Erfgoed
inzicht
Borgen Nummer 1|2014 In dit nummer onder andere PAGINA 2 >>
Roeli Broekhuis Woord vooraf PAGINA 3 >>
Gitta op den Akker Nieuw verhaal voor een oude borg PAGINA 6 >>
Henny van Harten Leven op stand in de daagsche kamer van de Fraeylemaborg PAGINA 10 >>
Landschapsbeheer Groningen Zorg voor het groene erfgoed van borgterreinen PAGINA 11 >>
Lenny Bulthuis De rijke smaak van de 19e eeuw op Verhildersum PAGINA 14 >>
Piet Smit, vrijwilliger op de Menkemaborg PAGINA 15 >>
Agenda
Uitgave van Erfgoedpartners P
k
ROELI BROEKHUIS, DIRECTEUR ERFGOEDPARTNERS
Voorwoord
Voor u ligt het eerste nummer van ons digitale tijdschrift Erfgoed Inzicht. Het is een naam die zich op twee manieren laat lezen. Als Erfgoed in zicht willen we via dit tijdschrift mensen, plannen en activiteiten in beeld brengen. Als Erfgoed Inzicht willen we achtergronden brengen over wat er in de erfgoedwereld gebeurt en waarom dit gebeurt. Veel aandacht dus in de eerste plaats voor de mensen die binnen de sector werken, maar ook voor de plannen die ze ontwikkelen.
Deze Erfgoed Inzicht is geheel gewijd aan de Groninger borgen, omdat op 9 juni de dag van het kasteel plaatsvindt. Op 1 september verschijnt een volgend nummer waarin ook de andere erfgoedorganisaties zoals musea, archeologische informatiepunten, kerken en orgels een plaats krijgen. We willen vier keer per jaar een nummer uitbrengen, steeds aan het begin van een nieuw seizoen. Onze doelgroep bestaat in eerste instantie uit de mensen die binnen de erfgoedsector werken of daarbij betrokken zijn. Daarnaast kunnen geïnteresseerden zich natuurlijk ook aanmelden als ontvanger van dit tijdschrift. Hier zijn geen kosten aan verbonden. Met het uitbrengen van dit nummer is een lang gekoesterde wens in vervulling gegaan om zichtbaar te maken wat er allemaal gebeurt binnen onze sector. Samen met www.cultuurkalendergroningen.nl vormt het een mooie eenheid omdat zo de grote rijkdom van het culturele erfgoed zichtbaar wordt en de mogelijkheden die dit biedt om mensen die rijkdom te laten ervaren.
2
k
TEKST: THEA POL / FOTO’S: ELMER SPAARGAREN
Een nieuw verhaal voor een oude borg
‘Nou, het stof is er wel af’ In het hoofdartikel staat de metamorfose van Nienoord centraal dat bezig is met een transformatie van puur rijtuigmuseum tot een museum dat daarnaast ook de geschiedenis van de borg vertelt. Een interview met Gitta op den Akker.
Gitta op den Akker (51) is sinds een jaar directeur van Museum Nienoord in Leek en in dat jaar is er veel veranderd. Drie jaar geleden, toen de cultuurnota 2013-2016 van de Provincie Groningen werd voorbereid, dreigde het museum, dat zich tot dan profileerde als Nationaal Rijtuigmuseum, te worden wegbezuinigd. Het museum heeft hard gelobbyd om dat te voorkomen en met succes. Maar een koerswijziging was nodig om dat te bereiken en ook financieel had dat de nodige consequenties.
Waarom heeft het museum een nieuwe koers ingezet? “Dat had een aantal redenen. Allereerst dreigde de Provincie de subsidie stop te zetten omdat er te weinig werd gedaan met de geschiedenis van Groningen en van de regio. Door een sterke lobby kon sluiting worden voorkomen maar het betekende ook dat wij slechts een klein deel van de subsidie konden behouden. Een tweede reden was dat er een nieuw bestuur was aangetreden dat vond dat de geschiedenis van de borg meer aandacht verdiende. En ten derde moest het museum haar bezoekersaantal vergroten.”
Uit de beleidsnotitie blijkt dat het museum zich wil richten op een andere en bredere doelgroep. “De doelgroep ‘rijtuigen’ slinkt en bovendien valt er veel te vertellen over de borg. De geschiedenis van Nienoord is minstens zo interessant als die van de overige museale borgen.”
En wat levert dat op? “Ik merkte dat wij te weinig draagvlak hadden in de regio terwijl dat voor je legitimatie wel ontzettend belangrijk is. Ondertussen is Nienoord wel een bekend beeld in het Westerkwartier, je ziet het regelmatig terug in allerlei reclame-uitingen voor de regio. Dus was er sprake van een kloof. Men weet van het bestaan van de borg af maar dat is vaak slechts een oppervlakkig weten. Het houdt vaak op bij 1907, het jaar waarin een deel van de familie Van Panhuys verdronk in het Hoendiep, daarna is het warrig. Een ander voorbeeld is dat iedereen altijd zegt dat de borg in 1850 door brand werd verwoest, maar dat is niet juist. Koetshuis en Oranjehuis gingen door de brand verloren. We weten weinig over de periode tussen 1850 en 1886 toen de familie Van Panhuys de borg verwierf. Dat is eigenlijk in nevelen gehuld en moet nog eens beter worden uitgezocht. Het is hoe dan ook een fascinerende geschiedenis vooral als je bedenkt dat Nienoord ooit één van de grootste borgen van de provincie was. Deze geschiedenis verdient het om verteld te worden.”
Hoe ging het dan na 1907? “De borg heeft een paar keer gediend als onderkomen voor de burgemeester. Verder heeft er een kleuterklas in gezeten, meerdere gezinnen hebben er gewoond, waarvan enkele met kippen (!) En in de Tweede Wereldoorlog was het gevorderd door de Duitsers. Interessant eigenlijk hoe men toen met erfgoed omging. Tot 1950 was het eigendom van de familie Van Panhuys, daarna van de gemeente Leek. Die heeft zich afgevraagd: wat moeten wij ermee? Op een gegeven moment meldde zich de stichting Paard en Karos die onderdak zocht voor waardevolle rijtuigen die dreigden te worden vernietigd. De gemeente zag Nienoord als een prima locatie hiervoor en vanaf 1958 is het officieel museum.”
3
k Gitta persoonlijk Hobby’s: genieten van kunst en cultuur, verbouwen en restaureren van onze boerderij, lekker eten, bij voorkeur Italiaans. Muziek: van alles wat, van klassiek, chansons tot Adèle en de Rolling Stones. Favoriet stuk in het museum: twee kleine bovendeurstukken van Hermannus Collenius uit het laatste kwart van de 17de eeuw. ‘Ontzettend zoet’.
Kun je iets vertellen over het ‘nieuwe’ museum? “De rijtuigen blijven, ze zijn namelijk van nationale waarde. Verder zijn we actief samenwerking gaan zoeken met verschillende partijen. Zo bieden wij in de winter onderdak aan de streekproductenmarkt. Daarnaast bieden wij expositieruimte aan de Historische Kring Leek en omgeving. Hoewel dit financieel nog niets oplevert, zien wij dit wel als een langetermijninvestering. Er moest namelijk veel gerepareerd worden en dat bedoel ik figuurlijk. Er was sprake van wantrouwen, het imago was ‘saai en belegen,’ en het kost tijd dat beeld te kantelen. Laatst gaf ik een presentatie voor de plaatselijke bedrijvenvereniging. Een opmerkelijke reactie van een aanwezige was na afloop: ‘nou het stoffige is er wel af’. ”
Hoe wil je weer vertrouwen winnen? “Door samen te werken en door veel te organiseren voor verschillende publieksgroepen. Omdat we 2/3 minder subsidie ontvangen, zijn wij bovendien een sponsorcampagne begonnen. Als in 2017 de nieuwe cultuurnota verschijnt wil ik bereikt hebben dat het museum er opnieuw staat en meer bezoekers trekt. Dat moet lukken al zijn we een kleine organisatie met 2,3 fte en zo’n 45 vrijwilligers.”
Is het tentoonstellingsprogramma aangepast aan de nieuwe koers? “We willen een gevarieerd programma bieden met twee vaste exposities ‘Bestemming bereikt’ over reizen in de 19de eeuw, die te zien is in de zuidelijke tentoonstellingshal, en een tentoonstelling over de ontstaansgeschiedenis van de borg, die dit jaar is
4
k geopend op de bovenverdieping van de borg. Daarnaast staan wisseltentoonstellingen op het programma zoals dit jaar een expositie over de 19e eeuwse schilder Otto Eerelman en plannen wij andere activiteiten zoals een maandelijkse culturele programmering in de borg. Dat betekent investeren zowel qua geld als tijd. Dat is soms een spagaat. Ik probeer wel grip te houden op de situatie en waar dat kan gebruik te maken van andermans kennis en netwerk.”
Heb je nog tips voor borgen die ook een koerswisseling overwegen. “Dat is lastig. Ik weet inmiddels dat 80% van mijn tijd uitvoerend is terwijl ik meer tijd aan netwerken, beleid en financiën zou willen besteden. In ons museum is er sprake van twee collecties, de borg en de rijtuigen. Dat is best omvangrijk en dan dreig je daar wel eens in te verzuipen. Het is af en toe best pittig.” Wiel van een ‘Berliner’
Wat zijn de plannen voor de komende tijd? “2014 is het jaar van het mobiel erfgoed. Dit zie ik voor ons als een kans, even afhankelijk van de subsidie, om onze collectie op een nieuwe manier te kunnen presenteren, samen met andere regionale erfgoedinstellingen en stichting Het Verhaal van Groningen. Ik zoek graag samenwerking. De tentoonstelling over Otto Eerelman bijvoorbeeld, komende winter, komt in samenwerking met de Groninger Archieven tot stand. De werken van Eerelman, die onder andere paarden en honden schilderde, vind ik goed passen bij de sfeer van onze borg. En om nog even op een eerdere vraag over een bredere doelgroep trekken terug te komen: het aanbieden van wisseltentoonstellingen helpt daar zeker bij.”
In de Landschapskamer wordt de geschiedenis van Nienoord verteld vanuit het perspectief van het landschap.
5
k TEKST: HENNY VAN HARTEN, CONSERVATOR FRAEYLEMABORG SLOCHTEREN FOTO’S: ARCHIEF FRAEYLEMABORG
Leven op stand in de Daagsche Kamer van de Fraeylemaborg De Fraeylemaborg heeft tegenwoordig een museale functie, maar was eeuwenlang een bewoond huis met een fraai park. Dit bewoningsaspect verdiende ruimere aandacht in de inrichting van huis en tuin en was gebaat bij een duidelijke rode draad. Het publiek kan zo veel beter beleven hoe het was om te leven, werken en recreëren op zo’n bijzonder landgoed. De samenhang tussen borg en park wordt hierbij benadrukt en de directe omgeving van het huis versterkt de woonsfeer.
De Dag van het Kasteel 2014 heeft als thema ‘Leven op stand’. Een borg waar dit thema bij uitstek is uitgewerkt is de Fraeylemaborg in Slochteren.
“Als conservator van Landgoed Fraeylemaborg werk ik het laatste decennium aan het stapsgewijs terugbrengen van de woonsfeer in huis en park. Om zich duidelijk te positioneren ten opzichte van de andere museale borgen laat de Fraeylemaborg de bewoning tot het midden van de 20ste eeuw zien. De Menkemaborg in Uithuizen toont een inrichting tot ongeveer 1820, Borg Verhildersum in Leens gaat door tot circa 1870. De Fraeylemaborg legt met een woonsfeer tot het midden van de 20ste eeuw een geheel eigen accent.
6
k Uit mondelinge overlevering is relatief nog veel bekend over de laatste bewonersperiode. De laatste borgheer van Fraeylema, Evert Jan Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren, overleed in 1952. Van familieleden, personeelsleden, pachters et cetera is er nog veel informatie over het leven op het landgoed. Het benutten van deze ‘oral history’ is van groot voordeel bij het verlevendigen van de bewoningsgeschiedenis. In de laatste tien jaar heb ik als conservator zo’n vijftien mensen geïnterviewd die hierover nog uit eigen ervaring konden vertellen. Ik werk nu aan een publicatie met de resultaten hiervan, die in het komende najaar gaat verschijnen. Inmiddels heb ik een aantal vertrekken van de Fraeylemaborg opnieuw ingericht, zoals de Bibliotheek, de Eetkamer en de Dienkamer. In 2013 was de Daagsche Kamer aan de beurt.
Voor de familie In een huis van stand – en dat is de Fraeylemaborg- was de Daagsche Kamer een belangrijk vertrek. De ‘ch’ van Daagsche komt uit een 19de eeuwse inventarislijst. De kamer bevindt zich aan de voorzijde van het borggebouw, op de benedenverdieping van de rechtervleugel. Door de vele ramen is het een licht vertrek met uitzicht naar maar liefst drie kanten: het voorterrein met Koetshuis, de binnenplaats van de borg en de Engelse tuin. In deze woonkamer speelde het gezinsleven zich af. Terwijl de Grote Zaal gericht was op ontvangst van bezoek was de familie in de Daagsche Kamer informeel bij elkaar. Hier stond comfortabel maar stijlvol meubilair waarop men kon converseren, lezen, theedrinken, handwerken en musiceren. De kamer werd aangenaam verwarmd door een goede gietijzeren kachel.
7
k In het laatste kwart van de 19de eeuw werd de Fraeylemaborg bewoond door de familie Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren-Ketelaar. Er waren vijf kinderen, geboren tussen 1875 en 1881, die leven in de brouwerij brachten op het landgoed. De sfeer van deze kamer is geïnspireerd op deze periode. De Daagsche Kamer hoefde geen allure uit te stralen, maar bevatte wel allerlei herinneringen aan het voorgeslacht. Dat leverde een mix op van fraaie waardevolle portretten en meubels, vermengd met aandoenlijke persoonlijke bijdragen zonder kunsthistorische waarde zoals amateurtekeningen en familiefoto’s. De stijlvol behangen wanden en de kastplanken waren hiermee in afwisseling gevuld. Juist in de Daagsche Kamer ging behoefte aan gezelligheid samen met een bepaalde mate van chic. Het levert een mengeling van stijlen op die goed past bij de tweede helft van de 19de eeuw (veelzijdig eclecticisme).
Kleur en stoffering Het houtwerk in de kamer heeft in de loop der tijden diverse kleuren gehad. Het gaat om vloer, plafond, kozijnen en plinten. Historisch kleuronderzoek door restaurator Helmer Hut gaf mij de informatie om een juiste beslissing te nemen over het kleurbeeld van het schilderwerk. De huidige hoofdkleuren in deze kamer, oudroze en zandsteen-geel, vormden de oudste verflagen. Om de wanden van de kamer de warme uitstraling te geven die bij een zitkamer hoort, werd decoratief behang in historische stijl aangebracht. Om dit te kunnen doen werd de kamer eerst op ouderwetse wijze voorzien van betengeling met linnen. De wanden in zo’n oude borg zijn schots en scheef, waardoor dit een heel karwei werd voor timmerman en behanger! In het vertrek zijn maar liefst zes hoge ramen aanwezig, die een passende stoffering nodig hadden. De gordijnen met kappen en embrasses werden vervaardigd van hoogwaardige kwaliteit stof uit Parijs: 60% zijde en 40% katoen. Op zo’n raamafwerking werd vroeger niet beknibbeld, dit was een aanschaf voor meerdere generaties. En natuurlijk hoorden hierbij ook passende glasgordijnen.
Kinderportretten Tussen alle boeiende onderdelen van deze kamer sprongen voor mij twee schilderijen extra in het oog. Dat zijn aandoenlijke kinderportretten vanuit de voor ons welbekende familie De Sandra. Op het ene portret is Anna Maria de Sandra (geboren 1647) geportretteerd in een witte jurk. Wij kennen haar romantische levensverhaal onder meer van de gelijknamige roman van Louise Engelberts uit rond 1900. Het andere schilderij is een dubbelportret van haar broertje en zusje, Henric (geboren 1654) en Margaretha Barbara (geboren 1651) de Sandra. Monter kijken ze ons aan in hun rode en gele jurkjes. De ouders van dit drietal zijn Henric de Sandra en Margaretha Tortarolis. Hun portretten hangen in de Grote Zaal naast de kussenkast en zijn vorig jaar verworven door de Stichting Van der Wijck-de Kempenaer. De kinderportretten hebben een bijzondere reis gemaakt in de afgelopen eeuwen. In 1781 kocht Hendrik de Sandra Veldtman de Fraeylemaborg en nam een reeks voorouderportretten mee naar Slochteren. Hieronder ook de beeltenissen van leden van de familie De Sandra. Deze familie had in de tweede helft van de 17de eeuw banden met Deventer, waar Henric de Sandra ritmeester en later commandeur was.
8
k Ze vererfden in de tweede helft van de18de eeuw naar onze borgheer Hendrik de Sandra Veldtman. Van 1781 tot 1971, bijna twee eeuwen lang, hingen de beide kinderportretten in de Daagsche Kamer.
Veiling De kinderportretten werden in 1971 geveild in Amsterdam bij Mak van Waay, samen met de overige inventaris van de Fraeylemaborg. De nieuwe eigenaar was een particulier uit Hoorn. Toen deze overleed kwamen de schilderijen in 2008 opnieuw in beeld bij veilinghuis Christie’s. Er werd vanuit ons landgoed meegeboden maar de prijzen stegen dermate de pan uit dat een aankoop niet lukte. Opnieuw verdwenen de portretten in particulier bezit, zoals gebruikelijk zonder nadere gegevens hiervan. Toen ik naspeuringen deed leverde dat aanvankelijk niets op.
Ontvoerd Pas vorig jaar kwam ik via een contactpersoon van het Historisch Museum in Deventer achter de huidige verblijfplaats. De nieuwe eigenaar woont eveneens in Deventer en was gaarne bereid om mij te ontvangen. Dat werd een bijzonder bezoek. Ik ging naar Deventer met de gedachte: deze eigenaar heeft ‘onze’ portretten gekocht, ze horen in de Fraeylemaborg en zijn nu ‘ontvoerd’ naar de hanzestad Deventer. De waarheid bleek andersom: de huidige bezitter woont sinds enige jaren in het 17de eeuwse woonhuis van Henric de Sandra en de kinderportretten hangen daar als het ware op hun nog vroegere thuishonk. Deemoedig moest ik concluderen dat wij in Slochteren de ontvoerders waren…. Ik werd hartelijk ontvangen in dit sfeervolle pand vlak bij de kerk en het overleg over bruikleen van deze portretten verliep voorspoedig. De band met de Fraeylemaborg was bekend en mijn gastheer en -vrouw vonden het mooi om aan herstel van deze historische relatie mee te werken. Zo kwamen deze kinderportretten weer tijdelijk op hun oude stek in de Daagsche Kamer van de Fraeylemaborg.”
9
k
Landschapsbeheer Groningen
Zorg voor het groene erfgoed van borgterreinen Veel Groninger borgen zijn begonnen als steenhuis of stins. De eerste borgen waren stenen torens - de muren waren soms wel twee à vier stenen dik (65 à 130 cm) - en hadden uitsluitend een verdedigingsfunctie. Ze waren in tijden van gevaar uitermate geschikt als schuilplaats. Later verloren de steenhuizen hun verdedigingsfunctie. Ze werden uitgebreid en als woonstede geschikt gemaakt. Naast het huis werd dikwijls een tuin aangelegd. Grachten bleven vaak wel gehandhaafd. In het laatste kwart van de 17e maar vooral in de 18e eeuw verschijnen parken en bossen bij borgen. Ook nieuwe gebouwen zoals een oranjerie of duivenpoort gaan onderdeel vormen van het borgterrein. Voorbeeld Buxusziekte
De parken werden ingericht volgens de mode uit de tijd. Tijdens de barokperiode was de heersende mode strak met symmetrische vakken van geschoren Buxus. De huidige tuin van de Menkemaborg representeert deze stijlperiode en is aangelegd volgens het originele tuinplan uit circa 1705. Bewoners mochten niet teveel in de zon komen. Om toch naar buiten te kunnen zonder dat ze bruin werden, werden berceaus aangelegd. Dit is een natuurlijke tunnel die ontstaat uit een rond geleide haag. De Prinsentuin in Groningen heeft nog een dergelijke berceau en op de Menkemaborg bestaat deze uit leifruit.
Tijdens de romantiek (eind 18e, begin 19e eeuw) deed de Engelse landschapsstijl zijn intrede. De inrichting van het borgterrein veranderde van strakke geometrische lijnen naar een landschappelijke stijl met losse lijnen, hoogteverschillen in de vorm van heuveltjes en organisch ontworpen waterpartijen. Door deze vormentaal te gebruiken was het park op verschillende plekken telkens anders te beleven. Bij de Fraeylemaborg in Slochteren is een deel van het terrein in deze stijl aangelegd terwijl restanten tuinstijlen uit eerdere periodes eveneens zijn waar te nemen.
Boomziektes Van de borgen worden de gebouwen veelal in stand gehouden en waar nodig gerestaureerd. Het onderhoud van de beplanting is lastiger. Beplanting kent een beperkte levensduur en zal moeten worden vervangen en verjongd. Een groot deel van de beplanting is aan het einde van zijn levenscyclus waardoor over vervangen moet worden nagedacht. Het beheer van dit erfgoed vraagt een goed beheerplan en passend onderhoud. Afgelopen decennia hebben verschillende ziektes de kop opgestoken wat een groot gevolg heeft voor de monumentale beplanting op deze Landschapsbeheer Groningen historische plekken. Na de iepziekte voert op verschillende kwam de kastanje-bloedingsziekte en nu is er de essentaksterfte die zorgt voor de borgterreinen onderhoudskap van vele essen. Naast deze werkzaamheden uit. boomziektes heeft ook de Buxusziekte toegeslagen. Deze ziekte heeft sterke gevolgen voor de vele geschoren Buxushagen in de barokke tuinen. Landschapsbeheer Groningen staat voor de uitdaging om met een passend antwoord te komen op de veranderingen die deze ziektes met zich meebrengen. Oplossingen zijn nog niet pasklaar. De iepziekte lijkt beheersbaar door strenge controles en door de kweek van resistente iepen blijft de boom toepasbaar. Maar voor de andere bomen wordt geprobeerd de kap zo lang mogelijk uit te stellen en worden andere soorten aangeplant. De planten kunnen worden vervangen waarbij de vraag is door welke soort. Vervangen zal er voor zorgen dat het beeld van de tuinen de eerste jaren behoorlijk verandert. Bovendien zorgt vervanging voor een extra kostenpost.
10
k Voor meer informatie: 050-534 51 99 info@landschapsbeheer groningen.nl Roderwolderdijk 60 9744 TH Groningen www.landschaps beheergroningen.nl
Landschapsbeheer Groningen voert op verschillende borgterreinen onderhoudswerkzaamheden uit. Zij werkt met groepen mensen in re-integratietrajecten die, onder begeleiding van een groene vakman, een deel van het onderhoud verzorgen. Denk hierbij aan het scheren van hagen, kandelaberen van bomen, herstelwerkzaamheden van paden en beschoeiing, of nieuwe aanplant. Ook worden vaak bollen gepoot zodat de karakteristieke stinzenflora gehandhaafd blijft. Bij de borgen gaat het om de ensemble-waarde. Het huis én de tuin samen laten de historie zien. Behalve de cultuurhistorische waarde wordt ook de biodiversiteit versterkt en de recreatieve aantrekkelijkheid vergroot. Meer bezoekers betekent meer draagvlak wat indirect zorgt voor continuering van onze provinciale parels!
TEKST: LENNY BULTHUIS, ARTISTIEK CONSERVATOR BORG VERHILDERSUM FOTO’S: ARCHIEF VERHILDERSUM
De Rijke Smaak van de 19e eeuw:
Leven en eten op Verhildersum Op landgoed Borg Verhildersum in Leens is de tentoonstelling De Rijke Smaak van de 19e eeuw te zien. In de exposities in het koetshuis en de borg staan de pasgetrouwde Edzardt Tjarda van Starkenborgh en Aleida Warmoldina Lamberta Talma centraal. Lenny Bulthuis introduceert in deze bijdrage de tentoonstelling.
Edzardt Tjarda van Starkenborgh en Aleida Warmoldina Lamberta Talma trouwen op 16 mei 1820. De plechtigheid vindt plaats in het Friese Metslawier. Na de huwelijksvoltrekking gaan Edzardt en Aleida in de Leenster borg wonen. Twee jaar lang biedt het pand hen onderdak. Dan verhuist het jonge stel naar de Borgweer in Wehe. Hun vertrek luidt het einde in van de eeuwenlange relatie tussen de familie Van Starkenborgh en Verhildersum.
Een bezoek aan de tentoonstelling betekent een kennismaking met de juffer bruid, de jonkheer bruidegom en hun entourage. In het Koetshuis is de huwelijksvoltrekking te zien. De borg geeft een beeld van het dagelijks leven aan het begin van de 19e eeuw. Speciale aandacht is er voor een aantal ingrijpende gebeurtenissen die de jonker en zijn vrouw in deze periode meemaken. Zoals de geboorte van hun eerste kind en de dood van Edzardts vader. Op beide locaties wordt bovendien een relatie gelegd met de bij de ‘life-events’ behorende drink- en eetgewoontes.
Zintuigen De titel van de tentoonstelling is niet alleen een verwijzing naar de relatief rijke NoordGroningse landadel. Ook de expositie zelf is rijk van opzet en biedt uiteenlopende zintuiglijke ervaringen. Aan de totstandkoming hebben verschillende kunstenaars een bijdrage geleverd. Martine Rademakers maakte een animatie naar aanleiding van de vraag ‘Aten Edzardt en Aleida bruidstaart om hun huwelijk te vieren?’ klik hier voor een voorproefje Door Swinder, Marlene Bakker en Arnold Veeman zijn vier authentieke 19e eeuwse recepten op muziek gezet. beluister hier de ‘columbijntjes’ in een bewerking van Swinder.
11
k Columbyntjes Ingrediënten: 10 eieren, gesplitst, 750 g suiker, 500 g tarwebloem, geraspte schil van 1 citroen Verwarm de oven voor tot 200°. Doe de eierdooiers in een kom, voeg de suiker toe en klop alles licht en luchtig. Klop de eiwitten schuimig en schep ze voorzichtig door het dooiermengsel. ‘Om er een geurtje aan te geven, zoo raspt men er een citroenschil in’. Vul taart- of muffinvormpjes (doorsnee ong. 10-12 cm) voor de helft met het beslag. Laat ze in de hete oven in ca 10-15 minuten gaar bakken. Dit recept dateert uit 1769. De herkomst van de naam ‘Columbyntjes’ is niet zeker, maar zou kunnen verwijzen naar de 17e-eeuwse ‘Colembijn, suikerbakker aan het hof van de stadhouder.’ In de 19e eeuw was het gebruikelijk om het kraambezoek op columbijntjes te trakteren. Bij de cakes werd een glaasje kandeel geserveerd.
Recepten Tot slot is bij de tentoonstelling de receptenmap ‘De fijne keuken of De kok voor lekkerbekken’ verschenen. Hierin zijn zestien 19e eeuwse recepten opgenomen. Zowel beginnende als volleerde keukenprinsen en – prinsessen kunnen er mee aan de slag. Foto’s van de culinaire eindresultaten en 19e eeuwse keukenervaringen kunnen worden gedeeld via Twitter of Facebook, o.v.v. #rijkesmaakvh. Heeft u trek gekregen? Dan ben u van harte uitgenodigd om binnenkort aan te schuiven op Landgoed Borg Verhildersum. En mee te genieten van de expositie waarin u de rijke smaak van de 19e eeuw ontdekt, beleeft en proeft. À bientôt! (Tot snel!)
Tot leven gewekt In samenspraak met vormgever Hugomatic is het koetshuisinterieur aangepakt. En Carolijn Slottje tekende voor het ontwerp van een speciale tentoonstellingstafel met stolpen. Noemenswaardig zijn bovendien de zes scènes uit het leven van Edzardt en Aleida. Ze worden vertolkt door vrijwilligers van Landgoed Borg Verhildersum. Een aantal weken werkten zij onder leiding van regisseur Johan Brokken aan de totstandkoming van de bijzondere performances. Gedurende het seizoen zullen de scènes een aantal keren live worden opgevoerd, zie voor de data www.verhildersum.nl. Door studenten van de Stenden Hogeschool Leeuwarden zijn de theaterstukken tot films bewerkt. De films worden een seizoen lang in de borg vertoond.
12
k Uit: ‘Edzardt en Aleida’, tekst: Jaap de Vries Edzardt: “Oui, oui Henderica. Dat klopt. Hansje in de kelder betekent dat we in blijde verwachting zijn. En we willen jullie vragen ons te helpen in de kraamtijd.” --Edzardt: “Papa, kunt u het zich al voorstellen?: een krachtige kleinzoon die het geslacht van Starckenborgh gaat vertegenwoordigen? Vader: “Kleinzoon? Geweldig! Maar hoe weet jij dat het een jongen wordt?” Edzardt: “Stevige kost met veel rauwe wortels. U heeft het ons zelf verteld. Aleida zal blij zijn als ze straks weer wat anders mag eten.” --Tweede meisje: “Waarom moeten we eigenlijk zo veel potten, vaten, tonnen en weet ik wat nog meer schoonmaken?” Kookster: “Dat snap je toch wel meisje. In de winter moet er ook worden gegeten. Of hoef je in de winter niets? We doen het voedsel in vaten en potten zodat het goed blijft en niet wegrot. Inmaken noemen we dat. En de zuiverste manier bereik je door gebruik van een sloop in het vat. Als er dan kaam op mocht komen, komt het op de sloop en niet op het eten.”
13
k
TEKST: THEA POL / FOTO: MARLEEN GODLIEB
“Ik wist niet dat er zulke mooie huizen in het Noorden zijn!” De schijnwerper op vrijwilliger Piet Smit, gastheer op de Menkemaborg in Uithuizen “Zo’n zeven jaar geleden ben ik vrijwilliger geworden op de Menkemaborg. Dat was op aanraden van mijn vrouw, die zelf kort op de borg heeft gewerkt. Aan dat voorstel heb ik graag gehoor gegeven. Ik vind het namelijk leuk om mensen te vertellen over de geschiedenis van de streek waar ik op dat moment woon. Mijn indruk is dat men daar over het algemeen weinig over weet, maar ik heb gemerkt dat het wel wordt geapprecieerd als ik er over vertel.
Het RTV Noord-programma ‘Goud Bezig’ heeft Piet Smit ook geportretteerd, klik hier voor het filmpje.
Voor ik begon heb ik eerst een uitvoerig gesprek gehad met Geert Mertens, hoofd collecties van de Menkemaborg en sindsdien vervul ik de rol van gastheer. Alhoewel ik vooraf wel iets wist over de geschiedenis van de borg, heb ik van Geert boeken meegekregen om me voor te bereiden. De historie in stand houden is één van mijn belangrijkste drijfveren. Mijn adagium is altijd: als je niets weet over het verleden kun je het heden niet begrijpen. Dat wil ik graag overdragen. Ik verwijs ook altijd naar andere mooie dingen in de regio.
Wij krijgen bezoekers uit het hele land, ja zelfs uit heel Europa. De borg heeft gidsjes in acht talen, waaronder Spaans, Italiaans en Russisch. Buitenlandse bezoekers verwachten doorgaans alleen kijkbegeleiders in het Engels, Duits en Frans aan te treffen en zijn dan aangenaam verrast te vernemen dat er ook nog anderstalige gidsjes zijn. Bezoekers zijn vrijwel altijd positief als ze het huis hebben gezien. “Ik wist niet dat er zulke mooie huizen in het Noorden zijn”, hoor ik wel eens van bezoekers uit het Westen. Ik probeer mensen die de borg bezoeken altijd opgewekt te ontvangen, ze zijn tenslotte een dagje uit. Kennis van andere talen is ook belangrijk, we krijgen bijvoorbeeld veel Duitse gasten, en ik sta voor zover mogelijk bezoekers graag in hun eigen taal te woord. Het werk op de borg geeft mij veel voldoening, ik kan het anderen van harte aanbevelen, ook om praktische redenen. Veel musea moeten een beroep doen op vrijwilligers omdat ze niet altijd beschikken over betaalde krachten. En het doorgeven van ons erfgoed aan volgende generaties zie ik als een belangrijke taak. Kinderen op de borg is ontzettend leuk. Uiteraard pas ik mijn verhaal daar op aan. We hebben een speciale audiotour voor kinderen laten maken en soms moeten ouders op hun kinderen wachten in plaats van andersom omdat die nog zo geïnteresseerd door het huis lopen. De Menkemaborg bevat vele schatten maar als je mij naar mijn lievelingsstuk vraagt dan moet ik toch een merkwaardig object in de keuken noemen: de hazepan, een t-vormig roodkoperen pan uit de 18de eeuw. Een andere bijzonderheid waar ik de bezoekers altijd op wijs is de linnen bekleding op het plafond in de damessalon. Voor zover ik weet uniek in Europa.”
14
k
Agenda
Fraeylemaborg Slochteren www.fraeylemaborg.nl
Maandag 9 juni Tweede Pinksterdag, Dag van het Kasteel Borg, koetshuis en voorterrein/ 10.00 – 17.00 uur/ normale entreeprijzen. Feestelijke dag speciaal voor kinderen met als activiteiten o.a. : • Oud-Hollandse kinderspelen • Brood bakken • De Circuswinkel met allerlei circusacts • De bokkenkar rijdt rondjes • Rembrandt (de tentoonstelling op dat moment in het Koetshuis is ‘Etsen van Rembrandt’) • Speurtocht door de borg • Sprokkelpad door het park • Verkleden als prins of prinses
31 mei t/m 5 oktober Tentoonstelling Etsen van Rembrandt/ Koetshuis Rembrandt van Rijn (1606-1669) schilderde niet alleen, maar was ook een meesterlijke etser. Met verbazingwekkende kracht graveerde hij tafereeltjes uit het alledaagse leven, bijbelse verhalen en romantische landschappen. De etsen in deze tentoonstelling komen uit de collecties van het Groninger Museum en van kunstenaar Henk Helmantel.
Zaterdag 21 juni 35 jaar kunstmarkt Fraeylema Rondom! / op voorterrein / Kunstmarkt, muziek en gezelligheid / 10.30 tot 17.00 uur/ toegang gratis Ongeveer 80 kunstenaars zullen een gevarieerd aanbod van kunstwerken tentoonstellen en te koop aanbieden. Daarnaast kunt u op het ‘Theater-terras’ onder het genot van een drankje genieten van diverse optredens.
Vrijdag 27 en zaterdag 28 juni Openluchtspel ‘De Debutant’ / Fraeylema Ensemble / 20.00 uur/ regie Albert Secuur / volw. € 12,50 (voorverkoop via website borg) € 14,00 (bij de kassa) ; kind t/m 14 jaar € 8,00. In het nieuwe stuk ‘De Debutant’ kruipt het ensemble in de huid van het toneelgezelschap FRASP, wat staat voor de Fraeylema-spelers. FRASP repeteert voor het jubileum, onder de bezielende leiding van regisseur Remco Mollema, een groot stuk met zang en dans. Via de ogen en belevenissen van Cas de Wit, de debutant, volgen we hoe de repetities en uiteindelijk de voorstelling verlopen. Bijzonder is dat in het stuk ook terugblikken zijn verwerkt op de geschiedenis van het Fraeylema Ensemble. ‘De Debutant’ is geschreven door Nico van der Wijk en is losjes geïnspireerd op het stuk ‘Ons kent Ons’ van Alan Ayckbourn.
15
k Vrijdag 25 juli Molenwandeling / 19.00 uur. Wandeling met gids vanaf de Fraeylemaborg naar de Fraeylemamolen aan de Groenedijk. Start Oranjerie Fraeylemaborg./ € 3,-, reserveren gewenst.
Zaterdag 6 september Fraeylema koetsentocht Met deelnemers uit diverse provincies van Nederland en speciale bedewerking van de Koninklijke Stallen te Apeldoorn. Prijsuitreiking bij Fraeylemaborg.
Vrijdag/Zaterdag/Zondag 19-21 september Culinair Fraeylema / culinaire beurs Op het voorterrein/organisatie door Lionsclub Skiramere. Dit evenement belicht allerlei aspecten van het koken en de feestelijk gedekte tafel. Voor meer informatie www.fraeylemaborg.nl Open vr 14.00-21.00 uur; za 11.00-21.00 uur ; zo 11.00-17.00 uur
Menkemaborg Uithuizen www.menkemaborg.nl
De vrouwen van de Menkemaborg, 1 april tot en met 31 december 2014 De afgelopen jaren was de aandacht voor de bewonersgeschiedenis vooral gericht op de mannen, maar in 2014 staan de vrouwen centraal. Hoe was het om in de Menkemaborg op te groeien, te wonen en te werken. Wie waren zij, kregen ze een opleiding en waar hielden ze zich mee bezig. Natuurlijk aandacht voor de huwelijken en de kinderen. Wie zorgde voor de opvoeding en wie regelde de huishoudelijke zaken in de borg. De meiden worden zeker niet vergeten. Aan de hand van archiefstukken, brieven, kasboeken, portretten en een grote variëteit aan voorwerpen wordt een beeld gegeven van het leven op dit buitenhuis. De verhalen, de leuke en ook de minder leuke, gaan over de freules, jonkvrouwen en meiden.
Verhildersum Leens www.verhildersum.nl Josina Manninga (1590-1621), echtgenote van Osebrant Clant, die verantwoordelijk was voor het herstel van de Menkemaborg.
Tentoonstellingen Koetshuis en borg 29/3 t/m 1/11 De rijke smaak van de 19e eeuw De rijke smaak van de 19e eeuw gaat over eten, eetgebruiken maar ook oogsten en conserveren in de 19e eeuw.
Museumboerderij 29/3 t/m 1/11 Van vruchtbare gronden en rijke oogsten 27/9 t/m 1/11 Voedsel, amateurkunsttentoonstelling Heeft u uw eigen kunstwerk altijd al in een expositie willen zien? Ook dit jaar kan dat weer in de amateurkunsttentoonstelling op Landgoed Borg Verhildersum. De komende herfst zal in het Koetshuis voor de negentwintigste keer deze expositie worden gehouden. In 2014 is het thema Voedsel en alle getoonde werken worden speciaal voor deze tentoonstelling gemaakt.
16
k Schathuys Wisselende tentoonstellingen gedurende het seizoen Evenementen/activiteiten Elke derde zaterdag van de maand: streekmarkt: 19/4; 17/5; 21/6; 19/7; 16/8; 20/9; 18/10; 15/11; 20/12 31 mei & 1 juni Textieldagen: Lekker! Textiel! Expositie en workshop Anne Wine Jansen, Schathuys 20 t/m 31 juni Tuin & Kunst Tiendaagse 9 / 10 augustus Historische Dagen, oude ambachten, tractoren en gebruiken 13 & 14 september Monumentendagen “Op reis” 4 oktober Kunstdiner 3 kunstenaars vertellen over hun werk, Schathuys Oktober Oktober Kindermaand, diverse activiteiten gericht op kinderen 1 november Fruitdag-appels- en perendag November Culinaire wild & wijnmarkt, workshops en lunch/diner, Schathuys 21 & 22 november Kleindierenshow, museumboerderij 20 t/m 28 december Kerstmanifestatie m.u.v. 25/12
Museum Nienoord Leek www.museumnienoord.nl
Zaterdag 14 en zondag 15 juni, ZomerFair Op de Dagblad van het Noorden ZomerFair bieden ruim 120 exposanten hun waren en diensten aan. De fair op Landgoed Nienoord wordt omlijst door entertainment, workshops en livemuziek. Voor jong en oud zijn er leuke activiteiten te doen bij Museum Nienoord.
Zondag 22 juni Cultuur in de borg: Familie Brouns in Concert Brenda Brouns-viool, Frank Brouns- hoorn, Marja Tiggelman-piano. Midzomerconcert met een Franse (in-) Slag. Voorprogramma door Koor Archibaldus Balzaal | 20:00 | €10,-
Zondag 29 juni/zondag 21 september Cultuur in de borg: De Tuinen van Nienoord Rondwandeling in het kader van de Tuin & Kunst Tiendaagse. Stieneke van der Wal geeft een rondleiding door de borgtuin en vertelt over de historische tuinaanleg van Nienoord. Aanvang in balzaal | 15:00 | € 6,- (inclusief museumentree)
Zondag 7 september
Het thema van de Open Monumentendag 2014 is ‘Op reis’
Cultuur in de borg: Jan Kuiper in Concert. Reis om de wereld met 80 snaren Kom luisteren naar Jazz gitarist Jan Kuiper die je mee op reis neemt met zijn gitaren naar exotische oorden zoals India, Afrika, Zuid-Amerika en de USA. Balzaal | 15:00 | €10,-
17
k Zondag 14 september/zondag 12 oktober Cultuur in de borg: Historische lezing Historische lezing, in samenwerking met de Historische Kring Leek. Balzaal | 15:00 | €4,-
Zondag 26 oktober Cultuur in de borg: Kinderboekenschrijver Harm de Jonge vertelt. Zin in een avontuur? Kinderboekenschrijver Harm de Jonge vertelt over zijn boeken. Hij laat je luisteren en zien, geeft antwoord op vragen en verklapt de geheimen van het schrijven en lezen. Voor kinderen van 8 jaar en ouder. Balzaal | 15:00 | €5,-
Zondag 9 november Cultuur in de borg: Het mysterie Anna van Ewsum. Wouter van Schie, auteur van het boek Anna van Ewsum, vertelt over deze tot de verbeelding sprekende jonkvrouw van Borg Nienoord. Balzaal | 15:00 | €2,Anna van Ewsum (1640-1714)
De Burcht Wedde www.burchtwedde.nl
Zondag 15 juni 10.30 uur Klassiek in de Burcht. Barokensemble van Muziekschool Oost Groningen Jongeren en volwassen leerlingen van de muziekschool in een barokensemble onder leiding van hoboïst en docent Vincent van Ballegooijen, die onder andere internationaal furore maakt met The Northern Consort.
Zondag 29 juni 14.30 uur
Optreden van muziekvereniging Crescendo
24 juni tot 15 september In de tuinen rond de binnengracht expositie ‘Spirit in Stones’ Een collectie prachtige beelden uit Zimbabwe. Beelden die emoties oproepen en fascineren.
16 en 17 augustus Burchtfair
18
k
Colofon Jaargang 1, nummer 1, juni 2014 Redactie: Thea Pol, Roely Klok Wilt u reageren of heeft u kopij:
[email protected] Aan dit nummer werkten mee: Gitta op den Akker, Henny van Harten, Lenny Bulthuis, Anja Verbers, Piet Smit Foto’s omslag: Elmer Spaargaren Vormgevingsconcept en lay-out: www.gerarddevries.nl Erfgoed inzicht is het digitale tijdschrift van Erfgoedpartners, en verschijnt in de maanden maart, juni, september en december. Erfgoedpartners Lopende Diep 8 9712 NW Groningen (050) 313 00 52 www.erfgoedpartners.nl
P
