Inventarisatie van dieren, vermeld op de Positieflijst, op de prevalentie en mogelijke introductie van ziekten en zoönosen

  Inventarisatie van dieren, vermeld op  de Positieflijst, op de prevalentie en  mogelijke introductie van ziekten en  zoönosen    Rapport 1002

      Prof. Dr. F. van Knapen, Dr. Ing. P.A.M. Overgaauw en   Mw. Drs. J. Scheurwater    Institute for Risk Assessment Sciences (IRAS)   Divisie Veterinaire Volksgezondheid  Universiteit Utrecht    Postbus 80175, 3508 TD Utrecht  Tel. 030‐2535367   

Maart 2010 

      Rapport in opdracht van het Ministerie van Landbouw,   Natuur en Voedselkwaliteit.    Directie Voedselkwaliteit en Diergezondheid  Contactpersoon: Ir. J.W.F. Zijlker  Nationale Agenda Diergezondheid 2007/2015   

VOORWOORD    De risico’s van overdracht van infecties van gezelschapsdieren naar de mens zijn afhankelijk van vele factoren.  Allereerst kan een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen directe zoönosen, na direct contact met een  huisdier en indirecte zoönosen. Voor indirecte zoönosen is de aanwezigheid van een huisdier niet noodzakelijk  omdat  het  agens  via  de  grond,  water  of  lucht  verspreidt.  Ook  kunnen  teken,  vlooien  en  luizen  fungeren  als  vector voor de overdracht van zoönosen.    Naast de hoeveelheid infectieus materiaal, infectiedruk, spelen zaken als pathogeniteit en/of virulentie van het  agens, de mate van contact, het stadium van infectie bij het dier, de weerstand van de mens en de betrachte  hygiëne een rol bij de kans of een infectie wel of niet overgaat op de mens.    Naast de reguliere huisdieren, zoals honden, katten, vogels, knaagdieren en vissen wordt er in Nederland nog  een heel scala aan exotische diersoorten gehouden. Om duidelijke grenzen te stellen aan wat toegestaan is uit  oogpunt van dierenwelzijn, maar ook uit oogpunt van volksgezondheid (gevaarlijke dieren die kunnen bijten of  giftig  zijn,  maar  ook  ernstige  infecties  op  de  mens  kunnen  overbrengen)  is  er  door  de  RDA  een  Positieflijst  samengesteld. Hierop staan alle, voor het merendeel, exotische dieren vermeld die een eigenaar mag houden.  Van een aantal dieren en diersoorten is bekend dat ze infecties bij zich kunnen dragen die besmettelijk kunnen  zijn voor de mens. Vaak zijn de dieren zelf niet ziek en vertonen geen verschijnselen. Intussen kunnen ze soms  lange  tijd  grote  hoeveelheden  infectieus  materiaal  verspreiden  naar  de  mens  of  de  omgeving.  Het  is  zeer  moeilijk om een monitoring van dergelijke ziekten uit te voeren omdat nauwelijks bekend is om hoeveel dieren  het  gaat  en  waar  ze  aanwezig  zijn.  Ook  komen  ze  niet  vaak  bij  de  dierenarts  en  als  dat  wel  het  geval  is  om  redenen anders dan de hiervoor genoemde infecties.    Van een aantal dieren op de Positieflijst is bekend dat ze drager kunnen zijn van zoönosen en een risico voor de  volksgezondheid  kunnen  vormen.  Met  behulp  van  het  hierna  weergegeven  literatuuronderzoek  kan  van  de  dieren op de lijst bepaald worden of deze een significant risico vormen.      

2   

INHOUD    Voorwoord .............................................................................................................................................................. 2 Inhoud ..................................................................................................................................................................... 3 Zoönosen van Zoogdieren...................................................................................................................................... 6 Indeling Zoogdieren............................................................................................................................................ 6 Zoönosen van Zoogdieren algemeen .................................................................................................................. 6 Rabiës .................................................................................................................................................................. 6 Amerikaanse opossums ...................................................................................................................................... 8 Roofbuideldieren ................................................................................................................................................ 8 Plantenetende buideldieren............................................................................................................................... 8 Zoönosen van klimbuideldieren.................................................................................................................. 8 Zoönosen van kangoeroes .......................................................................................................................... 8 Insecteneters ...................................................................................................................................................... 9 Zoönosen van egels..................................................................................................................................... 9 Boomspitsmuizen ............................................................................................................................................. 10 Roofdieren ........................................................................................................................................................ 10 Zoönosen van hondachtigen..................................................................................................................... 11 Zoönosen van wasbeerachtigen................................................................................................................ 11 Zoönosen van marterachtigen .................................................................................................................. 11 Zoönosen van civetkatachtigen................................................................................................................. 13 Zoönosen van katachtigen ........................................................................................................................ 14 Onevenhoevigen............................................................................................................................................... 16 Zoönosen van paardachtigen.................................................................................................................... 17 Opmerkingen bij het houden van paardachtigen als huisdier .................................................................. 20 Evenhoevigen ................................................................................................................................................... 20 Zoönosen van evenhoevigen............................................................................................................................. 21 Zoönosen van kameelachtigen ................................................................................................................. 21 Zoönosen van herten ................................................................................................................................ 21 Knaagdieren...................................................................................................................................................... 22 Zoönosen van eekhoorns .......................................................................................................................... 22 Zoönosen van ratten, muizen, hamsters en gerbils .................................................................................. 22 Haasachtigen .................................................................................................................................................... 25 Literatuur zoogdieren ....................................................................................................................................... 26 Zoönosen van vogels ............................................................................................................................................ 30 Indeling vogels .................................................................................................................................................. 30 Zoönosen van vogels algemeen ........................................................................................................................ 30 3   

Watervogels...................................................................................................................................................... 36 Literatuurlijst vogels ......................................................................................................................................... 37 Zoönosen van reptielen ....................................................................................................................................... 39 Indeling reptielen.............................................................................................................................................. 39 Zoönosen van reptielen algemeen .................................................................................................................... 39 Schildpadden .................................................................................................................................................... 40 Zoönosen van schildpadden .............................................................................................................................. 40 Krokodilachtigen............................................................................................................................................... 40 Brughagedissen................................................................................................................................................. 40 Hagedissen........................................................................................................................................................ 40 Slangen ............................................................................................................................................................. 41 Zoönosen van slangen ....................................................................................................................................... 41 Opmerkingen bij het houden van reptielen als huisdier ................................................................................... 41 Overzichtstabel zoönosen van reptielen .......................................................................................................... 43 Literatuur reptielen .......................................................................................................................................... 44 Zoönosen van amfibieën...................................................................................................................................... 46 Indeling amfibieën ............................................................................................................................................ 46 Zoönosen van amfibieën algemeen .................................................................................................................. 46 Wormsalamanders ........................................................................................................................................... 46 Salamanders ..................................................................................................................................................... 47 Kikkers en padden ............................................................................................................................................ 47 zoönosen van kikkers en padden ...................................................................................................................... 47 Opmerkingen bij het houden van amfibieën als huisdier................................................................................. 48 Overzichtstabel zoönosen door amfibieën....................................................................................................... 48 Literatuur amfibieën......................................................................................................................................... 49 Bacteriële zoönosen van reptielen en amfibieën................................................................................................ 50 Salmonellose..................................................................................................................................................... 50 epidemiologie.................................................................................................................................................... 50 Besmettingsbronnen ......................................................................................................................................... 51 Preventieve maatregelen .................................................................................................................................. 53 Bijlagen .............................................................................................................................................................. 55 Literatuur........................................................................................................................................................... 57 Campylobacteriose ........................................................................................................................................... 58 Epidemiologie.................................................................................................................................................... 58 Besmettingsbronnen ......................................................................................................................................... 58 Preventieve maatregelen .................................................................................................................................. 59 Literatuurlijst ..................................................................................................................................................... 60 Zoönosen van vissen ............................................................................................................................................ 61 4   

Indeling vissen .................................................................................................................................................. 61 Zoönosen van vissen algemeen......................................................................................................................... 61 Literatuurlijst vissen.......................................................................................................................................... 63 Samenvatting en conclusies…………………………………………………………………………………………………………………………64 

5   

 

ZOÖNOSEN VAN ZOOGDIEREN   

INDELING ZOOGDIEREN    De  zoogdieren  worden  onderverdeeld  in  verschillende  ordes.  Van  tien  ordes  die  onder  de  Zoogdieren  vallen  staan  er  dieren  op  de  positieflijst  op  basis  van  welzijnscriteria.  Hierop  zal  verder  worden  in  gegaan  met  betrekking  tot  de  mogelijke  introductie  van  zoönosen  door  het  houden  van  deze  dieren.  Het  betreffen:  Amerikaanse  opossums  (Didelphimorphia),  Roofbuideldieren  (Dasyuromorphia),  Plantenetende  buideldieren  (Diprotodontia),  Insecteneters  (Insectovora),  Boomspitsmuizen  (Scandentia),  Roofdieren  (Carnivora),  Onevenhoevigen  (Perissodactyla),  Evenhoevigen  (Artiodactyla),  Knaagdieren  (Rodentia),  Hazen  en  konijnen  (Lagomorpha).1,2   

ZOÖNOSEN VAN ZOOGDIEREN ALGEMEEN    RABIËS    Inleiding  Rabiës is een zeer ernstige zoönose die wordt veroorzaakt door een Lyssavirus.3,4  Alle soorten zoogdieren zijn  in  theorie  gevoelig  voor  een  besmetting  met  rabiës  en  kunnen  een  gevaar  voor  besmetting  van  de  mens  opleveren.  Er  zijn  inmiddels  7  verschillende  genotypen  van  het  Lyssavirus  bekend,  namelijk  type  1  (klassieke  rabiësvirus),  type  2  (Lagos‐bat‐virus),  type  3  (Mokola‐virus),  type  4  (Duvenhage‐virus),  type  5  (European‐bat‐ lyssavirus 1), type 6 (European‐bat‐lyssavirus 2) en type 7 (Australian‐bata‐lyssavirus). Alleen genotype 2 is nog  nooit vastgesteld bij de mens.3    Rabiës bij de mens  Jaarlijks  sterven  er  wereldwijd  naar  schatting  50.000  mensen  aan  rabiës  en  krijgen  circa  10  miljoen  mensen  post‐expositieprofylaxe.3 De incubatieperiode bij de mens bedraagt meestal 20 tot 60 dagen, met een spreiding  van 5 dagen tot 1 jaar of langer.3,4 De incubatietijd is sterk afhankelijk van de locatie van de beet, hoe dichter  de beet zich bij het centrale zenuwstelsel bevindt, des te korter is de incubatietijd. Verder zijn de aard van de  beet, de diersoort die de beet heeft toegebracht en de hoeveelheid virus bepalend voor de incubatietijd.3  Rabiës kan op basis van de klinische symptomen in 2 typen worden ingedeeld: rabiës furiosa (80%) en rabiës  paralytica (20%). Patiënten met de eerste vorm vertonen symptomen van hyperactiviteit en krampen, terwijl  bij paralytische rabiës een progressieve slappe verlamming optreedt. In het ziekteverloop kunnen verschillende  stadia  worden  onderscheiden:  incubatieperiode,  prodromale  fase,  neurologische  fase,  coma  en  overlijden.  Vaccinatie tegen rabiës is mogelijk bij zowel mens als dier. Toch is in alle gevallen na mogelijke blootsstelling 

6   

van  een  persoon  aan  rabiës  een  post‐expositiebehandeling  geïndiceerd.  Dit  geldt  ook  voor  personen  waarbij  een  antistoftiter  van  >0,5  IU/ml  is  vastgesteld.3  Alle  onbehandelde  rabiësinfecties  bij  de  mens  zijn  dodelijk.  Neurologische,  respiratoire  of  cardiovasculaire  complicaties  leiden  uiteindelijk  tot  de  dood.3  Er  is  geen  test  beschikbaar die bij de mens in een vroeg stadium, voordat klinische symptomen ontstaan, een rabiësinfectie  kan aantonen of uitsluiten.3   In landen waar rabiës bij honden endemisch voorkomt is het risico van besmetting van de mens het grootst. De  meeste humane gevallen worden zijn veroorzaakt door hondenbeten (76%), gevolgd door beten van katten en  vleermuizen.3  Er  zijn  twee  manieren  van  blootstelling  aan  rabiës  waarbij  de  mens  risico  loopt  om  besmet  te  worden. De gevaarlijkste en meest gebruikelijke route om een besmetting op te lopen is via een beet door een  rabide  zoogdier.  Besmetting  kan  ook  optreden  na  contact  met  virusbevattend  speeksel  of  ander  infectieus  materiaal via slijmvliezen of open verse wonden.4   Dieren kunnen dagen (honden, katten) tot weken (vleermuizen) besmettelijk zijn alvorens zelf verschijnselen  van  de  ziekte  te  vertonen.  Mensen  zijn  vermoedelijk  alleen  besmettelijk  voor  andere  personen  tijdens  de  periode  dat  ze  ziekteverschijnselen  vertonen.  Het  virus  kan  14  dagen  overleven  in  dode  dieren  en  bij  lage  temperaturen nog langer.3    Rabiës bij zoogdieren  Rabiës is primair een infectie van zoogdieren. Carnivoren en vleermuizen vormen het belangrijkste reservoir.  Honden  worden  bijna  altijd  ziek  (agressief  of  versuft  gedrag)  en  overlijden  na  circa  10  dagen  aan  de  ziekte.  Echter,  langdurig  asymptomatisch  dragerschap  is  bij  honden  in  Ethiopië  en  India  aangetoond.  Bij  in  het  wild  levende  dieren  zijn  het  vooral  de  vos,  wolf,  prairiewolf,  jakhals,  wasbeer,  vleermuis  en  het  stinkdier die het reservoir vormen. Het rabiësvirus is ook aangetoond bij ratten en andere knaagdieren, maar  de overdrachtskans naar de mens daarvan is van marginaal belang.3   Knaagdieren  en  lagomorfen  vormen  waarschijnlijk  geen  reservoir  voor  het  rabiësvirus.  Kleine  knaagdieren,  zoals  eekhoorns,  ratten,  muizen,  hamsters,  cavia’s  en  gerbils  zijn,  evenals  konijnen  en  hazen,  slechts  zelden  besmet  met  rabiës.  Er  zijn  verder  geen  gevallen  bekend  van  overdracht  van  rabiës  door  deze  dieren  op  de  mens.4  In  Nederland  vormen  momenteel  vleermuizen  het  enige  reservoir  van  het  rabiësvirus.  Het  gaat  hierbij  met  name om de laatvlieger (Eptesicus serotinus) en in mindere mate om de meervleermuis (Myotis dasycneme).  Het  betreft  hier  niet  het  klassieke  rabiësvirus,  maar  de  rabiësgerelateerde  virussen  EBLV‐1  en  EBLV‐2.  Het  is  mogelijk dat deze vleermuizen andere dieren besmetten die dan wel een bron kunnen zijn voor besmetting van  de mens. In de praktijk heeft zich dergelijke overdracht nog niet voorgedaan. Blootstelling in Nederland is ook  mogelijk  via  geïmporteerde  huisdieren,  insleep  door  vossen  en  eventueel  door  andere  in  het  wild  levende  dieren. Rabiës is een aangifteplichtige ziekte. 3 

7   

 

AMERIKAANSE OPOSSUMS     Van  de  Amerikaanse  opossums  staan  de  volgende  families  op  de  positieflijst:  Opossums  (Didelphidae),  soort  Noord‐Amerikaanse opossum (Didelphis marsupialis) en Kortstaartopossum (Monodelphis domestica).1,2  Er zijn  hiervan geen zoönosen beschreven.   

ROOFBUIDELDIEREN     Van de Roofbuideldieren staat van de volgende familie op de positieflijst: echte roofbuideldieren (Dasyuridae)  soort Kowarie (Dasyuroides byrnei).1,2 Er zijn hiervan geen zoönosen beschreven.   

PLANTENETENDE BUIDELDIEREN     Van de Plantenetende buideldieren staan van de volgende families soorten op de positieflijst: Klimbuideldieren  (Phalangeridae)  soort  Gewone  voskoesoen  (Trichosurus  vulpecula);  Kangoeroes  (Macropodidae)  soort  Tamar  wallabi  (Macropus  eugenii),  soort  Parma  wallabi  (Macropus  parma),  soort  Bennet  wallabi  (Macropus  rufogrisea) en soort Zandwallabi (Macropus agilis).1,2    

ZOÖNOSEN VAN KLIMBUIDELDIEREN    Van de Gewone voskoesoen is bekend dat deze besmet kan zijn met Neospora caninum en Toxoplasma gondii.5  Ook  is  de  Gewone  voskoesoen  een  belangrijk  reservoir  voor  Mycobacterium  bovis  in  Nieuw‐Zeeland  en  een  belangrijke verspreider van tuberculose naar rundvee.6   

ZOÖNOSEN VAN KANGOEROES    De verschillende kangoeroes kunnen bij de mens een aantal zoönosen veroorzaken. Er is veel dragerschap van  verschillende Salmonella species onder de kangoeroes. Vooral bij jonge dieren kan salmonellose bij deze dieren  plotselinge sterfte, diarree, lethargie, anorexie en pneumonie veroorzaken. 7  Ringworm kan bij kangoeroes een ernstige aandoening zijn en is zeer besmettelijk voor de mens. Het kan ovale  tot  ronde  plekken  geven  die  rood  en  schilferig  zijn  en  jeuken.  In  de  meeste  gevallen  is  de  aandoening  zelflimiterend. 7  Grotere  kangoeroe  soorten  kunnen  het  cysteuze  stadium  van  de  lintworm  Echinococcus  granulosus  bij  zich  dragen. Zij vormen een mogelijke bron voor de verspreiding naar onze huisdieren en de mens.7 

8   

Kangoeroes  kunnen  verder  geïnfecteerd  zijn  met  het  encefalomyocarditis  virus,  dat  wordt  verspreid  door  ratten en muizen. Het kan sterfte bij kangoeroes veroorzaken en is mogelijk een belangrijke zoönose.7  Het  Ross  River  virus  is  een  virus  dat  wordt  verspreid  door  muggen  en  waarvoor  de  walabi’s  een  reservoir  vormen.  Walabi’s  vertonen  geen  klinische  verschijnselen  als  zij  geïnfecteerd  zijn  met  dit  virus.  Bij  mensen  treden de verschijnselen op na een incubatietijd van 3‐21 dagen. De verschijnselen bestaan uit uitslag op de  romp en ledematen, rillingen, koorts, hoofdpijn, lethargie en spierzwakte. Ook artritis van de polsen, enkels,  vingers, knieeën en tenen kan optreden. Herstel treedt op binnen weken tot maanden en ongeveer 10% van de  besmette mensen ontwikkelt een chronisch vermoeidheidsprobleem.8   

INSECTENETERS     Van  de  Insecteneters  staan  de  volgende  families  op  de  positieflijst:  Egels  (Erinaceidae),  Tenreks  (Tenrecidae)  diverse genera∗ en Spitsmuizen (Soricidae).1,2   

ZOÖNOSEN VAN EGELS    Egels  vormen  een  bron  van  diverse  zoönosen  bij  de  mens.  De  belangrijkste  bacteriële  zoönose  die  de  mens  door  egels  op  kan  lopen  is  salmonellose.  Hoewel  egels  besmet  met  Salmonella  verschijnselen  als  anorexie,  diarree  en  gewichtsverlies  kunnen  vertonen,  vertoont  28%  geen  verschijnselen  en  is  asymptomatisch  drager  van  Salmonella.9‐11  Andere  bacteriële  zoönosen  waar  de  mens  door  besmet  kan  raken  door  egels  zijn  pseudotuberculose  veroorzaakt  door  Yersinia  pseudotuberculosis  en  mycobacteriose  door  Mycobacterium  marinum.9,10 Ook antilichamen tegen Coxiella burnetti (Q‐fever) en Chlamydophila (chlamydiose) zijn bij egels  aangetoond. Mogelijk kunnen egels deze zoönosen op de mens overdragen.9  De egel is verder de belangrijkste  gastheer van Leptospira Bratislava in Nederland en Denemarken en de belangrijkste gastheer van L. canicola in  Israel en kunnen daarmee een bron vormen voor besmetting met leptospirose.12  Er  zijn  verder  een  aantal  mycotische  zoönosen  die  door  egels  kunnen  worden  overgedragen  op  de  mens.  Dermatophytose,  ook  wel  ringworm  genoemd,  komt  voor  bij  egels  en  daar  veroorzaakt  door  Trichophyton  mentagrophytes  var.  erinacei13  De  verschijnselen  bij  egels  zijn  vergelijkbaar  met  die  bij  andere  dieren  en  bestaan  uit  een  niet‐jeukende,  droge,  schilferige  huid  met  kale  plek  en  verlies  van  stekels.  Meestal  kan  Trichophyton mentagrophytes var. erinacei worden geïsoleerd, maar soms ook Microsporum species. Ook zijn  er asymptomatische dragers onder de egels en deze leveren  een gevaar op voor zoönotische overdracht.9,10   Er zijn gevallen bekend van egels besmet met Candida albicans. Zowel intestinale candidiase is waargenomen  als  besmetting  van  voetzooltjes  met  Candida  albicans.  Mogelijk  kunnen  egels  candidiase  overbrengen  op  de  mens.9,14                                                                     ∗

 Zie voor betreffende genera en soorten positieflijsten Advies RDA 2006/10 1  9 

 

De egel kan ook virale aandoeningen overdragen op de mens. Uit onderzoek is gebleken dat egels zelfs voor  kleine hoeveelheden van het Tahyna virus, uit de familie Bunyaviridae, gevoelig zijn. Zij kunnen een voldoende  hoge titer krijgen om muggen te besmetten. Egels vormen tijdens hun winterslaap een reservoir voor het virus  op de lange termijn.9   Het tickborne encefalitis virus kan ook worden gevonden bij egels. Egels spelen een rol als gastheer van teken  en als reservoir van het virus.9   Krim‐Congo hemorragische koorts is een belangrijke zoönose in het Midden‐Oosten, Oost‐Europa en Azië. Bij  mensen  is  deze  ziekte  vaak  lethaal.  Het  virus  kan  worden  opgelopen  door  een  beet  van  een  besmette  teek,  contact met bloed of weefsels van besmette dieren of door direct contact met besmette patiënten. Het Krim‐ Congovirus is aangetoond bij zowel Afrikaanse als Europese egels. De individuele gevoeligheid voor het Krim‐ Congovirus  van  de  verschillende  egelsoorten  verschilt.  Egels  kunnen  een  belangrijke  gastheer  vormen  voor  immature stadia van teken die de zoönose kunnen verspreiden.   Paramyxovirussen  komen  veel  voor  bij  egels  en  mogelijk  kunnen  deze  virussen  ook  overgaan  op  andere  diersoorten en ook de mens met paramyxovirussen besmetten.9  Van rabiës is ook bekend dat egels ermee besmet kunnen raken en zo een mogelijke bron voor besmetting van  de mens zijn.9  Verder dient nog opgemerkt te worden dat egels gevoelig zijn voor mond‐ en klauwzeer. Ook al is MKZ geen  zoönose,  introductie  van  MKZ  in  de  veestapel  kan  grote  gevolgen  hebben.  Er  moet  rekening  mee  worden  gehouden dat egels een belangrijke rol kunnen spelen in de verspreiding van MKZ.9  Intestinale  cryptosporidiose  kan  sterfte  veroorzaken  bij  egels.  De  mens  kan  besmet  raken  met  verschillende  Cryptosporidium spp. ten gevolge van contact met egels. Het is van groot belang preventief de handen grondig  te wassen na ieder contact met een egel om besmetting te voorkomen.9   

BOOMSPITSMUIZEN     Van  de  Boomspitsmuizen  staat  de  volgende  familie  op  de  positieflijst:  Toepaja’s  (Tupaiidae);  soort  Gewone  toepaja (Tupaiaglis).1,2 Er zijn hiervan geen zoönosen beschreven.   

ROOFDIEREN     Van  de  Roofdieren  staan  de  volgende  families  op  de  positieflijst:  Hondachtigen  (Canidae),  soort  Huishond  (Canis  familiaris);  Wasbeerachtigen  (Procyonidae),  soort  Witsnuitneusbeer  (Nasua  narica),  soort  Neusbeer  (Nasua  nasua)  en  soort  Rolstaartbeer  (Potos  flavus);  Marterachtigen  (Mustelidae),  soort  Fret  (Mustela  putorius), soort Nerts (Mustela vison) en soort Dwergotters (Amblonyx); Civetkatachtigen (Herpestidae), soort  Genetkat  (Genetta  genetta);  Mangoesten  (Viverridae),  soort  Vosmangoest  (Cynictis  penicillata),  soort  Zebra  mangoest (Mungus mungo) en soort Stokstaartje (Suricata suricatta); Katachtigen (Felidae), soort Huiskat (Felis 

10   

lybica  domestica),  soort  Moeraskat  (Felis  chaus),  soort  Caracal  (Felis  caracal),  soort  Luipaardkat  (Felis  bengalensis), soort Lynx (Felis lynx) en soort Serval (Felis serval).1,2   

ZOÖNOSEN VAN HONDACHTIGEN    Op basis  van welzijnscriteria  is  bij  de  Hondachtigen  alleen  de  soort huishond (Canis  familiaris)  toegestaan te  houden  als  huisdier.  Zoönosen  te  introduceren  door  het  houden  van  huishonden  valt  buiten  dit  onderzoek,  daar de huishond niet gerekend wordt tot de exoten.    

ZOÖNOSEN VAN WASBEERACHTIGEN 

 

  Op de positieflijst van het RIVM1 staan drie soorten wasbeerachtigen om te worden toegelaten op basis van  welzijnscriteria,  namelijk  de  witsnuitneusbeer,  de  neusbeer  en  de  rolstaartbeer.  Het  is  opmerkelijk  dat  de  wasbeer  (Procyon  lotor)  als  enige  van  de  wasbeerachtigen  van  de  positieflijst  af  is  gehaald  op  basis  van  het  risico voor de volksgezondheid. Hiertoe is besloten uit angst voor besmetting van de mens met de spoelworm  Baylisascaris procyonis van de wasbeer. De overige wasbeerachtigen kunnen echter ook besmet zijn met deze  parasiet  en  zijn  niet  van  de  positieflijst  afgehaald.1  Meer  informatie  over  wasbeerachtigen  en  Baylisascaris  procyonis is terug te vinden in de literatuur.15‐20   De  wasbeerachtigen  worden  als  gehele  groep  in  verband  gebracht  met  het  risico  op  de  volgende  zoönosen:  leptospirose, tularemie, rabiës, baylisascariose, salmonellose, ringworm en scabiës.15 Ook om deze reden is het  niet  logisch  om  alleen  de  wasbeer  van  de  positieflijst  te  verwijderen  op  basis  van  het  gevaar  voor  de  volksgezondheid en de andere wasbeerachtigen niet.15    Wasbeerachtigen  kunnen  tevens  veel  ziekten  bij  zich dragen die  een  gevaar  vormen voor  honden, katten en  konijnen.  Canine  distemper,  feline  panleukopenie,  canine  parvo,  canine  infectieuze  hepatitis  en  rabiës  zijn  belangrijke  voorbeelden  van  ziekten  van  wasbeerachtigen  die  onze  honden  en  katten  kunnen  besmetten.  Wasbeerachtigen zijn verder gevoelig voor dezelfde endoparasieten en ectoparasieten als honden en katten en  kunnen deze mogelijk hiermee besmetten.15   

ZOÖNOSEN VAN MARTERACHTIGEN    Fretten  De belangrijkste zoönose die wordt gezien bij fretten is influenza.21,22 Fretten zijn namelijk bijzonder gevoelig  voor  influenzavirussen  en  deze  dieren  worden  daarom  al  jaren  gebruikt  als  diermodel  in  laboratoria  voor  onderzoek naar influenzavirussen. Bij de fret zijn typische verschijnselen van influenzavirussen niezen, koorts,  lethargie, seromuceuze neusuitvloeiing, conjunctivitis en lichtschuwheid. 

11   

Meestal duurt de ziekte maar kort en is de fret binnen een week weer hersteld, echter bij jonge fretten kan de  ziekte  een  ernstiger  verloop  hebben.  Mensen  kunnen  besmet  raken  door  fretten  door  het  inademen  van  besmette  aerosolen  van  geïnfecteerde  fretten.  Op  dezelfde  manier  kunnen  fretten  ook  geïnfecteerd  raken  door besmette mensen.22  Fretten  zijn  gevoelig  voor  rabiës  en  dienen  hier  tegen  gevaccineerd  te  worden.11,23,24  Jaarlijks  moet  een  boostervaccinatie worden gegeven tegen rabiës om beschermd te blijven. Door de Centers for Disease Control  in de USA wordt aangeraden om een fret te euthanaseren ingeval deze een mens heeft gebeten en vervolgens  de hersenen op rabiës te onderzoeken.22   Zowel  campylobacteriose  als  salmonellose  komt  voor  bij  fretten.  Er  dient  dus  op  een  hygiënische  manier  te  worden omgegaan met de faeces van fretten en het is beter om fretten niet vrij in huis te laten rondlopen om  besmetting van de omgeving te voorkomen.11,22‐26   Fretten  kunnen  verder  besmet  worden  met  zoönosen  zoals  cryptosporidiose,  giardiose,  tuberculose,  pest  en  listeriose en zo een infectiebron voor de mens vormen.11,22,24  Fretten kunnen besmet zijn met verschillende parasieten die ook bij de hond en de kat voorkomen. En deze  hiermee  besmetten  indien  ze  met  deze  dieren  in  contact  komen.  Voorbeelden  hiervan  zijn  Toxocara  en  Diphlidium en de dermatofytosen Microsporum canis en Trichophyton mentagrophytes.22,24    Nertsen  Nertsen  zijn  vlees‐  en  viseters  en  kunnen  door  het  eten  van  besmet  slachtafval  voor  de  mens  gevaarlijke  ziekten  oplopen.  Mensen  kunnen  ook  direct  besmet  raken  door  contact  met  besmet  slachtafval  tijdens  het  voeren van nertsen.27   Door bijtwonden van nertsen kunnen evrschillende pathogenen worden overgebracht op de mens. De bacterie  Capnocytophaga  canimorsus  kan  leiden tot  een  huidontsteking  en  in  ernstige  gevallen  tot  sepsis, meningitis,  arthritis  en  endocarditis.  Pasteurella  multocida  kan  aanleiding  geven  tot  een  huidontsteking,  lymfo‐ adenopathie  en  sepsis.  Pseudomonas  aeruginosa  kan  bij  de  mens  een  huidontsteking,  een  oogontsteking  of  een  pneumonie  veroorzaken.  Staphylococcus  intermedius27,28  kan  bij  de  mens  tot  een  huidontsteking  leiden,  vooral  bij  immuungecomprimitteerde  personen.  Tenslotte  kan  de  mens  door  een  nertsenbeet  besmet  raken  met het dodelijke Lyssa virus of rabiës.27   De  parasiet  Encephalitozoon  cuniculi  kan  bij  nertsen  laesies  veroorzaken,  zoals  micronecrosen  of  kleine  granuloma in de hersenen, de nieren of in andere organen. Een besmetting met deze microsporidiën is vooral  gevaarlijk  voor  immuungecomprimitteerde  personen.  Men  kan  onder  andere  geïnfecteerd  raken  door  oraal  contact met een besmette nerts of zijn feces en door inhalatie van besmette aerosolen.27,29  Nanophyetus  salmincola  sp.  Zijn  trematode  parasieten  die  eosinofilie  en  gastrointestinale  verschijnselen  kunnen veroorzaken bij de mens. Deze kan geïnfecteerd raken via besmette feces van een besmette nerts. De  nerts is de belangrijkste eindgastheer voor deze pathogenen. Nanophyetus salmincola species hebben echter  speciale  tussengastheren  nodig  voor  hun  ontwikkeling  die  in  Nederland  niet  voorkomen.  Indien  echter  een  besmette  nerts  in  Nederland  wordt  geïmporteerd  kan  deze  wel  een  zoönotisch  gevaar  voor  de  mens  opleveren.27  12   

Brucellose komt voor bij nersten die besmet slachtafval te eten hebben gekregen. Transmissie op de mens kan  optreden door contact met de nageboorte van een besmette nerts.   Nertsen  besmet  raken  met  de  bacterie  Clostridium  botulinum  via  het  eten  van  besmet  slachtafval  en  zo  een  gevaar vormen voor besmetting van mensen.27  Nertsen in gevangenschap gehouden zijn gevoelig voor anthrax (miltvuur) als ze gevoerd worden met vlees dat  besmet  is  met  Bacillus  anthracis.  Ernstige  uitbraken  van  intestinale  anthrax  zijn  gemeld  bij  nertsen  die  gehouden  worden  voor  de  bontproductie,  omdat  hun  dieet  voornamelijk  bestaat  uit  vlees  en  vleesbijproducten.  Deze  worden  vaak  rauw  of  onvoldoende  verhit  gevoerd,  waardoor  de  sporen  in  de  gecontamineerde materialen overleven. Besmette nertsen kunnen depressie, anorexie, spierzwakte en sterfte  vertonen binnen één tot twee dagen na opname van besmet vlees.27  Salmonella en Campylobacter infecties kunnen worden oplopen door contact met feces van besmette nertsen  en zo maagdarmklachten bij de mens veroorzaken. Leptospirose kan naar de mens worden overgebracht door  contact met urine van besmette nertsen.27  Nertsen kunnen tevens besmet zijn met Yersinia pestis, Influenza A, Francisella tularensis27 en Mycobacterium  tuberculosis  en  de  mens  hiermee  besmetten.  Erysipelothrix  rhusiopathiae,  kan  bij  de  mens  erysipeloid  veroorzaken is ook gevonden bij nertsen.28    

ZOÖNOSEN VAN CIVETKATACHTIGEN  Van de Civetkatachtigen staat alleen de genetkat nog op de positieflijst.1  De overige Civetkatachtigen zijn van  de lijst gehaald op basis van de mogelijke rol die de civetkat heeft gespeeld bij de SARS‐epidemie in 2002.    

SARS  In 2002 brak er een wereldwijde epidemie uit met een tot dan toe onbekende verwekker die ernstige atypische  pneumonieën  veroorzaakte.  Dit  nieuwe  ziektebeeld  werd:  Severe  Acute  Respiratory  Syndrome  (SARS)  genoemd en de verwekker bleek een nieuw humaan coronavirus te zijn, het SARS‐CoV.30   Vooral  China,  Canada,  Singapore  en  Vietnam  werden  zwaar  getroffen.  In  augustus  2003  waren  er  volgens  tellingen van het WHO 8422 SARS‐patiënten gemeld, verdeeld over 29 landen, waarvan 908 zijn overleden. In  de  Verenigde  Staten  en  Europa  zijn  tientallen  gevallen  van  SARS  gemeld.  Dit  ging  om  importgevallen  zonder  noemenswaardige verdere verspreiding. 30  Er  zijn  enkele  aanwijzingen  voor  een  dierlijk  reservoir  dat  verder  wordt  onderzocht.30‐32  Een  coronavirus  dat  bijna identiek is aan het SARS‐coronavirus is geïsoleerd uit civetkatten in de Chinese plaats Guangdong, waar  de eerste gevallen van de epidemie optraden in 2002.31,33  Ook huiskatten uit een appartement in Hong Kong waar de epidemie de bewoners sterk heeft getroffen testten  positief  op  SARS‐CoV.32  Recent  is  ontdekt  dat  vleermuizen,  apen,  varkens,  muizen,  fretten  en  huiskatten  experimenteel  met  SARS‐CoV  geïnfecteerd  kunnen  worden.32,33  Van  vleermuizen,  fretten  en  huiskatten  werd  tevens  ontdekt  dat  zij  de  ziekte  efficiënt  kunnen  verspreiden.  Dit  suggereert  dat  er  meer  diersoorten  een  reservoir voor SARS‐CoV kunnen vormen dan alleen civetkatten.32,34   13   

Dr.  Linfa  Wang,  lid  van  de  World  Health  Organisation  SARS  Scientific  Investigative  Committee  and  Animal  Reservoir  Group,  benadrukt  dat  de  overeenkomsten  tussen  het  DNA  van  het  coronavirus  geïsoleerd  van  civetkatachtigen  en  mensen  niet  betekent  dat  civetkatten  het  natuurlijke  reservoir  vormen.  Dit  zou  eerder  verkeerd geïnterpreteerd zijn.32   Er zijn veel civetkatten getest SARS‐CoV op markten in China. Opvallend was dat als er dieren op een bepaalde  markt positief testten op SARS‐Cov, dit dan meestal om vrijwel alle civetkatten ging. Op deze markten waren  vaak  ook  andere  dieren  dan  civetkatten  besmet,  onder  andere  een  wasbeer  en  een  fret.32,34  Dit  zou  kunnen  betekenen dat de dieren misschien pas op de markt besmet zijn geraakt. De civetkatten op de markten waren  van verschillende plaatsen afkomstig en kwamen pas voor het eerst met elkaar in contact op de markt.   Ten gevolge van het ontdekken van het SARS‐CoV bij civetkatten volgde een ruiming van civetkatten op grote  schaal  in  China  om  te  proberen  verdere  SARS‐uitbraken  te  voorkomen.35  De  Centers  for  Disease  Control  hebben  in  januari  2004  een  embargo  ingesteld  voor  het  importeren  van  alle  civetkatachtigen  naar  de  Verenigde Staten. Het ging bij dit verbod om de hele familie Viverridae, alle levende en dode civetkatachtigen  en  om  producten  afkomstig  van  deze  dieren.  Deze  maatregel  werd  genomen  om  de  kans  op  verdere  introductie van SARS in de Verenigde Staten te verkleinen. 36   In vervolgstudies werd echter duidelijk dat het SARS‐CoV niet op grote schaal voorkomt bij in het wild levende  civetkatten en ook niet op grote schaal bij in gevangenschapgehouden civetkatten.35,37 Experimentele infecties  van  civetkatachtigen  met  humaan  SARS‐CoV  leidden  tot  duidelijke  klinische  symptomen  bij  civetkatten.  Dit  maakt  het  niet  zeer  waarschijnlijk  dat  civetkatachtigen  het  natuurlijke  reservoir  vormen  voor  dit  virus.35  Bij  diverse soorten vleermuizen werd een hoge prevalentie van SARS‐CoV gevonden en het is waarschijnlijker dat  vleermuizen een belangrijk reservoir vormen voor SARS‐CoV dan civetkatachtigen.35  Het  is  dus  discutabel  of  het  niet  toestaan  van  het  houden  van  civetkatachtigen  enig  effect  heeft  op  het  voorkomen  van  SARS bij  mensen.  Het  lijkt erop  dat  er  verschillende diersoorten gevoelig  zijn  voor het SARS‐ CoV en er zijn nog geen bewijzen dat specifiek de civetkatachtigen het natuurlijke reservoir vormen voor SARS‐ CoV. Het zou raadzaam zijn om verder onderzoek te verrichten naar welke diersoorten het natuurlijk reservoir  vormen voor SARS‐CoV. Mogelijk zijn dit onder andere bepaalde vleermuizen.   Men heeft besloten om vanwege SARS de civetkatachtigen van de positieflijst te halen, met uitzondering van  de  genetkat.  Er  is  echter  geen  enkele  aanwijzing  om  met  betrekking  tot  SARS  onderscheid  te  maken  tussen  genetkatten  en  andere  civetkatachtigen.  In  de  Verenigde  Staten  is  het  embargo  van  kracht  gegaan  voor  alle  civetkatachtigen en is er ook geen uitzondering gemaakt voor genetkatten.   

ZOÖNOSEN VAN KATACHTIGEN   Zoönosen  te  introduceren  door  het  houden  van  huiskatten  valt  buiten  dit  onderzoek,  daar  de  huiskat  niet  gerekend wordt tot de exoten. Echter op de positieflijst staan op basis van welzijnscriteria ook de moeraskat,  de caracal, de luipaardkat, de lynx en de serval.1 Aangezien er geen aanwijzingen zijn dat de gevoeligheid voor  zoönosen verschilt tussen de verschillende soorten katachtigen, wordt er vanuit gegaan dat exotische katten  dezelfde zoönosen kunnen introduceren als de huiskatten.  

14   

Van  katten  is  bekend  dat  zij  veel  zoönosen  kunnen  overdragen  op  de  mens.  Zoönosen  die  kunnen  worden  verkregen  door  het  houden  van  katten  zullen  hieronder  kort  worden  besproken.  Informatie  is  afkomstig  uit  onderzoek naar het voorkomen van zoönosen bij huiskatten. Aangenomen wordt dat deze zoönosen mogelijk  ook kunnen worden opgelopen door het houden van exotische katachtigen.   Er zijn diverse zoönotische agentia die van katachtigen over kunnen worden gedragen op de mens via de feces  van het dier. Een aantal hiervan zijn direct infectieus na uitscheiding in de feces. Giardia spp., Cryptosporidium  spp.,  Campylobacter  spp.  en  Salmonella  spp.  zijn  hier  voorbeelden  van.  Andere  agentia  worden  pas  een  bepaalde  periode  na  uitscheiding  in  de  feces  infectieus.  Dit  geldt  voor  bijvoorbeeld  Ancylostoma  braziliense,  Toxocara cati en Toxoplama gondii.38   Er komen verschillende endoparasieten voor bij katten die de mens kunnen besmetten. Een cestode die zowel  de  kat  als  de  mens  kan  besmetten  is  Dipylidium  caninum.38,39  Besmetting  hiermee  wordt  vooral  gezien  bij  kinderen  en  geeft  nauwelijks  verschijnselen.38,39  Echinococcus  multilocularis  heeft  echter  een  slechtere  prognose.26,38  Katachtigen  raken  besmet  met  E.  multilocularis  door  het  eten  van  besmette  tussengastheren,  vooral  besmette  knaagdieren.  Bij  katten  leidt  besmetting  met  E.  multilocularis  tot  een  subklinische  infectie,  maar zij kunnen de omgeving en daarmee ook de mens besmetten. Bij mensen heeft besmetting, ondanks een  combinatie van chirurgie en anthelmintica, een slechte prognose.38  De  belangrijkste  nematode  die  zowel  katten  als  mensen  kan  besmetten  is  Toxocara  cati.26,38  Toxocariase  bij  mensen  gaat  meestal  gepaard  met  een  larvale  trektocht  door  het  menselijk  lichaam,  ook  wel  larva  migrans  genoemd. Twee vormen van larva migrans worden geassocieerd met toxocariase, namelijk een viscerale larva  migrans (VLM) en een oculaire larva migrans (OLM).38‐41 De viscerale vorm treedt vooral op bij kinderen <6 jaar  oud  en  de  oculaire  vorm,  voornamelijk  bij  oudere  kinderen  en  jong  volwassenen.  Bij  warm  weer  duurt  het  ongeveer drie tot vier weken voordat de eitjes infectieus zijn voor de mens na uitscheiding door de kat.38  Er  zijn  echter  meer  nematoden  die  zowel  katten  als  mensen  kunnen  besmetten,  al  zijn  deze  niet  veel  voorkomend.  Ancylostoma  braziliense  kan  bij  katten  een  subklinische  infectie  veroorzaken  of  leiden  tot  hemorragische  diarree  en  anemie.  Bij  mensen  besmet  met  A.  braziliense  kan  een  cutane  larva  migrans  optreden  met  een  pruritische  huidaandoening  tot  gevolg.  Verder  kunnen  ook  de  nematoden  A.  tubaeforme,  Dirofilaria  immitis  en  Strongyloides  stercoralis  zowel  bij  mensen  als  katten  voorkomen.  Het  risico  op  besmetting met één van deze nematoden door katachtigen is gering, maar niet onmogelijk.38    Onder de protozoaire infecties bij katten vallen een aantal belangrijke zoönosen. Zo kan men cryptosporidiose  oplopen  van  katten  ten  gevolge  van  een  besmetting  met  Cryptosporidium  spp.  De  parasiet  veroorzaakt  regelmatig  ernstige  uitbraken  van  diarree  bij  mensen.26,38,39  Giardia  kan  ook  voor  ernstige  gastrointestinale  verschijnselen  zorgen  bij  zowel  katten  als  mensen.26,38  Tenslotte  is  Toxoplama  gondii  één  van  de  meest  voorkomende zoönosen die van de kat overgedragen kan worden op de mens. Ongeveer 30 tot 40 % van de  volwassenen  wereldwijd  is  seropositief.  Mensen  kunnen  besmet  raken  met  gesporuleerde  oöcysten  uit  gecontamineerde  grond  of  drinkwater  of  met  weefselcysten  via  consumptie  van  onvoldoende  verhit  vlees.  Katten scheiden maar enkele dagen tot weken van hun leven oöcysten uit, op een gemiddelde leeftijd van 4 tot 

15   

6 maanden. Omdat de oöcysten eerst moeten sporuleren om infectieus te worden, levert contact met verse  kattenfeces (minder dan 24 tot 48 uur oud) geen gevaar op voor de mens. 26,38,39.41  Bacteriële  zoönotiche  agentia  waar  mensen  mee  besmet  kunnen  raken  door  contact  met  kattenfeces  zijn  Salmonella  spp., 

24,26,38,39,41

  Campylobacter  spp.,24,26,41  Escherichia  coli,  Helicobacter  species38  en  Yersinia 

enterocolitica.24,38,39  Ook als een mens gekrabd of gebeten wordt door een katachtige kan dit leiden tot besmetting met zoönotische  agentia die de kat bij zich draagt. Voorbeelden van agentia die op deze manier overgebracht kunnen worden  zijn  Bartonella  spp.,24,26,38‐41  Capnocytophaga  spp.,26,38,40  Mycoplasma  felis,  Pasteurella  spp.,38  Francisella  tularensis,24,38‐40 rabiës24,26,38 en Yersinia pestis.38    Diverse  zoönotische  agentia  kunnen  van  katachtigen  worden  overgedragen  op  de  mens  via  aerogene  transmissie.  Wederom  is  hier  alleen  informatie  beschikbaar  over  huiskatten.  Echter,  ook  bij  deze  zoönosen  wordt aangenomen dat exotische katachtigen mogelijk ook een bron van deze zoönosen kunnen zijn.  Dit  geldt  mogelijk  voor  Bordetella  bronchiseptica  en  Chlamydophilia  felis.38  Coxiella  burnetti38  en  Yersinia  pestis24,38,39,41 kunnen via inhalatie van besmette aerosolen afkomstig van katten worden overgedragen op de  mens.  Theoretisch  zou  aerogene  transmissie  van  bepaalde  Streptococcus  spp.  van  kat  op  mens  mogelijk  moeten zijn.38    Er  zijn  diverse  ectoparasieten  die  van  katachtigen  over  kunnen  gaan  op  de  mens.  Cheyletiella  (vachtmijt)en  Notoedres  cati  (kopschurft)  zijn  hier  voorbeelden  van.  Vooral  bij  Notoedres  gaat  het  om  zeer  sporadische  gevallen.26,38‐41  Mensen  kunnen  ook  door  katten  besmet  raken  met  Microsporum  canis  en  zo  de  huidaandoening  ringworm  oplopen.13,24,26,38‐41 Mogelijk kunnen katachtigen met oormijt (Otodectes cynotis) ook mensen besmetten.26  Katachtigen kunnen de mens ook besmetten met een ernstige virale zoönose, cowpox. Dit komt weinig voor en  er  is  direct  contact  met  een  besmet  dier  nodig  voor  transmissie.  Bij  mensen  geeft  besmetting  met  het  cowpoxvirus een papulovesiculiare huidaandoening en sterfte bij mensen met atopische aandoeningen.  26,38,40  Personen die gevaccineerd zijn tegen de pokken (in Nederland geboren voor 1976) zijn beschermd.  In  de  literatuur  worden  verder  leptospirose  (Leptospira  spp.)26,40,41  en  trichinellose  (Trichinella  spiralis)40  genoemd als zoönosen die opgelopen kunnen worden door contact met katten.  Ook al is het onderzoek naar zoönosen vooral bij huiskatten uitgevoerd, met de zoönotische gevaren dient ook  rekening te worden gehouden bij het houden van exotische katachtigen.     

ONEVENHOEVIGEN     Van  de  Onevenhoevigen  staan  de  volgende  families  op  de  positieflijst  op  basis  van  welzijnscriteria:  Paardachtigen  (Equidae).1,2  Onder  de  Paardachtigen  vallen  de  paarden,  ezels,  halfezels  en  zebra’s.  Er  kan  worden aangenomen dat de ezels, halfezels en zebra’s gevoelig zijn voor dezelfde zoönosen als paarden. Om  16   

deze reden zullen hier de zoönosen die geassocieerd worden met paarden worden genoemd, ondanks dat het  paard niet wordt gerekend tot de exotische huisdieren.   

ZOÖNOSEN VAN PAARDACHTIGEN    EQUINE ENCEFALITIS  Onder  de  equine  encefalitis  virussen  vallen  de  Eastern,  Western  en  Venezuelan  Equine  Encephalitis  Viruses  (EEEV, WEEV en VEEV). Ook het West Nile virus (WNV) kan hieronder worden gerekend. Zij kunnen zowel bij  mensen  als  bij  paarden  encefalitis  en  koorts  veroorzaken.  Het  zijn  vectorgebonden  zoönosen  die  door  verschillende soorten muggen kunnen worden overgebracht.42,43  Wilde  vogels  vormen  het  reservoir  voor  EEEV,  WEEV  en  WNV,  terwijl  paarden  en  mensen  “dead‐end  hosts”  zijn. Dit houdt in dat in wilde vogels EEEV en WEEV kan repliceren tot een titer die hoog genoeg is om muggen  te besmetten en de ziekte verder te verspreiden. Bij WNV kunnen ook kleine zoogdieren naast wilde vogels een  reservoir vormen.  Voor EEEV en WEEV geldt dat bij paarden en mensen de titers niet hoog genoeg worden om  muggen de besmetten en deze vormen dan ook geen besmettingsbron voor hun omgeving.42,44  Voor VEEV echter zijn mensen en paarden geen “dead‐end hosts” en vormen paarden juist het belangrijkste  reservoir. Bij mensen kunnen voldoende hoge titers van het virus worden gevonden om muggen te besmetten.  Omdat het om een zeer ernstige ziekte gaat bij zowel mens als paard, zijn voorzorgsmaatregelen bij introductie  van  paardachtigen  in  Europa  uit  endemische  gebieden  essentieel.42  Paarden  sterven  meestal  vrij  snel  aan  Venezuelan  Equine  Encephalitis,  de  sterfte  bij  mensen  is  in  het  algemeen  laag.  In  1995  was  er  een  grote  uitbraak onder mensen in Venezuela en Colombia, waarbij 55.000 humane gevallen bekend waren. Preventie  bestaat uit maatregelen tegen de muggen die het virus verspreiden en vaccinatie van paarden.42  De  genoemde  encefalitis  virussen  behore  tot  de  togaviridae  en  zijn  gevoelig  voor  bleekwater,  aldehyden,  ethanol, vochtige en droge warmte en drogen.43 Het West Nile virus behoort tot de flaviviridae.44 

  RABIËS  Rabiës  komt  bij  alle  zoogdieren  voor  en  dus  ook  bij  paardachtigen.  De  kans  op  het  oplopen  van  rabiës  van  paardachtigen is echter kleiner dan van gezelschapdieren of wilde dieren. Dit komt doordat de agressieve vorm  bij paarden veel minder voorkomt dan bij andere dieren en rabiës bij paarden voornamelijk leidt tot paralyse.  Rabiës komt minder vaak voor bij paardachtigen dan bij een aantal andere zoogdieren. Toch zijn er in 1998 in  de Verenigde Staten 82 gevallen van rabiës bij paarden gerapporteerd, in 1999 waren dit er 65 en in 2000 52  gevallen. Ook al is de kans op het oplopen van rabiës van paardachtigen niet zeer groot, vanwege de ernst van  de ziekte moet men toch zeer voorzichtig zijn.   De eerste verschijnselen doen meestal niet direct aan rabiës denken en kunnen slechts bestaan uit het bijten  en schuren van de geïnfecteerde plek, kreupelheid of koliekverschijnselen. Dit heeft als gevolg dat rabiës vaak  te laat ontdekt wordt bij paardachtigen. Bij iedere vorm van acute encefalitis of onverklaarbare neurologische  verschijnselen moet aan mogelijke besmetting met rabiës worden gedacht als het een paardachtige betreft uit  17   

een endemisch gebied. Het vaccin tegen rabiës geeft bij paarden geen 100% bescherming en er zijn gevallen  van  rabiës  bekend  bij  gevaccineerde  paarden.  Contact  met  een  besmet  dier  is  niet  altijd  bekend  en  de  afwezigheid  van  zichtbare  wonden  geeft  tevens  geen  uitsluiting.  Rabiës  wordt  meestal  overgedragen  via  speeksel  en  hier  moeten  de  voorzorgsmaatregelen  tegen  gericht  zijn  bij  contact  met  dieren  uit  endemische  gebieden. Paardachtigen uit endemische gebieden dienen gevaccineerd te worden en dit is ook aan te raden  voor  mensen  die  in  contact  kunnen  komen  met  paardachtigen  uit  endemische  gebieden.  Het  rabiësvirus  is  gevoelig voor bleekwater, aldehyden, ethanol, lipiden oplosmiddelen, ultraviolette straling en warmte (1 uur bij  50°C).43 

  ACUTE DIARREE  Bij  paarden  kan  acute  diarree  veroorzaakt  worden  door  diverse  verwekkers,  verschillenden  hiervan  zijn  ook  besmettelijk  voor  de  mens.  Belangrijke  voorbeelden  van  zoönosen  die  acute  diarree  kunnen  veroorzaken  bij  paarden en ook een gevaar opleveren voor de mens zijn: Salmonella spp., besmetting met Clostridum difficile,  Cryptosporidium spp. en Giardia.43,44 Als de oorzaak van acute diarree bij paardachtigen niet bekend is, moet er  uit voorzorg rekening mee worden gehouden dat het een zoönose is. 

  ANTRAX  Antrax (miltvuur) is een acute infectieziekte, veroorzaakt door de sporenvormende Bacillus anthracis bacterie.  Verschillende  zoogdieren  zijn  gevoelig  voor  anthrax,  waaronder  mensen  en  paarden.  Paarden  zijn  minder  gevoelig  dan  knaagdieren  en  de  ziekte  heeft  bij  paarden  een  langduriger  verloop.  Het  meest  voorkomende  verschijnsel bij paarden met anthrax is plotselinge sterfte. Verder komt koorts, koliek, dyspneu en subcutaan  oedeem  voor.  Bij  een  paard  uit  een  endemisch  gebied  dat  plotseling  sterft  moet  altijd  aan  anthrax  worden  gedacht.  De  meeste  gevallen  treden  op  in  de  zomer  bij  droog  warm  en  weer.43,45  De  bodem  vormt  het  natuurlijke reservoir voor B. anthracis.46  Bij mensen kunnen de verschijnselen uiteenlopen en cutaan, respiratoir of gastro‐intestinaal van aard zijn. De  meest  voorkomende  vorm  van  anthrax  bij  mensen  is  de  cutane  vorm  en  deze  is  meestal  behandelbaar.  Transmissie vindt plaats via de sporenvorming van B. anthracis wanneer deze wordt blootgesteld aan de lucht.  Om  deze  reden  mogen  karkassen  van  verdachte  dieren  niet  worden  geopend  zonder  de  nodige  voorzorgsmaatregelen  te  hebben  getroffen.  Sporen  zijn  infectieus  bij  orale  opname,  inhalatie  en  als  ze  in  contact komen met bijvoorbeeld schaafwonden. Omdat de sporen van anthrax zeer resistent zijn tegen vrijwel  alle  desinfectantia,  kunnen  de  karkassen  inclusief  contactmateriaal  en  besmette  bodembedekking  het  best  worden verbrand.43  Ook  al  is  het  risico  op  het  oplopen  van  de  non‐cutane  vorm  van  anthrax  niet  heel  groot,  vanwege de  ernst  moet  men  zeer  waakzaam  zijn.43,46  Bij  de  respiratoire  vorm  lijken  de  eerste  symptomen  op  een  milde,  aspecifieke  luchtweginfectie.  Na  twee  tot  vier  dagen  treedt  ernstige  kortademigheid  op  met  cyanose,  hoge  koorts,  bloederig  sputum  of  het  opgeven  van  bloed.  Binnen  24  uur  na  het  ontstaan  van  de  verschijnselen  overlijden  de  meeste  patiënten  ondanks  behandeling.  De  gastro‐intestinale  vorm  kent  twee  18   

verschijningsvormen  de  abdominale  vorm  en  de  orofaryngeale  vorm.  Bij  de  orofaryngeale  vorm  sterft  ongeveer 50% ondanks behandeling. Verder kan meningitis optreden bij alle vormen van anthrax, ongeveer in  5% van alle anthrax gevallen, met sterftem als gevolg.3  Bij  dieren  is  anthrax  zeer  zeldzaam  in  Noord‐,  Midden‐  en  West‐Europa,  maar  komt  regelmatig  voor  in  de  landen  rondom  de  Middellandse  Zee  (Griekenland,  Italië,  Spanje,  Portugal  en  Turkije)  en  in  Roemenië.  Ook  vanuit de Verenigde Staten, Canada en Australië worden met enige regelmaat gevallen gemeld. In vele landen  in  Afrika,  Latijns‐Amerika  en  Azië  is  de  ziekte  hyperendemisch.  Anthrax  is  sinds  1976  in  Nederland   aangifteplichtig.46 

  LEPTOSPIROSE  Leptospirose  uit  zich  bij  paarden  in  de  meeste  gevallen  in  uveitis,  hoewel  ook  abortus  en  doodgeboorte  ten  gevolge van Leptospira interrogans kan optreden. Naast neonatale sterfte kunnen Leptospira spp. bij paarden  nierfalen veroorzaken. Aspecifieke verschijnselen zijn koorts, geelzucht, anorexie en lethargie. Leptospirose kan  eenvoudig worden overgedragen tussen dieren en mensen via geïnfecteerde urine, besmette bodem of water  of  andere  besmette  lichaamsvloeistoffen.  De  verschijnselen  bij  de  mens  kunnen  uiteenlopen  van  een  aspecifieke infectie tot sepsis en sterfte.43,45 De kans op besmetting van leptospirose door paardachtigen is niet  groot, maar het is verstandig om algemene voorzorgsmaatregelen te nemen zoals het gebruik van waterdichte  kleding.43 Leptospirose komt wereldwijd voor. Omdat leptospirose vaak hoog endemisch en soms epidemisch is  tijdens  regenperiodes  in  vochtige  (sub)tropische  landen,  moet  vooral  worden  opgelet  met  paardachtigen  uit  deze gebieden.47 

  DERMATOFYTOSE  De huidschimmelinfectie, die ringworm wordt genoemd, komt bij verschillende diersoorten voor, onder andere  bij paardachtigen. Daarbij is meestal Trichophyton equinum betrokken, maar ook Microsporum equinum kan bij  paarden voorkomen en een dermatofytose veroorzaken. De huidafwijkingen kunnen sterk verschillen in ernst,  van  subklinisch  tot  zeer  uitgebreide  laesies.  Via  direct  en  indirect  contact  kan  de  infectie  van  paardachtigen  naar  mensen  worden  overgedragen.  Dekens,  harnachement  en  borstels  die  in  contact  zijn  geweest  met  een  besmet dier moeten worden ontsmet.13,43,45 

  HENDRAVIRUS (MORBILLIVIRUS)  Het  equine  hendravirus  is  een  zoönose  die  van  paarden  op  mensen  kan  over  gaan.  Bij  paarden  verloopt  de  ziekte zeer snel en treedt er al sterfte op binnen 1‐3 dagen na de eerste verschijnselen. Na een incubatietijd  van 8 tot 11 dagen treden de eerste verschijnselen op. Deze bestaan meestal uit koorts, anorexie en depressie.   Vervolgens  treden  er  respiratoire  verschijnselen  op  (geen  hoesten)  en  schuimige  gele  neusuitvloeiing  kan  worden  waargenomen  in  het  eindstadium  van  de  ziekte.  De  belangrijkste  verschijnselen  bij  de  mens  zijn  ernstige  influenza‐achtige  verschijnselen.  Infectie  met  het  hendravirus  bij  paarden  is  zeldzaam  en  nog  niet  waargenomen  buiten  Australië.  Vanwege  de  ernst  van  de  ziekte  bij  zowel  paarden  als  mensen  moet  men  19   

echter  oplettend  zijn  bij  paardachtigen  die  recent  uit  Australië  zijn  geïmporteerd.  Aangeraden  wordt  om  bij  paardachtigen  die  binnen  16  dagen  nadat  ze  uit  Australië  geïmporteerd  zijn  acute  ernstige  respiratoire  verschijnselen  ontwikkelen  extra  voorzorgsmaatregelen  te  nemen.  Ook  al  is  de  ziekte  niet  zeer  besmettelijk.43,45   

OVERIGE ZOÖNOSEN VAN PAARDACHTIGEN  •

Brucella  abortus  (abortus  Bang)  kan  door  paarden  op  mensen  worden  overgebracht,  ondanks  dat  bruccelose bij paarden niet zeer veel voorkomt doordat paarden niet zeer gevoelig zijn voor brucellose.43,45 

•

Brukholderia  malli  (malleus)  is  een  bacterie  die  bij  paardachtigen  en  mensen  voorkomt.  Hoewel  het  vroeger  een  wereldwijd  verspreide  ziekte  was,  komt  malleus  nu  nog  maar  zelden  voor  in  Turkije,  Irak,  India,  Mongolië  en  Zuid‐  en  Centraal‐Amerika.  Bij  paarden  is  de  ziekte  meestal  chronisch  en  bij  ezels  en  muilezels meestal juist acuut. Meestal uit de ziekte zich bij paardachtigen in pusvormende cutane infecties,  een septicaemie die binnen 7‐10 dagen dodelijk is of als een chronische vorm met abcessen door het hele  lichaam.  Bij  mensen  geeft  de  ziekte  vaak  respiratoire  verschijnselen  en  algemene  verschijnselen  als  hoofdpijn, koorts, spierpijn, diarree, et cetera.45 

•

Tuberculose is zeer zeldzaam bij paarden. Echter paardachtigen kunnen geïnfecteerd raken in landen waar  Mycobacterium  bovis  endemisch  voorkomt  en  waar  ze  samen  met  besmet  vee  gehuisvest  worden.  Bij  paardachtigen  uit  een  endemisch  gebied,  moet  men  hier  dus  alert  op  zijn.  Tuberculose  kan  mogelijk  via  paarden overgedragen worden op mensen.45 

 

OPMERKINGEN BIJ HET HOUDEN VAN PAARDACHTIGEN ALS HUISDIER  Het importeren van zebra’s en ezels uit andere landen kan leiden tot de insleep van ziekten gevaarlijk voor de  Nederlandse  paardenpopulatie.  Dit  geldt  bijvoorbeeld  voor  Afrikaanse  paardenpest,  een  zeer  gevreesde  infectieziekte  bij  paarden.  Het  is  een  virus  dat  verspreid  wordt  door  knutten  met  een  sterftepercentage  bij  paarden van 95%. Er is geen therapie en zodra bij bevestigde diagnose, is het advies euthenasie.  Er zijn verschillende verschijningsvormen van de ziekte: de longvorm, de hartvorm, de gemengde vorm en de  vorm  met  alleen  koortd.  Deze  koortsvorm  komt  het  meest  voor  bij  ezels  en  zebra’s  en  is  zeer  moeilijk  te  ontdekken. Het importeren van gezond ogende ezels en zebra’s kan leiden tot de introductie van Afrikaanse  paardenpest dat een groot gevaar kan vormen voor de paardenpopulatie.    

EVENHOEVIGEN    Van  de  Evenhoevigen  staan  de  volgende  families  op  de  positieflijst  op  basis  van  welzijnscriteria:  Varkens  (Suidae),  soort  Zwijnen  (Sus),  Pekari’s  (Tayassuidae),  genus  Pekari’s  (Peccari),  Kameelachtigen  (Camelidae),  Dwergherten (Tragulidae), genus Kantjils (Tragulus), Herten (Cervidae), Runderen, schapen en geiten (Bovidae),  genus  Runderen  (Bos),  genus  Bisons  (Bison),  genus  Schapen  (Ovis),  genus  Geiten  (Capra),  Manenschapen  (Ammotragus).1,2  20   

 

ZOÖNOSEN VAN EVENHOEVIGEN  De  families  van  landbouwhuisdieren  als  varkens,  runderen,  schapen  en  geiten  vallen  buiten  dit  onderzoek.  Uiteraard kan het importeren van dieren van deze families uit andere landen ook leiden tot de introductie van  zoönosen,  die  een  gevaar  voor  mens  en  dier  kunnen  vormen.  Er  bestaan  strikte  OIE  regelingen  voor  de  introductie van dierziekten door deze dieren. Hier wordt binnen dit onderzoek niet verder op ingegaan. Voor  informatie hierover zie de Terrestrial animal health code 2009.48   

ZOÖNOSEN VAN KAMEELACHTIGEN  Onder  de  kameelachtugen  vallen  zowel  de  kamelen  als  de  lama’s.  Brucella  abortus  is  een  zoönose  die  voorkomt bij zowel kamelen als lama´s.49 Brucella melitensis wordt vooral gevonden bij kamelen en alpaca’s.50  Uit onderzoek is gebleken dat zoönotische transmissie van Cryptosporidium parvum van alpacas naar mensen  waarschijnlijk ook mogelijk is. Er zijn uitbraken bekend van C. parvum infecties bij lama’s en hun verzorgers.51‐53   Bij kameelachtigen komt zoönotische tuberculose voor, veroorzaakt door Mycobacterium tuberculosis. In 1999  is  er  in  Devon  een  uitbraak  geweest  van  tuberculose  onder  lama’s.  Er  is  veel  kritiek  op  de  gebruikte  intradermale  tuberculine  test  voor  kameelachtigen.  Deze  test  zou  zeer  ongevoelige  zijn  en  mensen  die  met  kameelachtigen werken zijn het niet eens met het gebruik van deze test bij het testen op tuberculose bij de  import en export van kameelachtigen.54,55   

ZOÖNOSEN VAN HERTEN  De  mens  kan  geïnfecteerd  worden  met  babesiose  (Babesia  microti)  na  een  beet  door  een  besmette  teek.  Herten  zijn  belangrijke  tussengastheren  voor  deze  teken.56,57  Herten  kunnen  een  reservoir  vormen  voor  ehrlichiose  en  teken  hiermee  besmetten.  Bij  herten  gaat  het  dan  meestal  om  HME  (humane  monocytiaire  ehrlichiose).57,58 Herten worden in Noord‐Amerika beschouwd als het reservoir voor Brucella abortus.59  Er is verwarring over de rol die herten spelen bij besmetting van de mens met Lyme borreliose. Herten raken  zelf  niet  besmet  met  de  bacterie  Borrelia  burgorferi,  die  de  ziekte  van  Lyme  veroorzaakt.  De  volwassen  besmette  teken  hebben  echter  bloed  nodig  om  te  kunnen  reproduceren  en  herten  vormen  de  belangrijkste  bron voor dit bloed. Zij kunnen teken besmetten en zo een rol spelen bij de besmetting van de mensen met de  Ziekte  van  Lyme.  Uit  onderzoek  is  gebleken  dat  een  vermindering  van  het  aantal  herten  leidt  tot  een  vermindering  van  het  aantal  teken  en  daarmee  tot  een  daling  van  het  aantal  humane  besmettingen  met  Lymeborreliose.57,60  Het reservoir voor het hepatitis E virus is nog niet exact bekend. Er zijn besmettingen met  hepatitis E bij herten beschreven. Of herten een rol spelen bij de besmetting van de mens met hepatitis E is  niet bekend.61 

21   

 

KNAAGDIEREN     Van  de  Knaagdieren  staan  de  volgende  families  op  de  positieflijst  op  basis  van  welzijnscriteria:  Eekhoorns  (Sciuridae) diverse soorten van diverse genera∗, Springmuizen (Dipodidae), soort Woestijnspringmuis (Jaculus  jaculus) en soort Reuzenwoestijnspringmuis (Jaculus orientalis), Ratten, muizen, hamsters en gerbils (Muridae)  diverse genera  ∗, Slaapmuizen (Myoxidae) soort Zevenslaper (Glis glis), Stekelvarkens (Hystricidae) genus Echte  stekelvarkens  (Hystrix),  Chinchilla’s  (Chinchillidae)  genus  Chinchilla’s  (Chinchilla)  en  soort  Cuvierhaasmuis  (Lagidium  viscacia),  Cavia’s  (Caviidae)  soort  Cavia  (Cavia  aperae)  en  soort  Tamme  cavia  (Cavia  porcellus),  Schijnratten en degoe’s (Octodontidae) genus Degoe (Octodon) en genus Koeroeroes (Spalacopus), Beverratten  (Myocastoridae) genus Beverratten (Mycocastor).1,2   

ZOÖNOSEN VAN EEKHOORNS  Eekhoorns  kunnen  pasteurelloses,  rattenbeetkoorts  en  tularemie  overdragen  op  de  mens.9,22,24  Campylobacteriose, pest,24  yersiniose,62 leptospirose24,62 en tyfus kunnen bij de mens voorkomen ten gevolgen  van contact met eekhoorns. Dit geldt eveneens voor bepaalde stafylokokken en Mycobacterium infecties.62   

ZOÖNOSEN VAN RATTEN, MUIZEN, HAMSTERS EN GERBILS   In principe vallen de dieren uit de familie ratten, muizen, hamsters en gerbrils niet onder de exoten en vallen  buiten dit onderzoek. Omdat het introduceren van besmette dieren uit deze familie echter grote gevaren voor  de  volksgezondheid  en  de  gezondheid  onze  huisdieren  op  kan  leveren,  worden  deze  kort  besproken.  Het  is  raadzaam extra voorzichtig te zijn bij contact met ratten, muizen, hamsters en gerbils, anders dan de genera  die  normaliter  worden  gehouden  als  huisdier,  en  met  wildvang  of  dieren  uit  het  buitenland  waarvan  de  oorsprong  onbekend  is.  Vooral  geïnfecteerde  ratten  en  muizen  kunnen  grote  gevaren  op  leveren  en  besmet  zijn  met  gevaarlijke  zoönosen.  Tevens  kunnen  ze  de  wilde  muizenpopulatie  en  rattenpopulatie  in  Nederland  besmetten,  met  gevolgen  voor  verspreiding  van  ziekten.  Men  moet  zich  bewust  zijn  van  het  risico  van  het  importeren van onder andere ratten en muizen.    

RATTENBEETZIEKTE  De rat vormt het belangrijkste reservoir voor de zoönose rattenbeetziekte. Deze ziekte komt wereldwijd voor  en  hoewel  het  aantal  gerapporteerde  gevallen  toeneemt,  wordt  de  zoönose  zelden  gezien.63  Waarschijnlijk  komt  de  ziekte  in  werkelijkheid  vaker  voor  bij  de  mens  dan  wordt  beschreven.  Rattenbeetziekte  is  geen  aangifteplichtige  ziekte.63  Er  zijn  twee  verschillende  pathogenen  die  deze  aandoening  kunnen  veroorzaken,  Streptobacillus  moniliformis  en  Spirillum  minus.63‐65  De  ziekte  kan  op  de  mens  worden  overgedragen  via  een                                                                    ∗  Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1  22   

beet of een krab van een besmette rat.63‐66 Overdracht kan ook optreden door het binnenkrijgen van secreta en  excreta van ratten, zelfs door mond‐op‐mondcontact met ratten.65 Ook voedsel of water kan met de bacteriële  verwekkers van rattenbeetziekte. In dit geval wordt vaak gesproken over Haverhill‐fever.63,65  Str. moniliformes veroorzaakt geen verschijnselen bij besmette ratten. De bacterie kan worden aangetoond in  de  nasopharynx  en  de  overdracht  geschiedt  mogelijk  ook  aerogeen.64  De  incubatietijd  kan  uiteen  lopen  van  twee tot tien dagen en de wond is in die tijd meestal al genezen. De ziekteverschijnselen die bij de mens op  kunnen treden bij een besmetting met rattenbeetziekte zijn regionale lymfadenitis, koorts, rillingen, spierpijn,  keelpijn,  artritis  en  een  paarse  huiduitslag.  Er  kunnen  complicaties  optreden  als  abcessen,  anaemie,  endocarditis en pericarditis.63‐65  In het geval van endocarditis kan de mortaliteit oplopen tot 53 procent, vaak  bij aanwezigheid van (eerdere) hartklepaandoeningen. Doordat de krab‐ of bijtwond meestal vanzelf geneest  ontbreekt in de anamnese vaak de informatie over een verwonding. Hierdoor kan de diagnose in veel gevallen  pas laat gesteld worden. Indien adequaat antibioticum wordt toegediend is de prognose goed met een herstel  binnen  twee  weken.  Desondanks  blijkt  13%  van  de  gevallen  fataal.65  Als  rattenbeetziekte  wordt  veroorzaakt  door  de  spirochaet  S.  minus,  wordt  gesproken  van  Sodoku‐koorts.  S.  minus  kan  worden  aangetoond  in  het  bloed van schijnbaar gezonde ratten, die soms alleen een conjunctivitis vertonen. De incubatietijd is 2‐3 weken  of  langer.63,64  Meestal  lijkt  de  wond  mooi  genezen,  maar  wordt  plotseling  rood  en  gezwollen.63,65  De  eerste  verschijnselen  zijn  aspecifiek  en  kunnen  bestaan  uit  koorts,  koude  rillingen  en  hoofdpijn.  Lymfeklieren  in  de  buurt  van  de  beet  gaan  zwellen  en  worden  gevoelig.  Huiduitslag  is  minder  algemeen  dan  bij  een  Str.  moniliformis‐infectie  en  bestaat  uit  een  lichtroze,  met  jeuk  gepaard  gaande  uitslag  over  het  gehele  lichaam.  Gewrichtspijn  en  spierpijn  treden  zelden  op.  Zonder  behandeling  verdwijnt  de  koorts  tijdelijk  om  vervolgens  intermitterend terug te keren met een cyclus van enkele dagen. Dit patroon kan een jaar aanhouden, hoewel  de verschijnselen meestal binnen acht weken verdwenen zijn.63,65 De kans op sterfte bij de mens is lager dan bij  rattenbeetziekte ten gevolgen van een besmetting met Str. moniliformis en ligt bij S. minus gemiddeld op 7%.63  In  verhouding  met  het  aantal  rattenbeten  is  het  aantal  gevallen  van  rattenbeetziekte  laag.64‐66  Meestal  voorkomt een directe zorgvuldige desinfectie problemen.64 Naast ratten worden vooral andere knaagdieren en  hun predatoren gezien als veroorzakers van rattenbeetziekte bij de mens. Het verschil met ratten is dat deze  dieren  zelf  ook  ziek  worden  als  ze  besmet  zijn.  Vaak  worden  knaagdieren,  als  groep  gezien  als  mogelijke  veroorzakers van rattenbeetziekte. Str. moniliformis is behalve bij ratten vaak gediagnostiseerd bij muizen.65 De  muizen zijn dan vaak besmet door wilde ratten. Ook gerbils worden genoemd als bron van rattenbeetziekte bij  de mens.65    

LEPTOSPIROSE  Leptospirose (ziekte van Weil) is een zoönose die met de urine kan worden overgedragen van een rat op de  mens  via  huidwondjes  of  slijmvliezen.26,64,67  Het  meestvoorkomende  serotype  bij  de  rat  is  Leptospira  icterohaemorrhagica,  maar  ook  L.  ballum,  L.  tarassovi  en  L.  pomona  kunnen  incidenteel  bij  ratten  worden  gevonden.  De  ratten  die  geïnfecteerd  zijn  vertonen  zelf  geen  verschijnselen.64  De  incubatietijd  bedraagt  ongeveer 10 dagen en de ziekte kan zich uiten in koorts, fotofobie, hoofdpijn, rillingen, braken en spierpijn. In 

23   

sommige gevallen kan meningitis, icterus, nierinsufficiëntie, haemolytische anemie en bloedingen in de huid en  de slijmvliezen optreden. Herstel treedt op na ongeveer twee tot drie weken, terwijl de leptospiren vervolgens  nog enige tijd in de urine uitgescheiden worden.64   

KOEPOKKEN  Koepokken of cow pox (zie ook zoönosen van katachtigen) wordt veroorzaakt door een virus dat behoort tot de  orthopoxviussen.  Knaagdieren  vormen  het  natuurlijke  reservoir  voor  dit  virus  en  kunnen  katachtigen  besmetten  door  deze  te  bijten  tijdens  het  vangen.  Mensen  kunnen  besmet  raken  door  direct  contact  met  besmette dieren of door krabletsels. Bij immuuncompetente personen is de infecties meestal zelflimiterend en  blijft beperkt tot een of enkele lokale huidletsels. Deze kunnen de vorm hebben van vesiculopapuleuze letsels,  pustels of necrotiserende ulcera. Bij immuunincompetente personen (atopische constitutie) kan de ziekte een  ernstig  verloop  laten  zien.  De  letsels  kunnen  dan  uitgebreid  zijn  en  kunnen  orgaansystemen  aantasten.  De  ziekte kan zelfs dodelijke gevolgen hebben. De diagnose wordt gesteld op basis van klinische verschijnselen en  kan worden bevestigd met een PCR op verse monsters van weefsel of vocht. Bij klinische verdenking op cow  pox  infectie  dient  direct  contact  op  te  worden  genomen  met  de  arts  infectieziekten  van  de  dienst  infectieziektebestrijding  van  Toezicht  Volksgezondheid,  zodat  de  diagnose  zo  snel  mogelijk  bevestigd  kan  worden en verdere bron‐ en contactopsporing kan worden ingesteld. Er is geen bekende therapie.68,69   

PEST  De pest is primair een ziekte van knaagdieren en veroorzaakt hierbij een hemorragische septicemie.64 Humaan  komen er drie vormen voor: de builenpest, sepsis en de longpest.70 Builenpest is een zich snel ontwikkelende  necrose  van  de  huid  en  de  regionale  en  viscerale  lymfknopen.  De  primaire  longvorm  veroorzaakt  een  acute  lobaire pneumonie en een snelle sterfte ten gevolge van een septicemie.64,70  De transmissie vindt in principe plaats via rattenvlooien en ‐luizen. De primaire longvorm kan echter ook direct  van mens op mens worden overgebracht. Een epidemie begint meestal met sterfte onder de ratten.64,70De pest  is een aangifteplichtige ziekte in Nederland.70   

HANTAVIRUS  Hantavirussen kunnen door knaagdieren via urine, feces of speeksel worden overdragen op de mens.67,71,72 De  mens  besmet  zich  meestal  door  het  inademen  van  besmette  stofdeeltjes  via  opdwarrelend  stof  of  via  bijtwonden.73  Hantavirussen  veroorzaken  geen  ziekteverschijnselen  bij  knaagdieren.  De  ziekteverschijnselen  die  optreden  bij  de  mens  zijn  afhankelijk  van  welk  hantavirus  de  verwekker  is.  In  Europa  circuleren  hantavirussen die een meer of minder ernstig nierlijden veroorzaken.73,74 In Amerika komt een variant voor die  ernstige longlachten veroorzaakt. Hantavirose is een meldingsplichtige ziekte in Nederland.73 

24   

 

ARENAVIRUSSEN  Diverse  arenavirussen  kunnen  bij  de  mens  ernstige  virale  hemorraggische  koortsen  veroorzaken  en  worden  door  inademing  van  besmet  materiaal,  afkomstig  van  ratten  en  muizen,  overgedragen  op  de  mens.  De  verschillende  arenavirussen  hebben  elk  één  of  een  beperkt  aantal  muizen‐  of  rattensoorten  van  de  familie Muridae als  natuurlijk  reservoir.75  Besmetting  van  de  mens  kan  door  aerogeen  of  direct  contact  met  urine  of  ontlasting  van  besmette  knaagdieren  optreden.  Het  lymfocytaire  choriomeningitis  virus  is  een  arenavirus dat bij de mens in verband wordt gebracht met aseptische meningitis en congentiale neurologische  afwijkingen.  Een  aantal  wereldwijd  voorkomende  muizensoorten  vormen  het  natuurlijke  reservoir  voor  dit  virus.71,72,75,76  Lassakoorts,72,75,76  Argentijnse,  Boliviaanse  en  Venezolaanse  hemorragische  koorts75  worden  ook  veroorzaakt  door  door  Arenavirussen  en  kunnen  sterfte  bij  mensen  geven.  Virale  hemorragische  koorts  is  een  meldingsplichtige ziekte in Nederland.75   

OVERIGE ZOÖNOSEN VAN RATTEN, MUIZEN, HAMSTERS EN GERBILS   Ratten kunnen nog vele andere zoönosen overdragen op de mens, zoals campylobacteriose,72,77 salmonellose  in  zeldzame  gevallen,26,64,72,77  cryptosporidiose,72  yersiniosis,72  dermatophytose,13  tetanus,64,72  tularaemie,71,72  Hepatitis E,72 rattenlintworm, pasteurellose,72,77 rattentyfus door Rickettsiae typhi via vlooien,71,72  schurft77 en  de ziekte van Chagas door de pathogeen Trypanosome cruzi.72  Muizen  kunnen  ook  nog  vele  andere  zoönsen  overdragen  op  de  mens  en  worden  onder  anedre  in  verband  gebracht 

met: 

angiostrongylose, 

babesiose, 

borreliose, 

76

  dermatophytose,13 

salmonellose,64,76 

cryptosporidiose,76  tularaemie,71,76  pasteurellose,76powassan  encefalitis,71,76  infectie  met  Proteus  mirabilis,76  malleoidose,76 besmetting met diverse Rickettsiae species, taeniasis en trichinellose.71,76   

HAASACHTIGEN    Van  de  haasachtigen  staan  de  volgende  families  op  de  positieflijst  op  basis  van  welzijnscriteria:  Hazen  en  konijnen (Leporidae): alleen gedomesticeerde konijnen.1,2  Zoönosen te introduceren door het houden van gedomesticeerde konijnen valt buiten dit onderzoek, daar de  gedomesticeerde konijnen niet gerekend worden tot de exoten.  

25   

 

LITERATUUR ZOOGDIEREN    1.

Positieflijst Advies Raad voor Dieren Aangelegenheden December 2006/10: Positieflijsten. 

2.

Novak RM. Walkers Mammals of the World, 1999 (6th Ed) The Johns Hopkins University Press: ISBN 0‐8018‐ 5789‐9. 

3.

LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Rabiës ‐ hondsdolheid A82, laatst bijgewerkt mei 2009.   http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/rabiës(virus) 

4.

CDC.  Human  rabiës  prevention,  United  States,  2008:  Recommendations  of  the  Advisory  Committee  on  Immunization Practices. MMWR 2008; 57 [No. RR‐3]. 

5.

Eymann  J,  Herbert  CA,  Cooper  DW  en  Dubey  JP.  Serologic  survey  for  Toxoplasma  gondii  and  Neospora  caninum in the common brushtail possum (Trichosurus vulpecula) from urban Sydney, Australia. Journal of  Parasitology, 2006; 92:267‐72.  

6.

Acha PN en Szyfres B. Zoonoses and communicable diseases common to man and animal, Volume 1. Pan  American Sanitary Bureau. 3e editie, Washingtion, 2001.  

7.

Australian Marsupials. ANZCCART News, 1995; 8: 4‐8.  

8.

Fowler A. Zoonoses and the Wildlife Rehabilitator. National Wildlife Rehabilitation Conference Proceedings  2007.  

9.

Riley PY en Chomel BB. Hedgehog Zoonoses. Emerg Inf Dis 2005; 11: 1‐6.  

10. Keymer IF, Gibson EA en Reynolds DJ. Zoonoses and other findings in hedgehogs (Erinaceus europaeus): a  survey of mortality and review of the literature, Vet Rec 1991; 128: 245‐9.   11. Johnson‐Delaney CA. Safety issues in exotic pet practice. Vet Clin N Am Exotic Anim Pract 2005; 8: 515‐24.   12. Behr M. Hedgehog Zoonoses. Emerg Inf Dis 2005; 11: 1146.   13. Overgaauw PAM. Schimmelinfecties bij dieren. Bijblijven, 2008; 24: 13‐21.   14. Marshall KL. Fungal diseases in small mammals: therapeutic trends and zoonotic considerations. Vet Clin N  Am Exotic Anim Pract, 2003; 6: 415–27.   15. DH Johnson. Coatimundi, Kinkajou and Raccoon Care.          http://wvc.omnibooksonline.com/data/papers/2006_V426.pdf  16. Wise ME, Sorvillo FJ, Shafir SC, Ash LR en Berlin OG. Several and fatal central nervous system disease in  humans  caused  by  Baylisascaris  procyonis,  the  common  roundworm  of  raccoons:  a  review  of  current  literature. Microbes Infect 2005; 7: 317‐23.   17. Sorvillo F, Ash LR en Berlin OGW. Baylisascariasis procyonis: An Emerging Helminthic Zoonosis. Emerg Inf  Dis 2002; 8: 355‐61.   18. Gavin PJ, Kazacos KR en Shulman ST. Baylisascaris. Clin Microbiol Rev 2005; 18: 703‐18.   19. Murray WJ. Human infections caused by the Raccoon roundworm, Baylisascaris procyonis, Clin Microbiol  Newsl 2002; 24: 1‐7.  

26   

20. Evans  RH.  Raccoons  and  Relatives  (Carnovora,  Procyonidae).  Zoological  Restraint  and  Anesthesia,  25‐03‐ 2003. http://www.ivis.org   21. Langlois I. Viral diseases of ferrets. Vet Clin N Am Exot Anim Pract, 2005; 8: 139‐60.  22. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Pediatr Inf Dis J, 1992; 11: 479‐87.   23. Conelly KP. Pets and Pests: Misconceptions about zoonotic infections. Inf Med 2004; 21: 557‐67.  24. Reaser  JK,  Clark  EE,  Meyers  NM.  All  creatures  great  and  minute:  a  public  policy  primer  for  companion  animal zoonoses. Zoonoses Public Health, 2008; 55: 385‐401.   25. Greenacre CB. Fungal diseases of ferrets. Vet Clin N Am Exot Anim Pract 2003; 6: 435‐48.   26. Grondalen  J,  Savik  B,  Sorum  H.  Companion  animals  as  reservoir  for  zoonotic  diseases.  Eur  J  Comp  Anim  Pract 2008; 18: 213‐22.   27. Kennissysteem Infectieziekten en arbeid. Nertsen en biologische agentia.  http://www.beroepsinfectieziekten.nl/kiza/index.php?tid=197&sid=527&aid=5505   28. Beran GW en Steele JH. Handbook of zoonosis, 1994. ISBN:0849332052.  29. Mathis  A,  Weber  R  en  Deplazes  P.  Zoonotic  potential  of  the  microsporidia.  Clin  Microbiol  Rev  2005;  18:  423‐45.   30. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. SARS: Severe Acute Respiratory Disease, laatst bijgewerkt november  2008. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/sars/index.jsp  31. SARS‐ Severe Acute Respiratory Syndrome, http://www.ecdc.europa.eu/en/healthtopics   32. Skatssoon J. Civet cats not the original source of SARS. ABC Science Online: Health & Medical News, 5‐10‐ 2004.   33. Antibodies to SARS Coronavirus in Civets. Emerg Infect Dis 2004; 10: 2244‐8.   34. Guan  Y,  et  al.  Isolation  and  characterization  of  viruses  related  to  the  SARS  Coronavirus  from  Animals  in  Southern China. Science 2003; 302: 276‐8.   35. Wedong Li, et al. Bats are natural reservoirs of SARS‐like Coronaviruses. Science 2005; 310: 676‐9.   36. Gerberding JL. Order of the centers for disease control and prevention, department of health and human  services: Notice of Embargo of Civets. 03‐05‐2005.           http://www.cdc.gov/ncidod/sars/civet_ban_exec_order.htm   37. Poon LLM, et al. Identification of a novel coronavirus in bats. J Virol 2005; 79: 2001‐9.   38. Tuzio H, et al. Feline zoonoses guidelines from the American Association of Feline Practioners. J Fel Med  Surg 2005; 7: 243‐74.   39. Tan JS. Human zoonotic infections transmitted by dogs and cats. Arch Int Med 1997; 157: 1933‐43.   40. RIVM: Ziek door dier, Zoönosen per diersoort.           http://www.rivm.nl/ziekdoordier/zoon_op_rij/#Zoönosen_per_diersoort   41. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics in Advanced Pract  Nurs J 2007; 7.   42. School  of  Veterinary  Medicine  –  University  of  Wisconsin‐Madison;  Zoonotic  Disease  Tutorial.  http://www.vetmed.wisc.edu/pbs/zoonoses/eee‐wee‐vee/ewveeindex.html 

27   

43. Weese JS. A review of equine zoonotic diseases: Risks in veterinary medicine. AAEP Proceedings, 2002; 48:  362‐369.  44. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. West Nilevirusinfectie A92.3, laatst gewijzigd november 2008.  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/west_nile/index.jsp  45. VMD: Fundamentals in Zoönoses; Equine Zoönoses, Chomel BB, presentation PHR 212, winter 2003.  46. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Antrax – miltvuur A22, laatst gewijzigd november 2008          http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Antrax/index.jsp  47. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Leptospirosen A27, laatst gewijzigd november 2008  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/leptospirosen/index.jsp  48. OIE richtlijnen. www.oie.int   49. Acha  PN,  Szyfres  B.  Zoonosis  y  enfermedades  transmisibles  comunes al  hombre y  a  los  animales,  3rd  Ed,  2001, ISBN 92 75 31580 9 blz. 37.   50. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Brucellose, laatst gewijzigd februari 2009.  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Brucellose/index.jsp  51. Starkey SR, et al. An outbreak of cryptosporidiosis among alpaca crias and their human caregivers, J Am  Vet Med Ass 2007; 231: 1562‐7.  52. Waitt LH, et al. Cryptosporidiosis in 20 alpaca crias. Journal of the Am Vet Med Ass 2008; 233: 294‐8.  53. Meireles  MV.  Natural  infection  with  zoonotic  subtype  of  Cryptosporidium  parvum  in  Capybara  (Hydrochoerus hydrochaeris) from Brazil. Vet Parasitol 2007; 147: 166‐70.   54. Twomey DF. TB in llamas caused by Mycobacterium bovis. Vet Rec 2007; 160: 170.  55. Starnes A en Wood A. Bovine TB in camelids. Vet Rec 2007; 160: 416.   56. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Babesiose(PDA) ‐ B60, november 2002.   http://www.rivm.nl/cib_xda/protocollen/babesiosisprotocolpda.html  57.  Thompson C, Spielman A en Krause PJ. Coinfecting Deer‐Associated Zoonoses: Lyme Disease, Babesiosis,  and Ehrlichiosis. Clin Inf Dis 2001; 33: 676‐85.  58. RIVM Ehrlichiose (PDA) http://www.rivm.nl/cib_xda/protocollen/ehrlichiosepda.html  59. RIVM Brucellose (PDA) http://www.rivm.nl/cib_xda/protocollen/brucellosepda.html  60. CDC Division of Vector‐Borne Infectious Disease, Lyme disease, prevention: Manage deer populations and  movement.  http://www.cdc.gov/ncidod/dvbid/lyme/Prevention/ld_Prevention_Control_Deer.htm  61. RIVM Hepatitis E (PDA) http://www.rivm.nl/cib_xda/protocollen/hepatitisepda.html  62. Moreno  B,  et  al.  Disseminated  Mycobacterium  avium  subsp.  avium  infection  in  a  pet  Korean  squirrel  (Sciuris vulgaris coreae). Vet Path 2007; 44: 123–5.  63. Gaastra W, et al. Rat bite fever. Vet Microbiol 2009; 133: 211–28.  64. Wijnbergen A. De rat als huisdier. Diergeneesk Mem 1986; 33: 173.   65. Abma  R,  et  al.  Wat  de  dierenarts  zou  moeten  weten  over  rattenbeetziekte.  Tijdschr  Diergeneesk  2008;  133: 668‐70.   66. Nood van E en Peters SHA. Rat‐bite fever. Neth J Med 2005; 63: 319‐21.  

28   

67. Health Protection Agency. Zoonoses That May Be Acquired From Rats; England and Wales. Laatst gewijzigd  16 juni 2009.          http://www.hpa.org.uk/webw/HPAweb&HPAwebStandard/HPAweb_C/1195733796598?p=1191942176631  68. Claes P. Markante infectieziekteclusters binnen en buiten Europa: De ECDC waarschuwt voor een outbreak  van koepokken. Vlaams Inf Bull 2009; 67: 17.  69. Cowpox  in  Germany  and  France  related  to  rodent  pets.  ECDC  Risk  assessment,  11  February  2009.  http://ecdc.europa.eu/en/healthtopics/Documents/0902_Cowpox_Risk_Assessment.pdf  70. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten. Pest A20‐06, laatst gewijzigd november 2008.  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Pest/index.jsp  71. Disasters and humanitarian assistance, Technical Guidelines – Rodents in disasters  http://www.paho.org/english/dd/ped/te_rdes.htm  72. Kennissysteem Infectieziekten en arbeid. Ratten.  http://www.kiza.nl/kiza/index.php?tid=197&sid=527&aid=5388   73. LCI/RIVM  richtlijn  infectieziekten.  Hantavirusinfectie  A98.5  –  J12.8  Hantavirose,  Nefritis  (NE),  Hemorrhagische koorts (HFRS), Longsyndroom (HPS), laatst gewijzigd oktober 2009.  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Hantavirusinfectie/index.jsp  74. RIVM. ISI Hantavirus, Concept juli 2008.  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Hantavirusinfectie/ISI_Hantavirus.jsp  75. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten. Virale hemorragische koorts: arenavirussen ‐ A96.2, A96.0, A96.1, A96.8  Lassa, Argentijnse, Boliviaanse en Venezolaanse hemorragische koorts, laatst gewijzigd november 2008.  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Arenavirussen/index.jsp   76. Kennissysteem Infectieziekten en arbeid. Muizen.          http://www.kiza.nl/kiza/index.php?tid=197&sid=527&aid=4137   77. Boot R, et al. Risico’s van zoönosen bij werk met proefdieren. Biotechniek 2002; 41:99‐119.  

29   

 

ZOÖNOSEN VAN VOGELS   

INDELING VOGELS     Van de vogels staan er dieren op de positieflijst op basis van welzijnscriteria van veel verschillende ordes. De  ordes  waarvan  dieren  op  basis  van  welzijnscriteria  gehouden  mogen  worden  zijn:  Struisvogelachtigen  (Struthioniformes),  Tinamoes  (Tinamiformes),  Hokko’s,  chacaleca’s,  goeans  en  sjakohoenders  (Craciformes),  Hoenderachtigen  (Galliformes),  Watervogels  (Anseriformes),  Vechtkwartels  (Turniciformes),  Honingwijzers,  spechten  en  toekans  (Piciformes),  Neushoornvogels  (Bucerotiformes),  Hoppen  (Upupiformes),  Trogons  (Trogonoiformes),  Scharrelvogels  (Coraciiformes),  Muisvogels  (Coliiformes),  Koekoeken  (Cuculiformes),  Papegaaiachtigen  (Psittaciformes),  Kolibries  (Trochiliformes),  Toerako’s  (Musophagiformes),  Uilen  (Strigiformes),  Duiven  (Columbiformes),  Kraanvogels,  rallen  en  verwanten  (Gruiformes),  Reigers,  ooievaars,  ibissen en flamingo’s (Ciconiiformes) en Zangvogels (Passeriformes).1,2  Welke dieren van deze ordes zijn toegelaten is terug te vinden in “positieflijsten Advies RDA 2006/10”.1   

ZOÖNOSEN VAN VOGELS ALGEMEEN    PSITTACOSE  Chlamydophiliaceae zijn verwekkers van diverse soorten ziektes bij zowel de mens als bij diverse dieren. Aviaire  Chlamydophila  infecties,  ook  wel  ornithose,  psittacose  of  papegaaienziekte  genoemd,  is  een  belangrijke  zoönose  die  door  vogels  kan  worden  overgedragen  op  de  mens.  Psittacose  wordt  veroorzaakt  door  Chlamydophila  psittaci.  Deze  werd  vroeger  Chlamydia  psittaci  genoemd  en  de  ziekte  werd  chlamydiose  genoemd.3,4 Er zijn negen genotypen bekend (A‐F, WC, M56 en E/B) die elk bij bepaalde groepen vogels meer  of minder voorkomen.3,5 Bij duiven wordt het genotype B het meest gevonden.6   Jaarlijks worden er in Nederland gemiddeld 30 tot 40 humane gevallen gemeld. Bij deze patiënten leidde de  ziekte  in  tweederde  van  de  gevallen  tot  ziekenhuisopname.  Waarschijnlijk  zijn  er  jaarlijks  nog  meer  minder  ernstige gevallen die niet worden gemeld.3 Bij de mens kan C. psittaci aviaire papegaaienziekte veroorzaken,  een  systemische  infectie  met  variërende  verschijnselen.  Het  meest  voorkomende  beeld  is  een  griepachtig  beeld met koorts, hevige hoofdpijn, spierpijn, hoest, rillerigheid, en zweten. De ziekte kan ook symptoomloos  verlopen, zich presenteren als een pneumonie of een septisch ziektebeeld met multi‐orgaanfalen veroorzaken.3  Bij  vogels  kan  een  infectie  met  C.  psittaci  acuut,  subacuut,  chronisch  of  subklinisch  verlopen.  Typische  verschijnselen  van  een  acute  vorm  zijn  benauwdheid,  lethargie,  anorexie,  diarree,  slecht  in  de  veren  zitten,  oog‐ en neusuitvloeiing en verminderde eiproductie. De sterfte is zeer variabel.3,5,7 Dit varieert per vogelsoort  en per kiem wat de meest voorkomende verschijnselen zijn.3‐5 Indien de infectie subklinisch verloopt, vertonen 

30   

de  dieren  geen  verschijnselen  maar  kunnen  zij  wel  intermitterend  de  pathogene  bacteriën  uitscheiden.  Ten  gevolge van stress, bijvoorbeeld door transport, kan een vogel die drager is bacteriën gaan uitscheiden en een  besmettingsbron vormen voor zijn omgeving en de mens.5,7,8   Er zijn naast C. psittaci meer Chlamydiophilaceae pathogeen voor de mens en op te lopen door contact met  dieren.  Zo  is  ook  C.  abortus  een  belangrijke  zoönose  van  schapen  en  geiten  die  abortus  bij  de  mens  kan  veroorzaken.3,5  Het  zijn  niet  alleen  papegaaiachtigen  die  C.  psittaci  kunnen  overbrengen  op  de  mens.  Vrijwel  alle  vogels  kunnen  hiermee  geïnfecteerd  worden.  Papegaaiachtigen,  duiven,  pluimvee  en  wilde  vogels  worden  echter  genoemd als de meest voorkomende bron van besmetting voor de mens.3,5  Indien de besmetting afkomstig is  van  een  andere  vogel  dan  van  een  papegaaiachtige  wordt  vaak  gesproken  over  ornithose  in  plaats  van  psittacose.3,5  De  ziekte  komt  wereldwijd  voor  en  is  gemeld  bij  460  verschilllende  vogelspecies  van  30  verschillende ordes.4  Er is veel onderzoek gedaan naar het voorkomen van de ziekte bij vogels. Hieruit is onder andere gebleken dat  27%  en  40%  van  de  parkieten  in  dierenwinkels  respectievelijk  parkietenkwekers  in  Nederland  C.  psittaci‐ positief  is.  In  Spanje  bleek  18%  van  de  geteste  wilde  stadsduiven  positief  te  zijn.  Van  de  Amsterdamse  stadsduivenpopulatie scheidt gemiddeld 7,9% C. psittaci uit in de ontlasting.3 De bacterie wordt door de vogels  uitgescheiden in nasale secreta en in de feces. Inhalatie van de kiem is de belangrijkste manier van besmetting  voor  de  mens.  Aerosolen  besmet  met  gedroogde  vogelfeces  vormen  daarvoor  het  grootste  gevaar  voor  de  mens.  Ook  kan  de  mens  besmet  raken  door  mond‐op‐bek  contact  of  een  beet  van  een  besmette  vogel.7  De  bacterie kan gedurende maanden in de omgeving overleven en aangetoond is dat besmet materiaal minstens  acht  maanden  infectieus  kan  blijven.3,5,7  De  ziekte  kan  gedurende  het  hele  jaar  worden  opgelopen  omdat  er  veel  dragerschap  en  latente  infecties  voorkomen  in  vogelpopulaties.4  Aviaire  chlamydophilose  is  een  meldingsplichtige dierziekte in Nederland.3  In  2006  heeft  de  National  Association  of  State  Public  Health  Veterinarians  (NASPHV)  in  de  VS  een  aantal  maatregelen gepresenteerd om C. psittaci infecties bij mensen en als huisdier gehouden vogels onder controle  te krijgen. Deze maatregelen bevatten o.a. aanbevelingen met betrekking tot preventie en controle, zoals:  (1) Bescherm personen die extra risico lopen.  (2) Houd registratie bij van alle vogel‐gerelateerde handel gedurende minimaal één jaar om het mogelijk te  maken bronnen en mogelijk besmette personen later op te kunnen sporen.  (3) Vermijd handel en verkoop van vogels die verschijnselen van aviaire chlamydophilose vertonen.  (4) Isoleer nieuwe, zieke en aan de ziekte blootgestelde vogels.  (5) Test vogels voor ze worden vervoerd of verkocht.  (6) Voer een routinematige screening uit op Chlamydia‐antistoffen bij groepen vogels die regelmatig contact  met mensen hebben.  (7) Introduceer preventieve maatregelen voor het houden van vogels.  (8) Controleer de verspreiding van infecties.  (9) Voer desinfectiemaatregelen in.    31   

Het is aan te bevelen om ook in Nederland zulke maatregelen in te voeren en het publiek beter op de hoogte  te  brengen  van  de  ricico’s  alsmede  de  mogelijkheden  om  besmetting met  aviaire  Chlamydophila  infecties  te  voorkomen.8 

  AVIAIRE INFLUENZA  Aviaire influenza een zoönose die veroorzaakt wordt door influenza A virussen. Het is een ziekte die epidemisch  voorkomt  bij  kippen,  eenden,  ganzen  en  kalkoenen.  Ook  andere  dieren  kunnen  besmet  worden  met  aviaire  influenzavirussen, zoals katten, varkens, paarden, zeehonden en walvissen.9  Naast influenza A virussen bestaan er ook influenza B en C virussen, deze komen echter niet voor bij vogels.10  De  influenza  A  virussen  worden  ingedeeld  op  basis  van  de  oppervlakte‐eiwitten  die  ze  bezitten.  De  verschillende  influenza  A  virussen  verschillen  van  elkaar  in  het  hemaglutinine(H)  en  in  het  neuraminidase(N)  die  ze  presenteren  aan  hun  oppervlak.  Er  zijn  15  verschillende  H  eiwitten  bekend  en  9  verschillende  N  eiwitten.10  Ze kunnen allemaal voorkomen bij vogels. Bij gelijktijdige infectie van een cel met  2 verschillende  influenzavirussen  kunnen  er  H‐N‐combinaties  ontstaan  die  subtypen  worden  genoemd.  Dit  proces  wordt  reassortment genoemd en op deze manier zijn in de loop van de tijd bij vogels vele subtypes ontstaan.9 Drie  subtypen aviaire influenzavirussen is het gelukt om jaren te circuleren onder mensen, namelijk H1N1, H2N2 en  H3N2.9,10  Er  komen  zowel  laag‐  (LPAI)  als  hoogpathogene  (HPAI)  stammen  voor.  De  laagpathogene  stammen  veroorzaken weinig symptomen bij dieren, maar kunnen in de tijd muteren naar hoogpathogene stammen. Een  besmetting met een hoogpathogene stam veroorzaakt meestal een uitbraak van ziekte met hoge mortaliteit.9  Alle aviaire virulente stammen behoren tot nu toe tot het H5 of H7 subtype en waren in de meeste gevallen  laagpathogeen.10  Een pandemie treedt op na antigene shift. Dit houdt in dat het ene subtype door het andere  subtype  van  het  influenza‐A‐virus  is  vervangen,  waarbij  het  H  en  soms  ook  het  N  eiwtit  sprongsgewijs  is  veranderd.9  Aviaire influenza is bij sommige dieren een snel verlopende ziekte die duidelijk zichtbaar is en tot grote sterfte  kan leiden. Dit is het geval bij kippen, eenden, ganzen en kalkoenen.9 Alle vogelsoorten zijn in principe gevoelig  voor  een  besmetting  met  een  influenza  A  virus.10  De  meeste  infecties  vertonen  geen  of  slechts  milde  verschijselen.  Bij  watervogels  kan  het  suptype  H7N7  influenza  A  virus  in  de  darm  aanwezig  zijn  zonder  ziekteverschijnselen te veroorzaken. Mensen die contact hebben met deze dieren kunnen besmet worden.   Een besmetting met vogelinfluenza kan bij de mens leiden tot conjunctivitis en/of griepachtige klachten, maar  fatale gevallen zijn ook beschreven. Het verschilt per subtype welke verschijnselen aviaire influenza bij de mens  kan veroorzaken. Maar ook per subtype kunnen de verschijnselen weer variëren per epidemie.9  Het  ziektebeeld  bij  vogels  is  zeer  variabel  en  wordt  beïnvloed  door  factoren  als  virulentie  van  het  virus,  vogelsoort,  leeftijd,  secundaire  ziekten  en  de  omgeving.  De  virussen  kunnen  overal  in  het  lichaam  organen  aantasten doordat zij zich zowel in de darmen als in de luchtwegen vermeerderen. Bij een besmetting van een  vogel  met  een  laagpathogene  stam  blijven  de  klinische  symptomen  meestal  beperkt  tot  problemen  met  de 

32   

luchtwegen. Bij hoogpathogene stammen kan het endotheel beschadigd raken en kan er hemorragische sepsis  optreden na een incubatietijd van1 tot 7 dagen.9  Geïnfecteerde  vogels  scheiden  het  virus  uit  via  de  luchtwegen,  de  conjunctivae  en  de  feces.  Vaak  bevat  de  feces van een besmette vogel grote hoeveelheden virus en is daarom een belangrijke verspreidingsfactor van  het  virus.9  Het  virus  blijft  in  feces  lange  tijd  infectieus,  tot  wel  30  dagen.  De  besmette  feces  kan  verspreid  worden  door  personen  die  verschillende  bedrijven  bezoeken,  via  mest  aan  eieren,  gebruikte  materialen  en  apparaten  en  het  verplaatsen  van  dieren.  Transmissie  van  het  influenzavirus  van  de  vogel  naar  de  mens  is  mogelijk en aangetoond bij H7N7, H5N1 en H9N2.9  Bij  watervogels,  voornamelijk  bij  eenden,  wordt  een  breed  scala  aan  subtypes  aangetroffen.  Watervogels  vormen waarschijnlijk het belangrijkste reservoir voor de aviaire influenzavirussen.9,10 Aviaire influenza is een  meldingsplichtige ziekte zowel bij dieren als bij mensen.9   

SALMONELLOSE  Salmonellose  is  een  bacteriële  zoönose  die  men  op  kan  lopen  van  vogels.  Geïnfecteerde  vogels  kunnen  Salmonella uitscheiden in hun feces en op deze manier mensen besmetten. Het is daarom belangrijk om extra  hygiëne maatregelen te nemen en om beschermende kleding te dragen.4   Voor meer informatie zie het onderdeel “Salmonellose” in het hoofdstuk “Bacteriële gevaren”. 

  CAMPYLOBACTERIOSE  Campylobacteriose  is  een  bacteriële  zoönose  die  de  mens  kan  oplopen  van  vogels.  De  ziekte  kan  op  verschillende  manieren  worden  overgedragen  van  vogels  op  de  mens,  middels  fecaal  contact,  aerogeen  contact,  besmette  materialen  of  via  geïnfecteerde  vectoren.  De  bacteriën  die  bij  vogels  voorkomen  en  campylobacteriose  kunnen  veroorzaken  zijn  Campylobacter  fetus,  C.  intestinalis  en  C.  jejuni.  Ze  ziekte  kan  maagdarmproblemen geven bij de mens.11  Voor meer informatie zie het onderdeel “Campylobacteriose” in het hoofdstuk “Bacteriële gevaren”.   

AVIAIRE TUBERCULOSE  Aviaire  tuberculose  wordt  veroorzaakt  door  Mycobacterium  avium.  Het  is  een  potentiële  zoönose  en  wordt  gezien  bij  immuunincompetente  personen,  zoals  AIDS  patiënten.  Er  zijn  50  serotypes  bekend  van  M.  avium,  maar er is slechts van drie van deze serotypen bekend dat zij ziekte bij vogels kunnen veroorzaken. M. avium  kan  ziekte  veroorzaken  bij  alle  soorten  vogels,  evenals  bij  vee,  mensen  en  andere  zoogdieren.  Vogels  die  als  huisdier  worden  gehouden,  kalkoenen,  kwartels,  kraanvogels,  fazanten  en  sommige  roofvogels  vogels  zijn  vaker  geïnfecteerd  met  M.  avium  dan  watervogels.  Echter  ook  bij  watervogels  is  het  een  regelmatig  voorkomende en vaak fatale ziekte. In Nederland is uit onderzoek gebleken dat 0,7‐2,4% van de onderzochte  watervogels bij sectie aviare tuberculose had.  Aviaire tuberculose komt wereldwijd voor.   Vogels die in natte, koude, slecht geventileerde ruimtes, dicht op elkaar worden gehouden hebben een hogere  kans om besmet te worden met aviaire tuberculose wanneer ze met de kiem in aanraking komen.  33   

De  ziekte  is  vaak  chronisch  en  er  zijn  geen  specifieke  verschijnselen  van  aviaire  tuberculose.  Het  chronische  karakter van de ziekte resulteert meestal in verschijnselen als gewichtsverlies, zwakte, lethargie, slecht in de  veren zitten en andere verschijnselen die bij iedere chronische aandoening op kunnen treden.   Afhankelijk van de lokatie van de lesies kan diarree, verlamming of ascites worden gezien. Vogels scheiden de  bacterie intermitterend uit. Bij necropsie kunnen soms typische geelwitte of grijze kaasachtige nodulen worden  gevonden in de geïnfecteerde organen. M. avium kan jaren in de omgeving overleven.4   

CRYPTOCOCCOSE  Meningoencefalitis  door  een  infectie  met  de  schimmel  Cryptococcus  neoformans  komt  vooral  voor  bij  immuunincompetente  personen,  met  name  bij  AIDS  patiënten  en  mensen  die  een  orgaantransplantatie  hebben ondergaan.13 Ook lijkt het aantal gevallen van cryptococcose toe te nemen bij personen met leukemie,  diabetes mellitus, rheumatoïde arthritis en levercirrhose.13  C. neoformans infecties bij de mens worden al vele jaren in verband gebracht met besmette vogelfeces. Het  blijft echter lastig om te bewijzen dat de oorzaak van een humane infectie ook daadwerkelijk het contact met  besmette  vogelfeces  is  geweest.12  Er  zijn  echter  diverse  gevallen  bekend  waarbij  bij  de  patiënt  dezelfde  C.  neoformans stam gevonden werd als bij de vogel en als in de directe omgeving van de vogel die mogelijk de  besmetting had veroorzaakt.12,13 Dit maakt het zeer waarschijnlijk dat er sprake is geweest van besmetting van  de mens via de in het huis gehouden vogel. Het is echter niet te bewijzen, aangezien er altijd nog sprake kan  zijn van een derde onbekende bron die zowel de vogel als de mens heeft besmet.12,13  C. neoformans werd in  een onderzoek gevonden in de feces van 26% van de onderzochte kanaries, in 18,4% van de onderzochte feces  van duiven, 1,7% van die van parkieten en in 1,2% van feces van papegaaien.12   Ondanks  dat  vogels  over  het  algemeen  geen  verschijnselen  vertonen  als  ze  besmet  zijn,  zijn  er  gevallen  beschreven  van  vogels  met  systemische  ziekteverschijnselen  ten  gevolgen  van  een  besmetting  met  C.  neoformans.12  Vogels scheiden de schimmel uit met de feces en deze kan vervolgens in de omgeving terecht  komen.  Door  bijvoorbeeld  het  aanvegen  van  de  omgeving  kunnen  er  pathogene  aerosolen  ontstaan  die  de  mens kan besmetten door inhalatie. Intensief of direct contact zou dus niet nodig zijn om besmet te raken via  de feces van een besmette vogel.  12,13  De exacte prevalentie van cryptococcose bij de mens door contact met  vogels is onbekend.12   

WEST NILE VIRUS  Het West Nilevirus (WNV) is een flavirus dat zich vermenigvuldigt in vogels en dat wordt overgedragen door  muggen.  Mensen  en  verschillende  andere  zoogdieren  kunnen  ook  besmet  worden  door  het  virus,  wat  een  fatale (meningo‐)encefalitis tot gevolg kan hebben.10,14,15  Het  WNV  is  geïsoleerd  bij  een  groot  aantal  vogelsoorten.  Vogels  kunnen  een  hoge  en  langdurige  viremie  ontwikkelen.10,14 Trekvogels worden al langer in verband gebracht met de introducties van het virus in Europa,  en  sinds  1999  ook  met  introductie  in  Amerika.  Tussen  de  diverse  vogelspecies  bestaat  een  grote  variatie  in  gevoeligheid voor het WNV. Er zijn vogelsoorten die minder vatbaar zijn en een asymptomatisch reservoir voor  34   

het  virus  vormen.  Andere  soorten  ontwikkelen  een  hoge  viremie  en  sterven.10,14  Pluimvee  lijkt  ongevoelig  te  zijn  voor  het  virus.10  In  New  York  was  de  infectie  vooral  voor  kraaien  in  veel  gevallen  fataal.  Opvallende  vogelsterfte werd niet altijd waargenomen bij grote uitbraken in Europa.16 Mogelijk zijn vogels op het Oostelijk  halfrond al langer blootgesteld aan het West Nilevirus en heeft er daar al een zekere aanpassing van het virus  aan de vogelpopulaties plaatsgevonden.14  Bij de mens verlopen de meeste infecties asymptomatisch en minder dan 1% resulteert in ziekte met ernstige  neurologische verschijnselen. Ongecompliceerde West Nilekoorts gaat gepaard met griepachtige verschijnselen  met plotseling opkomende koorts, hoofdpijn, spierpijn en gastro‐intestinale symptomen, die binnen een week  weer verdwijnen. Ook wordt hierbij soms huiduitslag en lymfadenopathie gezien.  In  het  geval  van  meningo‐encefalitis  wordt  het  sterftepercentage  geschat  op  4‐14%.  Na  het  doormaken  van  een infectie met het WNV wordt er een blijvende immuniteit tegen het virus opgebouwd.14  Het virus wordt hoofdzakelijk overgedragen via de steek van de besmettelijke Culex‐mug maar ook, afhankelijk  van de specifieke geografische omstandigheden, door vele andere soorten muggen.14  De infectie bij de mens  wordt in vrijwel alle gevallen veroorzaakt door een beet van een geïnfecteerde Culex‐mug, maar kan ook door  vele  andere  soorten  muggen  worden  overgedragen.  Inmiddels  is  ook  overdracht  door  bloedtransfusie,  orgaantransplantatie,  prikaccidenten,  intra‐uteriene  verticale  transmissie  en  mogelijk  transmissie  via  borstvoeding beschreven.14  Een besmetting met het WNV is aangifteplichtig. Er is geen specifieke behandeling  bekend.14  Bij het importeren van vogels dient rekening te worden gehouden met de mogelijkheid dat er een  reservoir wordt geïntroduceerd voor het WNV.   

EASTERN & WESTERN EQUINE ENCEPHALOMYELITIS   De  Togaviridae  bestaan  uit  drie  genera,  waarvan  alleen  het  alphavirus  is  beschreven  bij  vogels.10  Hier  vallen  Eastern  equine  encephalomyelitis  (EEE)  en  Western  equine  encephalomyelitis  (WEE)  onder.10,17Verschillende  vogelsoorten kunnen een reservoir vormen voor EEE en WEE.10  Het virus wordt overgedragen door een steek van een besmette mug. Er is van verschillende muggen bekend  dat zij de virussen kunnen overdragen. Vogelmijten zijn ook bekend als vector van deze virussen. De mens is  een toevallige gastheer, maar een infectie kan ernstige gevolgen hebben. Het sterftepercentage bij mensen na  besmetting met EEE ligt op 80% en bij WEE op tussen de 5 en 15%. In Canada was een direct verband te zien  tussen het voorkomen van het virus bij wilde vogels en het aantal humane gevallen.10    De  verschijnselen  bij  besmette  vogels  lopen  uiteen  van  geen  verschijnselen  tot  ataxie,  zwakte,  aparlyse  en  sterfte.  Er bestaat geen specifieke therapie voor EEE en WEE.10  Bij  het  importeren  van  vogels  dient  rekening  te  worden  gehouden  met  de  mogelijkheid  dat  er  een  reservoir  wordt geïntroduceerd voor Eastern equine encephalomyelitis en Western equine encephalomyelitis.    

35   

OVERIGE ZOÖNOSEN VAN VOGELS    

ZIEKTE VAN LYME  De Ziekte van Lyme wordt veroorzaakt door de bacterie Borrelia burgdorferi. De mens kan besmet raken door  een  beet  van  een  besmette  teek.  Verschillende  vogelsoorten  kunnen  besmet  worden  met  B.  burgdorferi.  Ze  zijn  waarschijnlijk  niet  in  staat  om  op  hun  beurt  de  ziekte  over  te  dragen  op  teken  en  op  deze  manier  voor  verspreiding te zorgen. Vogels kunnen echter wel besmette teken bij zich dragen en die zo verspreiden.  Bij  een  nieuwe  vogel  dient  men  er  alert  op  te  zijn  of  deze  geen  besmette  teken  met  zich  mee  draagt  die  vervolgens de mens zouden kunnen besmetten. De teken worden bij vogels meestal gezien op de huid rondom  de ogen en oren en op de kop, plaatsen die de vogel zelf lastig kan bereiken.17   

RABIËS  Rabiës is een zoönose waarvoor alle warmbloedige dieren, inclusief vogels gevoelig voor zijn. Besmetting van  vogels met rabiës komt maar zeer zelden voor, maar is beschreven bij kippen, watervogels en roofvogels. Bij  wilde roofvogels was in een bepaald onderzoek 23,1% van de geteste vogels positief en 2,9% van de niet tot de  roofvogels behorende vogels. Hoewel er geen gevallen beschreven zijn van transmissie van rabiës van vogels  op mensen, is dit theoretisch wel mogelijk.10   

WATERVOGELS    

MICROSPORIODIOSE  Microsporidiose is een een schimmelziekte die steeds vaker voorkomt bij de mens. Meestal gaat het dan om  een besmetting met Encephalitozoon intestinalis, E. cuniculi, E. hellem of E. bieneusi .   De verschijnselen kunnnen bij de mens naast intestinaal ook extra‐intestinaal zijn. Zo kunnen er ten gevolgen  van een besmetting bij de mens problemen optreden met het urinewegstelsel of met het respiratie apparaat.  Een  gegeneraliseerde  systemische  infectie  kan  ook  voorkomen,  evenals  a  sinusitis,  otitis  en  keratoconjunctivitis.  E.  hellem  vormt  waarschijnlijk  een  probleem,  omdat  deze  pathogeen  vaak  zowel  intestinale als extra‐intestinale verschijnselen veroorzaakt en meestal in het begin van de infectie niet wordt  opgemerkt omdat er nog geen verschijnselen zijn.  Bij  vogels  kan  E.  hellum  enteritis,  hepatitis,  nefritis,  keratoconjunctivitis,  sinusitis  en  lagere  luchtweginfecties  veroorzaken. Infectie treedt bij vogels vooral op als er sprake is van verminderde afweer ten gevolge van stress,  overbevolking of het doormaken van andere ziekten.11  Zoönotische  transmissie  ten  gevolge  van  direct  contact  met  een  besmette  vogel  of  overdracht  via  besmet  voedsel  zijn waarschijnlijk de belangrijkste manieren waarop de mens besmet kan raken.  Water  speelt  waarschijnlijk  een  belangrijke  rol  in  de  transmissie  van  microsporidiën  van  E.  hellem.  Wilde  watervogels  zijn  ook  regelmatig  besmet  met  microsporidiose  en  kunnen  via  water  waarschijnlijk  de  mens  36   

besmetten. Na een eenmalig bezoek van besmette watervogels is het water zodanig besmet dat het tot infectie  van de mens kan leiden. Sporen kunnen in water lange tijd infectieus blijven, bij lage temperaturen zelfs langer  dan een jaar. Doordat de sporen erg klein zijn worden ze niet verwijderd tijdens waterfiltering.   Microsporidiën zijn aangetoond bij verschillende watervogels en deze leveren waarschijnlijk een gevaar voor de  mens op. Een geinfecteerde vogel produceert vaak een grote hoeveelheid sporen en de infectieuze dosis voor  de  mens  is  erg  klein.  Ook  in  gevangenschap  gehouden  watervogels  kunnen  een  bron  van  microsporidiën  species zijn die de mens kunnen besmetten.18   

JAPANSE ENCEFALITIS  Japanse encefalitis is een arbovirusinfectie dat grote watervogels als natuurlijk reservoir heeft. In deze dieren  vindt  een  omvangrijke  virusvermeerdering  plaats.  In  Azië  is  Japanse  encefalitis  op  dit  moment  een  groot  volksgezondheidsprobleem en zorgt per jaar voor meer dan 35.000 zieken en 10.000 sterfgevallen. Het Japanse  encefalitisvirus  is  een  flavivirus  oftewel  groep  B‐arbovirus,  bestaande  uit  verschillende  antigenen.  Er  zijn  verscheidene  antigeengerelateerde  virussen:  denguevirus,  Saint‐Louis  encefalitisvirus,  Murray‐Valley  encefalitisvirus  en  gelekoortsvirus.  Besmetting  met  Japanse  encefalitis  kan  door  de  mens  worden  opgelopen  via een de steek van een geïnfecteerde mug.19  Bij  het  importeren  van  grote  watervogels  dient  rekening  te  worden  gehouden  de  mogelijkheid  om  zo  een  reservoir te introduceren voor Japanse encefalitis. 

  OVERIGE ZOÖNOSEN VAN WATERVOGELS     

ERYSOPELOTHRIX RHUSIOPATHIAE   Erysipelothrix  rhusiopathiae  kan  bij  watervogels  ernstige  ziekte  met  sterfte  veroorzaken.  De  bacterie  is  potentieel zoönotisch, maar voor mensen zeer laag pathogeen.4    

LITERATUURLIJST VOGELS  1. Positieflijsten December 2006 Advies Raad Voor Dieraangelegenheden 2006/10, Advies aan de minister van  landbouw, natuur en voedselkwaliteit in zake het in te nemen standpunt ten aanzien van diersoorten die  geschikt zijn om te worden gehouden.  2. Monroe BL en Sibley CG. A World Checklist of Birds. 1993, Yale University Press. ISBN 0‐300‐05547‐1.  3. LCI/CIb/RIVM  richtlijn  infectieziekten.  Psittacose,  Chlamydophila  psittaci,  Ornithose,  Papegaaienziekte  A70.  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Psittacose/index.jsp  4. Olsen  GH.  Bacterial  and  Parasitic  Diseases  of  Anseriformes,  Veterinary  Clinics  of  Exotic  Animals,  2009;  12:  475‐490.  5. Longbottom  D  en  Coulter  LJ.  Animal  Chlamydioses  and  Zoonotic  Implications.  Journal  of  Comparitive  Pathology, 2003; 128: 217‐244. 

37   

6. Harlin  R  en  Wade  L.  Bacterial  and  parasitic  diseases  of  Columbiformes.  Veterinary  Clinics  of  Exotic  Animals, 2009; 12: 453–473.  7. Magnino S, et al. Chlamydial infections in feral pigeons in Europe: Review of data and focus on public  health implications. Vet Microbiol, 2009; 135:  54–67.  8. Harkinezhad  T,  Geens  T  en  Vanrompay  D.  Chlamydophila  psittaci  infections  in  birds:  A  review  with  emphasis on zoonotic consequences. Vet Microbiol 2009;135: 68–77.  9. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Aviaire Influenza. laatst gewijzigd november 2008.  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/aviaire_influenza/aviaire‐influenza.jsp  10. Greenacre CB, Viral diseases of companion birds, Vet Clin Exotic An Pract 2005; 8: 85–105.  11. Doneley RJT. Bacterial and Parasitic Diseases of Parrots, Vet Clin Exotic An Pract, 2009; 12: 417‐432.  12. Nosanchuk  JD,  et  al.  Evidence  of  Zoonotic  Transmission  of  Cryptococcus  neoformans  from  a  Pet  Cockatoo to an Immunocompromised Patient. Ann Int Med, 2000; 132(3): 205‐208.  13. Lagrou  K,  et  al.  Zoonotic  transmission  of  Cryptococcus  neoformans  from  a  magpie  to  an  immunocompetent patient. J Int Med, 2005; 257: 385–388.  14. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. West Nilevirusinfectie A92.3  http://www.rivm.nl/infectieziektenbulletin/bul119/westnilevirus3.html  15. Swaddle JP en Calos SE. Increased Avian Diversity Is Associated with Lower Incidence of Human West  Nile Infection: Observation of the Dilution Effect. PLoS ONE, 2008; 3(6): 1‐8.  16. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics in Adv Pract  Nursing eJournal, 2007; 7(3).  17. Reed KD,  et  al.  Birds,  Migration  and  Emerging  Zoonoses: West  Nile Virus,  Lyme  Disease,  Influenza A  and Enteropathogens. Clin Med Res 2003; 1(1): 5‐12.  18. Slodkowicz‐Kowalska A, et al. Microsporidian species known to infect humans are present in aquatic  birds: Implications for transmission via water? Appl Environm Microbiol 2006; 72(7): 4540–4544.  19. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten. Japanse encefalitis A83.0, laatst gewijzigd in 2007.  http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Japanse_encefalitis/                       

38   

ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN    

INDELING REPTIELEN  De  reptielen  zijn  onder  te  verdelen  in  vijf  ordes,  namelijk  Schildpadden  (Testudines),  Krokodilachtigen  (Crocodylia), Brughagedissen (Spenodontida), Hagedissen (Squamata) en Slangen (Squamataserpentes).1,2   

ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN ALGEMEEN   

SALMONELLOSE  Salmonellose  is  de  meest  voorkomende  zoönose  overgedragen  door  reptielen.3,4  Reptielen  vormen  een  reservoir voor Salmonella en zijn een belangrijke bron van besmetting van de mens hiermee.4‐7 Ondanks dat dit  reeds  decennia  bekend  is,  wordt  er  in  Nederland  weinig  aandacht  aan  besteed.6,8‐11  Veel  reptieleneigenaren  zijn zich er niet van bewust dat het contact met reptielen voor hun zelf, hun kinderen en andere gezinsleden  een  risico  op  salmonellose  oplevert.8  De  reptielen  vertonen  zelf  geen  verschijnselen  als  ze  besmet  zijn,  in  tegenstelling tot zoogdieren en vogels.9,12   Reptiel‐geassocieerde Salmonella‐infecties resulteren vaker dan andere Salmonella‐infecties in ernstige ziekte  bij  de  mens  en  ziekenhuisopnames.9,13  Daarbij  zijn  er  vaker  kinderen  betrokken  bij  aan  reptielgeassocieerde  Salmonella‐infecties.3,9,10,13  In Nederland ontbreekt in tegenstelling tot in bijvoorbeeld de VS goede voorlichting over het besmettingsrisico  en  is,  in  tegenstelling  tot  in  andere  landen,  nauwelijks  gepubliceerd  over  aan  reptielen  geassocieerde  Salmonella‐infecties bij de mens.6 Zie voor meer informatie het hoofdstuk ‘ Salmonellose’. 

  OVERIGE ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN   Er  zijn  verschillende  gevallen  bekend  waarbij  mensen  bacteriële  infecties  verkregen  ten  gevolge  van  contact  met  reptielen.  Voorbeelden  hiervan  zijn  besmetting  met  Campylobacter  fetus  (campylobacteriose),  Mycobacterium  marinum  (mycobacteriose),  Coxiella  burnetti  (Q‐fever)  en  Zygomycose.4,14  Chlamydophila  pneumoniae  is  ook  een  zoönose  die  men  kan  oplopen  na  contact  met  reptielen.15  Hetzelfde  geldt  voor  Erysipelothrix rhusiopathiae.15  Bij de mens kan wanneer de huid beschadigd is, bijvoorbeeld bij verwondingen, de huid geïnfecteerd raken met  Pseudomonas aeruginosa ten gevolge van contact met reptielen. Een huidinfectie  met Pasteurella multocida  kan verkregen worden na een beet van een reptiel.16  Zie voor meer informatie over Campylobacter het hoofdstuk ‘Campylobacteriose’. 

39   

 

SCHILDPADDEN  Van de schildpadden staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria:  Slangenhalsschildpadden  Scheenplaatschildpadden 

(Chelidae), 

Afrikaanse 

(Podocnemididae), 

modderschildpadden 

Bijtschildpadden 

(Pelomedusidae), 

(Chelydridae), 

Nieuw‐Guinese 

∗

rivierschildpadden  (Carettochelyidae),  Weekschildpadden  (Trionychidae)  diverse  genera ,  Rivierschildpadden  (Dermatemydidae), 

Modderschildpadden 

(Kinosternidae), 

Waterschildpadden 

Moerasschildpadden (Bataguridae), Echte landschildpadden (Testudinidae).

(Emydidae), 

1,2 

 

ZOÖNOSEN VAN SCHILDPADDEN  Humane infectie met de Gram‐negatieve bacterie Edwardsiella tarda is zeldzaam, maar er is een geval bekend  die geassocieerd was met een schildpad gehouden als huisdier. E. tarda kan voorkomen bij reptielen.3,17,18  Tuberculose  en  het  zogenaamde  ‘swimming  pool  granuloma’  worden  beide  veroorzaakt  door  een  Mycobacterium sp. die in verband wordt gebracht met schildpadden.16,19   Yersiniose kan, ten gevolge van feco‐orale transmissie van Yersinia pseudotuberculosis, van de schildpad op de  mens over gaan en hier mesenterische adenitis veroorzaken.16  Kikkers kunnen water besmetten met Vibrio vulnificus en als personen dit besmette water binnenkrijgen kan  dit tot intestinale problemen en wondinfecties leiden.20   

KROKODILACHTIGEN  Van de krokodilachtigen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria:  Alligators  (Aligatoridae)  genus  Alligator  sinensis  en  Paleosuchus,  Krokodillen  (Crocoodylinae)  genus  Osteolaemus tetraspis.1,2   

BRUGHAGEDISSEN  Van de brughagedissen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria:  Brughagedissen (Spenodontidae)1,2   

HAGEDISSEN  Van de hagedissen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria:  Agamen  (Agamidae)  diverse  genera∗,  Kameleons  (Chamaeleonidae),  Leguanen  (Iguanidae)  diverse  genera∗,  Gekko’s  (Gekkonidae),  (Amphisbaenidae)  genus  Amphisbaena  en  Blanus,  Florida  wormhagedissen  (Rhineuridae), Schadekopwormhagedissen (Trogonophidae) genus Trogonophisi, Nachthgedissen (Xantusiidae),                                                                     Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1 

∗

40   

Echte  hagedissen  (Lacertidae),  Teju’s  (Teiidae),  Gordelstaarthagedissen  (Cordylidae),  Skinken  (Scincidae),  Hazelwormachtigen  (Anguidae),  Knopschubhagedissen  (Xenosauridae),  Korsthagedissen  (Helodermatidae),  Varanen (Varanidae).1,2   

SLANGEN  Van de slangen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria:  Pijpslangen  (Cylindrophiidae),  Onechte  koraalslangen  (Anniliidae),  Regenboogaardslangen  (Xenopeltidae),  Mexicaanse pythons (Loxocemidae), Boa’s (Boidae), Pythons (Pythonidae), Dwergboa’s (Tropidophiidae) genus  Ungaliophis,  Wrattenslangen  (Acrochordidae),  Echte  adders  en  groefkopadders  (Viperidae),  Gladde  slangen  (Colubridae) diverse genera∗, Cobra‐achtigen en zeeslangen (Elapidae) diverse genera∗ 1,2   

ZOÖNOSEN VAN SLANGEN  De  bacterie  Aeromonas  shigelloides  veroorzaakt  een  progressieve  ulceratieve  stomatitis  bij  slangen,  ook  wel  bekrot genoemd. A. shigelloides kan gastroenteritis bij de mens veroorzaken. Er is een geval bekend van acute  gastroenteritis bij een dierentuinverzorger na contact met een zieke boa constrictor.3,21  Pentastomida  infecties  wordt  veroorzaakt  door  Armillifer  species.  Dit  zijn  wormachtige  arthropoden  die  voorkomen  in  het  respiratiestelsel.  Slangen  zijn  de  eindgastheer  en  veel  wilde  knaagdieren,  die  worden  gegeten door slangen, zijn tussengastheer. Slangen kunnen eitjes ophoesten, doorslikken en uitscheiden met  de feces. Mensen kunnen besmet raken door contact met de handen met besmette slangen en vervolgens de  besmette handen in contact te brengen met de mond. Meestal is de infectie bij mensen asymptomatisch en  worden de ingekapselde larven per toeval ontdekt tijdens laparotomie of radiologie.3  Ook kan men een Escherichia coli diarree oplopen door feco‐orale transmissie van E. coli van een slang naar  een  mens.  Verder  kan  Mycobacterium  ulcerans  door  direct  contact  met  slangen  bij  de  mens  Buruli  ulcer  veroorzaken.16  Dit  is  een  (sub)tropische  ziekte  die  wordt  veroorzaakt  door  de  bacterie  M.  ulcerans.  Bij  deze  ziekte,  die  vooral  kinderen  treft,  ontstaat  een  bobbel  onder  de  huid  die  overgaat  in  een  steeds  groter  wordende zweer. Zo’n zweer kan bijvoorbeeld een gehele arm of been omvatten.  Slangen  kunnen  tevens  diverse  virale  zoönosen  bij  zich  dragen.  Een  voorbeeld  hiervan  is  Western  equine  encefalitis, als slangen gebeten zijn door besmette muggen.4   

OPMERKINGEN BIJ HET HOUDEN VAN REPTIELEN ALS HUISDIER  Naast  de  pijn  en  het  trauma,  dat  kan  worden  veroorzaakt  door  een  beet  van  een  reptiel,  kunnen  er  ook  pathogenen  en  toxines  worden  overgedragen.  Veel  slangen  zijn  giftig  en  er  wordt  gedacht  dat  ook  de  niet‐ giftige  soorten  een  variërende  mate  van  toxiciteit  hebben  en  op  bepaalde  momenten  giftig  kunnen  zijn.  De 

                                                                   Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1 

∗

41   

giftigheid kan variëren en in het ernstigste geval zelfs dodelijke gevolgen hebben voor de mens. Veel slangen  zijn in staat om pijnlijk te bijten, echter niet giftige slangenbeten zijn slechts zelden dodelijk.19  Er zijn geen schildpadden bekend die giftig zijn en slechts een aantal soorten staan bekend te bijten. Echter er  zijn een aantal schildpadden die zeer agressief zijn, bijvoorbeeld de Murray rivier spitskopschildpad, ook wel de  ‘Murray  River  Turtle’  genoemd  (Emydura  macquarii  macquarii)  uit  Australië,  de  Alligatorbijtschildpad  (Macrochelys temminckii) en de Bijtschildpad (Chelydra serpentina) uit de Verenigde Staten.19  Korsthagedissen  (Helodermatidae)  zijn  een  familie  van  de  hagedissen  die  maar  twee  soorten  bevat  het  Gilamonster (Heloderma suspectum) en de Mexicaanse korsthagedis (Heloderma horridum). Beide soorten zijn  giftig  en  daarmee  lang  gedacht  de  enige  hagedissen  ter  wereld  die  een  voor  de  mens  gevaarlijk  gif  kunnen  produceren.19,22  Dat andere hagedissen in staat zijn door het bijten mensen te doden is langere tijd bekend, maar er werd niet  gedacht aan giftige beten. Men ging er vanuit dat deze bijtwonden dodelijk waren door het diepe karakter en  dat sterfte kwam door verbloeding uit de wond en/of doordat de wond bacterieel geïnfecteerd raakte.22,23   Uit recent onderzoek is gebleken dat bij een dodelijke beet van een Komodovaraan bijvoorbeeld, wel degelijk  gif in het spel is. Uit onderzoek blijkt ook dat leguanen en varanen, waar de Komodovaraan toe behoort, ook in  staat zijn om gif te produceren.22‐24  Naast het zoönotisch gevaar van het houden van reptielen, zou ook moeten worden gekeken naar de giftigheid  van bepaalde reptielen. Zo bevat de Familie Korsthagedissen twee soorten die een voor de mens dodelijk gif  produceren.                                         42   

OVERZICHTSTABEL ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN   

Schildpadden: 

Krokodilachtigen: 

Brughagedissen: 

Hagedissen: 

Slangen: 

Voorkomend bij: 

Reptielen: 

 

X 

 

 

 

 

 

X 

 

 

 

 

 

X 

 

 

 

 

 

X 

 

 

 

 

 

X 

 

 

 

 

 

X 

 

 

 

 

 

Erysipelothrix rhusiopathiae15 

X 

 

 

 

 

 

Pseudomonas aeruginosa16 

X 

 

 

 

 

 

Pasteurella multocida16 

X 

 

 

 

 

 

Edwardsiella tarda3,17,18 

 

X 

 

 

 

 

 

X 

 

 

 

X 

 

X 

 

 

 

 

Virbio vulnificus20 

 

X 

 

 

 

 

Aeromonas shigelloides3,21

 

 

 

 

 

X 

 

 

 

 

 

X 

 

 

 

 

 

X 

Naam zoonose  Salmonellose  (Salmonella sp.)3,5‐13  Campylobacteriose  (Campylobacter fetus)14  Mycobacteriose   (Mycobacterium marinum) 14  Q‐koorts  (Coxiella burnetti) 14  Zygomycose14  Chlamydophilose  (Chlamydophila pneumoniae)15 

Tuberculose  en  ‘swimming  pool  granuloma’ (Mycobacterium sp)16,19  Yersiniose   (Yersinia pseudotuberculosis)16 

Pentastomose  (Armillifer sp.)3  Escherichia coli16   

43   

 

LITERATUUR REPTIELEN  1. Positieflijsten  December  2006  Advies  Raad  Voor  Dieraangelegenheden  2006/10,  Advies  aan  de  minister van landbouw, natuur en voedselkwaliteit in zake het in te nemen standpunt ten aanzien van  diersoorten die geschikt zijn om te worden gehouden.  2. Zug GR (1993). Herpetology, an introductory biology of amphibians and reptiles. Academic Press, San  Diego. ISBN 0‐12‐782620‐3.  3. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Ped Infect Dis J 1992; 11: 479‐487.  4. Zeijl M. Reptielen en zoonosen. Archaeopthrix Veterinaris, 1998; 5:18‐24.  5. Centers  for  Disease  Control  and  Prevention.  Turtle  associated  Salmonellosis  in  Humans‐  USt,  2006‐ 2007, Morbidity and Mortality Weekly Report, 2007; 56(2): 649‐52.  6. Bruins  MJ,  De  Boer  AM,  Ruijs  GJHM.  Gastro‐enteritis  door  Salmonella  afkomstig  van  als  huisdier  gehouden slangen. Ned Tijdschr Geneesk 2006; 150: 2266‐9.  7. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics in Adv Pract  Nursing eJournal, 2007; 7(3).  8. Centers for Disease Control and Prevention. Reptile‐associated salmonellosis ‐ selected States, 1998‐ 2002. Morbidity and Mortality Weekly Report, 2003; 52: 1206‐1209.  9. Van Meervenne E, et al. Salmonella‐infecties verkregen door exotische dieren in België.  10. Editorial  team,  et  al.  Salmonella  infections  associated  with  reptiles:  the  current  situation  in  Europe.  Eurosurveillance, 2008; 13: april‐juni.  11. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten A02: Salmonellose.  12. Reeuwijk NM, et al. Een infectie met Salmonella door het houden van reptielen. RIVM Infectieziekten  Bull 2009; 20: 88‐91.  13. Mermin  J,  et  al.  Reptiles,  amphibians  and  human  Salmonella  infection:  A  population‐based,  case‐ control study. Clin Infect Dis 2004; 38 : 253‐61.   14. Johnson‐Delaney CA. Safety issues in exotic pet practice. Vet Clin Exotic An Pract 2005; 8: 515‐24.  15. Boot R, et al. Risico’s van zoönosen bij werk met proefdieren. Biotechniek, 2002; 41:99‐119.  16. Draaiboek dierenbeten: Richtlijn mogelijke blootstelling aan pathogene micro‐organismen (en toxinen)  ten  gevolge  van  verwondingen  door  exotische  dieren.  Concept  oktober  2008,  Landelijke  Coödinatie  Infectieziektebestrijding RIVM.  17. Nagel  P,  Serritella  A,  Layden  TJ.  Edwardsiella  tarda  gastroenteritis  associated  with  a  pet  turtle.  Gastroenterol 1982; 82: 1436‐7.  18. Engel  JJ,  Martin  TL.  Edwardsiella  as  a  cause  of  postdysenteric  ulcerative  colitis.  Int  J  Colorectal  Dis  2006; 21: 184‐5.  19. The reptile and Amphibian Communities in the United States. January 2001.  20. Veenstra  J,  Rietra  PJGM,  Coster  JM,  Slaats  E,  Dirks‐Go  S.  Seasonal  Variations  in  the  Occurrence  of  Vibrio vulnificus along the Dutch Coast. Epidem Infect 1994; 112: 285‐90.  44   

21. Davis WA II, Chretien JH, Garagusi VF, Goldstein MA. Snake to human transmission of Aeromonas (PI)  shigelloides resulting in gastroenteritis. South Med J 1978; 71: 464‐76.   22. Reebs S. One Big Toxic Family. Nat Hist 2006; 115:15.  23. Norman J, et al. A central role for venom in predation by Varanus komodoensis (Komodo Dragon) and  the extinct giant Varanus (Megalania) priscus. Proceedings of the National Academy of Sciences of the  United States of America (PNAS), 2009; 106 (22): 8969‐8974.   24. ABC  News.  Komodo  dragon  attacks  terrorize  Indonesia  villages,  Associated  Press,  KOMODO  ISLAND,  Indonesia, 24‐05‐2009.  

45   

 

 ZOÖNOSEN VAN AMFIBIEËN   

INDELING VAN AMFIBIEËN  De  amfibieën  zijn  onder  te  verdelen  in  drie  ordes,  namelijk  de  Wormsalamanders  (Gymnophiona),  de  Salamanders (Caudata) en de Kikkers & Padden (Anura).1,2   

ZOÖNOSEN VAN AMFIBIEËN ALGEMEEN    SALMONELLOSE  Salmonellose  is  de  meest  voorkomende  humane  ziekte  gerelateerd  aan  amfibieën.3,4,5  Salmonella  is  een  natuurlijke darmbewoner van amfibieën en besmette amfibieën vertonen zelf geen ziekteverschijnselen.6  Er zijn epidemiologische verbanden aangetoond tussen uitbraken van salmonellose bij de mens en contact met  kikkers en padden.5 Over het algemeen wordt voornamelijk de nadruk gelegd op contact met reptielen als bron  voor humane salmonellose. Amfibieën vormen ook een belangrijk reservoir, dit is vooral aangetoond bij kikkers  en  padden.  Er  zou  daarom  meer  onderzoek  gedaan  moeten  worden  naar  amfibieën  als  bron  van  infectie.  Dezelfde  preventiemaatregelen  moeten  worden  genomen  bij  contact  met  amfibieën  als  bij  contact  met  reptielen.7  Zie  voor  meer  informatie  de  informatie  onder  Zoonosen  te  introduceren  door  reptielen,  het  onderdeel  Salmonellose. En verder het hoofdstuk ‘Salmonellose’ voor verdere informatie over salmonellose.   

OVERIGE ZOÖNOSEN VAN AMFIBIEËN ALGEMEEN  Chlamydophila pneumoniae is een zoönose die men kan oplopen na contact met amfibieën.8 Hetzelfde geldt  voor Erysipelothrix rhusiopathiae.8 Verder worden amfibieën genoemd als bron voor besmetting van de mens  met zoönosen als Pseudomonas sp., hepatitis A en lintwormen (Mesocestoides sp. en Spirometra sp.).9   

WORMSALAMANDERS  Van de wormsalamanders staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria:  Staartloze  wormsalamanders  (Caeciliidae)  diverse  genera∗,  Aziatische  wormsalamanders  (Ichthyophiidae)  genus  Ichthyophis,  Zuid‐Amerikaanse  wormsalamanders  (Rhinatrematidae)  genus  Rhinatrem,  Oogloze  wormsalamanders  (Scolecomorphidae)  genus  Scolecomorphus,  Waterwormsalamanders  (Typhlonectidae)  genus Chthonerpeton en Typhlonectes.1,2                                                                    ∗  Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1  46   

 

SALAMANDERS  Van de salamanders staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria:  Reuzensalamanders 

(Cryptobranchidae), 

Hoektandsalamanders 

(Hynobiidae), 

Molsalamanders 

(Ambystomatidae), Aalsalamanders (Amphiumidae), Pacifische molsalamanders (Dicamptodontidae), Longloze  salamanders  (Plethodontidae)  diverse  genera∗,  Olmen  (Proteidae),  Echte  salamanders  (Salamandridae),  Sirenen (Sirenidae).1,2   

KIKKERS & PADDEN  Van de kikkers en padden staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria:  Staartkikkers 

(Ascaphidae), 

Vuurbuikpadden 

(Bombinatoridae) 

genus 

Bombina, 

Schijftongkikkers 

(Discoglossidae), Aziatische padkikkers (Megophyridae) diverse genera∗, Knoflookpadden (Pelobatidae) genus  Pelobates  en  Scaphiopus,  Groengestipte  padden  (Pelodytidae),  Klauwkikkers  (Pipidae),  Tandloze  glaskikkers  (Allophrynidae),  echte  Padden  (Bufonidae),  Glaskikkers  (Centrolenidae)  soort  Centrolene  prosoblepon,  echte  Boomkikkers  (Hylidae),  Fluitkikkers  (Leptodactyllidae)  diverse  genera∗,  Hamerkikkers  (Limnodynastidae)  diverse  genera∗,  Padkikkers  (Myobatrachidae)  diverse  genera∗,  Paradoxale  kikkers  (Pseudidae),  Mondbroedende  kikkers  (Rhinodermatidae),  Gifkikkers  (Dendrobatidae),  Afrikaanse  boomkikkers  (Hyperoliidae) diverse genera∗, Smalbekkikkers (Microhylidae) diverse genera∗, Echte kikkers (Ranidae) diverse  genera∗, Afro‐Aziatische boomkikkers (Rhacophoridae).1,2   

ZOÖNOSEN VAN KIKKERS EN PADDEN  Yersinia enterocolitica is gevonden in het water waar kikkers in werden gehouden en kan potentieel worden  overgedragen op de mens. Echter de serotypes die hierbij gevonden werden komen zijn niet zeer gebruikelijk  bij  de  mens.10  Er  is  relatief  veel  onderzoek  gedaan  naar  zoönoses  die  kunnen  worden  opgelopen  door  de  Afrikaanse  klauwkikker  (Xenopus  laevis)  uit  de  familie  Pipidae.  Bekend  is  dat  Chlamydophilia  pneumoniae  bij  deze  kikker  voor  kan  komen  die  chlamydophilose  kan  veroorzaken.  Verder  wordt  deze  kikker  in  verband  gebracht met cryptosporidiose.11  Kikkers kunnen water besmetten met Vibrio vulnificus en als iemand dit besmette water binnen krijgt kan dit  tot wondinfecties en intestinale problemen leiden.12 

                                                                  ∗  Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1    47   

 

OPMERKINGEN BIJ HET HOUDEN VAN AMFIBIEËN ALS HUISDIER  Sommige amfibieën scheiden toxines uit die ernstige gevolgen voor de mens kunnen hebben en tot paralyse en  hartstilstand kunnen leiden. Een specifiek voorbeeld hiervan is een toxine dat wordt uitgescheiden door kikkers  van  het  genera  Phyllobates  terribilis  (uit  de  familie  pijlgifkikkers)  dat  in  Colombia  door  de  Indianen  wordt  gebruikt om giftige pijlen te maken voor de jacht.9  Naast  het  zoönotisch  gevaar  van  het  houden  van  amfibieën,  zou  ook  moeten  worden  gekeken  naar  de  giftigheid van bepaalde amfibieën. Zo bevat de Familie Korsthagedissen de twee soorten die een voor de mens  dodelijk gif produceren.    

OVERZICHTSTABEL ZOÖNOSEN DOOR AMFIBIEËN     

Voorkomend bij: 

 

(Salmonella sp.)  

Kikkers & padden: 

3‐7

Salamanders: 

Salmonellose 

Wormsalamanders: 

Naam zoonose 

Amfibieën: 

 

X 

 

 

 

             

Chlamydophilose 

X 

8

 

 

 

(Chlamydophila pneumoniae)   Erysipelothrix rhusiopathiae

8 

   

 

X 

 

 

 

   

Pseudomonas sp.9 

 

9

Hepatitis A  

X

 

 

 

X 

 

 

 

     

Lintwormen (Mesocestoides sp.  en Spirometra sp.9 

X 

 

 

 

   

Yersiniosis   10

(Yersinia enterocolitica)  

 

 

 

X 

   

11

Cryptosporidiose  

 

 

 

X 

Vibrio vulnificus12 

 

 

 

X 

     

    48   

       

LITERATUUR AMFIBIEËN  1.

Positieflijsten  December  2006  Advies  Raad  Voor  Dieraangelegenheden  2006/10,  Advies  aan  de  minister  van landbouw, natuur en voedselkwaliteit in zake het in te nemen standpunt ten aanzien van diersoorten  die geschikt zijn om te worden gehouden. 

2.

Zug  GR  (1993).  Herpetology,  an  introductory  biology  of  amphibians  and  reptiles.  Academic  Press,  San  Diego. ISBN 0‐12‐782620‐3. 

3.

The reptile and Amphibian Communities in the United States. January 2001. 

4.

Draaiboek  dierenbeten:  Richtlijn  mogelijke  blootstelling  aan  pathogene  micro‐organismen  (en  toxinen)  ten  gevolge  van  verwondingen  door  exotische  dieren.  Concept  oktober  2008,  Landelijke  Coödinatie  Infectieziektebestrijding RIVM. 

5.

Centers for Disease Control and Prevention. Reptile‐associated salmonellosis ‐ selected States, 1998‐2002.  Morbidity and Mortality Weekly Report, 2003; 52: 1206‐1209. 

6.

Mermin J, et al. Reptiles, amphibians and human Salmonella infection: A population‐based, case‐control  study. Clin Infect Dis 2004; 38: 253‐61. 

7.

Srikantiah  P,  Lay  JC,  Crump  JA,  et  al.  An  outbreak  of  Salmonella  javiana  associated  with  amphibian  contact‐  Missisippi,  2001.  Presented  at  the  International  Conference  on  Emerging  Infectious  Diseases,  Atlanta, Georgia, 2002. 

8.

Boot R, et al. Risico’s van zoönosen bij werk met proefdieren. Biotechn 2002; 41: 99‐119. 

9.

The reptile and Amphibian Communities in the United States. January 2001. 

10. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Ped Infect Dis J 1992; 11: 479‐87.  11. Johnson‐Delaney CA. Safety issues in exotic pet practice. Vet Clin Exot An Pract 2005; 8: 515‐24.  12. Veenstra J, Rietra PJGM, Coster JM, Slaats E, Dirks‐Go S. Seasonal Variations in the Occurrence of Vibrio  vulnificus along the Dutch Coast. Epidem Inf 1994; 112: 285‐90. 

49   

 

BACTERIËLE ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN EN AMFIBIEËN   

 SALMONELLOSE   

EPIDEMIOLOGIE  Salmonellose  is  wereldwijd  een  groot  probleem  voor  de  volksgezondheid.1  Met  name  reptielen  en  andere  koudbloedige  dieren  vormen  een  belangrijk  reservoir  voor  non‐typhoidale  Salmonella  en  een  bron  voor  besmetting van de mens.2,3 Kinderen lopen het grootste gevaar op besmetting, doordat zij vaak nauwer contact  hebben met huisdieren en vaak hun handen niet goed wassen.2,4  Niet‐typhoïde Salmonella‐infecties veroorzaken bij de mens meestal een zelflimiterende gastro‐enteritis.5‐9  De  verschijnselen hiervan bestaan uit buikkrampen, misselijkheid, braken en diarree die 6 tot 72 uur na de inname  van besmetting optreden. Er kan slijm en bloed bij de ontlasting zitten en ook koorts, hoofdpijn en spierpijn  optreden.3,9  De  mucosa  van  zowel  de  dunne  als  de  dikke  darmwand  wordt  geïnvadeerd  door  neutrofiele  granulocyten. De gastro‐intestinale verschijnselen worden zowel veroorzaakt door de invasie van enterocyten  als door de toxische producten die worden uitgescheiden door de geïnfiltreerde granulocyten.9 Zes tot 30% van  de patiënten met een Salmonella‐infectie ontwikkelt ook gewrichtsklachten.9  Ook  kan  een  niet‐typhoïde  Salmonella‐infectie  resulteren  in  ernstige  ziekte  door  het  optreden  van  een  bacteriemie  (septis,  myocarditis  en  meningitis).  Dit  treedt  vooral  op  bij  kinderen,  ouderen  en  immuungecomprimitteerde  personen.5‐9  Salmonella  infecties  bij  kinderen  kunnen  zeer  ernstig  zijn  en  resulteren in ziekenhuisopname en soms gepaard gaan met sterfte.10  Van  alle  Salmonella‐typen  geïsoleerd  uit  reptielen  en  amfibieën  is  ongeveer  driekwart  een  serotype  die  normaliter bij reptielen en amfibieën wordt gevonden. Het RIVM schat dat in Nederland minder dan 1 % van  alle  humane  laboratoriumbevestigde  Salmonella‐meldingen  een  direct  of  indirect  contact  van  mensen  met  amfibieën of reptielen als oorzaak heeft. Echter dit betekent toch nog een flink aantal personen, namelijk per  jaar zo’n 250 gevallen.   In  Nederland  wordt  bij  een  individuele  niet‐typhoïde  humane  Salmonella‐infectie  niet  standaard  brononderzoek  verricht  naar  de  oorzaak.11  Er  vindt  alleen  contactonderzoek  plaats  als  er  sprake  is  van  een  cluster  van  infecties  of  en  vermoedelijke  gemeenschappelijke  bron.  Dit  contactonderzoek  wordt  dan  gecoördineerd door de GGD.9  In Bijlage 1 zijn in de eerste figuur de gevonden serotypes weergegeven bij humane gevallen en de reptielen  waar  contact  mee  is  geweest.  In  de  tweede  figuur  is  te  zien  in  welke  percentages  een  bepaalde  bron  verantwoordelijk is voor Salmonella‐infecties bij mensen in Nederland.2   Salmonellose is in Nederland een meldingsplichtige ziekte, groep B2, indien er 2 of meer personen besmet zijn,  waarbij  anamnetisch  een  verband  bestaat  met  het  gebruik  van  verdacht  voedsel  of  vocht.  De  GGD  meldt  50   

anoniem  conform  de  Wet  Publieke  Gezondheid  en  levert  gegevens  voor  landelijke  surveillance  van  meldingsplichtige ziekten. Bij een diarree‐uitbraak in een instelling moet volgens artikel 26 van de Wet Publieke  Gezondheid de GGD worden ingeschakeld.” 9  Salmonella‐infecties worden niet alleen in Nederland geassocieerd met reptielen, maar ook in andere Europese  landen,  zoals  België,  Duitsland,  Finland,  Frankrijk,  Ierland  en  Letland.1,2  In  de  Verenigde  Staten  en  in  Canada  wordt het aantal reptiel‐geassocieerde infecties geschat op 5‐11% van alle Salmonella gevallen bij mensen.1  Naast individuele gevallen zijn er uitbraken gemeld van reptiel‐geassocieerde Salmonella‐infecties.1,6,7,12 Er zijn  diverse uitbraken bekend bijvoorbeeld een uitbraak van S. enterica serotype Weltevreden door gekkos in een  watertank  in  Hawaii,  een  uitbraak  van  S.  enterica  serotype  Poona  door  het  eten  van  cake  op  een  verjaardagsfeestje waar men twee leguanen had en een uitbraak van S. enterica na een dierentuinbezoek.7 Bij  deze laatste uitbraak is er een apart onderzoek gedaan naar de omvang van de uitbraak van salmonellose bij  kinderen die de show hebben bijgewoond met de draakhagedis. Het bleek hier om een grote uitbraak te gaan  met veel besmette kinderen.7  In  de  verschillende  landen  in  Europa  worden  verschillende  onderzoeksmethoden  gebruikt  om  Salmonella‐ infecties te onderzoeken en de informatie beschikbaar over de bron van de infectie varieert sterk. Bijvoorbeeld  in Nederland is de ziekte niet zonder meer aangifteplichtig, terwijl dat in andere landen wel het geval is. Ook  wordt  in  diverse  landen  waar  Salmonella‐infecties  wel  aangifteplichtig  zijn  niet  standaard  de  bron  van  de  infectie  onderzocht.  Het  daadwerkelijke  aantal  gevallen  dat  verband  houdt  met  contact  met  reptielen  of  amfibieën ligt waarschijnlijk dan ook vele malen hoger.2  Er  is geen  betrouwbare  methode  om  met  zekerheid  vast te  stellen dat bijvoorbeeld  een  schildpad  vrij  is  van  Salmonella.  De  meeste  schildpadden  worden  gekoloniseerd  door  Salmonella  en  scheiden  de  bacterie  intermitterend uit in hun feces.5,10 Daarbij is aangetoond dat schilpadden die onder normale omstandigheden  geen  Salmonella  uitscheiden,  bij  stress  de  bacterie  wel  actief  uitscheiden.10  Dit  geldt  waarschijnlijk  ook  voor  andere reptielen en amfibieën die een reservoir vormen voor Salmonella. Er wordt aangenomen dat infectie  met een niet‐typhoïde Salmonella geen of slechts beperkte kruisbescherming geeft tegen infectie met andere  serotypen, aangezien herinfectie voorkomt.9  De populariteit van het houden van exotische dieren als reptielen en amfibieën als huisdier neemt in Nederland  sterk toe en daarmee ook het risico op een infectie met Salmonella. Er is gebleken uit een onderzoek door het  TNS NIPO naar huisdieren in Nederlandse gezinnen in 2005 dat in de laatste tien jaar de handel in reptielen en  amfibieën sterk is gestegen. Men schat dat in ongeveer 80.000 huishoudens 300.000 van deze dieren worden  gehouden. Naast de vooral populaire gekko’s en leguanen worden ook meer slangen en kikkers verkocht.8   

BESMETTINGSBRONNEN   In Nederland behoren de meeste gevallen van salmonellose tot de zoönosen. In 1999 werd het aantal gevallen  van gastro‐enteritis veroorzaakt door Salmonella geschat op 50.000 per jaar.8,9 Dit leidt jaarlijks tot ongeveer  800  ziekenhuisopnames  en  60  sterfgevallen.9  In  het  grootste  deel  van  de  gevallen  gaat  het  om  een 

51   

voedselinfectie  veroorzaakt  door  het  eten  van  besmette  eieren  of  vlees  afkomstig  van  kippen,  varkens  of  runderen die drager zijn van de Salmonella‐bacterie.8,13  In  de  Verenigde  Staten  wordt  geschat  dat  15  tot  20  %  van  de  salmonellose  gevallen  bij  de  mens  door  huisdieren  worden  veroorzaakt.  Vooral  reptielen  (90%  besmet),  honden  (10‐27%  besmet),  katten  (1‐13%  besmet),  fretten  en  vogels.  Drie  procent  van  de  huishoudens  heeft  reptielen,  zoals  hagedissen,  slangen  en  schildpadden  en  zij  zijn  verantwoordelijk  voor  7%  van  de  humane  salmonellose  gevallen  (in  de  VS  ongeveer  93.000  gevallen  per  jaar).13  De  mens  kan  ook  besmet  worden  door  paarden  met  salmonellose.  Ondanks  dat  honden slechts zelden de bron van salmonellose bij de mens zijn, dient voorzichtigheid te worden geboden met  hondensnacks  van  gedroogd  vlees,  gerookte  varkensoren  en  ‐hoefjes,  kauwstaafjes  etc.  Handen  wassen  na  contact met deze producten is noodzakelijk aangezien Salmonella hierop aanwezig kan zijn.13  Salmonella is een natuurlijke darmbewoner van reptielen en amfibieën. Van alle Salmonella serotypes kan 40%  gekweekt  worden  bij  reptielen.  Deze  serotypes  worden  zelden  gevonden  bij  mensen  of  andere  dieren.  Menselijke  infecties  met  deze  serotypes  zijn  meestal  veroorzaakt  door  reptielen.  Slechts  <1  %  van  de  Salmonella  infecties  bij  de  mens  wordt  veroorzaakt  door  reptiel‐geassocieerde  serotypes.  Maar  reptielen  kunnen ook de veroorzaker zijn van Salmonella‐infecties door meer gebruikelijke serotypes en ook amfibieën  kunnen salmonellose veroorzaken.6,12  Om  een  besmetting  met  Salmonella  op  te  lopen  vanuit  reptielen,  is  er  geen  direct  contact  met  een  reptiel  noodzakelijk.  De  infectie  kan  ook  worden  opgelopen  via  andere  personen  die  contact  met  reptielen  hebben  gehad of uit de ruimte waar een reptiel aanwezig is geweest.6,8,10 Daarbij kan Salmonella zeer goed overleven in  de omgeving. Uit gedroogde feces in een kooi van een reptiel bleek zes maanden nadat het reptiel uit de uit de  kooi  was  gehaald  nog  steeds  Salmonella  te  isoleren.5,6,8  Uit  het  water  in  een  aquarium  waar  eerder  een  schildpad  in  was  gehuisvest,  bleek  na  zes  weken  ook  nog  steeds  Salmonella  te  isoleren.  Verzorgers  van  reptielen die met hun handen contact hebben gehad met reptielen kunnen via hun handen Salmonella andere  mensen en hun omgeving besmetten.3,6,8  Het  is  zelfs  mogelijk  dat  100%  van  de  reptielen  en  amfibieën  drager  zijn  van  Salmonella  en  de  keren  dat  de  bacterie  niet  geïsoleerd  kon  worden  te  wijten  was  aan  de  intermitterende  uitscheiding.6  Vaak  kan  uit  één  reptiel meerdere serotypes worden geïsoleerd met verschillende virulentiegraden.1  Hoewel veel van deze Salmonella types tot een subgroep behoren die niet pathogeen is voor de mens, is het  risico  voor  infectie  een  groot  probleem  aangezien  alle  reptielen  potentiële  dragers  zijn.  De  bacterie  wordt  periodiek uitgescheiden, waardoor eenmalig onderzoek slechts beperkt van waarde is.14  Het risico voor infectie is het laagst bij op het land levende dieren, zoals slangen en hagedissen. Deze dieren  worden  slechts  zelden  blootgesteld  aan  hun  eigen  feces,  welke  tevens  hard  is  en  slechts  zelden  wordt  geproduceerd vanwege hun langzame metabolisme. Water‐ en moerasschildpadden vormen een groter risico   omdat het water gecontamineerd wordt met feces.14  Amfibieën en reptielen kunnen op verschillende manieren geïnfecteerd raken met Salmonella. Zo kunnen ze al  geïnfecteerd worden voor de geboorte, terwijl ze zich nog in het ei, ovarium, oviduct of de cloaca bevinden.  Onder andere bij schildpadden is dit aangetoond. In het wild wordt de kolonisatie van leguanen en padden met  Salmonella  in  verband  gebracht  met  het  eten  van  feces  dat  het  water  en  voedsel  bevat.  Echter  ook  aarde,  52   

insecten en vijverwater kan Salmonella bevatten en zo deze dieren besmetten. Als huisdier gehouden reptiel  enen  amfibieën  kunnen  Salmonella  oplopen  door  het  eten  van  onvoldoende  gekookt  kippenvlees  of  huishoudelijk stof dat de bacterie bevat.1,6   

PREVENTIEVE MAATREGELEN   De reptielen en amfibieën die besmet zijn moeten niet worden behandeld met antibacteriële middelen, want  dit  leidt  tot  een  toename  van  Salmonella‐isolaten  met  een  toegenomen  antibioticaresistentie.1,3,4,5,6,10,11,14,16  Bovendien  verlengt  het  gebruik  van  antibiotica  het  dragerschap.1,4,6,11,16  Kennis  van  mogelijke  gevaren  in  combinatie met goede hygiëne is meestal genoeg om humane infectie te voorkomen.4   Gerichte  voorlichting  aan  dierenartsen,  handelaren  en  eigenaren  is  nodig  om  salmonellose  door  reptielen  te  voorkomen.  Een  goede  voorlichtingscampagne  zou  ze  moeten  overtuigen  dat  het  houden  van  slangen  en  andere reptielen niet zonder gezondheidsrisico’s is. In Nederland ontbreekt een dergelijke gerichte voorlichting  en in tijdschriften en op websites voor deze doelgroepen wordt weinig aandacht besteed aan deze risico’s. Ook  bij  Nederlandse  dierenartsen  is  het  niet  de  gewoonte  reptieleneigenaren  te  wijzen  op  het  gevaar  van  het  oplopen van een zoönose door hun huisdier.8   

Het verband tussen Salmonella‐infectie bij kinderen en contact met schildpadden heeft in 1975 in de VS geleid  tot  een  verbod  op  het  verkopen  of  verspreiden  van  kleine  schildpadden  (dieren  met  een  schildlengte  <  10  cm).10,2,6,17 Dit verbod heeft geleid tot een aanzienlijke aantoonbare daling van het aantal humane Salmonella  gevallen  geassocieerd  met  schildpadden.  Het  CDC  schatte  in  1980  dat  het  verbod  op  de  verkoop  en  verspreiding  van  schildpadden  in  de  VS  een  daling  van  100.000  gevallen  van  salmonellose  geassocieerd  met  schilpadden  bij  kinderen  van  1‐9  jaar  oud  heeft  veroorzaakt  in  1976.5,10  Dit  leidde  tot  een  afname  van  schildpad‐gerelateerde  salmonellose  van  77%.4  De  overblijvende  gevallen  hebben  geleid  tot  ongeveer  1500  ziekenhuisgevallen  en  40  doden  per  jaar.  De  afname  van  humane  salmonellose  van  met  schildpad  geassocieerde  Salmonella  is  ook  gezien  in  andere  landen  na  de  invoering  van  een  verbod  op  verkoop  en  verspreiding  van  kleine  schildpadden.10  Omdat  het  verbod  in  de  VS  niet  volledig  wordt  nageleefd  en  uitzonderingen  bevat  (bijv.  verkoop  voor  educatieve  doeleinden),  komt  er  nog  steeds  salmonellose  voor  ten  gevolge  van  schildpadden.  Hoewel  de  educatieve  maatregelen  om  Salmonella‐infecties  ten  gevolge  van  reptielen  te  verminderen  nuttig  zijn,  blijft  het  verbod  op  kleine  schildpadden  de  effectiefste  maatregel.10  Daarnaast  is  het  advies  om  met  alle  schildpadden,  onafhankelijk  van  hun  grootte,  moet  worden  omgegaan  alsof ze geïnfecteerd zijn met Salmonella.  Jaarlijks worden nog steeds 3 tot 4 miljoen schildpadden verkocht naar landen over de hele wereld vanuit de  Verenigde  Staten.  Uitbraken  in  verschillende  landen  zijn  bekend,  onder  andere  in  Japan,  Groot‐Brittannië,  Puerto Rico, Israël en Frankrijk.4  Toen Zweden toetrad tot de Europese Unie in 1996 en het verkoopverbod in  dat  land  werd  opgeheven,  nam  het  aantal  Salmonella  gevallen  geassocieerd  met  reptielen  substantieel  toe,  vooral  bij  kinderen.10  In  Noorwegen  is  het  verboden  om  reptielen  als  huisdier  te  houden  zonder  speciale  toestemming.2  Het zou een optie kunnen zijn om bij de verkoop van een reptiel of amfibie op papier gestelde 

53   

informatie over salmonellose en de preventie ervan verplicht aan de nieuwe eigenaar mee te geven.5 Hiervoor  zouden de schriftelijke adviezen opgesteld door de GGD en de VWA kunnen worden gebruikt. Deze adviezen  moeten  bij  de  aanschaf  van  een  huisdier  met  de  koper  worden  doorgenomen.  Zie  voor  de  opgestelde  schriftelijke adviezen opgesteld door de GGD en VWA Bijlage 2.    Adviezen voor preventie van transmissie van Salmonella van reptielen en amfibieën naar mensen: 1,5,8,13  ‐

Personeel  van  dierenwinkels,  huisartsen  en  dierenartsen  moeten  informatie  geven  aan  eigenaren  en  potentiële  kopers  van  reptielen  en  amfibieën  over  het  risico  en  de  preventie  van  salmonellose  overgedragen door deze dieren.2 

‐

Mensen  met  een  verhoogd  risico  op  infectie  of  serieuze  complicaties  ten  gevolge  van  salmonellose  (kinderen < 5 jaar en immuungecompromitteerde personen) moeten contact met reptielen en amfibieën  en alle voorwerpen die in contact zijn geweest met een reptiel of een amfibie vermijden.  

‐

Reptielen en amfibieën moeten niet worden gehouden in huishoudens met kinderen < 5 jaar, een baby op  komst of met immuungecompromitteerde personen.14 

‐

 Reptielen en amfibieën mogen niet worden toegelaten in kinderopvangcentra of klaslokalen.4 

‐

Mensen  moeten  altijd  hun  handen  grondig  wassen  met  water  en  zeep  na  contact  met  reptielen  en  amfibieën of hun verblijf.  

‐

Reptielen en amfibieën moeten niet worden toegestaan vrij rond te lopen door een huis of leefomgeving  van mensen. 

‐

Reptielen en amfibieën gehouden als huisdier moeten niet in de keuken worden toegelaten of in andere  ruimtes waar voedsel wordt bereid. Gootstenen in keukens mogen niet worden gebruikt om reptielen of  amfibieën  te  wassen  of  om  kooien,  voerbakjes  etc.  schoon  te  maken.  Als  hiervoor  bijvoorbeeld  een  badkuip  wordt  gebruikt  moet  deze  daarna  grondig  worden  schoon  gemaakt  met  een  chloorhoudend  desinfectiemiddel.  Door  alcohol  70%  en  natriumhypochloriet  0,025%  worden  Salmonella‐bacteriën  effectief gedood.9 

‐

Reptielen en amfibieën in publieke ruimtes (o.a. dierentuinen en tentoonstellingen) moeten niet in direct  of indirect contact kunnen komen met bezoekers, behalve daar waar adequate faciliteiten voor het wassen  van de handen aanwezig zijn. Eten en drinken mag hier niet worden toegestaan. 

‐

 

Geschat werd dat de kosten per jaar in Nederland door humane salmonellose tussen 1994‐1998 lagen tussen  de 33 en 91 miljoen euro per jaar.18 

54   

BIJLAGEN   BIJLAGE 1:               

  9

                                                                                                                                                                                                 

55   

BIJLAGE 2: 

                                                                                                                                                                                                                                             

11 

 

56   

LITERATUUR SALMONELLOSE   1. Van Meervenne E, et al. Salmonella‐infecties verkregen door exotische dieren in België.  2. Editorial  team,  et  al.  Salmonella  infections  associated  with  reptiles:  the  current  situation  in  Europe.  Eurosurveillance, 2008; 13: april‐juni.   3. Woodward  DL,  Khakhria  R  en  Johnson  WM.  Human  salmonellosis  associated  with  exotic  pets.  J  Clin  Microbiol 1997; 35: 2786‐90.  4. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Ped Infect Dis J 1992; 11: 479‐87.   5. Centers for Disease Control and Prevention. Reptile‐associated salmonellosis ‐ selected States, 1998‐2002.  Morbidity and Mortality Weekly Report, 2003; 52: 1206‐1209.   6. Mermin  J,  et  al.  Reptiles,  amphibians  and  human  Salmonella  infection:  A  population‐based,  case‐control  study. Clin Infect Dis 2004; 38 : 253‐61.   7. Friedman CR, et al. An outbreak of salmonellosis among children attending a reptile exhibit at a zoo. J Ped  2008; 132:802‐7.  8. Bruins MJ, De Boer AM, Ruijs GJHM. Gastro‐enteritis door Salmonella afkomstig van als huisdier gehouden  slangen. Ned Tijdschr Geneesk 2006; 150: 2266‐9.  9.  LCI/RIVM richtlijn infectieziekten A02: Salmonellose.   10. Centers  for  Disease  Control  and  Prevention.  Turtle  associated  Salmonellosis  in  Humans‐  USt,  2006‐2007,  Morbidity and Mortality Weekly Report, 2007; 56(2): 649‐652.   11. Reeuwijk  NM,  et  al.  Een  infectie  met  Salmonella  door  het  houden  van  reptielen.  RIVM  Infectieziekten  Bulletin, 2009; 20(3): 88‐91.   12. Zeijl van M. Reptielen en zoonosen. Archaeopteryx Veterinaris, 1998; 5: 18‐24.  13. Conelly KP. Pets and Pests: Misconceptions about zoonotic infections. Infect Med 2004; 21: 557‐67.   14. Grondalen  J,  Savik  B,  Sorum  H.  Companion  animals  as  reservoir  for  zoonotic  diseases.  Eur  J  Comp  Anim  Pract 2008; 18: 213‐22.   15. Draaiboek dierenbeten: Richtlijn mogelijke blootstelling aan pathogene micro‐organismen (en toxinen) ten  gevolge  van  verwondingen  door  exotische  dieren.  Concept  oktober  2008,  Landelijke  Coödinatie  Infectieziektebestrijding RIVM.  16. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics Adv Pract Nursing  eJournal, 2007; 7(3).   17. The reptile and Amphibian Communities in the United States. January 2001  18. Van  Pelt  W,  et  al.  Oorsprong,  omvang  en  kosten  van  humane  salmonellose.  Deel  2:  Schatting  van  de  omvang  van  humane  salmonellose  in  Nederland  en  daarmee  gepaard  gaande  economische  kosten.  RIVM  Infectieziekten Bulletin, 2000; 11 (nummer 1: Salmonellose): 4‐8.  

57   

 

CAMPYLOBACTERIOSE   

EPIDEMIOLOGIE  De  Campylobacter  bacterie  is  wereldwijd  een  zeer  belangrijk  zoönotisch  pathogeen.  Per  jaar  wordt  circa  1%  van de menselijke bevolking in West‐Europa hiermee geïnfecteerd. Daarnaast is Campylobacter een belangrijke  verwekker van ziekte bij dieren.1  Ieder  jaar  komen  er  in  Nederland  ongeveer  80.000  gevallen  van  gastro‐enteritis  veroorzaakt  door  Campylobacter voor.2 De bacterie komt bij vrijwel alle diersoorten voor in verschillende Campylobacter species  per diersoort.  Niet alle species zijn pathogeen voor de mens.1  Orale  opname  van  minder  dan  1000  bacteriën  is  voldoende  om  ziekte  bij  de  mens  te  veroorzaken.2,3  Campylobacter‐bacteriën penetreren de darmmucosa met behulp van een flagel.4 De epitheliale barrière wordt  doorbroken en er wordt een immuunrespons opgewekt. Hierdoor ontstaan de klinische symptomen die uiteen  lopen  van  waterige  tot  volumineuze  en  bloederige  diarree  in  combinatie  met  hoofdpijn,  buikpijn,  koorts,  malaise  en  soms  braken.1,4  In  de  meeste  gevallen  treden  de  ziekteverschijnselen  twee  tot  vijf  dagen  na  blootstelling aan de Campylobacter‐bacteriën op.3  Bij  de  mens  is  bekend  dat  er  een  complicatie  op  kan  treden  nadat  men  de  Campylobacter  infectie  heeft  overwonnen, namelijk het Guillain‐Barré Syndroom.1,3,5 Ongeveer 1 op de 1000 mensen die is geïnfecteerd met  Campylobacter krijgt dit ernstige progressieve neurologische syndroom.1 Het veroorzaakt een verlamming van  onder andere de ademhalingsspieren, waaraan mensen kunnen overlijden. Er kan irreversibele neurologische  schade optreden na genezing. Het is nog niet precies duidelijk hoe Campylobacter het GBS kan veroorzaken.5  Dezelfde Campylobacter‐stam  kan  verschillende  klinische  verschijnselen  geven,  wat  aangeeft  dat  gastheerfactoren van groot belang zijn bij het ontstaan van symptomen.4  Bij mensen komt dragerschap van Campylobacter niet vaak voor. Bij dieren echter wel en deze dragers vormen  een belangrijk reservoir.6 Ook bij honden en katten komen regelmatig asymptomatische dragers voor  evenals  bij vogels en knaagdieren en zelfs bij de huisvlieg.1,7,8,9,10  Er bestaat een verschil in species van Campylobacter waarvoor elk diersoort drager kan zijn. Daarnaast blijkt  ook de leeftijd van de gastheer van invloed te zijn op het dragerschap. Bij jonge dieren komt Campylobacter  meer voor dan bij volwassen dieren.6,11   

BESMETTINGSBRONNEN  Besmetting  met  Campylobacter  kan  op  verschillende  manieren  plaatsvinden.  Mensen  kunnen  zowel  ziek  worden  door  inname  van  besmet  voedsel  of  water  als  door  directe  feco‐orale  besmetting  door  contact  met  dieren.4  Kippen  staan  bekend  als  beruchte  bron  voor  campylobacteriose  bij  de  mens,  maar  ook  veel  andere  boerderijdieren  en  huisdieren  als  hond,  kat  en  fret  kunnen  geïnfecteerd  zijn.4  Verder  vormen  reptielen  een  besmettingsbron  voor  de  mens.12  Bij  veel  diersoorten  is  Campylobacter  een  normale  darmbewoner  en  58   

volwassen dieren worden meestal niet ziek van een besmetting. Jonge dieren hebben vaak diarree ten gevolge  van  een  Campylobacter‐infectie,  eventueel  gepaard  gaand  met  koorts.  Schapen  kunnen  aborteren  door  een  infectie met C. jejuni.4  Mensen met een verminderd immuunsysteem lopen een verhoogd risico om besmet te  worden.13   

PREVENTIEVE MAATREGELEN  Mede doordat er bij Campylobacter sprake is van wildreservoirs en besmet oppervlaktewater en grondwater is  het  waarschijnlijk  niet  mogelijk  om  de  bacterie  ooit  volledig  kwijt  te  raken.  Daarbij  is  het  voorkomen  van  symptoomloze dragers een bemoeilijkende factor.   De  antibioticaresistentie  van  Campylobacter  neemt  sterk  toe,  waardoor  het  gebruik  van  antibiotica  bij  besmette dieren wordt afgeraden. Daarbij zal het dier door het wijdverspreid voorkomen van Campylobacter in  het milieu zichzelf snel opnieuw besmetten.14  Campylobacter is tevens een commensale bacterie in de normale darmflora van de mens.14 Dit neemt niet weg  dat  het  noodzakelijk  is  maatregelen  te  nemen  om  besmetting  hiermee  zoveel  mogelijk  te  voorkomen.  De  bacterie is gevoelig voor hitte, droogte en heeft een lage zuurstofspanning nodig voor vermeerdering. Er moet  rekening mee worden gehouden dat veel dieren besmet zijn met Campylobacter en daarmee ook hun feces.  Men  dient  de  handen  goed  te  wassen  na  contact  met  een  dier  of  de  feces  en  men  dient  feces  direct  op  te  ruimen. Verder moet worden opgepast met decontaminatie van het eigen voedsel met feces van het huisdier. 

59   

 

LITERATUUR CAMPYLOBACTERIOSE  1.

Humphrey  et  al.  Campylobacters  as  zoonotic  pathogens:  A  food  production  perspective.  Interantional  J  Food Microbiol 2007; 117: 237‐57. 

2.

Teunis  PFM  et  al.  A  reconsideration  of  the Campylobacter  dose‐response  relation.  Epidemiol  Infect,  2005;133: 583‐92. 

3.

Campylobacter infection and animals, 6 oktober 2005, http://www.cdc.gov.  

4.

LCI/RIVM richtlijn infectieziekten A04.5: Campylobacter. 

5.

Nachamkin I, et al. Campylobacter species and Guillain‐Barré syndrome. Clinl Microbiol Rev 1998; 11: 555‐ 67.  

6.

Hald B, et al. Longitdudinal study of the excretion patterns of thermophilic Campylobacter spp in young pet  dogs in Denmark. J Clin Microbiol 2004; 2003‐12. 

7.

Hald B en Madsel M. Healthy puppies and kittens as carriers of Campylobacter spp, with special reference  to Campylobacter upsaliensis. J Clin Microbiol 1997; 35: 3351‐2. 

8.

Kapperud  G  en  Rosef  O.  Avian  wildlife  reservoir  of  Campylobacter  fetus  subsp.  jejuni,  Yersinia  spp,  and  Salmonella spp in Norway. American Society for Microbiology 1983; 45: 375‐80.  

9.

Meerburg  BG,  et  al.  Presence  of  Salmonella  and  Campylobacter  spp  in  wild  small  mammals  on  organic  farms. App Environm Microbiol 2005: 960‐2.  

10. Nichols GL. Fly transmission of Campylobacter. Emerg Inf Dis 2005; 11: 361‐5.  11. Sato et al. Comparison of prevalence and antimicrobial susceptibilities of Campylobacter spp isolates from 

organic and conventional dairy herds in Wisconsin. Appl Environml Microbiol 2003; 70: 1442‐7.   12. Johnson‐Delaney CA. Safety issues in exotic pet practice. Vet Clin Exot Anim Pract 2005; 8: 515‐24.  13. Altekruse  et  al.  Campylobacter  jejuni  –  An  emerging  foodborn  pathogen.  Emerging  Infectious  Diseases, 

1999; 5: 28‐35. 14 

60   

 

ZOÖNOSEN VAN VISSEN   

INDELING VISSEN   Van de volgende ordes van vissen worden dieren toegelaten te worden gehouden op basis van welzijnscriteria:  Varkenshaaiachtigen  (Heterodontiformes),  Tapijthaaiachtigen  (Orectolobiformes),  Makreelhaaiachtigen  (Lamniformes),  Haaien  (Caracharhiniformes),  Zeskieuwige  haaien  (Hexanchiformes),  Zee‐engelachtigen  (Squatiniformes),  Sidderrogachtigen  (Torpediniformes),  Rogachtigen  (Rajiformes),  orde  met  o.a.  de  pijlstaartroggen 

(Myliobatiformes), 

Kwastvinsnoekachtigen 

(Polypteriformes), 

Steurachtigen 

(Acipenseriformes),  Beensnoekachtigen  (Lepisosteiformes),  Beentongvisachtigen  (Osteoglossiformes),  Palingachtigen  (Anguilliformes),  Zandvisachtigen  (Gonorynchiformes),  Karperachtigen  (Cypriniformes),  Karperzalmachtigen (Characiformes), Meervalachtigen (Siluriformes), Mesvisachtigen (Gymnotiformes), Zalmen  en  forellen  (Salmoniformes),  Snoeken  en  hondsvissen  (Esociformes),  Kabeljauwachtigen  (Gadiformes),  Harderachtigen  (Mugiliformes),  Koornaarsvisachtigen  (Atheriniformes),  Geepachtigen  (Beloniformes),  Tandkarpelachtigen 

(Cyprinodontiformes), 

Beryciformes, 

Stekelbaarsachtigen 

(Gasterosteiformes), 

Kieuwspleetaalachtigen (Synbranchiformes), Pantserwangigen (Scorpaeniformes), Baarsachtigen (Perciformes),  Platvissen (Pleuronectiformes) en Tetraodontiformes.1,2  Welke dieren van deze ordes zijn toegelaten is terug te vinden in “positieflijsten Advies RDA 2006/10”.1   

ZOÖNOSEN VAN VISSEN ALGEMEEN  Vibrio vulnificus is een bacterie die pathogeen is voor zowel vissen als mensen.3,4   Edwardsiella  tarda3‐5kan  bij vissen  een  septicaemie  met gasvorming  veroorzaken  en  is  een  zoönose.  E.  tarda  kan  worden  opgelopen  door  direct  contact  met  besmette  vissen.4,6  Mensen  worden  hiermee  maar  zelden  besmet. Indien een mens besmet raakt met E. tarda kan dit gastroenteritis veroorzaken vergelijkbaar met een  Salmonella infectie.5,6   Mycobacterium  marinum3‐6kan  bij  alle  warmwatervissen  vistuberculose  veroorzaken.  De  mens  kan  zwemmersgranuloom oplopen door contact met vissen die besmet zijn met deze bacterie.4,7 Ook is een wond  die  geïnfecteerd  raakt  met  door  vissen  besmet  water  een  veelvoorkomende  besmettingsroute.7,8  Vissen  kunnen  de  bacterie  subklinisch  bij  zich  dragen  in  het  mucoïde  slijm  dat  hun  schubben  bedekt.8,9  Zwemmersgranuloom komt regelmatig voor bij mensen die beroepsmatig met vissen in aanraking komen, maar  ook bij mensen die thuis een aquarium hebben.4 Aangezien besmetting vaak optreedt tijdens het reinigen van  een aquarium, wordt de aandoening ook wel aquariumgranuloom genoemd.7,8 De diagnose en behandeling van  zwemmersgranuloom  bij  mensen  is  vaak  lastig.  Dit  heeft  onder  andere  te  maken  met  de  toename  van  antibioticaresistentie  van  vispathogenen.  Vanwege  het  risico  op  het  oplopen  van  onder  andere  zwemmersgranuloom is het verstandig om bij het hanteren van vissen handschoenen te dragen.3 

61   

Door  direct  contact  met  vissen  kan  men  via  wondjes  ook  besmet  raken  met  Aeromonas  hydrophila,  Streptococcus iniae3,6 of Erysipelothrix rhusiopathiae.3,5,10,11  De bacterie E. rhusiopathiae kan vlekziekte veroorzaken bij vrijwel alle diersoorten inclusief vogels, vissen en  schaal‐ en schelpdieren.  Erysipelothrix is een bacterie die doorgaans in de omgeving voorkomt en ook gezonde  dieren  kunnen  de  bacterie  bij  zich  dragen.  Mensen  kunnen  besmet  raken  via  huidbeschadigingen,  door  opname  van  de  bacterie  via  de  mond  of  door  contact  met  dierlijke  producten  vooral  van  vissen  afkomstig.  Omdat de bacterie algemeen voorkomt is besmetting geen uitzondering, maar de infectie slaat niet altijd aan.  De  infectie  is  een  beroepsziekte  die  vooral  wordt  gezien  bij  vissers  en  personeel  van  de  visverwerkende  industrie. Als er besmetting optreedt via de huid begint na een tot twee dagen de wond te jeuken of ontstaat  er  rondom  de wond  een branderig  gevoel.  Vervolgens  zwelt  de huid  rondom de  wond,  krijgt  een blauwrode  kleur  en  is  gevoelig  bij  aanraking.  Men  kan  zich  rillerig  voelen  en  lichte  verhoging  van  temperatuur  krijgen.  Meestal  verloopt de  ziekte goedaardig  en  de duur  van de  infectie kan  variëren  van  enkele  weken  tot enkele  maanden. In uitzonderlijke gevallen kan er een gewrichtsontsteking ontstaan. Besmetting is te voorkomen door  handschoenen  te  dragen  bij  omgang  met  slachtmateriaal  van  vissen.  Men  dient  hygiënisch  te  werken,  huidwonden te bedekken en opgelopen wonden goed schoon te maken.10  Botulisme wordt veroorzaakt door toxines die worden geproduceerd door de bacterie Clostridium botulinum.  C.  botulinum  kan  zeven  verschilende  types  toxinen  produceren,  waarvan  type  A,  B  en  E  ziekte  bij  de  mens  kunnen veroorzaken en bij zoogdieren type C en D en af en toe type B en E. Bij vogels veroorzaakt voornamelijk  type C ziekte en bij vissen type E. Sterfte onder vissen kan dus worden veroorzaakt door C. botulinum type E,  die ook gevaarlijk kan zijn voor mensen. Als er veel vissen sterven moet voorzichtigheid worden geboden bij  contact met het mogelijk besmette water.12   Ook Salmonella kan men oplopen door contact met vissen.5,13 Plesiomonas shigelloides kan bekrot veroorzaken  bij  slangen,  maar  ook  worden  gevonden  in  een  vissenkom  met  vissen.  Deze  bacterie  kan  bij  mensen  gastroenteritis veroorzaken.5  Melioidose  is  een  weinig  voorkomende  ziekte  bij  mensen  die  wordt  veroorzaakt  door  Pseudomonas  pseudomallei. Deze bacterie kan worden  gevonden in aquaria met exotiche vissen. Bij mensen kan de ziekte  uiteenlopen van geen verschijnselen tot een snel verlopende fatale septicaemie.5  

62   

 

LITERATUUR VISSEN  1.

Positieflijsten  December  2006  Advies  Raad  Voor  Dieraangelegenheden  2006/10,  Advies  aan  de  minister  van landbouw, natuur en voedselkwaliteit in zake het in te nemen standpunt ten aanzien van diersoorten  die geschikt zijn om te worden gehouden. 

2.

Nelson JS. “Fishes of the World” 4e editie, 2006 (John Wiley & Sons. Inc. ISBN‐10: 0‐471‐25031‐7). 

3.

Werkman  PJ.  Gezondheidszorg  vpoor  vissen  Deel  4.  Virussen,  bacteriën  en  schimmels.  Tijdschr  Diergeneesk 2007; 132: 567.  

4.

Lehane  L  en  Rawlin  GT.  Topically  acquired  bacterial  zoonoses  from  fish:  a  review.  Med  J  Austr  2000;  173:256‐9. 

5.

RIVM Ziek door dier, zoonosen op een rij – Botulisme, laatste wijziging 22‐06‐2006.  http://www.rivm.nl/ziekdoordier/zoon_op_rij/botulisme.jsp 

6.

Roberts HE, Palmeiro B, Weber III ES, Bacterial and Parasitic Diseases of Pet Fish, Vet Clinf Exot Anim 2009;  12: 609‐38. 

7.

Souza MJ, Bacterial and Parasitic Zoonoses of Exotic Pets. Vet Clin Exot Anim 2009; 12: 401–15. 

8.

School of Veterinary Medicine – University of Wisconsin‐Madison; Zoonotic Disease Tutorial ‐ Erysipelas.  

        http://svmweb.vetmed.wisc.edu/pbs/zoonoses/Erysipelas/erysipelasindex.html  9.

Plantenga NJ en Vries de JPPM. Het aquariumgranuloom. Ned Tijdschr Geneesk 2006; 150: 670. 

10. RIVM  Ziek  door  dier,  zoonosen  op  een  rij.  Vlekziekte,  laatste  wijziging  22‐06‐2006.  http://www.rivm.nl/ziekdoordier/zoon_op_rij/vlekziekte.jsp  11. Boot R, et al. Risico’s van zoönosen bij werk met proefdieren. Biotechniek, 2002; 41(3):99‐119.  12. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Ped Infect Dis J 1992; 11: 479‐87.  13. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics Adv Pract Nursing  eJournal, 2007; 7(3). 

63   

 

SAMENVATTING EN AANBEVELINGEN    Uit het literatuuronderzoek blijkt dat de meeste diersoorten of diergroepen, zoals vermeld op de Positieflijst,  zoönosen  bij  zich  kunnen  dragen  en  daarmee  een  potentieel  risico  vormen  voor  de  mens  (eigenaar  en  gezinsleden). Echter, het risico bestaat uit meer dan alleen maar blootstelling aan micro‐organismen die deze  dieren bij zich dragen. Namelijk de mate waarin overdracht plaatsvindt en de daarop volgende impact (ernst  van het ziektebeeld) bij de mens.     De meeste infecties kunnen dan voorkomen worden door de uitvoering van gezondheidscontrole bij de import  en handel van exotische dieren met daarnaast een verantwoord huisdierbezit bij de eigenaar.    

AANBEVELINGEN  •

Als de wasbeer (Procyon lotor) om, overigens terechte, redenen van de Positieflijst is verwijderd vanwege  ernstig  risico  op  de  parasitaire  zoönose  Baylisascaris  procyonis,  dan  is  het  advies  om  de  andere  wasbeerachtigen die met dezelfde parasiet besmet kunnen zijn, ook van de lijst af te halen. Het betreffen  de witsnuitneusbeer, de neusbeer en de rolstaartbeer. 

•

Gezien  de  aandacht  die  er  sinds  decennia  in  de  Verenigde  Staten  al  aanwezig  is  voor  de  risico’s  van  Salmonella  infecties  bij  als  huisdier  gehouden  reptielen  en  amfibieën,  met  daarbij  een  aantoonbare  significante afname van humane salmonellose door het nemen van enkele preventieve maatregelen, kan  geadviseerd worden hier ook in Nederland meer aandacht aan te schenken. 

•

Hetzelfde  geldt  voor  papegaaienziekte  (psittacose)  bij  vogels.  In  landen  zoals  de  VS  zijn  hiervoor  preventieve maatregelen ontwikkeld, waaronder het testen van vogels voor transport en verkoop. Gezien  de uitbraken die de afgelopen jaren in Nederland zijn opgetreden en de goede resultaten die in de jaren  negentig  zijn  behaald  bij  een  bestrijdingsprogrammma,  kan  geadviseerd  worden  om  weer  een  papegaaienziekte  bestrijdingsprogramma  te  ontwikkelen  als  onderdeel  van  en  totaalpakket  aan  maatregelen. 

•

Naast de microbiële risico’s dient ook de giftigheid van bepaalde reptielen meer te worden meegewogen  bij  de  beslissing  of  deze  op  de  Positieflijst  geplaatst  kunnen  worden.  Er  staan  momenteel  namelijk  nog  soorten op de lijst vermeld die een voor de mens dodelijk gif produceren. 

•

Het stimuleren van verantwoord huisdierbezit aan eigenaren van dieren met in het bijzonder de exoten is  naast  redenen  op  het  gebied  van  dierenwelzijn  ook  in  het  kader  van  de  volksgezondheid  noodzakelijk.  Naast  algemene  voorlichting  kunnen  dierenbijsluiters  bij  de  handel  van  deze  dieren  verplicht  worden  gesteld.  

 

64