innovation for life
Gezond Leven Utrechtseweg 48 3704 HE Zeist Postbus 360 3700 AJ Zeist
TNO-rapport
www.lno.nl
TNO 2014 Rr0279
Meerja ren Speu nrverkpro
T g
ram ma 20'l
1
-20 1 4
Voortgangsrapportage 2013 VP Human Health RM Ghemical (P205) Thema Chemie
Datum
26 lebruarl 2014
Auteu(s)
Prof. Dr. lr. P.M. Bongers Dr. lr. E.L.J.P. Tielemans m.m.v. Drs. D. van Putten, D. Fijan-Roemer
Exemplaarnummer Oplage Aantal pagina's
Aantal bijlagen Regievoerder Pro¡ectnâam Projectnummêrs
1
17 Géén
Topsector Chemie VP Human Health RM Ghemical (P205) 0s1.02985, 05',t.02461 ,051.01 890, 051 .01057, 051 .02883, 051.02268, 060.0501 0, 031.20496
Autorisatie Functie Handtekening
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuld¡gd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemm¡ng van TNO. lndien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naâr de Algemene Voorwaarden voor opdrechten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belang-hebbenden ¡s toegestaan. @ 2014 TNO
+31 88 866 60 00 +3'l 88 866 87 28
[email protected]
F
TNO-rapport I TNO 2014 R10279
2t17
TNO-rapport
I
3t17
TNO 2014 R10279
lnhoudsopgave lnleiding Vraaggestuurd Programma Human Health RM Ghemical (lnnovatiedirecteur: Paulien Bongers) ......
1,3
Ontwikkelingen in het afgelopen jaar.............. Samenwerking................ Samenhang
2
Vraaggestuurd Programma Human Health RM Chemical(Business Line
1.1
1.2
.,..................5 ........5
........5
Tielemans)...,........... 2013.......
2.2 2.3 2.4 2.5 2.6
............7 .............7 Highlight uit Korte inleiding op Vraaggestuurd Programma Human Health RM Chemica|............8 ....................9 Uitvoering .........10 ..............11 en Output .,....,....13 lnnovatie Programma's
3
Ondertekening .......................
Manager: Erik
2.1
in2}13 Resultaten kennisoverdracht........ ..................
17
TNO-rappori I TNO 2014 R10279
4l
17
TNO-rapport I TNO 2014 R10279
5l
17
lnleiding Vraaggestuurd Programma Human Health RM Chemical (lnnovatiedirecteur: Paulien Bongers)
1.1
Ontwikkelingen in het afgelopen iaar Het innovatiegebied Arbeid levert, vanuit haar propositie innovaties voor gezond en veilig werken, bijdragen aan de agenda van de topsector Chemie. Deze bijdrage is vooral gericht op het verantwoord omgaan met stoffen. Dit onderwerp sluit ook aan bij doelstellingen van het Ministerie SãÂ/ op het gebied van gezond en veilig werken. Het bedrijfsleven heeft in 2013 te maken gekregen met de tweede deadline van de REACH-verordening (Europese wetgeving voor chemische stoffen); registratie van
veiligheidsbeoordeling moet plaatsvinden voor stoffen die in hoeveelheden van 100 tot 1000 ton per jaar worden vervaardigd of ingevoerd. Dit
stoffen
en
vraagt veel inspanningen van de chemische industrie. Op nationaal niveau zien we
een tendens van deregulering. Het mandaat voor gezond en veilig werken komt steeds meer te liggen bij het bedrijfsleven. Er is spraken van doelvoorschriften vanuit de overheid waarbinnen het bedrijfsleven eigen verantwoordelijkheid heeft. De huidige (inter)nationale situatie vÍaagt om instrumenten om het bedrijfsleven te ondersteunen bij deze, deels nieuwe, verantwoordelijkheid rond veilig omgaan met stoffen. '1.2
Samenwerking Over de hoofdlijnen van het programma heeft goede afstemming plaatsgevonden tussen TNO en de direct betrokken departementen. De bijdrage aan het topsectorenbeleid en de relatíe met het maatschappelijk thema arbeid en gezondheid is afgestemd in overleg tussen het ministerie van EZ, het ministerie van SZW en TNO.
Wat betreft de uitvoering van het 2013 programma geldt dat stakeholders op verschillende wijze betrokken zijn bij de ontwikkeling van het programma: via netwerken, webinars en communities. Door middel van periodieke bijeenkomsten zijn stakeholders geinformeerd en betrokken bij de ondeaoeksprogrammering, tussentijdse uitkomsten en eventuele bijstellingen. Een belangrijk platform voor informatiedeling en afstemming met het veld is de landelijke stoffendag. Ruim 400 mensen hebben de Stoffendag op 1 oktober bezocht. Voor alle onderdelen binnen het programma geldt dat bedrijfsleven betrokken is via een publiek private samenwerking dan wel onderdeel zijn van communities waarin experimenten worden uitgevoerd en resultaten worden getoetst. 1.3
Samenhang Dit programma wordt in nauwe samenhang uitgevoerd met de andere onderdelen van de propositie innovaties voor gezond en veilig werken. Daarnaast wordt veel samengewerkt met de propositie 'innovative industriel risk management' van het thema industriêle innovatie. Gezamenlijk is in 2013 het gelntegreerde programma 'safety@mainport' van start gegaan. D¡t ¡s een onderzoeksprogramma gericht op veiligheid en gezondheid in de Rotterdamse haven. Daarnaast vindt afstemming
TNO-rapport I TNO 2014 R10279
8l
17
plaats met de projecten die zijn opgenomen in het programma van de Aanvullende Rijksbijdrage van de directie Gezond en Vellig Werken van het ministerie van SZW,
Er is met name interactie met het ondezoek en
implementatie rond de
Stoffenmanager.
De Thema directeur Gezond Leven verleent h¡ermee goedkeuring aan rapportage 2013.
Dr. N.J. Snoeij
Managing Director Thema Gezond Leven
de
TNO-rapport I TNO 2014 R10279
2
7117
Vraaggestuurd Programma Human Health RM Chemical (Business Line Manager: Erik Tielemans)
2.1
Highlight uit 2013 Aanpak lasrook aan de bron: ontwikkeling van een verbeterde lastoorts met bronafzuiging Blootstelling aan lasrook is in sectoren als de metaalindustrie en de scheepsbouw een 'uitdagend' probleem. Ongeveer 400.000 Nederlandse werknemers ademen dagelijks lasrook in. Lassers die teveel lasrook inademen hebben een verhoogde kans op onder meer hart- en vaataandoeningen, astma en bronchitis. De grenswaarde voor blootstelling aan lasrook wordt in de praktijk nog in veel bedrijven overschreden. Geintegreerde lasrook-afzuiging in de lastoorts is in potentie een zeer effectieve maatregel, die ook voor de lasser zelf eenvoudig toe te passen is. Bestaande producten presteerden tot nu toe echter teleurstellend, en vonden weinig ingang. TNO ontwikkelt samen met Translas BV en iTanks een effectiever en beter hanteerbaar product. Lasrook-beh eersing : tech niek, organisatie en mens
Het beheersen van de blootstelling aan lasrook is niet eenvoudig. Vaak zetten bedrijven combinaties in van ruimteventilatie en 'conventionele' puntafzuiging, zoals mobiele afzuigarmen. ln de praktijk beperken factoren in de organisatie en de mens vaak het effect van deze maatregelen. De puntafzuiging kan niet dicht genoeg op de 'bron' geplaatst worden, de objecten zijn te groot, of de lasser is erg mobiel, en de afzuigarmen beperken de bewegingsvrijheid. TNO zoekt daarom naar mogelijkheden om het de medewerkers makkelijk te maken veilig en gezond te werken. V e rbete rÌ ng too rts-afzu ig i n g nod ig Geïntegreerde toortsakuiging is wat dat betreft een hoopvolle optie. Ondanks dat, is slechts één promille van de huidige verkochte lastoortsen voozien van een toorts-afzuiging. De effectiviteit van de al beschikbare lastoortsen met afzuiging valt in de praktijk tegen. Ook zrjn lassers vaak bang dat toortsafzuiging het zgn. 'schermgas' wegzuigt, dat cruciaal is voor de laskwaliteit. Verder zijn bestaande lastoortsen met afzuiging vaak zwaar en lastig hanteerbaar, en beperken zij het zicht op het werk.
De uitdaging opgepakt
Met behulp van modelberekeningen (figuur 1) zijn diverse prototypes van een verbeterde lastoorts ontwikkeld. Het 'definitieve prototype' is in september 2013 gepresenteerd op de las-vakbeurs Schweipen & Schneiden in Duitsland, en ontving daar veel belangstelling. De totale innovatie bestaat uit een aantal geïntegreerde onderdelen:
- De lastoorts zelf, met conische afzuigkop, lastip en uitstroomopening voor het schermgas, ten bate van voldoende 'zicht' op het object; - Een nieuw ontworpen afzuigmodule aan de top van de lastoorts, dicht op de bron; - Een verhoogde uitstroomsnelheid van het schermgas; - Een kogelgewricht tussen toorts en slangen ter verbetering van de hanteerbaarheid; - Een conische afzuigslang, verlopend van smal naar breder; - Een mobiel afzuigsysteem met een geTntegreerd filtersysteem met multicyclonen.
TNO-rapport
I
TNO 2014 R10279
8t17
De toorts reduceert de blootstelling van de lasser aan lasrook, gemeten in de TNO 'Worst Case Room', met 90 - 95 %. Dit stemt bijzonder hoopvol. Follow-up
ln 2014 wordt het prototype van de lastoorts doorontwikkeld, en wordt de effectiviteit van de afzuiging in praktijksituaties in bedrijven gemeten. Verder wordt onder de lassers een evaluatie uitgevoerd van het gebruiksgemak, de ervaren laskwaliteit, de ervaren productiviteit, de ergonomische aspecten, en de acceptatie van de nieuwe toorts. Dit is dan ook een uitgesproken multidisciplinair project, waarin drie TNO-expertisegroepen samenwerken. Nog vóórdat het huidige ontwerp uitgebreid is getest in bedrijven, heeft producent Translas al een aanvraag ontvangen voor levering van 750 exemplaren aan een grote klant. Dit geeft aan, dat er groot vertrouwen bestaat in de slaagkans.
CulPlol l: (onlous
Figuur
2.2
1
-
Flow s¡mulat¡es met een prototype van de nieuwe lastootts
Korte inleiding op Vraaggestuurd Programma Human Health RM Ghemical
ln 2013 is de propositie 'veilig omgaan met innovatieve stoffen en technologieën' samengevoegd met delen van de propositie 'gezond, vitaal en veilig werken'. De nieuwe propositie 'innovaties voor gezond en veilig werken' richt zich op het beheersen van risico's als gevolg van blootstelling aan stoffen, verbetering van arbeidsveiligheid, monitoring en health impact assessment. Ook wordt aandacht besteed aan nieuwe risíco's op de werkplek. De focus ligt hierbij vooral op
nanotechnologie. Daarnaast is het ontwikkelen van instrumenten en informatievoorziening voor werknemers en werkgevers een belangrijk onderdeel van het programma. De doelstelling van de propositie is om de arbeidgerelateerde ziektelast in Nederland terug te dringen. D¡t is hard nodig. Contact met gevaarlijke stoffen leidt tot forse ziektelast en voortijdige sterfgevallen (2000 i jaar) en werk gerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat veroorzaakt nog veel verzuim. Bovendien krijgt een aanzienlijk deel van de werknemers te maken met een ongeval (207.000 ongevallen in 2011). Het vraaggestuurd programma 'Human Health RM Chemical' is onderdeel van deze propositie en richt zich exclusief op gezond en veilig omgaan met chemische stoffen.
9l
TNo-rappod I TNO 2014 R10279
2.3
17
Uitvoering in 2013 D¡t VP bevat een aantal projectonderdelen met als gemene deler de samenwerking
met het bedrijfsleven. Kenmerk van de projectonderdelen is dat het bedrijfsleven samen met TNO onderzoekt hoe chemische stoffen veilig toegepast kunnen worden, of daar instrumenten voor laat ontwikkelen. Dit varieert van projecten die al redelijk uitgekristalliseerd zrjn (bijvoorbeeld ART hosting en onderhoud) tot projecten die nog in een beginstadium zijn (bijvoorbeeld DIAMONDS). DIAMONDS DIAMONDS ('Data lnfrastructure Allowing Models ON Design & Safety') beoogt de
predictie van toxicologische profielen van stoffen door middel van het bijeenbrengen, ordenen en bewerken van beschikbare informatie over gevaareigenschappen van stoffen. Dit moet leiden tot preventie van arbeidgerelateerde gezondheidseffecten en productie van veilige(r) stoffen, Het daadwerkelijke bouwen van de infrastructuur vond en vind plaats binnen het ETSB programma, terwijl binnen deze KIP in 2013 gewerkt is aan het bouwen van zogenaamde democases. Voor afzonderlrjke onderdelen van DIAMONDS zijn die democases inderdaad ontwikkeld, maar een integrale democase - de deelgebieden is nog niet afgerond. structuur, kinetiek en omics koppelend aan toxiciteit
-
Deze democase-onderdelen ztln vervolgens wél gebruikt om bedrijven
te
interesseren op dit onderwerp (middels een breed bruikbare presentatie). Dit heeft geleid tot concrete aanknopingspunten met bedrijven waar nu mogelijkheden voor met name business to business en co-development worden verkend en tot indiening van een voorstel voor CEFIC LRl, samen met BASF en Dupont, waarin het DIAMONDS platform een prominente rolspeelt'
Lasrook Zie paragaaf 2.1 "highlight 2013".
Kwik Fase van het cofinancieringsproject "kwik in herbaria" heeft zich gericht op het optimaliseren van de verbindingen en het inbedden ervan in een cellulosematrix om zo een inlegvel te ontwikkelen die effectief kwik opneemt. Er is een studie naar de optimalisatie van componenten uitgevoerd. Met behulp van praktijkmateriaal uit het herbarium van Naturalis werd de meetopstelling voor Hg emissie geoptimaliseerd waardoor meer representatief gemeten kon worden. Ook werd het bewijs geleverd
dat metallisch Hg ontstaat en geen andere
verbindingen. Mengsels van
anorganische verbindingen die Hg kunnen adsorberen werden uitgetest door deze op losse vellen te strooien. Drie componenten werden voor verdere studies
gekozen: Zn, ZnSe en Se. lnbedding middels Air-brush bleek succesvol te zijn, omdat deeltjes in aerosol vorm met kracht ingebracht worden. Er is een receptuur
ontwikkeld dat voornamelijk watergedragen is (octrooi wordt bestudeerd). Op labschaal is deze suspensie succesvol in de cellulosematrix aangebracht. Het resultaat van de effectiviteitsmetingen toont aan dat alleen ZnSe en Se aan de eisen voldoen. Se bestaat in 2 vormen, amorf en kristallijn. Amorf werkt goed en bestaat vervolgens weer in 2 vormen, rood en grijs Se. Onderzoek is uitgevoerd met grijs amorf Se. Aanvullende experimenten met rood amorf Se worden nog uitgevoerd. ZnSe is veel toegepast in de spectroscopie als venster, echter is giftig b'rj inademen en inslikken. Se ten opzichte van ZnSe, verdient dan ook voorkeur als toepassing.
TNO-rapport I TNO 2014 R10279
10t17
ART hosting en onderhoud Binnen dit deelproject is een deel van het budget gebruikt voor het afschrijven van twee publicaties. ln de eerste publicatie wordt de toegevoegde waarde van de ART methodologie beschreven ten opzichte van kleine meetsets en in de tweede publicatie wordt de reliability van ART beschreven. Daarnaast is een deel van het budget besteed aan de hostíng van ART voor 2013.
ln een stakeholdersmeeting, georganiseerd door TNO, zijn de eerste ideeën voor het verdien model ART getoetst met de stakeholders van ART.
L¡CARA Binnen LICARA is een conceptueel framework ontwikkeld voor het afwegen van de en risico's van nanomaterialen. Híerin is de 'Human Health Risk Assessment (HHRA)' geïntegreerd in de conventionele 'Life Cycle Assessment (LCA)'. Dit framework bestaat uit een tier 1 en tier 2. De tier 1 aanpak heeft geresulteerd in een Exceltool: de'LICARA NanoScan', die een ruwe schatting van de voordelen en de risico's van het gebruik van nanomaterialen geeft en die geheel kan worden uitgevoerd door MKB-ers. De relevante boxes (onder andere
voordelen
toepassing, gebruik, voordelen, markt, risico's) voor het in kaart brengen van de voordelen en de risico's zijn gedefinieerd, vragenlijsten zijn opgesteld en ingebouwd in de Excel Tool. Tier 2 is een geavanceerdere aanpak welke uitgevoerd wordt door experts waarbij gebruik wordt gemaakt van LCA en HHRA. ln het LICARA project wordt deze Tier 2 aanpak uitgevoerd aan de hand van 4 case studies (CNT, TiO2, 2x Ag), waarin 4 nanoproducten en eventuele referentieproducten (die door MKB zijn aangeleverd) worden doorgelicht en uitgewerkt. De conceptuele integratie van HHRA in LCA is beschreven in een concept artikel. 2.4
Resultaten DIAMONDS
-
Presentaties DIAMONDS op (internationale) congressen.
Presentatie met democases welke gebruikt wordt om bedrijven te interesseren voor DIAMONDS (marktbewerking).
Lasrook - Een overzicht van de belangrijkste omissies die duiden waarom eerdere interventies niet succesvol zijn gebleken is verkregen door middel van literatuurstudie en interviews met werknemers (lassers), bedrijven, en producent Translas.
-
-
Programma van eisen voor de multidimensionale interventie gericht op lasrook is uitgewerkt in nauw overleg met Translas, waaronder de technologische randvoonryaarden voor de lastoorts en ventilatie-unit. Met behulp van computational fluid dynamics, en in nauwe samenwerking met Translas, zijn diverse testmodellen van de lastoorts ontwikkeld. Een 'definitief prototype' is getest en effectief bevonden in TNO's 'worst-case room', en is in een bedrijf door enkele lassers getest. Het prototype is in september 2013 gepresenteerd op de internationale lasvakbeurs SchweiBen & Schneiden in Duitsland. De ontwikkeling van de ventilatie unit met multicyclonen is gestart. Een vragenlijst is ontwikkeld om tijdens de komende uitgebreide praktijktests in bedrijven breed inzicht te genereren in de faal- en succesfactoren voor beheersing van blootstelling - zowelten aanzien van lasrook als generiek.
TNo-rapport
I
1't
TNO 2014 R10279
I 17
Kwik
-
Publicatie emissie kwik uit Herbaria collecties, theorie en praktijk. Paper ingediend voor conferentie HORN 2014 gericht op de problematiek en het oplossen ervan. Optimalisatie van Hg emissie metingen. Succesvolle maniervan inbedding via airbrush aanbrengen ontwikkelt. Receptuur ontw¡kkelt voor inlegvel (Octrooi wordt verder onderzocht).
ART Continuering hosting en onderhoud ART. Paper over toegevoegde waarde ART methodologie ten opzichte van kleine meetsets. Paper over reliability ART.
LICARA
-
Conceptueel raamwerk LCA. Organiseren expert workshop over conceptueel raamwerk. LICARA NanoScan (ExcelTool). Draft paper Human health risk assessment aanpak. Rapport raamwerk LCA. Draft rapportage case studies.
-
Gebruik van resultaten en kennisoverdracht
aan het actief betrekken van bijeenkomsten en webinars succesvolle aantal zijn een Hiertoe stakeholders. 2013 organiseerde TNO Op 1 oktober ontwikkeld. georganiseerd en zijn websites bijeenkomst troffen deze Tijdens de vierde interactieve landel'rjke stoffendag. en werknemersgrote werkgeversbedrijven, vertegenwoordigers van kleine en organisaties, de lnspectie SZÂ/, andere kennis- en adviesorganisaties en TNO elkaar om kennis en ervaring uit te wisselen op het gebied van stofproblematiek in
ln de propositie is veel aandacht besteed
Nederland. 2.5
Output en kennisoverdracht Aftikelen I
nte rn atio
-
na
al (pee r reviewed)
:
Beker van Woudenberg A. Wolterbeek A,
te Brake L, Snel C,
Menke
A,
Rubingh c, de Groot D, Kroese D (2013) A category approach to predicting the organotin compounds: the value of the developmental(neuro)toxicity zebrafish (Danio rerio) embryotoxicity test (ZET). Reproductive Toxicology, ln
of
-
Press. Fransman; Wouter, Hans Kager; Tim Meijster; Dick Heederik; Hans Kromhout; Lutzen Portengen; Bas J. Blaauboer (2014). Leukemia from Dermal Exposure the Netherlands: Quantitative Cyclophosphamide among Nurses Assessment of the Risk. Ann occup Hyg 2014; doi: 10. 'l 093/annhyg/met077.
to
-
in
Pronk, A.; Nuckols, J.R.; de Roos, A.J.; Airola, M.; Colt, J.S.; Cerhan, J.R.; Morton, L.; Cozen, W.; Severson, R.; Blair, A.; Cleverly, D.; Ward, M.H. 2013' Residential proximity to industrial combustion facilities and risk of non-Hodgkin lymphoma: A case.control study. Environmental Health: A Global Access Science Source, 12 ( 1 ) , aft. no. 20.
12t17
TNO-rapport I TNO 2014 R10279
-
Schinkel, J., Ritchie, P., Goede, H., Fransman, W., van Tongeren, M., Cherrie J.W., Tielemans, E., Kromhout, H., Warren, N. The Advanced REACH Tool (ART): lncorporation of an Exposure Measurement Database. Ann Occup Hyg, vol 57 (6), 717-727.20't3.
Schinkel, J., Fransman, W., McDonnell, PA., Klein Entink, R., Tielemans, E., Kromhout, The reliability of the Advanced REACH Tool (ART). H. Ann Occup Hyg, (201 4): doi:
-
1
0. I
093/an nhyg/metO81
.
Wheeler, D.C.; Burstyn, l.; Vermeulen, R.; Yu, K.; Shortreed, S.M.; Pronk, A.; Stewart, P.A.; Colt, J.S.; Baris, D.; Karagas, M.R.; Schwenn, M.; Johnson, A.; Silverman, D.T.; Friesen, M.C. lnside the black box: Starting to uncover the underlying decision rules used in a one-by-one expert assessment of occupational exposure in case-control studies l.- 2013- (Occupational and Environmental Medicine, 70 ( 3 ) pp. 203 - 210).
Vakpublicaties: Boeckhout, C.l.; Terwoert, J. (2013). Vertueniverking; Veiligheid, gezondheid en beheersmaatregelen. Al-blad 19, Sdu Uitgevers. Terwoert, J., Jodokus Diemel. Nieuwsbrief NVvA (24), 13-15: Landelijke
-
Stoffendag 2013.
-
Ten¡voert, J., Maaike le Feber. Nieuwsbrief NVvA: PRIVATE GRENSWMRDEN
-
VOOR STOFFEN: BESTMN ZE EN'WERKEN'ZE? Ten¡¡oert, J., & le Feber, M. (2013). Private grenswaarden voor stotfen: Bestaan ze en'werken'ze? NVva Nieuwsbrief, (24),7-9.
Raoportaqes Nationaal: Ten¡¡oert, J., Elise Goedhart, Demi Theodori, Nicole Palmen, Maaike le Feber, 2013, Bedrijfsgrenswaarden stotfen. Functioneren regeling in de praktijk, naleving en effectiviteit, situatie in andere Europese landen, TNO/ RIVM, TNOrapport R10319, 1 maart 2013.
-
Conoresbiidraaen Congres presentaties:
-
Gerritsen-Ebben, M.G. The use of PPE efficiency values in dermal exposure modelling for plant protection products within the BROWSE project, OEESC conference, 2-4 June Amsterdam Goede, H. Modeling dermal exposure to pesticides, OEESC conference, 24 June Amsterdam
Terwoert, J., (2013), Poldermodellen, Meten of Goede Praktijken? Resultaten van een gebruikers-enquête, workshops en interviews; Congres Nederlandse Vereniging voor Arbeidshygiëne, sessie Risicobeheersing Nano, Zeist, 17 april
-
2013. Terwoert, J., (2013), Private grenswaarden voor stoffen: bestaan ze en 'werken' ze? Het'nieuwe' Nederlandse grenswaardenstelsel geëvalueerd, Congres Nederlandse Vereniging voor Arbeidshygiëne, Zeist, 18 april 2013.
Abstracts/posters: 7, Doan Ngoc, Kima, Spanoghe, Pietera'Van den Berg, Erik Charistou, Agathil, 2, Frewer, Lynn6, Gerritsen-Ebben, R.r0, Butler-Ellis, Clare3, Glass, Richard Capri, Ettores and Hart, Andyz. lnternational Advances in Pesticide Application,
13117
TNO-rapport I TNO 2014 R1O27S
oxford spires Hotel, oxford,
-
uK
(Pesticide Application Group). AAB
conference, January 2014: 8-10 Gerritsen R.3, Henk Goede3, S Entink3, Jody Schinkel3, Agathi Victoria Roelofs5, Marc Kenne Spanoghea, Ettore CaPris, LYnn
lnternational Advances in Pesticide Application, Oxford Spires Hotel, Oxford,
uK
(Pesticide Application Group). AAB conference, January 2014: 8-10
January, All accepted for presentation 2, Glass, Richard Garh,vaite, David2, Sacchi, Angelae, Spanoghea, Pieter, Doan
Ngog, Kima, Machera, Kyriakil, Nikopoloulou, Dimitral, Arapaki, Nikil', Gerritsen-Ebben, Riandaro, õpaan, Suzannel0, Egea Gonzales, Franciscoe, and Stobieck, Stanislawlo. lnternational Advances in Pesticide Application, Oxford Spires Hotel, Oxford, UK (Pesticide Application Group). AAB conference, January 2014:8'10 January, Allaccepted for presentation.
-
-
Havermans J., Natural history collections atfecting the indoor environment in Book of abstracts "lndoor air quality 20'12, 10th international conference 'indoor air quality in heritage and historical environments, standards and guidelines'. 17-20 June,2012, UCL Centre for Sustainable heritage, London, UK' Havermans J., R. Dekker and R. Sportel, Mercuric Chloride, a historical biocide killing insects, mould, paper and more.... Paper submitted to the conference 'Book and Paper Conservation: Horn ll conference - From Microorganism to mega-organism. Schedul ed 23-24 April 201 4. Havermans J. and R. Dekker, The impact of historical conservation methods for the preservation of entomological collections. Paper submitted and accepted for the conference on Environment and Health. Basel 19-23 August 2013. OEESG 2013, 6th Conference on Occupational and Environmental Exposure of Skin to Chemicals 2-5 juni, Amsterdam. Acceptatie twee mondelinge presentaties.
2.6
Innovatie Programma's
Om het programma van de propositie inhoudelijk te versterken en de impact te vergroten, is er voor gekozen deel te nemen aan een groot aantal open innovatienetwe¡ken.
ln Nederland is Stoffenmanager en de hieraan gekoppelde community portal een belangrijk samenwerkingsverband met Arbo Unie en Beco. Voor het bewerkstelligen van maximaal draagvlak worden nieuwe ontwikkelingen in nauw overleg met de inspectie SZrl/ gedaan. Verder is in Nederland het NanoNextNl programma nu ruim 1 jaar actief, waarin een substantieel bedrag is gereserveerd voor nano risico-onderzoek. Dit Human Health Risk programma wordt door TNO gecoördineerd. Daarnaast is het Participatie en Gezondheid programma van t Benaki Phytopathological lnstitute, Athens, Greece. The Food and Environment Research Agency, York, Un¡ted Kingdom. 3 NIAB, Wrest Park, Bedford, United Kingdom. r Ghent University, Gent, Belgium. 2
5 6
Università Cattolica del Sacro Cuore, Piacenza, ltaly.
Newcastle University, United Kingdom. Alterra, Wageningen, the Netherlands. I lstituto di Chimica Agraria ed Ambientale of the Agriculture, Piacenza, ltaly. e Universidad de Almeria, Almeria, Spain. t0 IOR - Plent Protection lnstitute - Sosnicowice Branch, Poland, t
TNO-rapport
I
14t17
TNO 2014 R10279
ZonMw van belang. Hierbinnen coördineert TNO enkele grootschalige en innovatieve interventie-trajecten gericht op diverse branches en werkplekken om zo de ziektelast terug te dringen.
lnternationaal heeft TNO vanuit
de
propositie aansluiting bü uiteenlopende
consortia gericht op intelligent testing strategies, nanotechnologie, blootstellings-
karakterisering.
Ook wordt vanuit de
propositie geparticipeerd
in
onderzoeksfondsen van de chemische industrie (CEFIC LRI). Een overzicht van
belangrijke netwerken/projecten van
de
propositie
in de
breedte staan
weergegeven in tabel 2. TNO heeft bilate¡aal de intentie uitgesproken om op het gebied van health impact assessment en blootstellingsmodellering gezamenlijk te programmeren met de Health & safety laboratory in Engeland. Ook met IOM (VK) en NRCWE zijn samenwerkingsverbanden aan gegaan. Tabel 2: Voorbeelden van PPS-en, EU projecten en andere consoilia waafuij de propositie Stoffenmanager (urrm,v.stoffen ma na ger. nl)
Min. SZW en brancheorganisaties
Stoffenmanager 4.5 is een internet instrument om gezondheidsrisico's van gevaarlijke stoffen te prioriteren binnen Arbowetgeving en REACH. Het instrument wordt (inter)-nationaal geaccepteerd en heeft inmiddels meer dan 16.000 gebruikers.
Stoffenmanager Nano (nano.stoffenmanager.nl)
Min. SZW
Stoffenmanager Nano 1.0 is een eerste stap op weg naar een valide risicomanagement instrument voor synthetische nanodeeltjes.
ART (www. advancedreachtool. com)
PPS met overheden (NL, Fr, D, DK, UK) en Shell, GSK, Eurometaux,
lnternet instrument voor gespec¡aliseerde karakterisering van chemische stoffen blootstelling. Wordt internationaal erkend in o.a. de REACH richtlijnen. Heefr inmiddels meer dan 1500 gebruikers.
CEFIC lnterventie op de werkplek
ZonMW
(wwriv.zonmw.nl)
Participatie en Gezondheid
Opzetten van interventieprogramma's en doorrekenen van ziektelast in de bouw (silica) en autoschadeherstel (isocyanaten): AIO project met IRAS (UU).
Stoffenmanager werkplaats (www,zonmw.nl)
ZonMW
lmplementatie van Stoffenmanager in
Participatie en
Nederlandse branches.
Gezondheid NanoNextNL
FES
(www.nanonextnl.nl)
innovatiegelden
Programma'Human Health Risks' richt zich op gezondheidsrisico's van nanodeeltjes, met o.a. aandacht voor blootstellingsondezoek, experimentele toxicologie en risicobeoordeling.
Europese
chemische industrie
Ondezoek gericht op karakterisering van determínanten van huidblootstelling en ontwikkeling modellen.
TNO-rapport
I
15117
TNO 2014 R10279
Global-NanoMaPP (www.nia.nl)
PPS met o.a. NIA, BASF,
Ondezoekactiviteiten zijn gericht op het genereren van experimentele toxicologische
NanoCyl, e.a.
informatie voor een aantal goed gekarakteriseerde nanodeeltjes.
Browse (www.secure.fera.defra. gov. uUbrowse)
EU zevende
Ondezoek gericht op ontwikkeling van nieuwe
kader pfogramma
blootstellingsmodellen voor gewasbeschermingsmiddelen.
NanoDevice
EU zevende
Ondezoek gericht op het ontwikkelen van
(wu,,r. nano-device.eu)
kader programma
valide en handzame meetinstrumenten voor het karakteriseren van nanodeeltjes.
Marina
EU zevende
lntegraal project gericht op de belangrijke stappen in risicomanagement van
Solvay,
(ranryw. m
arina-fp7.eu)
kader programma
NanoSafety Cluster
EU zevende
(www. nanosafetycluster. eu)
kader programma
LICARA
EU zevende kader programma
nanodeeltjes. Platform voor integratie van FP7 projectresultaten op het gebied van nano risico's. Life cycle approach and human health risk assessment, product stewardship and
stakeholder risk/benefit communication of nanomaterials
NanoSTAlR (www. nanostair.eu-vri.eu)
EU Nano platform
Establishing a process and a platform to support standardization for nanotechnology implementing the STAIR approach
HEALS
EU zevende kader programma
SUN
GUlDEnano
EU zevende
Ondezoeksprogramma gericht op holistische safety assessment van nanotechnologie
EU zevende
Ondeaoeksprogremma gericht op innovatieve technologieën voor risicomanagement
EU zevende
kader programma Safera
de conceptie
kader pfogramma
kader programma Future Nano Needs
Ondezoeksprogramma gericht op karakterisering van de totale blootstelling vanaf
EU ERA.Net
Ondezoeksprogramma gericht op veiligheid van nieuwe generaties nanomaterialen Europees netwerk gericht op industriële
TNO-rapport I rNO 2014 R10279
16t17
TNO-rapport
3
I
TNO 2014 R10279
Onderteken ing Zeist,
Datum:
()
z! mqp,jut 2O\
\
I/ l*>-'1" /) t -ir' v ---
Prof. dr. ir. P.M. Bongers Directeu r innovatiegebied Arbeid
17t17
