeds hebben we de klank daarmee zelf niet te pakken. Joost van den Vondel dichtte:
en muziek. Hierbij worden begrippen
Ik verhef mijn’ toon in ‘t zingen
gebruikt als toon en geruis, klank, hoog
Aen den Amstel en het Y,
en laag en klokken, er worden liedjes
Op den geest van Hemony,
gezongen en met een eenvoudig
d’Eeuwige eer van Loteringen,
notenschrift muziek gemaakt met
Die ‘t gehoor verlekkren kon
handbellen. In de lesbrief zitten ook
Op zijn klokspijs, en zijn noten,
diverse geluidsfragmenten waaronder
Ons zo kunstrijk toegegoten;
deze: 4 mensen tegelijk spelend op een
‘t Lust ons op de klokketon,
carillon.
Om doorluchte torentransen, Enen klokkedans te dansen.
(citaat uit ‘Op het klokmuziek t’Amsterdam’, 1661) Klokkendeskundige dr. André Lehr concludeerde naar aanleiding van dit gedicht ‘Doch hoezeer zijn dit slechts woorden, onmachtig om de klankrijkdom van een Hemonybeiaard aan degene te doen kennen, die er nog nimmer een met aandacht beluisterde.’ (uit: ‘De klokkengieters François en Pieter Hemony’, 1959).
Voor meer informatie over dit lespakket: (0597) 41 81 99 www.museaheiligerlee.nl
Een nuchtere constatering die een Groninger niet zou misstaan, maar het is de spijker op z’n kop. De klank kan alleen tot ons spreken vanuit de stilte, die zo royaal aanwezig is in Middelstum. Want de schoonheid van klank wordt bepaald door de stilte waaruit zij voortkomt. Daarom is het Hemonycarillon van Middelstum uniek in de wereld. Alle overige Hemonycarillons hangen in steden (vijf in Amsterdam, twee in Groningen, twee in Utrecht, in Haarlem etc.) en moet de klank concurreren met het geluid van rumoerig stadsverkeer, maar in Middelstum komt de klank voorbeeldig tot zijn recht. Zuiver als kristal, sonoor als een Christusbas, prachtig rijk en diep van timbre met vijf zuiver gestemde boventonen. Welsprekend, welluidend. Een sieraad voor het oog en het oor. Een pronkjewail, zoals Groningers zeggen.
Over de auteur Henk Veldman is beiaardier van ondermeer het carillon van Middelstum. Op de eerste zaterdag in de maand wordt het carillon van 16.00-17.00 uur door hem bespeeld. ‘s Zomers zijn er twee concerten, waarvoor reeds jaren een goede belangstelling is. Voor meer informatie: www.carillonmiddelstum.nl
11
k
TEKST: GERT PLAS/ FOTO: JOOST SIZOO
Het Poparchief Groningen Op zaterdag 10 oktober 2015 vindt weer de Dag van de Groninger Geschiedenis aan het Cascadeplein plaats. Het thema is ‘Tussen Droom & Daad’. Het Huis van de Groninger Cultuur werkt dit jaar samen met Poparchief Groningen om het thema ook een muziek-gerelateerde invulling te geven. Zo houdt Peter Weening een lezing over zijn 35-jarig jubileum als programmeur van poppodium Vera in Groningen, is er een rondetafelgesprek met vijf succesvolle artiesten over het uitkomen van hun muzikale droom en treden er diverse groepen op. Ook vindt er een platenmarkt plaats. Onder programmeur Peter Weening is Vera uitgegroeid van open jongerencentrum tot internationaal vermaard poppodium, waar U2, Sonic Youth, Nirvana en The White Stripes speelden vóór ze bekend werden. Voor Weening een ‘dream come true’. Dat geldt ook voor de gasten in het rondetafelgesprek. Albert ‘Appie’ Alberts (AA & The Doctors), Hans Waterman (Cuby & The Blizzards, Solution), Joop Douwma (voorprogramma The Rolling Stones), Peter van der Heide (popjournalist en muzikant) en Inge van Calkar (3FM Serious Talent, De Wereld Draait Door) hebben ieder op eigen wijze hun muzikale droom weten waar te maken. Onder leiding van schrijver/journalist Herman Sandman levert dat ongetwijfeld smeuïge anekdotes op over de wereld van ‘seks, drugs & rock ‘n’ roll’. Lees meer over de genoemde personen op de website van Poparchief Groningen: www.poparchiefgroningen.nl.
Muziekfragment Solution Informatie afbeelding: Fotograaf:
Joost Sizoo
Jaar:
1987
Onderwerp:
Albert ‘Appie’ Alberts
Beschrijving:
Albert ‘Appie’ Alberts
op saxofoon tijdens het optreden van AA & The Doctors tijdens de voorronde van de Grote Prijs van Nederland in
In 2006 gaf de Groningse band Solution een reünieconcert. Solution was in de jaren ’70 en begin jaren ’80 één van de succesvolste symfonische rockbands van Nederland, met optredens in diverse Europese landen en zelfs Turkije. Hans Waterman was drummer bij de band en is één van de gasten van het rondetafelgesprek over het uitkomen van zijn muzikale droom, dat op de Dag van de Groninger Geschiedenis wordt georganiseerd. In 2006 gaf de band een eenmalig reünieconcert in Club Panama in Amsterdam, waarvan later een DVD werd uitgebracht. De link is geplaatst door de bassist van de band, Guus Willemse, de opname is dus afkomstig van de DVD.
Huize Maas te Groningen Archiefnummer: 2410-21947, collectie
Gert Plas is werkzaam bij de Groninger Archieven als coördinator van het Groninger Poparchief
Poparchief Groningen
12
k
TEKST: THEA POL/ FOTO’S: VEENKOLONIAAL MUSEUM
Het geluid van het verleden
Het Veenkoloniaal Museum en de mondelinge overlevering Vanaf de jaren zeventig tot 1996 was voor het Veenkoloniaal Museum in Veendam een werkgroep (bestaande uit onder andere Harm en Gré van der Veen en Frits Bos) actief die zich bekommerde om het vastleggen van mondelinge overlevering. De leden van de werkgroep legden getuigenissen vast van mensen die in verdwijnende beroepen werkzaam waren. Daarmee handelde de groep in de geest van zijn voorgangers want al vanaf het prille begin van het museum, in 1939, was het museum actief met het (laten) maken van films en het opnemen van vraaggesprekken. Het bestuur van het museum was en is namelijk van mening dat het museum niet alleen voorwerpen dient te verzamelen maar eveneens geluid en beeld want ook dat zijn waardevolle tijdsdocumenten. In de jaren vijftig en zestig bijvoorbeeld werden toespraken van de burgemeester opgenomen. De huidige directeur van het Veenkoloniaal Museum, Hendrik Hachmer, prijst zich gelukkig dat men destijds zo actief en vooruitziend opereerde. Hij maakt daar, evenals bruikleennemers, nog steeds dankbaar gebruik van. Zo heeft de televisieserie ‘De IJzeren Eeuw’ (over de 19e eeuw) geput uit het materiaal van het museum voor de aflevering over de grootindustrieel W.A. Scholten. Behalve films en opnamen van min of meer officiële of plechtige gebeurtenissen bevinden zich in de collectie ook singletjes met bijvoorbeeld voetballiederen, opnamen van plaatselijke artiesten en van kerkkoren.
Ook mensen werkzaam in de zetmeel en de kartonindustrie werden in de jaren zeventig geïnterviewd. Oude fabrieksgeluiden draaien in de kartonzaal.
Veenkoloniaal Museum Veendam Museumplein 5 9641 AD Veendam (0598) 36 42 24 www.veenkoloniaalmuseum.nl
Openingstijden: januari tot en met december vrijdag t/m maandag 13:00 – 17:00 uur dinsdag t/m donderdag 11:00 – 17:00 uur
13
k In honorem Bronsis motorium In opdracht van Erfgoedpartners componeerde Kees Steketee in het kader van Waddenland Groningen ‘Het water verbindt, handel en nijverheid langs het Damsterdiep’ In honorem Bronsis motorium. Het muziekstuk is gebaseerd op het geluid van bronsmotoren. De Appingedammer Bronsmotorenfabriek was een Nederlandse motorenfabriek te Appingedam, die wereldfaam verwierf met haar dieselmotoren.
Het materiaal van de vraaggesprekken wordt geregeld geplaatst in de jaarlijks verschijnende Veenkoloniale Volksalmanak, die donateurs van het museum gratis ontvangen. De mogelijkheid wordt onderzocht of de opnamen ook via YouTube toegankelijk kunnen worden gemaakt. De werkgroep is al weer een kleine twintig jaar geleden gestopt maar binnenkort zal Jenny Kalma, oud directeur van cultuurcentrum vanBeresteyn, een nieuwe serie mensen interviewen: kunstenaars die in de jaren zeventig en tachtig actief waren in de Veenkoloniën.
Een hoop herrie Geluid vindt directeur Hachmer van toegevoegde waarde. In de (vaste) opstelling is op verschillende plekken geluid te horen al moet je er voor waken, vindt hij, dat het geen kakafonie van geluid wordt. Een voorbeeld van de toegevoegde waarde van geluid wordt gedemonstreerd in de zaal waar een model van een strokartonfabriek te zien is. Ofschoon het bijbehorende geluid heel zacht staat – nog geen tiende van wat de arbeiders gedurende 10 uur per dag hoorden - klagen bezoekers en soms zelfs medewerkers over ‘die pokkeherrie’. In een ander deel van het museum kan men het geluid van een scheepsjager horen. Terwijl het geluid van een stoommachine nog kon worden opgenomen bij Avébé in Musselkanaal, is het geluid van de scheepsjager speciaal voor dit doel in scène gezet.
De christelijke muziekvereniging ‘Constantijn Huygens‘ uit Appingedam onder leiding van Richard Visser voerde dit stuk uit op 18 april 2012 in de muziekkoepel achter de monumentale Nicolaikerk. De delen: 1. motor en meer 2. bugel ballade I 3. motor en meer 4. bugel ballade II
‘Herrie’ is trouwens een relatief begrip. Voor ons idee was de 19e eeuw een eeuw van kalmte en rust. In de steden echter was het soms oorverdovend: schreeuwende mensen, hollende paarden over keitjes, het geluid van fabrieken. In feite was het lawaaieriger dan tegenwoordig.
Digitalisering De interviews zijn opgenomen op cassettebandjes en om deze goed te houden moet je ze in principe een keer per jaar afspelen. Daarom is het museum nu bezig met een digitaliseringsproject. Een deel is al overgezet op CD. De cassettebandjes zullen uiteindelijk beschikbaar worden gesteld aan het Gronings Audiovisueel Archief (GAVA). Oude films zijn in het verleden al aan het GAVA overgedragen.
5. overgang 6. fuga 7. overgang 8. bariton ballade 9. tutti ballade 10. coda
Foto: Erfgoedpartners ‘Constantijn Huygens’ op 18 april 2012
14
k
TEKST: THEA POL / FOTO’S: ELMER SPAARGAREN
De stem van het Groninger Museum
Afscheid hoofd communicatie Josee Selbach
Op het terras van het Groninger Museum kijkt Josee Selbach op een zonnige vrijdag in juli terug op een veelbewogen carrière bij het museum. Op 1 september 2015 gaat ze met pensioen. Ze is dan 32 jaar aan het Groninger Museum verbonden geweest.
‘Josee met ‘Song Dong’
De voorgeschiedenis van Josee als hoofd communicatie van een groot provinciaal museum is ongewoon. Anders dan je zou verwachten ging er bijvoorbeeld niet een studie communicatiewetenschappen aan vooraf. “Ik ben begonnen als verpleegkundige. Als wijkverpleegkundige kwam ik bij veel mensen thuis en zag daar soms spullen staan of hangen met een boeiend verhaal. Dat heeft mij doen besluiten om iets heel anders te gaan doen. Ik heb mij daarom aangemeld als vrijwilligster bij het Nijmeegs museum De Commanderie [nu: Museum Valkhof – TP] en heb daar een aantal maanden met veel plezier gewerkt. Na mijn verhuizing naar Groningen, begin jaren tachtig, wilde ik daarin verder. Wel vond ik dat ik nu een ‘papiertje’ moest hebben. Omdat ik meer een doe-mens ben heb ik niet gekozen voor een studie kunstgeschiedenis maar heb in deeltijd sociaal cultureel werk gedaan bij de Sociale Academie. Ik werd stagiaire bij het Groninger Museum en kwam te werken bij Steven Kolsteren van de afdeling educatie. Na verloop van tijd ben ik freelancer geworden.” Destijds kende het Groninger Museum nog geen speciale pr-afdeling. Steven en Josee organiseerden alle activiteiten, evenementen en openingen. “Ik ben begonnen met een mechanische typemachine, later kregen we een elektrische, een afdankertje van de administratie.” 1986 was voor Josee een markeringsjaar. “Marie Hélène Cornips [van 1983 – 1993 conservator Beeldende Kunst van het Groninger Museum –TP] zei tegen mij: ‘jij bent iemand voor de pr’. Alles wat ik aanraakte lukte. Zij heeft het bij Frans Haks [destijds directeur van het Groninger Museum –TP] aangekaart en ik kreeg toen een aanstelling.” De afdeling Public Relations was daarmee een feit. Josee heeft zich één jaar georiënteerd om duidelijk te krijgen wat pr nu eigenlijk inhoudt. Ook volgde ze een cursus. “Uiteindelijk gaat ervaring meespelen, ga je groeien.”
Zichtbaarheid “Je moet ambitie hebben en je kunnen handhaven. De uitstraling is belangrijk: wat je aanbiedt moet inhoud hebben. Altijd alles moet kwaliteit hebben anders ga je uiteindelijk verliezen. Verouderen kan niet, je moet continu in de belangstelling staan. Je moet altijd een item hebben.” De afdeling communicatie bestaat inmiddels uit vijf personen die zich met verschillende disciplines bezighouden: commerciële ontvangsten, relatiebeheer, evenementen, vrijwilligers, pr/media, webmaster/internet. “Niet één werkdag is hetzelfde. Ik begin doorgaans tussen 8:00 - 8:30 uur en kijk eerst drie kranten door voor interessante berichten. Dan ga ik de e-mail doen. Wat er dan volgt hangt natuurlijk van de agenda af: vergaderingen, afspraken, stukken schrijven, verhalen houden, het opzetten en schrijven van pr- en marketingplannen, begeleiden van drukwerk en de distributie .
15
k Gasunie Een interessante periode, voor het museum en voor de afdeling Public Relations, brak aan in 1987. Dat jaar namelijk schonk de N.V. Nederlandse Gasunie 25 miljoen gulden aan de gemeente Groningen. Daardoor werd het mogelijk om een compleet nieuw gebouw te realiseren. Het oude gebouw voldeed niet meer aan de museale eisen van die tijd. “Ik kreeg met andere media, zowel nationale als internationale pers, te maken.” Niet alleen de nieuwbouw genereerde meer aandacht ook de tentoonstellingen die Haks maakte lokten veel reacties uit. “De bezoekersaantallen zijn gigantisch toegenomen. Vroeger haalden we zo’n 60.000 bezoekers per jaar, vanaf 1994 zijn dat er al gauw tussen 180.000 en 200.000. Het Groninger Museum is te meten met de grote musea.”
Wat marketing betreft moet je vooral tentoonstellingsgericht zijn waarbij we steeds proberen nieuwe doelgroepen te vinden. Daarom blijf je in de belangstelling. Je moet zichtbaar zijn en blijven. Je moet je afvragen: ‘waar zit de harde kern van een product’. Dat is het moeilijkste wat er is.”
Journalisten “Tegenwoordig moeten journalisten meerdere dingen doen, zijn ze drukker. Dan is een persbericht niet altijd voldoende en moet je ze persoonlijk benaderen. Je kunt journalisten bijvoorbeeld een interview met een kunstenaar aanbieden. Vroeger organiseerden we regelmatig persbijeenkomsten. Dat doen we nu bijna niet meer. Alleen voor zeer bijzondere tentoonstellingen, zoals de David Bowie tentoonstelling eind dit jaar, organiseren we nog een persbijeenkomst. Ik weet nu al zeker dat daar tientallen journalisten op af zullen komen.” Af en toe wordt ook een persreis georganiseerd. “De meerwaarde van zo’n reis is dat je een relatie opbouwt met journalisten. Mijn motto is: houd aandacht voor de mens en de journalist.” Onderscheid tussen regionale en landelijke of zelfs internationale pers maakt Josee niet. “Ook bijvoorbeeld huis-aan-huis bladen leveren veel op.
Publieksonderzoek Eén keer per jaar doet Josee publieksonderzoek, niet alleen in de zomer, soms ook in de winter. “Wie zijn onze bezoekers, waarom komen ze. Deze onderzoeken doe ik ook om de eigen
16
k organisatie te evalueren. Wat zijn interessante tentoonstellingen waar veel publiek op afkomt. Als het lukt qua planning programmeren we in de winter een tentoonstelling over schilderkunst, die sluit vaak goed aan bij die sfeervolle tijd van het jaar. We hebben momenteel de tentoonstelling Song Dong, Life is Art, Art is Life (zie agenda) en die vind ik weer heel goed in dit jaargetijde passen. Daarnaast is nog tot 1 november de tentoonstelling over Hendrik Werkman H.N. Werkman (1882-1945). Leven & Werk te zien. Dus een internationale tegenover een nationale kunstenaar: een leuke combinatie en het versterkt elkaar.”
Hoogtepunt
Het museum verwacht veel publiek voor de David Bowie tentoonstelling. “We mikken op 150.000 bezoekers.” Rond deze tentoonstelling worden drie campagnes opgezet. Fase I: gericht op de voorverkoop van kaarten Fase II: gericht op de opening Fase III: als het nodig is nog meer bezoekers trekken De tentoonstelling ‘David Bowie’- 11 december tot en met 13 maart 2016 – is het eerste internationale overzicht van de uitzonderlijke carrière van David Bowie, één van de meest baanbrekende en invloedrijke artiesten uit deze tijd. Meer dan 300 objecten uit het David Bowie Archief, waaronder handgeschreven songteksten, originele kostuums, fotografie, ontwerpen van bijvoorbeeld albums, en zeldzaam
Gevraagd naar Josee’s hoogtepunt de afgelopen dertig jaar weet ze meteen het antwoord: De tentoonstelling over plassex van Andres Serrano. “Nooit eerder hebben zoveel mensen op een tentoonstelling gereageerd. De media hebben enorm uitgepakt, zowel tv- als radioprogramma’s. Er zijn zelfs rechtszaken rond de poster gevoerd. En er was maar één woordvoerder en dat was ik.” Josee herinnert zich dat ze in de trein, op weg naar de advocaat, deed alsof ze telefoneerde over in welk tv-programma ze moest verschijnen, bij Paul de Leeuw of bij Barend en Witteman. Dit doen-alsof was bedoeld voor Wim de Bie die ze verderop in de coupé ontwaarde. “Hij zat achter de krant en gaf geen krimp maar ik zei: ‘let op, dit komt terug in hun programma Van Kooten en De Bie’. En inderdaad gingen ze later op tv in een scène met een gietertje aan de slag.”
Crises “Wat het leukste aspect van dit werk is? Dat is toch wel ‘de media’. Je moet altijd de inhoud van een tentoonstelling kennen, van daaruit kun je praten. Bij iedere tentoonstelling is een boeiend verhaal. Erover vertellen is één van de interessantste dingen om te doen. Het kost wel energie, maar je moet je het verhaal eigen maken, je moet erover kunnen praten. Je moet ook met crises om kunnen gaan, zoals bijvoorbeeld negatieve publiciteit. Dat is veel zwaarder. Je moet jezelf kunnen uitschakelen en je zo correct mogelijk opstellen. Je mag geen persoonlijke mening ventileren. Ik heb wel eens tegen een directeur gezegd: ik moet verder, ik sta voor het museum. “
Toekomstplannen Vóór ze de deur achter zich dicht kan trekken is Josee aan het opruimen, “zowel thuis als op het werk. Ik ben op weg naar een nieuwe fase. Ik ga bij mijn Egyptische man wonen. We hebben daar een grote tuin en verbouwen zowel voor eigen gebruik als voor diegenen die het nodig hebben. Meer dan 23 jaar reisde ik regelmatig naar Egypte en soms kwam Abdullah hier. Dat hoeft nu niet meer al wil ik nog wel af en toe naar Nederland terug om gevoed en geprikkeld te worden. Het scheelt dat ik nog een huis in Nijmegen heb.”
materiaal van de afgelopen 50 jaar zijn voor het eerst samengebracht.
Josee stopt per 1 september, een opvolger is er al: Karina Smrkovsky.
Groninger Museum Museumeiland 1 9711 ME Groningen (050) 3 666 555 www.groningermuseum.nl Openingstijden: dinsdag tot en met zondag 10:00 – 17:00 uur
17
k
Agenda Veenkoloniaal Museum Tentoonstelling ‘Anne Lamfers tot en met 1 november Een overzichtsexpositie van beeldend kunstenaar Anne Lamfers. De kunstenaar liet zich al in de jaren zeventig inspireren door zeer diverse thema’s. Vaak grijpen de thema’s terug op gebeurtenissen in zijn leven. Een deel van zijn werk is echter geografisch. Het Veenkoloniaal Museum exposeerde al eerder zijn werk met betrekking tot de Veenkoloniën.
Museum Stad Appingedam Tentoonstelling ‘Echt speelgoed’ 12 september 2015 tot en met 3 januari 2016 Zelfgemaakt speelgoed, speelgoed met herinneringen en een verhaal, als contrast met de virtuele speelwereld van nu. Het is het jaar van het ambacht, vandaar dat de nadruk ligt op ambachtelijk speelgoed.
Groninger Museum Tentoonstelling ‘Song Dong, Life is Art, Art is Life’ tot en met 1 november 2015 Een wereldkaart opgebouwd uit duizenden snoepjes, een met veldbloemen begroeide heuvel van afval en een grasmat gemaakt van groene slagroom. Het zijn voorbeelden van het werk van Song Dong (Beijing, 1966). In het Groninger Museum is zijn eerste grote solotentoonstelling te zien, bestaande uit video’s, installaties en fotografie. Song is een van de belangrijkste internationaal opererende Chinese kunstenaars van dit moment.
18
k Programma Onder Vuur MOW – Museum de Oude Wolden Tentoonstelling ‘Groningen in de greep van Bommen Berend’ 6 september tot en met 6 maart 2016 De tentoonstelling verhaalt over de Eerste Münsterse Oorlog. Waarom ging de oorlog van start, hoe verliepen de veldtochten, wat dreef ‘Bommen Berend’ en welke regionale, landelijke en Europese bondgenoten dan wel vijanden speelden een rol.
SHC de Oude Stelmakerij ‘De slag bij Jipsinghuizen’ Vanaf 2 oktober Over de slag bij Jipsinghuizen, de heldenrol van luitenant Van Nierop hierbij en de boeiende volksoverlevering rondom de slag. www.streekhistorischcentrum.nl
Vestingmuseum Oudeschans Vanaf 4 oktober Het verhaal van een vesting in oorlogstijd, met aandacht voor het garnizoensleven, enkele gevechten en bijzonder 17e eeuws wapentuig. www.vesting-oudeschans.nl Activiteiten Op zaterdag 26 september presenteert de gemeente Vlagtwedde samen met de partners van Onder Vuur een herdenkingsprogramma rond de opmerkelijke slag bij Jispinghuizen. Onderdeel van het programma is de uitreiking van een toegankelijke publicatie. Ook de inmiddels al weer derde Dag van de WesterwOLDambster geschiedenis, op 21 november in Winschoten staat in het teken van 350 jaar 1e Münsterse Oorlog.
Museum Nienoord Tentoonstelling ‘Shalom & Moi’ 4 september tot en met 1 november De Joodse geschiedenis van het Westerkwartier en Noordenveld. Museum Nienoord visualiseert het leven en werken van de voormalige inwoners; briefwisselingen, voorwerpen, ansichtkaarten en foto’s vertellen hun eigen verhaal. Met bruiklenen uit de collecties van onder andere Museum Het Joodse Schooltje, het Joods Historisch Museum en RHC Groninger Archieven.
Maand van de geschiedenis 2015 Oktober is de Maand van de Geschiedenis. Het thema dit jaar is ‘Tussen Droom & Daad’. Voor de activiteiten (in Groningen): www.maandvandegeschiedenis.nl. De onderwerpen in deze agenda zijn slechts een selectie uit het aanbod. Raadpleeg de website www.cultuurkalendergroningen.nl voor een vollediger overzicht. Ook kunt u hier zelf informatie toevoegen.
19
l Colofon Het geluid van Groningen Jaargang 2, nummer 3, september 2015 ISSN 24-05-8270 Redactie: Thea Pol, Roely Klok Wilt u reageren of heeft u kopij:
[email protected] Aan dit nummer werkten mee: Gitta op den Akker, Gert Plas, Albert Rodenboog, Ida Stamhuis, Obby Veenstra, Henk Veldman Foto’s omslag: Huisman Media en Otto Kalkhoven Vormgevingsconcept en lay-out: www.gerarddevries.nl Erfgoed inzicht is het digitale tijdschrift van Erfgoedpartners, en verschijnt in de maanden maart, juni, september en december. Erfgoedpartners Lopende Diep 8 9712 NW Groningen (050) 313 00 52
www.erfgoedpartners.nl Schilderij: Een veldslag; Peter Snayers (1615-1650)
