TNO Innovation for Life. TNO Strategisch Plan

TNO Strategisch Plan 2011 – 2014

TNO | Innovation for Life

>>

SAMENVATTING THEMA’S GEZOND LEVEN

INDUSTRIËLE INNOVATIE

INTEGRALE VEILIGHEID

Wij creëren innovatieve oplossingen, gericht

EEN VITALE SAMENLEVING

STRUCTURELE CONCURRENTIEKRACHT INDUSTRIE

EEN VEILIGE SAMENLEVING

'ZTJFLFFONFOUBMFHF[POEIFJE[JKOIFUGVOEBNFOUWBOPOTQFSTPPOMJKLXFMCFWJOEFOFOEFLXBMJUFJU

Een toekomst waarin welvaart en welzijn

ten behoeve van waarnemings- en

van onze samenleving. Welvaart heeft ons een langer en comfortabeler leven gebracht, maar heeft ook

duurzaam gewaarborgd zijn. En waarin

navigatieapparatuur voor de

ontwikkeld alternatief voor het in konij-

HF[PSHEWPPSVJUWBMWBONFOTFOJOIFUBSCFJETQSPDFT NFOTFOEJFPWFSoPGWFSLFFSEDPOTVNFSFOFO

tegelijkertijd het bedrijfsleven een sterke

internationale ruimtevaart.

nenogen testen van irriterende stoffen is

KPOHFSFOEJFMBOHTEFMJKOTUBBO5/0[FU[JDIJOWPPSFFODPNCJOBUJFWBOUFDIOPMPHJTDIF¹OTPDJBMF

concurrentiepositie heeft en behoudt.

innovatie, zodat mensen gezonder meedoen in onze samenleving.

Zo leveren wij al vele jaren een wezenlijke

4. Verkeersveiligheid

bijdrage aan onder meer de volgende

t7BOBGEFKBSFO[FTUJHBDUJFGJOIFU

Sterke positie van de industrie in de economie en samenleving

EEN MOBIELE SAMENLEVING

VITALE STEDELIJKE LEEFOMGEVING

FSLFOE7PPS/FEFSMBOETDIFFMUEBUIFU MFFEWBOLPOJKOFO t"MCJKOBKBBSJOHFCSVJLJTFFO

verbeteren van de veiligheid van

methode waarbij in een gevalideerd

automobilisten. FOEF."%:.0TPGUXBSFPNEFLSBDIUFO

vertering en voedingswaarde van

FOQSPDFTTFOJOEFJOEVTUSJF5/0JOOPWFFSUPPLNFUFFOLFUFOPWFSTUJKHFOEQFSTQFDUJFG HFSJDIUPQEF

t"DUJFGJOIFUUFSVHESJOHFOWBO$02

bij een botsing op voertuig en inzittenden

hondenvoeding getest kan worden.

inbedding van industriële productie in de totale samenleving.

t7FSNJOEFSFOWBOBOEFSFVJUTUPPUDPNQP-

te berekenen zijn beide vindingen van

)JFSWPPSCPVXEF5/0WPPSUPQFFOFFSEF

nenten waaronder geluid door industrie

5/0;JK[JKO OBEFDFOOJBMBOHWFSmKOFO

ontwikkeld vergelijkbaar model voor het

en uitlaatgassen van motorvoertuigen.

binnen de passieve veiligheid nog steeds

Een veiliger gevoel van leven 7FJMJHIFJE¹OPOTHFWPFMWBOWFJMJHIFJE[JKONFFSEBOPPJUPOEFSIFWJHBBOCFESFJHJOHFOEJFWPPSULPNFOVJU

t&6BEWJTFSJOHPNUSFOUWPFSUVJHDMBT-

t%FHF¿OTUSVNFOUFFSEFDSBTIUFTUEVNNZ

sificaties, bepaling haalbare maximale

t*OBDUJFWFWFJMJHIFJECFTDIJLU5/0PWFS

zetten defensie, hulpdiensten en industrie zich in om ons te beschermen tegen steeds minder eenduidige

toekomstige uitstoot en milieuzones in

unieke methoden voor het ontwikkelen

Duurzame beschikbaarheid van energie Wereldwijd stijgt de behoefte aan energie door hogere levensstandaarden en opkomende economieën.

steden zijn tastbare voorbeelden hiervan. t"DUJFWFSPMJOIFUPOUXJLLFMFOFONPOJ-

JOWJUSPIPOEFONPEFMWBO5/0EF

menselijk spijsverteringskanaal. t3FDFOUFMJKLJTEFBBOTDIBGWBOEFOPPE-

de wereldnorm.

de verdeling van welvaart, botsende opvattingen en toenemende schaarste aan grondstoffen. Wereldwijd

zakelijke technologie waarmee het gedrag van kandidaat-geneesmiddelen in het

5/04USBUFHJTDI1MBOo menselijk lichaam kan worden gemeten, WBOJOUFMMJHFOUFWPFSUVJHTZTUFNFO t7BOUFTUFOWBOBVUPHPSEFMT IFMNFO

waardoor de behoefte aan proefdieren

toren van methoden en technieken om

airbags etc. is de aandacht de laatste

voor (preklinisch) onderzoek drastisch zal

$0BGUFWBOHFO UFUSBOTQPSUFSFOFO

jaren verder verschoven naar het

afnemen.

(ondergronds) op te slaan.

ontwikkelen van nog betere alternatieven

t5/0POUXJLLFMEF6SCBO4USBUFHZ FFO

7. CBRN-bescherming

en betere testprocedures. t4BNFONFU&VSP/$"1XFSLU5/0BMTPO-

t"MWBOBGEFIPPHUJKEBHFOWBOEF,PVEF

SFBMUJNFFOWJTVFFMMFFGCBBSIFJETBOBMZTFT

afhankelijke partij nu ook aan voetganger-

0PSMPHPOEFSTUFVOU5/0%FGFOTJFCJKEF

kan maken voor de stedelijke omgeving.

en fietserveiligheid met de bijbehorende

bescherming van bevolking en man-

protocollen en tests.

schappen tegen chemische en later ook

NJMJFVQSPCMFNFO5/0[FUJOPQUFDIOPMPHJTDIFJOOPWBUJFWPPSFOFSHJFCFTDIJLCBBSIFJE XBBSCJKIFUHBBU

unieke integratie van simulatietools die

om energiebesparing, energieopslag, efficiëntere exploratie van bestaande bronnen en innovatie om duurzame energiebronnen rendabel te maken. Een mobiele samenleving

2. Waarnemingssytemen

8FMWBBSUFOWFSTUFEFMJKLJOHTUFMMFOIPHFSFFJTFOBBONPCJMJUFJUIFUNPFUWFJMJHFS TOFMMFSFOTDIPOFS

t"MTJOETEF5XFFEF8FSFMEPPSMPHTUBBO

biologische, radiologische en nucleaire

5. Jeugdgezondheidszorg

strijdmiddelen.

t,FOOJTWBOXFSFMELMBTTFJOEFUFDUJF JEFO-

.BBSNPCJMJUFJUJTCJKVJUTUFLFFOPOEFSXFSQWBOUFDIOPMPHJF¹ONFOTFMJKLHFESBH%BBSPNSJDIU5/0

we aan de basis van de radartechnologie

[JDI TBNFONFUPWFSIFEFOFOCFESJKWFO [PXFMPQUFDIOPMPHJTDIFJOOPWBUJFBMTPQCF¿OWMPFEJOHWBO

die eerst en vooral zijn toepassing vindt in

heidszorg voor de jeugd, te beginnen met

UJmDBUJFFOQSPUFDUJF)FU01$8JTNFEF

NFOTFMJKLHFESBH#FUFSFJOGSBTUSVDUVVS MBHFSCSBOETUPGWFSCSVJLFOMBHFSFFNJTTJFTNPFUFOEBOPPLIBOE

het militaire domein.

de opleiding van jeugdgezondheidsartsen.

PNEJFSFEFOJO/FEFSMBOEHFWFTUJHEFO

t4UFFETWBLFSQBTU5/0SBEBSUFDIOPMPHJF

t5/0ESBBHUBMKBSFOCJKBBOEFHF[POE-

t)FUBEWJFTJOEFKBSFOWJKGUJHPNIFU

ook de Japanse autoriteiten wisten daar-

civiel toe voor maatschappelijke veiligheid

drinkwater te fluorideren leidde tot een

PN5/0UFWJOEFOPNWBTUUFMBUFOTUFMMFO

Een duurzaam stedelijke woonklimaat

en hulpverlening, maar bijvoorbeeld ook

significante teruggang in cariës.

NFUXFMLNJEEFMJOEFHBTBBOWBMJO

%FMFFGPNHFWJOHJOTUFEFOXPSEUCFQBBMEEPPSIFUTBNFOTQFMWBOJOSJDIUJOH CFCPVXJOHFOJOGSBTUSVDUVVS

om de vogeltrek te volgen. t%PPSIFULPQQFMFOWBOWFSTDIJMMFOEF

EFNFUSPWBO5PLZPXBTVJUHFWPFSE

t$PODSFUFBEWJF[FOWPPSKPOHFPVEFST

t5/0JTQSPNJOFOUJOEFXFSFMEPNIBBS

IFCCFOUVTTFOFOXJFHFO-

FJTFOUFOBBO[JFOWBOHF[POEIFJEFODPNGPSUUFBDDPNNPEFSFO#JOOFOEFTFDUPS[VMMFOCFESJKWFO[JDI

HFBWBODFFSEFXBBSOFNJOHTZTUFNFONFU

EPPEJO/FEFSMBOEUFSVHHFCSBDIUWBO

portable detectie- en identificatieappara-

NPFUFOBBOQBTTFOBBOOJFVXFWSBHFOFOEVVS[BBNIFJEFJTFO*OOPWBUJFWBO5/0SJDIU[JDIEBBSCJK[PXFM

slimme beeld- en informatieverwerking

OBBSTUFSGHFWBMMFOQFSKBBS

UVVSFOWFSTQSFJEJOHTNPEFMMFO)JFSNFF

op het slimmer (her-)inrichten van gebieden, het toepassen van technieken en materialen voor duurzaam

voeren we de prestaties steeds verder op.

t%FQFSJOBUBMF[PSHSPOEEFCFWBMMJOHJT

kan snel het risico worden ingeschat en

CPVXFOFOPQEFCFTDIJLCBBSIFJEWBOEFJOGPSNBUJFPWFSEF/FEFSMBOETFPOEFSHSPOE

EEN VERBONDEN SAMENLEVING

EPPSEF0&40BMTWPMXBBSEJHBMUFSOBUJFG

[PSHFONPCJMJUFJU%JUWSBBHUUFDIOPMPHJTDIFJOOPWBUJFJOEFQSPEVDUJFLFUFO JOOPWBUJFWBOQSPEVDUFO

0WFSIFJE POEFS[PFLFSTFOJOEVTUSJFXFSLFOEBBSCJKTBNFOPNEFWFSBOEFSFOEFCFWPMLJOHTPQCPVXFO

INFORMATIEMAATSCHAPPIJ

t&FOBMJOEFKBSFOUBDIUJHEPPS5/0

1. Terugdringen schadelijke emissies in de atmosfeer

van oplossingen voor maatschappelijke schaarstevraagstukken op gebieden als energie, veiligheid,

JOIBOEHBBONFUCFUSPVXCBSFWFSLFFSTJOGPSNBUJFTZTUFNFOFOIFSJOSJDIUJOHWBONPCJMJUFJUTQBUSPOFO

GEBOUWDE OMGEVING

onderwerpen.

%F/FEFSMBOETFJOEVTUSJFJTOJFUBMMFFOPONJTCBBSWPPSEF LFOOJT FDPOPNJF NBBSPPLWPPSIFUWJOEFO

%FPMJFFOHBTSFTFSWFT[JKOFDIUFSFJOEJH TUFFETNPFJMJKLFSUFXJOOFO FO$02-uitstoot zorgt voor

MOBILITEIT

7FSWBOHJOH 7FSNJOEFSJOH 7FSmKOJOH

op de toekomst van onze samenleving.

en beter beschermd te doen.

DUURZAME ENERGIEVOORZIENING

EJFSQSPFWFO EF[PHFOPFNEFESJF7T

gezondheidszorg. t8FUFOTDIBQQFMJKLFJOTUSVNFOUFO

Gezond meedoen in onze samenleving

FO[JDIUCBSFCFESFJHJOHFO5/0POEFSTUFVOUNFUUFDIOPMPHJTDIFJOOPWBUJFPNEJUXFSLTMJNNFS FGmDJ»OUFS

ENERGIE

>> DE IMPACT VAN TNO

Een informatiestructuur waarin burgers, bedrijven en overheid verbonden zijn.

FFOBOEFSBBOEBDIUTHFCJFEWBO5/0

kunnen de bescherminsgmaatregelen

3. Hoogwaardige instrumentatie

EBUOJFUBMMFFOEFCBCZTUFSGUFNPFU

worden bepaald.

t&FONFEFEPPS5/0JOPOUXJLLFMEF

terugbrengen, maar ook de zorg voor

.FEJBFO*$5[JKOPONJTCBBSJOPO[FTBNFOMFWJOH&SJTFFOOJFVXFJOGPSNBUJFTUSVDUVVSBBOIFU

elektronenmicroscoop blijkt na de oorlog

ontstaan, waardoor burgers, bedrijven en overheid structureel anders met elkaar gaan communiceren.

zo goed dat het Philips een vliegende

%FJNQBDUIJFSWBOPQWFFMTPDJBMFFOFDPOPNJTDIFQSPDFTTFO[BMHSPPU[JKO NBBSJTPPLOPHPOHFXJT

start op dit gebied geeft.

5/0POEFS[PFLUEFJNQBDUFOOJFVXFUPFQBTTJOHFOWBONFEJBFOPOEFSTUFVOUPWFSIFJEFOCFESJKWFO

8. Geological Survey of the Netherlands

te vroeg geboren kinderen verbetert. t5/0JTOBVXCFUSPLLFOCJKIFU

t%F(FPMPHJDBM4VSWFZPGUIF/FUIFSMBOET (4/ WBO5/0JTI¹UDFOUSBMF

Rijksvaccinatieprogramma.

t5FHFOXPPSEJHSJDIU5/0[JDINFFSPQ

geowetenschappelijke informatie- en

CJKIFUJEFOUJmDFSFOFOUPFQBTTFOWBOOJFVXFDPNNVOJDBUJFNPHFMJKLIFEFO%FCFMBOHSJKLTUFVJUEBHJOH

instrumenten voor ultraprecieze lithografie

6. Alternatieven voor dierproeven

POEFS[PFLTDFOUSVNWBO/FEFSMBOEWPPS

is de ontwikkeling van de informatiemaatschappij zodanig te stimuleren dat die niet alleen duurzaam is,

WPPSDIJQTQSPEVDUJF "4.-

t5/0MFWFSUBMKBSFOFOWPPSFJHFOSFLFOJOH

het duurzaam beheer en gebruik van de

NBBSUFHFMJKLFSUJKEEFQSPEVDUJWJUFJUWFSIPPHU¹OEBUIJFSNFFFFOBBOUBMNBBUTDIBQQFMJKLFQSPCMFNFO XPSEUPQHFMPTU[POEFSEBUIFUWFSUSPVXFOJO*$5WFSMPSFOHBBU

t#FUSPLLFOCJKPQLPNTUHF¿OUFHSFFSEF BOBMZTFTZTUFNFOWPPSMBCPSBUPSJBFO

een actieve bijdrage aan de ontwikke-

ondergrond en ondergrondse natuurlijke

ling en toepassing van alternatieven voor

bestaansbronnen.

5/04USBUFHJTDI1MBO

2

2

TNO Strategisch Plan 2011-2014

EXECUTIVE SUMMARY

10

1 HET STRATEGISCH PLAN

16

2 OMGEVINGS- EN TOEKOMSTSCHETS

20

3 MISSIE

28

4 CONCENTRATIE OP ZEVEN THEMA’S

34

GEZOND LEVEN

38


48


58

ENERGIE

68

MOBILITEIT

76

GEBOUWDE OMGEVING

84


92

5 IMPACT IN DE MARKT

100

6 TNO EN HET MKB

104

7 EXCELLENTE KENNIS

110

8 DE ORGANISATIE TNO

116


3

VOORWOORD Voor u ligt het Strategisch Plan van TNO voor de periode 2011-2014. Elke vier jaar brengen wij op deze wijze onze offerte uit aan de samenleving. Deze keer komt het plan uit in een periode van grote onzekerheden, waarin Nederland en grote delen van de wereld bezig zijn zich aarzelend te herstellen van de ergste economische crisis sinds vele decennia. De kenniswereld, en TNO niet in het minst, voelt zich uitgedaagd, om een concrete bijdrage te leveren aan het economisch herstel en aan de noodzakelijke transformatie tot een duurzame kenniseconomie, waarin hoogwaardige werkgelegenheid de basis vormt voor welvaart en welzijn. Ook is een passend antwoord nodig op de veelheid van mondiale en Europese uitdagingen waarvoor de wereld zich gesteld ziet op terreinen als duurzaamheid, gezondheid, schaarste en geopolitieke dreigingen. Ons Strategisch Plan is bedoeld om onze klanten en stakeholders duidelijk te maken, op welke terreinen wij kunnen bijdragen en wat dit concreet kan inhouden. In samenwerking en dialoog willen wij hier de komende periode verder uitwerking aan geven. Naast alle onzekerheden is er in ieder geval de zekerheid dat we er zonder innovatie niet zullen komen. We ontworstelen ons niet aan de crisis door alleen te snijden in de kosten. Investeren in innovatie en toegepast onderzoek is een absolute noodzaak voor zowel de korte als de langere termijn. Hier zetten de meeste ontwikkelde en zich ontwikkelende economieën, binnen en buiten Europa, dan ook op in. Tegelijkertijd is er de noodzaak van het op orde brengen van de financiële positie van overheden en bedrijven. Voor de overheden liggen hier belangrijke politieke keuzes, te maken vanuit de zware verantwoordelijkheid voor de toekomst van Nederland en Europa na de crisis. TNO ziet voor zichzelf als verantwoordelijkheid nu een plan te presenteren met heldere keuzes voor de belangrijke thema’s en met concrete doelen, ... en dit plan ook uit te voeren. Tegen de achtergrond van de schaarse beschikbare middelen gaan wij dit efficiënt en bedrijfsmatig doen. Daarnaast voelen wij ook de bredere verantwoordelijkheid om ons samen met andere partijen, ieder vanuit haar onderscheidende sterkte, in te zetten voor een effectievere en efficiënter werkende kennisinfrastructuur, in Nederland en in Europa. Over 10 jaar wilen we, terugkijkend naar 2010, kunnen zeggen: de investeringen in innovatie tijdens de crisis zijn lonend gebleken, en dat zien we onder meer terug in onze concurrentiepositie, onze succesvolle stappen richting duurzaamheid, en de aan deze successen verbonden hoogwaardige werkgelegenheid. Inderdaad: innoveren met impact! Namens de TNO Raad van Bestuur, Jan Mengelers, voorzitter

4



5

6



7

8



9

EXECUTIVE SUMMARY

1. STRATEGISCH PLAN

3. ONZE ROL EN POSITIE

Door de jaren heen heeft TNO zich ontwikkeld

Research & Technology Organisations

nu toe zijn positief: ze laten het belang zien

van een grotendeels overheidsgefinancierd on-

TNO brengt op bedrijfsmatige grondslag

van een continue wisselwerking tussen vraag

derzoeksinstituut tot een moderne Research

wetenschappelijke kennis tot toepassing en

en aanbod en de noodzaak van intensieve -

& Technologie Organisatie die opdrachtgevers

waarde voor opdrachtgevers bij overheid en

en daardoor vaak complexe - samenwerking

bij overheid en bedrijfsleven, nationaal en

bedrijfsleven. Dit is de opgave van de toege-

tussen de betrokken partijen.

internationaal, ondersteunt met toepasbare

paste kennisinfrastructuur in Nederland en in

kennis en innovaties.

Europa, waarin TNO als grootste Research &

Toekomstige rol TNO

Technology Organisation (RTO) van Nederland

Tegen de achtergrond van de grote maat-

In de TNO-wet ligt vast dat TNO haar plannen

en de op drie na grootste van Europa, een

schappelijke en economische uitdagingen en

elke vier jaar voorlegt aan de minister van

prominente rol speelt. Kenmerkend voor deze

de tot nu opgedane ervaringen met vraag-

Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en via deze

organisaties is hun nauwe verbinding met de

sturing acht TNO het nodig in de komende

aan het voltallige kabinet en de Nederlandse

werelden van het bedrijfsleven, de overheid en

periode meer te kiezen voor een sterkere ini-

samenleving. Het kabinet bepaalt hierop zijn

de wetenschap.

tiërende rol bij het uitlokken en scherp krijgen

geëvalueerd worden, maar de ervaringen tot

van de relevante vragen en ook bij het op de

standpunt en het financieringsniveau voor de komende jaren. Dit betreft de financiering voor

Rol van de overheid

agenda krijgen van nieuwe urgente vraagstuk-

de vernieuwende kennisprogramma’s en voor

Essentieel is de rol van de overheid, niet

ken. In het verlengde hiervan wil TNO, waar

de door de overheid opgedragen taken. De

alleen als beleidsmaker, klant en launching

nodig en gegund, ook een sterkere organi-

mogelijkheden die TNO zo krijgt voor vernieu-

customer, maar ook als verantwoordelijke voor

serende en verbindende rol op zich nemen

wing en het opbouwen en onderhouden van

de financiering van de noodzakelijke kennis-

bij het op gang krijgen van de noodzakelijke

een internationaal concurrerende kennispo-

ontwikkeling. De overheid draagt financieel bij

samenwerking.

sitie, bepalen grotendeels de effectiviteit van

aan het in stand houden van de toegepaste

TNO en daarmee de meerwaarde voor de

kennisinfrastructuur. De overheid geeft ook

Strategisch gesprekspartner

Nederlandse samenleving. TNO wil deze meer-

steeds vaker tijdelijke programma-impulsen

Om deze rol te kunnen vervullen, is het nodig

waarde zo goed mogelijk zichtbaar maken en

door financiering van innovatieprogramma’s

dat TNO haar rol als strategisch gesprekspart-

verbinden aan de nationale innovatieagenda

en consortia waarin bedrijfsleven, univer-

ner voor overheid en bedrijfsleven versterkt en

en de agenda’s van de andere spelers in het

siteiten en toegepaste kennisinstellingen

een meer zichtbare rol speelt in het innova-

innovatiesysteem. Het Strategisch Plan is

samenwerken.

tiedebat. Een belangrijk initiatief op dit punt is de oprichting van een TNO-brede beleids-

hierop gericht.

2. ONZE AMBITIE

10


Europese prioriteit. Het systeem zal in 2010

Vraagsturing

onderzoeks- en adviesgroep Strategy and

De afgelopen jaren is de invloed van de over-

Change, die nadrukkelijk gericht is op de grote

heid - en andere stakeholders – versterkt,

maatschappelijke en economische vraagstuk-

In dit Strategisch Plan 2011-2014 kiest TNO

doordat de tot dan toe bestaande program-

ken en op het strategisch inzetten hierbij van

nadrukkelijk voor impact: een zichtbare en

mafinanciering is omgebouwd tot een systeem

de factor technologie.

aantoonbare meerwaarde leveren voor over-

van vraagsturing. Op deze wijze wordt geborgd

heid en bedrijfsleven op de grote maatschap-

dat de kennisontwikkeling zich werkelijk richt

pelijke en economische vraagstukken. Het

op de vraagstukken van groot nationaal en

succes van TNO wordt expliciet en aantoon-

Europees belang. Dit heeft geleid tot afspra-

baar verbonden met de nationale en Europese

ken over de inzet van de programmafinan-

innovatieagenda.

ciering op twaalf thema’s met nationale en


11

4. CONCENTRATIE OP 7 THEMA’S

5. VOORSTEL VOOR 19 INNOVATIEGEBIEDEN

Focus en massa zijn kritische succesfactoren.

7. EXCELLENTE KENNIS

t%FWPPSHFTUFMEFUIFNBTFOJOOPWBUJFHFCJF-

TNO-brede uitgangspunten en doelstellingen

en de meest intensieve relatie met het MKB.

voor de marktstrategie zijn:

Voor de komende periode wil TNO het bereik

tMeer nadruk op de ontwikkelende en

onder de innovatieve koplopers (ca. 7000

TNO werkt vanuit een excellente technologie-

Vanuit dit gegeven zal TNO haar sterke positie

in Nederland) met 25% vergroten. Voor de

positie, die samen met klanten en partners

in het Europese kaderprogramma verder uit-

den hebben een sterke Europese dimensie.

TNO stelt daarom voor de komende periode

In dit Strategisch Plan geeft TNO bij elk thema

vernieuwende rol van TNO en upgrading

in te zetten op 7 onderling nauw verbonden

vanuit een probleem- en omgevingsanalyse

van de producten- en dienstenportfolio.

ontwikkelaars en toepassers (ca. 50.000

is opgebouwd in het overheidsgefinancierde

bouwen en zich ook positioneren in het nieuw

thema’s die elk een prominente plaats heb-

haar visie op oplossingsrichtingen en brengt

Er komt meer nadruk op co-development,

in Nederland) wordt sterk ingezet op een

onderzoeksprogramma. De kwaliteit en het

opgerichte European Institute of Innovation

ben in de nationale en Europese innovatie-

deze zo goed mogelijk in verbinding met de

op hoogwaardige contractresearch, en op

collectieve aanpak gericht op upgrading van

onderscheidend vermogen worden gemonitord

and Technology (EIT). TNO neemt deel aan

agenda.

prioriteiten van de betrokken stakeholders.

de hiermee verbonden dienstverlening. Her-

clusters en ketens, om de positie van deze

met vierjaarlijkse externe kennisaudits.

elk van de drie geselecteerde ‘Knowledge

t(F[POE-FWFO

Door deze prioriteiten te koppelen aan de

haalbare en routinematige dienstverlening

bedrijven als toeleverancier van de grote

t*OEVTUSJ»MF*OOPWBUJF

sterktes van TNO, komen we per thema tot

gebaseerd op uitontwikkelde technologie

multinationals te behouden en te verster-

Uitgangspunten en doelstellingen voor de

het EIT van start gaat, nl. op de terreinen

t*OUFHSBMF7FJMJHIFJE

één of meer innovatiegebieden, negentien in

wordt versneld gecommercialiseerd via nieuw

ken. Verder zal nieuwe technologie proactief

komende periode zijn:

Klimaatverandering, Duurzame Energie en de

t&OFSHJF

totaal. Criteria voor opname zijn steeds:

op te zetten bedrijven. We streven naar een

onder de aandacht worden gebracht via

t5/0[FUJOPQWFSTUFSLUFEFFMOBNFBBO

Informatie- en Communicatie Maatschappij.

t.PCJMJUFJU

t&FOVSHFOUFNBBUTDIBQQFMJKLFFOPGFDPOP-

omzetmix van een derde deel vraaggestuurde

thema-workshops te organiseren in samen-

nationale en Europese programma’s gericht

programma’s, een derde deel competitive

werking met Syntens en brancheorganisaties.

op ‘open innovatie’. De basis voor deze

funding en een derde deel marktfinanciering

Het instrumentarium voor kennisoverdracht

samenwerking wordt gevormd door excel-

voor contractresarch en advisering (exclusief

zal verder worden uitgebreid met zogenaamd

lentie en onderscheidend vermogen bij de

de omzet van de nieuw opgezette bedrijven).

eendagsadviezen als logische volgende stap

betrokken partners. Verdere concentratie van

De ambities van TNO doen een groot appel

op de eerstelijns adviesfunctie van Syn-

de TNO-technologieportfolio tot een excel-

op onze medewerkers en brengen nieuwe

1986 nieuwe bedrijven op en begeleidt deze

tens. Samenwerking met de hogescholen in

lente kennisbasis is daarom noodzakelijk. Op

uitdagingen mee die om toptalent vragen.

gedurende een beperkt aantal jaren, waarna

projecten voor het MKB en kennisoverdracht

minimaal 25% van de gekozen innovatiege-

Een stimulerend werkklimaat bieden is dan

t(FCPVXEF0NHFWJOH t*OGPSNBUJFNBBUTDIBQQJK

mische noodzaak t%SBBHWMBLCJKTUBLFIPMEFSTFOCJKPQESBDIUgevers in de markt

De thema’s komen voort uit een bundeling (gebaseerd op de sterke onderlinge verwevenheid) en verdere focussering van de twaalf thema’s uit de vorige strategieperiode en

t&FOASJHIUUPQMBZWPPS5/0 POEFSNFFS gebaseerd op een excellente kennispositie t&FOMPHJTDIFJOCFEEJOHJOEFOBUJPOBMFFO Europese kennisinfrastructuur

tVersterkte valorisatie. TNO zet sinds

and Innovation Communities (KICs)’ waarmee

8. KWEEKVIJVER EN SPRINGPLANK VOOR TALENT

ze worden vervreemd. Deze bedrijven vormen

via deeltijdlectoraten zal verder toenemen.

bieden wil TNO leidend zijn in Europa. Op de

ook topprioriteit voor onze kenniseconomie.

tussen de zeven thema’s blijft een sterke

In het Strategisch Plan worden de innova-

een bron van hoogwaardige Nederlandse

De toegankelijkheid voor het MKB zal worden

overige innovatiegebieden wil TNO minimaal

Toptalent is schaars. Op enkele innovatiegebie-

onderlinge samenhang bestaan. Zo zijn duur-

tiegebieden verder uitgewerkt tot concrete

werkgelegenheid, vooral MKB. De totale

vergroot door aanpassing en vergroting van

op specifieke onderdelen hiervan een gezag-

den is TNO nu al de aantrekkelijkste werkgever

zaamheid en concurrentiekracht belangrijke

proposities met zo goed mogelijk meetbare

jaaromzet van de inmiddels zo opgezette

de transparantie van de Algemene Voorwaar-

hebbende rol.

voor kenniswerkers. TNO gaat het wervings- en

‘drivers’ die in elk thema hun specifieke invul-

doelstellingen, getoetst bij stakeholders en de

bedrijven bedraagt over 2009 circa 300

ling krijgen. 85% van de innovatiegebieden

betrokken departementen. Deze dienen als

miljoen euro. De afgelopen 10 jaar zijn 95

richt zich geheel of grotendeels op duurzaam-

inhoudelijk kader voor de vraaggestuurde pro-

nieuwe bedrijven opgericht en 55 bedrij-

heidsvraagstukken.

gramma’s die we als volgende stap in nauw

liggen in het logische verlengde hiervan. Ook

Op elk van de thema’s heeft TNO - op onder-

t0QIFUOBUJPOBMFWMBLJTFSXBBSIFUHBBUPN

loopbaanbeleid voor toptalent verder verster-

de met de overheid overeengekomen thema’s

ken. De lat voor recruitment komt hoger te

komende periode verder internationaliseren.

nauwe afstemming en op raakvlakken ook

liggen. Naast TNO’ers als bron van talent voor

ven vervreemd. De komende jaren zal TNO

TNO groeit hierin mee door expliciet te stre-

TBNFOXFSLJOHNFUEFDPMMFHB(5*T

haar eigen organisatiedoelen kiest TNO voor

overleg met de betrokken departementen en

versterkt inzetten op de vorming van nieuwe

ven naar een internationaal concurrerende

andere stakeholders gaan opstellen.

bedrijven. Deels zijn dit hightech spin-offs,

positie op de gekozen thema’s en innovatie-

de universiteiten (20 kenniscentra, 60

voor een rol als leverancier van innovatietalent

deels zijn het nieuwe bedrijven op basis van

gebieden. Een belangrijk onderdeel van de

deeltijdhoogleraren en 150-200 AIO’s)

aan de Nederlandse samenleving. Ex-TNO’ers

de onder het vorige punt genoemde herhaal-

strategie is het op specifieke onderwerpen

wordt gefocusseerd op de gekozen thema’s

blijken bijzonder aantrekkelijke kandidaten voor

delen - nu al een erkende en internationaal onderscheidende positie. In nauwe afstem-

den. tInternationaal. De kennismarkt zal zich de

6. GROTERE IMPACT IN DE MARKT

t%FIVJEJHFTUSVDUVSFMFTBNFOXFSLJOHNFU

de komende strategieperiode nadrukkelijk

bare dienstverlening. Verder wil TNO haar

aangaan van allianties met collega RTO’s in

en innovatiegebieden. Er wordt versterkt

de arbeidsmarkt. Opgeleid en een ervaring

ken spelers in de kennisinfrastructuur zal deze

De marktstrategie 2011-2014 heeft een invul-

economische impact vergroten door klanten

Europa. Een voorbeeld is de samenwerking

ingezet op samenwerking met toonaange-

rijker leveren wij competente ‘innovators’ voor

positie de komende jaren selectief worden

ling per thema, gericht op de aan elk thema

meer en gemakkelijker gebruik te laten ma-

met het Noorse Sintef en het Franse IFP

vende buitenlandse universiteiten en RTO’s.

de innovatiegebieden waar Nederland het de

uitgebouwd.

verbonden relevante doelgroepen en stakehol-

ken van de octrooiportefeuille van TNO

op Carbon Capture and Storage (CCS). Via

TNO onderscheidt zich van het universitaire

komende tijd van moet hebben.

ming en samenwerking met de andere betrok-

12


tMKB. TNO bereikt ca. 10.000 MKB-bedrij-

nieuw op te zetten bedrijven zal TNO zich

onderzoek door de uitsluitende nadruk op

JTEJUOBEFSVJUHFXFSLU(FSJDIUFNBSLUWFSLFO-

ven per jaar. De omvang van deze activiteiten

toenemend richten op de internationale

valorisatie in concrete toepassingen en inno-

ningen en toetsingen bij klanten hebben deel

bedraagt meer dan 30 miljoen euro per jaar.

vermarkting van voldoende uitontwikkelde

vaties voor klanten en door zijn klantgerichte

uitgemaakt van de voorbereiding.

Hiermee heeft TNO van de Nederlandse ken-

technologieën, met focus op de Verenigde

werkwijze.

nisinstellingen verreweg het grootste bereik

Staten, China, Japan en Korea.

ders. In de afzonderlijke themahoofdstukken


13

9. STUREN OP IMPACT

Er zijn forse kostenreducties doorgevoerd en ook is in de betreffende delen van de organi-

t&FOCFTDIFJEFOSFOEFNFOUWBOPQEF marktomzet dat wordt geherinvesteerd in de organisatie.

Bij de hoge ambitie van TNO hoort een orga-

satie de personele capaciteit teruggebracht.

nisatievorm die deze optimaal faciliteert en

Een verlies over 2009 is echter onvermijdelijk.

een cultuur die de medewerkers uitdaagt tot

In 2010 zullen de gunstige effecten van de

rendement door de versnelde opname en

vernieuwing en samenwerking. Organisatie- en

kosten- en personeelsreducties zichtbaar wor-

verkoop van volwassen technologieën uit

cultuurverandering gaan hierbij de komende

den. Pas in 2011 wordt een eerste substanti-

TNO en hightech spinoffs. De rendementen

jaren hand in hand. Om de maatschappelijke

eel herstel in de markt verwacht.

worden geherinvesteerd in de organisatie.

t5/0#FESJKWFO[BMHSPFJFOJOPN[FUFO

en economische impact van de projecten te versterken zullen deze worden aangestuurd

Uitgaande van een doorzettend herstel van

via de thema’s en innovatiegebieden. Voor

de economie zet TNO in op het volgende

elk innovatiegebied zal een heldere verant-

scenario:

woordelijkheid worden belegd voor zowel de

t0WFSBMMPN[FUPOUXJLLFMJOHWBONJMKPFO

11. AFSPRAKEN MET DE OVERHEID t"BOIFULBCJOFUXPSEUFFOTUBOEQVOU gevraagd over de in het Strategisch Plan

kennisontwikkeling als de marktactiviteiten.

euro in 2009 naar 700 miljoen euro in

voorgestelde zeven thema’s en 19 innova-

Deze projectgestuurde organisatie vergroot de

2014.

tiegebieden als inhoudelijk kader voor de

samenwerking over de kerngebieden heen en stelt TNO nog meer in de gelegenheid om te

t0WFSIFJETmOBODJFSJOHPQIFUOJWFBVWBO 2010.

Vraaggestuurde Programma’s 2011-2014. Als onderwerpen voor het programma Ken-

focussen op complexe multidisciplinaire pro-

t%FWFSTUFSLUFEFFMOBNFBBOOBUJPOBMFFO

nis als Vermogen over de Thema’s (KaVoT)

blemen. De benadering via thema’s betekent

Europese programma’s gericht op ‘open

worden de volgende zogenoemde ‘enabling

ook dat het bereiken van de gewenste impact

innovatie’ zal leiden tot een aanzienlijke

technologiëen’ voorgesteld: Modellen,

langs deze lijn zal worden aangestuurd. De

toename van ‘competitive funding’. Dit

Sensoren, Materialen, Systeembiologie,

impact wordt gerealiseerd in de vele projec-

leidt tot een omzetmix van een derde deel

*OOPWBUJFFO(FESBH FO4USBUFHJTDIF1PMJDZ

ten die TNO uitvoert voor klanten bij overheid

vraaggestuurde programma’s, een derde

en bedrijfsleven. Het succes van TNO wordt

deel competitive funding en een derde deel

afgemeten aan het daadwerkelijke verschil dat

marktfinanciering voor contractresarch en

den tot concrete programmavoorstellen in

TNO maakt in projecten met en voor partners

advisering (exclusief de omzet van de door

nauw overleg met de regievoerende depar-

en klanten. Bij de beoordeling van de overall

TNO opgezette en op te zetten nieuwe

tementen, dit in lijn met de bij de invoering

impact op een innovatiegebied gaat het ech-

bedrijven). Om het gewenste niveau van

van vraagsturing afgesproken werkwijze.

ter niet alleen om de optelsom van projectim-

competitive funding te bereiken zal de ver-

pact, maar ook om de mate waarin TNO een

plichting om bijdragen uit deze programma’s

zichtbare, gezaghebbende en verbindende rol

te matchen vanuit de structureel aan TNO

speelt in de (inter)nationale netwerken van de

toegekende overheidsfinanciering aanzienlijk

bij het innovatiegebied betrokken stakeholders

moeten worden teruggebracht. In 2003

Strategisch Plan opgenomen plannen gaat

en klanten.

heeft de commissie-Wijffels het kabinet al in

TNO uit van het voor 2010 beschikbare

deze zin geadviseerd. Meer recent hebben

niveau van overheidsfinanciering.

10. FINANCIËLE ONTWIKKELING

Research. t"MTWPMHFOEFTUBQ[BMVJUXFSLJOHQMBBUTWJO-

t&WFOUVFMFXJK[JHJOHFOWPPSULPNFOEVJUEF komende evaluatie van de invoering van vraagsturing zullen worden overgenomen. t'JOBODJFSJOHWPPSEFSFBMJTBUJFWBOEFJOEJU

PPLEF"85FOEF3BBEWPPS(F[POEIFJETPOEFS[PFL 3(0 IJFSPQBBOHFESPOHFO5/0

In het jaar 2009 is TNO hard geraakt door de

dringt er bij het kabinet op aan deze aanbe-

recessie. Met name in de markten Automo-

veling nu over te nemen door de matchings-

tive, Semiconductors, Farma en ICT is er

verplichting te laten vervallen of door apart

sprake van tientallen procenten omzetverlies.

financiering hiervoor beschikbaar te stellen.

14



15

1

‘In dit Strategisch Plan kiest TNO nadrukkelijk voor impact: een zichtbare en aantoonbare meerwaarde leveren voor overheid en bedrijfsleven op de grote maatschappelijke en economische vraagstukken.’

LEESWIJZER

HET STRATEGISCH PLAN

Al 78 jaar brengt TNO wetenschappelijke

de door de overheid opgedragen taken. De

kennis succesvol tot toepassing. Door de

mogelijkheden die TNO zo krijgt voor vernieu-

Hoofdstuk 1 geeft de achtergrond en de

jaren heen heeft TNO zich ontwikkeld van een

wing en het opbouwen en onderhouden van

doelstelling van het Strategisch Plan. In

grotendeels overheidsgefinancierd onder-

een internationaal concurrerende kennispo-

hoofdstuk 2 schetsen we de wereldwijde

zoeksinstituut tot een moderne Research &

sitie, bepalen grotendeels de effectiviteit van

ontwikkelingen die op ons afkomen en die

Technologie Organisatie die opdrachtgevers

TNO en daarmee de meerwaarde voor de

de positie van Nederland in Europa en de

bij overheid en bedrijfsleven, nationaal en

Nederlandse samenleving. TNO wil deze meer-

wereld in de komende jaren zullen sturen.

internationaal, ondersteunt met toepasbare

waarde zo goed mogelijk zichtbaar maken en

Vervolgens beschrijven we in hoofdstuk 3 onze

kennis en innovaties. TNO is opgericht tijdens

verbinden aan de nationale innovatieagenda

missie, rol en positie. Daarna, in hoofdstuk

de vooroorlogse economische crisis vanuit de

en de agenda’s van de andere spelers in het

4, komen de zeven thema’s aan bod waar

overtuiging dat nieuwe kennis en technolo-

innovatiesysteem. Het Strategisch Plan is

we ons de komende periode op willen gaan

gie absoluut noodzakelijke voorwaarden zijn

hierop gericht.

concentreren. Per thema behandelen we de

voor economische groei en maatschappelijke

belangrijkste trends, de uitdagingen voor de

vernieuwing én vanuit de overtuiging dat juist

Onze ambitie: innoveren met impact

toekomst en de bijdrage die TNO daaraan kan

in crisistijd hierin moet worden geïnvesteerd.

In dit Strategisch Plan 2011-2014 kiest TNO

leveren. Hoofdstuk 5 gaat over onze impact

Deze uitgangspunten zijn anno 2010 actueler

nadrukkelijk voor impact: een zichtbare en

in de markt. Speciale aandacht voor het MKB

dan ooit.

aantoonbare meerwaarde leveren voor overheid en bedrijfsleven op de grote maatschap-

wordt beschreven in hoofdstuk 6. In hoofdstuk 7 gaan we in op onze kennisontwikkeling

In de TNO-wet ligt vast dat TNO zijn plannen

pelijke en economische vraagstukken. Waar

en de afspraken hierover met de overheid.

elke vier jaar voorlegt aan de minister van

de koers voor een omslag naar een sterkere

Speciale aandacht hierbij voor onze bijdrage

Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en via deze

vraagsturing al in de vorige periode was inge-

aan de Europese kennisagenda. Tot slot be-

aan het voltallige kabinet en de Nederlandse

zet, wordt de lat nu aanzienlijk hoger gelegd.

spreken we in hoofdstuk 8 de organisatie van

samenleving. Het kabinet bepaalt hierop zijn

Het succes van TNO wordt expliciet en aan-

TNO: onze strucuur, cultuur, onze talenten,

standpunt en het financieringsniveau voor de

toonbaar verbonden met de nationale innova-

onze financiële vooruitzichten en hoe we ons

komende jaren. Dit betreft de financiering voor

tieagenda. Impactdoelstellingen staan voorop

profileren met maatschappelijk verantwoord

de vernieuwende kennisprogramma’s en voor

en TNO wil een leidende rol in het realiseren

ondernemen.

TNO-wet; artikel 4 De Organisatie heeft ten doel ertoe bij te dragen dat op toepassing gericht technisch- en natuurwetenschappelijk onderzoek en daarmee te verbinden sociaal-wetenschappelijk en ander op toepassing gericht onderzoek op doelmatige wijze dienstbaar wordt gemaakt aan het algemeen belang en de daarbinnen te onderscheiden deelbelangen.

16



17

van deze innovatieagenda. Om in Nederland

AANPAK STRATEGIE

TNO NU

maar ook daarbuiten impact te hebben, is kennis van wereldklasse nodig. Op een aantal terreinen heeft TNO die wereldklasse in huis, in de vorm van toptechnologie en toptalent. Op andere terreinen is TNO aangehaakt aan topkennis via internationale netwerken van en

New and existing realities

Ambition & strategic direction

partnerships met excellente onderzoekers. We zijn één hechte organisatie, die nationaal en internationaal samenwerkt en excelleert in gespecialiseerde onderzoeksgebieden. TNO draagt bij aan oplossingen voor de grote vraagstukken waar de samenleving nu nog geen antwoord op heeft. De strategische agenda bestrijkt de periode 2011-2014, maar de onderliggende analyse en visie reiken verder: de horizon is 2025. Daarom schetsen we in het volgende hoofdstuk eerst de wereldwijde ontwikkelingen die op ons afkomen en die de positie van Neder-

Strategic plan

2011-2014

Top-team energized on shared ambition and strategy

Prioritized portfolio programs

Markten • Maakindustrie • Chemie • Farma • Voeding •(F[POEIFJE • Bouw • Energie • Transport •.VMUJNFEJBUFMFDPN • Zakelijke dienstverlening • Overheid Kerngebieden • Defensie en Veiligheid •,XBMJUFJUWBO-FWFO • Industrie en Techniek • Bouw en Ondergrond • Informatie en Communicatie Technologie

land in Europa en de wereld in de komende jaren zullen sturen.

Kennisexploitatie • TNO Bedrijven Activiteiten: t,FOOJTPOUXJLLFMJOH t,FOOJTUPFQBTTJOH t,FOOJTFYQMPJUBUJF t8FUUFMJKLFUBLFO Personeel: 4572 (ultimo 2008) Omzet: EUR 600 mln (2008)

18



19

2 OMGEVINGS- EN TOEKOMSTSCHETS

‘Kennis en innovatie zijn de primaire oplossing om zowel bedreigingen tijdig voor te zijn als de kansen te benutten en daarmee de economie in de kern te versterken’

De ontwikkelingen in de wereld, in Europa

een welvarende, schone en veilige samen-

stellen, maar ook ons sociale welvaartsmodel

en in Nederland gaan snel. Maatschappe-

leving als resultaat. TNO wil hieraan, vanuit

en de maatschappelijke veiligheid waarborgen,

lijke veranderingen zijn ingrijpend en soms

een orkestrerende rol, een doorslaggevende

dan zijn vernieuwende oplossingen nodig – en

ongrijpbaar. De huidige economische crisis zal

bijdrage leveren met ‘kennis voor een betere

een vernieuwende aanpak.

het komende decennium sterk van invloed zijn

wereld’.

DE WERELD IN 2025

en versnelt de verschuiving van de verhoudingen in de wereld. Vergrijzing, klimaatcrisis,

Klimaatverandering, sociaal-maatschappelijke

energie- en grondstoffenschaarste en nieuwe

instabiliteit, milieuproblematiek, verlies van

Welke wereldwijde trends zijn de komende

veiligheidsvraagstukken vereisen nu maatre-

economische concurrentiekracht, immigra-

decennia gezichtsbepalend? Uit verschillende

gelen om de basis van onze samenleving voor

tie, vergrijzing, verschuivende politieke en

studies komt een aantal in elkaar grijpende

de lange termijn zeker te stellen.

economische wereldverhoudingen… de uitda-

ontwikkelingen naar voren1:

Deze ontwikkelingen bieden tegelijkertijd kan-

gingen aan het begin van de 21ste eeuw zijn

sen. Kansen voor nieuwe innovaties die ons

ongekend. We leven in een tijd van verande-

energie- en grondstoffenprobleem duurzaam

ringen op een grotere schaal en in een hoger

oplossen. Kansen voor nieuwe technologie

tempo dan onze generatie ooit gekend heeft.

De traditionele dominantie van het westen

waarmee de industrie de toenemende interna-

Wereldwijd, op sociaal gebied, op economisch

(VS en Europa) is afgenomen, doordat de

tionale concurrentie aankan.

gebied, op milieugebied.

economische en daarmee politieke macht

Kennis en innovatie zijn de primaire oplossing

Deze ingrijpende veranderingen doen een

verschuift naar de BRIC2-landen, in het

om zowel bedreigingen tijdig voor te zijn als de

beroep op de hele maatschappij: overheid,

bijzonder China. Deze emerging economies

kansen te benutten en daarmee de economie

wetenschap, bedrijfsleven, burgers. Willen we

gebruiken hun nieuw verworven macht prag-

in de kern te versterken. Dit heeft in potentie

onze economische concurrentiepositie veilig-

matisch, vergroten hun invloed bijvoorbeeld

t *O[JKOEFHFPQPMJUJFLFFOFDPOPNJTDIF verhoudingen fundamenteel verschoven.

in grondstoffenleverende landen en krijgen meer zeggenschap in internationale organi-

MAIN TRENDS TO CONSIDER FOR TNOs STRATEGIC PLAN 2011-2014

saties. Bovendien bevinden deze landen zich in een jonger stadium van hun economische

• Global mega trends 10 trends shaping the next decade

t #VTJOFTT UFDIOPMPHZ USFOET 8 business technology trends to watch

ontwikkeling, waardoor zij zich flexibeler lijken te kunnen aanpassen aan de eisen van een moderne, globale en flexibele economie. t %FNPHSBmTDIFPOUXJLLFMJOHFOWFSTUFSLFO deze verschuivingen: buiten Europa neemt

t (SFFOUFDI 10 market disruptions likely to create significant growth opportunities

de bevolkingsomvang explosief toe, waardoor de consumptie navenant groeit en daarmee ook de potentie voor economische groei. Dit leidt tot toenemende migratie en mobiliteit,

t *OOPWBUJPO 1MBUGPSN 6 key areas on which the Dutch economy should focus its innovation efforts

druk op schaarse hulpbronnen (zoals water, energie en voedsel) en op het klimaat. Binnen Europa daalt de bevolkingsomvang juist

t %VUDI TPDJFUBM JTTVFT Current top 10 societal issues for the Netherlands

en is vergrijzing het belangrijkste demografische gegeven. Consequenties daarvan zijn bijvoorbeeld druk op maatschappelijke voorzieningen als sociale zekerheidssystemen

1

Veel van die studies kiezen hierbij ‘de wereld in 2025’ als tijdshorizon. Zie bijvoorbeeld die van de Amerikaanse National Intelligence Council, van de Europese Commissie en van een netwerk van denktanks i.s.m. het Europees parlement. Zie voor de Nederlandse context bijvoorbeeld het rapport Horizonscan 2007, naar een toekomstgerichte beleids- en kennisagenda van de COS (Commissie Overleg Sectorraden, die de verschillende adviesraden van de regering verbindt) en het STT (de Stichting Toekomstbeeld der Techniek). 2 Brazilië, Rusland, India en China.

20



21

‘Dit leidt tot belangrijke doorbraken binnen sleuteltechnologieën zoals ICT, moleculaire biotechnologie en materiaaltechnologie, waaronder met name nanotechnologie. Bovendien worden steeds meer doorbraken bereikt op raakvlakken van kennisgebieden.’

t%PPSEF[FJOFMLBBSHSJKQFOEFWFSBOEFSJO-

Bovendien worden steeds meer doorbraken

die hiervoor nodig zijn, drijven in belangrijke

te bundelen, kennis en technologie samen

achtergronden ontwikkeld. Van gezamenlijk

gen vallen zekerheden weg. Hierdoor is de

bereikt op raakvlakken van kennisgebieden.

mate op nieuwe technologische oplossingen.

te ontwikkelen en te delen, specialisaties te

onderzoek en technologieontwikkeling

voedingsbodem voor spanning en conflicten

Deze ontwikkelingen hebben hun weerslag

Onderzoek en innovatie zijn hierbij kritische

ontwikkelen en disciplines te verbinden, komt

bovenop nationale onderzoeks- en tech-

mende schaarste aan energie en grondstof-

op allerlei schaalniveaus groot, nationaal

op alle thema’s waarbinnen TNO actief is.

succesfactoren. Deze overtuiging vormt de

innovatie op een voldoende niveau om kli-

nologieprogramma’s, richt het Europees

fen in combinatie met klimaatverandering

bijvoorbeeld in grote steden, maar ook

Daarom noemen we hier enkele mondiale

grondslag van het Europees onderzoeksbeleid

maatverandering te begrijpen, de energiecrisis

onderzoeksbeleid zich in toenemende mate

eisen omschakeling naar een duurzame

internationaal, bijvoorbeeld door dreiging

technologietrends waarvan belangrijke door-

FOEFIVJEJHF-JTTBCPOTUSBUFHJF

op te lossen, voedseltekorten en pandemieën

op Grand Societal Challenges en op betere

economie. Deze omschakeling vormt één van

van terrorisme en grensoverschrijdende

braken te verwachten zijn4:

Economic growth and jobs.

te voorkomen en biodiversiteit in stand te

afstemming van nationale initiatieven.

de belangrijkste uitdagingen van de komende

criminaliteit.

t0O[FHFCPVXEFPNHFWJOHXPSEUTUFFET

Medio 2010 zal de Europese Raad EU2020,

houden. Het eist meer dan de inzet van een

Ook investeren in de onderliggende Key

intelligenter (‘ambient intelligence’). Infor-

EF-JTTBCPOTUSBUFHJFQPTU WBTUTUFM-

enkel onderzoeksinstituut, van een enkel land

Enabling Technologies wordt daarbij als

matie wordt onafhankelijk van tijd en plaats

len. De Grand Societal Challenges en de

of zelfs van een enkel continent.

onontbeerlijk gezien5.

zal de Westerse landen tot intensievere

beschikbaar en in vrijwel elk product zitten

-ow carbon economic growth zullen daarbij

Het Europese onderzoeks- en innovatiebeleid

TBNFOXFSLJOHEXJOHFO(FMJKLUJKEJHOFFNU

Wetenschap en technologie ontwikkelen zich

componenten die intelligente interactie met

leidende thema’s zijn. Alleen door krachten

heeft zich de afgelopen tien jaar tegen deze

de invloed van maatschappelijke organi-

in enorm tempo. Als gevolg daarvan opereren

de omgeving mogelijk maken. Systemen

van het European Institute of Innovation and

saties toe, zoals ngo’s3, netwerken van

kennisinstellingen steeds meer in een mondi-

worden steeds autonomer (robotisering) en

Technology (EIT) en de EU-strategie om nati-

burgers en ideologisch en religieus gedreven

ale kenniscommunity, waarin samenwerking

technologie wordt steeds meer ingezet om

organisaties en bewegingen. Deze trends

én competitie tussen hoogwaardige onder-

de feilbaarheid van de mens te verkleinen.

worden versterkt door individualisering en de

zoeksgroepen de kwaliteit en productiviteit

mogelijkheden van de netwerksamenleving.

aanjagen. Dit leidt tot belangrijke doorbraken

chanische systemen op nanoschaal worden

Sociale cohesie en culturele identiteiten

binnen sleuteltechnologieën zoals ICT, mole-

mogelijk. Deze miniaturisatie leidt niet

staan onder druk.

culaire biotechnologie en materiaaltechnolo-

alleen tot kleinere producten, maar ook tot

gie, waaronder met name nanotechnologie.

de integratie van functionaliteiten (denk aan

en zorg en, waarschijnlijk, een lage economische groei. t%FPQLPNTUWBOOJFVXFNBDIUFO EFUPFOF-

jaren. t%FUPFOFNFOEFJOWMPFEWBOEF#3*$MBOEFO

TECHNOLOGISCHE ONTWIKKELINGEN

onale onderzoeksagenda’s te bundelen (Joint

NEDERLANDSE MAATSCHAPPELIJKE TRENDS - TOP 10 PRIORITEITEN VOLGENS HET NEDERLANDSE VOLK

t5FDIOPMPHJFXPSEUTUFFETLMFJOFS FMFLUSPNF-

Zorg en vergrijzing

In maart 2000 aanvaardde de Europese Unie 2

JO-JTTBCPOFFOTUSBUFHJFPNWBO&VSPQBJO

Inkomen en economie

t.BUFSJBMFOXPSEFOOJFUBMMFFOTUFSLFSFO

2010 de meeste competitieve en dynamische

lichter, maar krijgen ook steeds meer functi-

3

kenniseconomie ter wereld te maken. De

Criminaliteit en veiligheid

onele eigenschappen (denk aan zelfherstel-

focus in die agenda ligt primair op het ver-

lende materialen). Er worden alternatieven

4

sterken van de concurrentiekracht en de eco-

Immigratie en integratie

gezocht voor schaarse materialen. Zo maakt

nomische groei in Europa, onder meer door

biotechnologie de industriële verwerking en

5

stevig in te zetten op kennis en innovatie.

Samenleven, normen en waarden

productie van chemicaliën, materialen en

Daaraan gekoppeld is ook een sociale agenda

brandstoffen uit biologische grondstoffen Centers of economic activity will shift profoundly, not just globally, but also regionally

6

(gericht op social cohesion en inclusion) en

Verkeer en fysieke leefomgeving

mogelijk.

aandacht voor duurzaamheid. 7

Jeugd en gezin

ONTWIKKELINGEN IN EUROPA

Anno 2010 is de Lissabonagenda actueler 8

Onderwijs innovatie, kunst en cultuur

leen die van de economische recessie, maar

9

geschetst maken echter ook duidelijk dat een

Politiek en bestuur

herijking van de positionering van Europa in

ook de Grand Societal Challenges als wateren voedselvoorzienig, klimaatverandering, /FXFDPOPNJDTPGLOPXMFEHFo(MPCBMTIBSJOH and creation of knowledge

3 4

22


Niet-gouvernementele organisaties. Bron: Innovation outlook, TNO.

dan ooit. De recente ontwikkelingen en het beeld van de wereld in 2025 zoals hiervoor

Europa staat voor grote uitdagingen. Niet al-

The battlefields for talent will shift

internationale afstemming en meer structurele

DE LISSABONAGENDA 1

heden (zoals ‘duikboten’ in de bloedbaan).

Demand for natural resources will grow amidst increasing concern about the environment and security of supply (Water, Energy, Metals)

Programming Initiative). Deze trend naar meer samenwerking is evident en onomkeerbaar.

het ‘lab-on-a-chip’) en tot nieuwe mogelijk-

SELECTED GLOBAL MEGATRENDS

De recentste ontwikkelingen zijn de oprichting

de wereld aan de orde is6. Nu het einde van

10 Natuur en milieu

EF-JTTBCPOQFSJPEFOBEFSU LBO/FEFSMBOE

energievoorziening, pandemieën, veroudeBron: SCP, ‘Continue Onderzoek Burgerperspectieven’ (4e kwartaal 2008)

ring en veiligheid. De systeeminnovaties

dat moment aangrijpen om bij te dragen aan

5

De Europese Commissie onderscheidt in haar mededeling ‘Preparing for our future: Developing a common strategy for key enabling technologies in the EU (2009)’ de volgende key enabling technologies: nanotechnologie, micro- en nanoelectronics, photonics, advanced materials en biotechnology. 6 *ONBBSUMBODFFSEFOEFSFHFSJOHTMFJEFSTEFUXFFEFQFSJPEFWBOEFWFSOJFVXEF-JTTBCPOTUSBUFHJF*OEFQFSJPEF 2008-2012 zal de mens centraal staan. Problemen als werkloosheid, sociale uitsluiting en gebrek aan onderwijs zullen worden aangepakt. Ook is er veel aandacht voor de milieuproblematiek. Belangrijk daarbij is de balans tussen de zorg voor burgers en het milieu enerzijds, en het realiseren van een concurrerende kenniseconomie anderzijds. Vrij verkeer van kennis en het stimuleren van het MKB behoren tot de andere aandachtspunten. Advies Europa 2020: EFOJFVXF-JTTBCPOTUSBUFHJF 4&3 KVOJ


23

‘De uitdaging is om met kennis en innovatie zowel de dienstensector als de industriële sectoren te versterken, ons arbeidsaanbod te verbeteren en onze maatschappelijke opgaven op te lossen, in samenhang, zodat met recht kan worden gesproken van een duurzame kenniseconomie.’

een nieuwe kennis- en innovatieagenda voor

maatverandering en de preventie daarvan, de

verband moeten we onze rol in vredesopera-

Europa. Het Centraal Planbureau verwacht bij-

maatschappelijke integratiekosten van migra-

ties waarmaken en onze eigen veiligheid, ook

voorbeeld dat de productiviteit in Europa nog

tiestromen, de verwachte stijging van energie-

binnenlands, borgen.

tot 2020 kan groeien, omdat we vergeleken

en transportkosten, de stijgende kosten van

Op nationaal niveau ligt er de opgave funda-

met de Verenigde Staten nog niet alles uit

de gezondheidszorg en het steeds mobieler

mentele innovaties te realiseren op de the-

onze ICT-mogelijkheden hebben gehaald: een

worden van economische activiteit door ICT.

NBT(F[POE-FWFO EF(FCPVXEF0NHFWJOH en Mobiliteit. Ons zorgstelsel zal kwalitatief

inhaalrace dus. Het kabinet wil dat Nederland één van de vijf meest concurrerende economieën van de

en voedingspatroon dat we als welvarend

EFEPFMTUFMMJOHFOWBOEF-JTTBCPOTUSBUFHJF

wereld wordt.8 Maar terwijl vergelijkbare wes-

land hanteren, roept nieuwe vraagstukken op

voor Nederland na 2010 gericht moeten blij-

terse landen zoals Duitsland, Frankrijk en de

(zoals obesitas) die structureel moeten worden

ven op welvaartsgroei. Hierin onderscheidt de

Verenigde Staten9 hun investeringen in kennis,

aangepakt. De beperkte ruimte in Nederland

raad drie dimensies: people (sociaal), profitt

onderzoek en ontwikkeling substantieel vergro-

stelt ons voor grote uitdagingen ten aanzien

(financieel-economisch) en planett (milieu).

ten, blijft Nederland steeds verder achter.

van leefbaarheid, bereikbaarheid en klimaat-

DE INNOVATIEOPGAVE VAN NEDERLAND

zich de komende decennia volledig ontplooien,

• Carbon capture technologies • Avoided CO2 emissions • -PXDBSCPOFOFSHZ

5FDI FOBCMFE CFIBWJPS

• 7JEFPDPOOFDUJWJUZUFDIOPMPHJFT

#MVFUFDI

• Advanced pipes, pumps, valves • "HSJDVMUVSFTZTUFNTQSPEVDUT • .VOJDJQBMFOHJOFFSJOHDPOTUSVDUJPO

#JPGVFMT

• Industrial and municipal membranes and chemicals • Biofuel replacement for fuel • Biofuel additives

6 Renewables

• Solar thermal and PV • Off-shore and aerial wind • Ocean thermal and wave • Advanced geothermal

wat zowel nieuwe problemen creëert als oplos-

industriële sectoren te versterken, ons arbeids-

Onze huidige wereld kenmerkt zich door com-

concrete aangrijpingspunten voor een agenda-

aanbod te verbeteren en onze maatschap-

plexiteit en onzekerheid. Desondanks zijn we

zettende rol van Nederland in Europa.

pelijke opgaven op te lossen, in samenhang,

minimaal verplicht de effecten van voorspel-

zodat met recht kan worden gesproken van

bare mondiale uitdagingen (zoals schaarste, klimaatverandering, instabiliteit van fragiele staten en youth bulges10) aan te pakken in

DE ONTWIKKELINGEN IN NEDERLAND

$BSCPO DBQUVSF BOE TFRVFTUSBUJPO

singen brengt. Ook bieden deze onderwerpen

en innovatie zowel de dienstensector als de

een duurzame kenniseconomie.

• "EWBODFEFMFDUSJDIZCSJEWFIJDMFT • Smart charging

bestendigheid. De informatiesamenleving zal

Het accent voor de komende periode ligt productiviteit. De uitdaging is om met kennis

4IJGU UP IZCSJE BOE FMFDUSJD WFIJDMFT

beter moeten tegen lagere kosten. Het leef-

De Sociaal Economische Raad7 geeft aan dat

onder andere op een toename van arbeids-

GREENTECH TRENDS – TEN MARKET TRENDS WILL CREATE SIGNIFICANT GROWTH OPPORTUNITIES

samenhang met Europese en nationale uitda-

4VTUBJOBCMF NBUFSJBMT

• -PXFOFSHZDPODSFUF • Alternative packaging

gingen zoals vergrijzing, immigratie, sociaalEconomische groei wordt gedreven door

politieke instabiliteit, verlies van economische

technologische ontwikkeling en sterk beïn-

concurrentiekracht, congestie en milieuproble-

vloed door demografische groei. De bevol-

matiek.

kingsgroei zal in de komende tijd stilvallen en arbeidsdeelname zal stagneren, onder andere

Nederland staat nu voor de opgave om zijn

doordat de babyboomgeneratie met pensioen

internationale positie te versterken op onder

gaat. Dit heeft forse consequenties voor de

andere de onderwerpen industrie en diensten,

arbeidsmarkt. Economische groei is niet langer

de sleutelgebieden en de Maatschappelijke

vanzelfsprekend en hangt af van de productivi-

Innovatie Agenda’s (onder andere energie,

teitsontwikkeling. Meer dan ooit zijn investerin-

zorg en veiligheid). Een forse impuls is nodig

gen in kennisontwikkeling en innovatie nodig

om het aandeel van de industriële bedrijvig-

en moet het rendement op kennisinvesterin-

heid in Nederland te vergroten. Onze ener-

gen fors stijgen. Dit geldt a fortiori vanwege

gievoorziening moet op de lange termijn veilig

de bedreigingen voor onze duurzame welvaart

worden gesteld en bestand tegen onverwachte

die aan de horizon liggen: de kosten van kli-

internationale ontwikkelingen. In internationaal

8 Storage

• 5SBOTNJTTJPOEJTUSJCVUJPOFRVJQNFOU • Advanced batteries

9 Smart Grid

• 4NBSU(SJE • Smart meters

&OFSHZ FGmDJFODZ

• Reduced energy consumption in commercial and residential buildings • Process improvements in industrial settings

7

"EWJFT&VSPQBEFOJFVXF-JTTBCPOTUSBUFHJF 4&3 KVOJ Naar een robuuste kenniseconomie, 15 september 2009 aangeboden aan de Tweede Kamer, door de ministers van OCW en EZ. 9 Bron: berichten Dtl, Frankrijk, speech Obama 10 Het groeiend aandeel jongeren in de bevolkingsopbouw van instabiele staten. 8

24



25

‘De opkomst van nieuwe machten, de toenemende schaarste aan energie en grondstoffen in combinatie met klimaatverandering eisen omschakeling naar een duurzame economie. Deze omschakeling vormt één van de belangrijkste uitdagingen van de komende jaren.’

GEVOLGEN VOOR DE STRATEGIE VAN TNO • Zorgdragen voor een zichtbare en meetbare bijdrage aan de oplossing van grote maatschappelijke vraagstukken

• Selectief zijn in het aangaan van partnerships, gecombineerd met een meer orkestrerende rol

• Internationalisering zowel op het binnenhalen van een onderscheidende kennisbasis als op het aantrekken van top-talent

• Vernieuwing: verder versterken van vitaal exitkanaal voor volwassen technologieën door nieuwe bedrijven, en zo continu ruimte maken voor nieuwe initiatieven

• Doorgroeien naar een aantrekkelijke werkgever voor toptalent

• Zorgdragen dat publiek gefinancierde R&D optimaal aansluit bij de behoeften van bedrijven door het ontwikkelen van partnerships tussen publiek en privaat

CHANGING ARCHITECTURE OF EU R&D POLICY

ERC

Policies

Joint Programming Joint Infrastructures EUROSTARs JETIs 169’s, 171’s

Programmes

Technology Platforms ERA-NET, ERA-NET+ COST

'JFMET"SFBT

Projects

Thematic Networks

Shared Cost Projects

FP 5

26


NoE, IP Collaborative research

STREPs SME Measures

FP6

R4A’s, R4SME’s

FP7

FP 8


27

3

‘De missie van TNO luidt: TNO verbindt mensen en kennis om innovaties te creëren die de concurrentiekracht van bedrijven en het welzijn van de samenleving duurzaam versterken.’

VISIE

MISSIE

Innovatie heeft vooruitgang gebracht: een

RESEARCH & TECHNOLOGY ORGANISATIONS

In de invulling van de missie door TNO zijn vier kernelementen leidend: t#FUFSFXFSFMEEPPSUPFHFQBTUPOEFS[PFL

welvarende samenleving en een competitief

duurzaamheid en versterking van de concur-

bedrijfsleven. Veranderende verhoudingen in de

TNO vervult deze missie door op bedrijfs-

wereld en schaarste op gebieden als energie,

matige grondslag wetenschappelijke kennis

grondstoffen, ruimte en gezondheid vragen

tot toepassing en waarde te brengen voor

echter om doorbraken in denken en doen.

opdrachtgevers bij overheid en bedrijfsleven.

blemen: excellente kennis, multidisciplinair

Technologische én sociale innovatie zijn daarbij

TNO draagt zo bij aan het realiseren van de

toegepast, vanuit een onafhankelijke positie.

noodzakelijk. Dit betekent een combinatie van

Nederlandse en de Europese innovatieagenda.

alfa-, bèta- en gammatechnologie. De grenzen

Breder gezien is dit de opgave van de toege-

tussen domeinen, disciplines en landen zullen

paste kennisinfrastructuur in Nederland en in

verdwijnen en maken plaats voor nationale en

Europa, waarin TNO als grootste Research &

internationale samenwerking. TNO beschikt

Technology Organisation (RTO) van Nederland

toptalent aantrekken, ontwikkelen en laten

over deze combinatie van technologieën en wil

en de op drie na grootste van Europa, een

doorstromen in de kenniseconomie.

midden in de samenleving staan om haar ken-

prominente rol speelt. Kenmerkend voor deze

nis optimaal te kunnen toepassen voor en met

organisaties is hun nauwe verbinding met de

Rol van de overheid

de overheid en het bedrijfsleven. Onze mede-

werelden van het bedrijfsleven, de overheid en

Essentieel is de rol van de overheid, niet alleen

werkers beschikken daartoe over de juiste mix

de wetenschap. Kennis laten stromen tussen

als beleidsmaker, klant en launching customer,

van nieuwsgierigheid, creativiteit en idealisme.

deze werelden wordt algemeen gezien als een

maar ook als verantwoordelijke voor de finan-

noodzakelijke voorwaarde voor innovatie op de

ciering van de noodzakelijke kennisontwikkeling.

MISSIE

complexe vraagstukken waar de samenleving

De overheid draagt financieel bij aan het in

TNO verbindt mensen en kennis om innova-

voor staat.

stand houden van de toegepaste kennisinfra-

rentiekracht zijn de leidende beginselen. t4MJNNFPQMPTTJOHFOWPPSDPNQMFYFQSP-

t4BNFONBLFOXFFSNFFSWBOTBNFOwerking in open innovatie met klanten en partners in de kennisinfrastructuur. t,XFFLWJKWFSFOTQSJOHQMBOLWPPSUBMFOU

ties te creëren die de concurrentiekracht van

structuur. De overheid geeft ook steeds vaker

bedrijven en het welzijn van de samenleving

tijdelijke programma-impulsen door financiering

duurzaam versterken.

van innovatieprogramma’s en consortia waarin bedrijfsleven, universiteiten en toegepaste kennisinstellingen samenwerken.

KERNELEMENTEN VAN ONZE MISSIE #FUFSFXFSFMEEPPSUPFHFQBTUFPOEFS[PFL • (Mede) oplossen van grote maatschappelijke problemen • Vernieuwing in het bedrijfsleven • Valorisatie: genereren van economische activiteit op basis van hoogwaardige kennis

4MJNNFPQMPTTJOHFOWPPSDPNQMFYF problemen • Combinatie van breedte- en dieptekennis • Integrerend vermogen over disciplines • Vernieuwend, onafhankelijk, betrouwbaar •(FCBTFFSEPQUPFQBTTFOXFUFOTDIBQQFMJKLF kennis

Vraagsturing De afgelopen jaren is de invloed van de overheid – en andere stakeholders – versterkt, doordat de tot dan toe bestaande programmafinanciering is omgebouwd tot een systeem van vraagsturing. Op deze wijze wordt geborgd dat de kennisontwikkeling zich werkelijk richt op de

4BNFONBLFOXFFSNFFSWBO • Open samenwerking met netwerk van klanten en kennisinstellingen •(F[BHIFCCFOEFOSJDIUJOHHFWFOE SPMIPVEJOH

• Initiërend, verbindend en regievoerend

,XFFLWJKWFSFOTQSJOHQMBOLWPPSUBMFOU •(FESFWFO CFUSPLLFOFOFOUIPVTJBTU • Vernieuwingsgezind, creatief, ondernemend • Met inspirerende boegbeelden, gebaseerd op teamwork • Meest uitdagende werkomgeving

vraagstukken van groot nationaal en Europees belang. Dit heeft geleid tot afspraken over de inzet van de programmafinanciering op twaalf thema’s met nationale en Europese prioriteit. Het systeem zal in 2010 geëvalueerd worden, maar de ervaringen tot nu toe zijn positief:

28



29

noodzaak van intensieve – en daardoor vaak

overheid afgesproken, maatschappelijke en

complexe – samenwerking tussen de betrokken

Als onderdeel van het nationale innova-

economische thema’s.

AGENDERENDE ROL TNO: METAALSCHAARSTE OP DE NATIONALE EN EUROPESE AGENDA

partijen.

tiesysteem beschikt Nederland over een

beschikbaarheid van schaarse aardme-

haalbaarheid van noodzakelijke technolo-

sterke, internationaal concurrerende,

TNO borgt kennis en faciliteiten van

‘The rise of new regional great powers will

talen verminderd. Momenteel worden

gische oplossingen voor energiewinning.

Toekomstige rol TNO

toegepaste kennisinfrastructuur

nationaal belang en draagt proactief

cause a run on energy sources, as well as

zeldzame aardmetalen primair en vrijwel

Een voorbeeld: voor de brandstofcellen

Tegen de achtergrond van de grote maatschap-

5/0 (5*T %-0 EJFWBOVJUFFOPOBGIBO-

bij aan noodzakelijke vernieuwing in de

shortages of water and food. And there is

volledig in China geproduceerd, terwijl

van waterstofauto’s zal per auto ongeveer

pelijke en economische uitdagingen en de tot

kelijke positie overheid en bedrijfsleven

kennisinfrastructuur. Voorbeelden hiervan

the threat to the climate. (…) As a joint

China sinds 2004 exportquota voor zeld-

20 gram platina nodig zijn. Om 10 miljoen

nu opgedane ervaringen met vraagsturing acht

(grote bedrijven én MKB) professioneel

in de laatste jaren zijn de opname van KPN

report by the US intelligence services con-

zame aardmetalen hanteert en plannen

auto’s per jaar met brandstofcellen uit te

TNO het nodig in de komende periode meer te

ondersteunt met toegepast onderzoek

3FTFBSDI EF3JKLT(FPMPHJTDIF%JFOTU IFU

cluded last month, ‘the next twenty years

heeft om de export voor een deel van

rusten, is 200 ton per jaar nodig. Deze

kiezen voor een sterkere initiërende rol bij het

en hieraan gekoppelde dienstverlening.

Nederlands Meetinstituut, het VWS-centrum

of transition to a new system are fraught

deze metalen ten behoeve van de eigen

vraag is gelijk aan de huidige complete

uitlokken en scherp krijgen van de relevante

In Europa is TNO de op 3 na grootste RTO

Zorg en Bouw en de overdracht van TNO-

with risks’. I heard the same message last

economie volledig te staken. Schaarste

primaire jaarproductie . Dit zet vraagte-

vragen en ook bij het op de agenda krijgen van

OBEF'SBVOIPGFS(FTFMMTDIBGU %VJUTMBOE

activiteiten aan Deltares, Imares, etc. In het

June when I spoke with Tony Lake, one of

krijgt zo een belangrijke geopolitieke

kens bij de omslag naar een duurzame en

nieuwe urgente vraagstukken. In het verlengde

CEA (Frankrijk) en Qinetiq (UK). TNO speelt

kader van de crisisbestrijding heeft TNO een

Barack Obama’s foreign policy advisers.

dimensie, waardoor de grondstoffenvoor-

schonere economie.

hiervan wil TNO, waar nodig en gegund, ook

een leidende rol in EARTO (European

initiatiefrol gespeeld bij het tot stand komen

Lake even spoke of ‘the most dangerous

ziening steeds minder in handelspolitieke,

een sterkere organiserende en verbindende rol

Association of Research & Technology

van de zgn. kenniswerkersregeling. Tijdelijk

period ever’.

maar in machtspolitieke termen wordt

Belang van een nationaal initiatief

op zich nemen bij het op gang krijgen van de

Organisations), is winnaar van de Euro-

zijn anno 2010 ca. 800 researchers uit

(Minister Verhagen, Conference proceedings

gezien. Dit wordt versterkt door bijvoor-

De Nederlandse industrie, in het bijzonder

noodzakelijke samenwerking.

pean Innovation Prize 2009, en als enige

bedrijven bij TNO geplaatst.

‘Challenging uncertainties: the future of the

beeld de Chinese grondstoffenacquisities

de automotive, luchtvaart, bouw, verpak-

Netherlands armed forces’, 16-17 december

in Afrika, waardoor nieuwe afhankelijkhe-

kingsindustrie, zonne-energie en energie-

2008, The Hague)

den ontstaan.

opslag, is vrijwel volledig afhankelijk van

ze laten het belang zien van een continue wisselwerking tussen vraag en aanbod en de

TOEGEPAST ONDERZOEK IN NEDERLAND

Effectieve vraagsturing borgt de focus van 5/0 (5*TFO%-0PQEFBDUVFMF NFUEF

partij geselecteerd (in competitie) voor

Sterk opkomende economieën als China

Niet alleen is steeds meer energie nodig

hebben een onverwacht grote impact op

om metaalmineralen te winnen, omge-

de vraag naar materialen. Tegelijkertijd

keerd zal de schaarste aan metaalmi-

wordt door Chinese exportrestricties de

neralen ook forse impact hebben op de

Strategisch gesprekspartner

elk van de drie Knowledge and Innovation

Samenwerking, ieder vanuit eigen sterk-

Om deze rol te kunnen vervullen, is het nodig

Communities (KIC’s) waarmee het nieuw

tes: vanuit een sterke aanwezigheid in de

dat TNO haar rol als strategisch gesprekspartner

opgerichte European Institute of Innovation

relevante netwerken legt TNO de noodza-

Schaarste vormt een bedreiging van de

Het aanbod van materialen kan deze

land. Het economische succes van Neder-

voor overheid en bedrijfsleven versterkt en een

and Technology in 2010 van start gaat.

kelijke verbindingen in de innovatieketen

stabiliteit, economische groei en welvaart.

toenemende vraag niet goed volgen. De

land in het exporteren van hightechpro-

meer zichtbare rol speelt in het innovatiede-

tussen universiteiten, overheden en het

Materiaalschaarste, vooral de schaarste

materialen die schaarser worden, komen

ducten en -technologieën en de daardoor

bat. Een belangrijk initiatief op dit punt is de

bedrijfsleven.

aan zogenoemde metaalmineralen, krijgt

in aanzienlijk lagere ertsgraden voor,

verkregen welvaart is sterk afhankelijk

oprichting van een TNO-brede beleidsonder-

van alle vormen van schaarste de minste

terwijl de hoeveelheid benodigde energie

van een stabiele en betrouwbare toevoer.

zoeks- en adviesgroep Strategy and Change, die

aandacht, maar heeft naar verwachting

om deze ertsen te winnen exponentieel

Innovatie en internationale beleidsmaatre-

nadrukkelijk gericht is op de grote maatschap-

een de grootste impact op de stabiliteit

toeneemt als de ertsgraad afneemt. Zelfs

gelen zijn nodig om de afhankelijkheid van

pelijke en economische vraagstukken en op

tussen landen.

bij een gelijkblijvende ertsgraad wordt

de import van schaarse metaalmineralen

het strategisch inzetten hierbij van de factor

Schaarste wordt veroorzaakt door een on-

het steeds kostbaarder om materialen te

te reduceren en de beschikbaarheid van

technologie. Hierbij wordt voortgebouwd op de

balans in vraag en aanbod. De vraag naar

XJOOFOPNEBUEF[FPQWFSBGHFMFHFOFOPG

kritische materialen te voorkomen.

ervaringen met het enkele jaren geleden door

materialen is in de laatste decennia toege-

diepere locaties plaatsvindt.

TNO opgerichte Haags Centrum voor Strate-

nomen, als gevolg van economische groei

Energie is echter ook schaars (de peak

In de VS, Japan, Duitsland en de EU

gische Studies (HCSS). Een eerste initiatief

(bijvoorbeeld vraag naar chroom, koper,

production voor minerale olie ligt rond

worden inmiddels verschillende initiatieven

van Strategy and Change is erop gericht een

ijzer en platina voor diverse toepassingen)

2010), wat een hogere prijs oplevert.

ontplooid en maatregelen voorbereid. Op

nationaal platform van de grond te krijgen om

en hightech innovaties (bijvoorbeeld vraag

Dit betekent dat de hoeveelheid technisch

initiatief van TNO en mede namens het

de urgente kwestie van de dreigende schaarste

naar gallium voor zonnecellen, neodymium

en economisch winbare materialen nog

Ministerie van Defensie, worden de con-

aan zeldzame metalen hoger op de nationale

voor permanente magneten, platina voor

sneller zal afnemen.

sequenties van de dreigende metaalmine-

en Europese agenda te krijgen. Op pagina 31

brandstofcellen en lithium voor accu’s).

de import van materialen uit het buiten-

raalschaarste in NAVO-verband onderzocht.

wordt dit initiatief verder uitgewerkt.

30



31

Ook in Nederland is een interdepartemen-

innovaties. De gegevens moeten wor-

prestatieverliezen. Bij systeemontwerp

sloten bij M2I, Point-One en Holst, de

tale werkgroep actief om de consequenties

den geïnterpreteerd binnen een context

zal naast kosten- en milieuoverwegin-

niet-technologische kennisinstellingen

van de metaalmineraalschaarste te onder-

die wordt bepaald door het beleid van

gen ook de toekomstige beschikbaar-

/ZFOSPEF )$44 6OJWFSTJUFJU-FJEFOFO

zoeken. De ernst van de economische en

grondstoffenproducerende landen en

heid van materialen moeten worden

de technologische kennisinstellingen

maatschappelijke impact vraagt echter niet

dat van de grootste grondstoffen con-

meegewogen.

3TU. Internationaal zoeken we aansluiting

alleen om aansluiting op Europese initiatie-

sumerende landen. Deze monitoring

ven, maar ook om een nationaal initiatief

eist samenwerking tussen experts uit

waarbij overheid, industrie en kennisinstel-

verschillende disciplines en maat-

gische voorraden, om de robuustheid

zich richten op schaarste gerelateerd

lingen gezamenlijk komen tot een nationaal

schappelijke organisaties en effectieve

van het systeem te vergroten en de

onderzoek. Concreet wil TNO het volgende

researchprogramma. Dit programma moet

gegevensuitwisseling.

continuïteit van de industriële pro-

bereiken:

ductie te waarborgen. Ook moet het

t&FOVSHFOUJFHFWPFMDSF»SFOCJKPWFSIFJE

uitgaan van een integrale benadering van de metaalschaarsteproblematiek om de

2. Technologische innovaties gericht

met KP8, EDA en NAVO-werkgroepen 3. Beleid voor het aanleggen van strate-

en specifieke universiteiten en ngo’s die

beleid zich richten op het gerichte en

en publiek, onder meer via het genoem-

kwetsbaarheid voor mineraalschaarste in

op minder gebruik, hergebruik en de

beheerste wijze beïnvloeden van con-

de Strategy and Change-programma.

Nederland te reduceren. Belangrijke vragen

ontwikkeling van alternatieven gericht

sumentengedrag om tot verlaging van

t*OIFUWFSMFOHEFIJFSWBOIFUBBOKBHFO

daarbij zijn:

op de verlenging van de levensduur

materiaalgebruik te komen met behoud

van het Nationaal Platform Metaal-

t8BU[JKOEFCFESFJHJOHFOFOLBOTFOWPPS

van producten (levensduurvoorspelling,

van economische kracht.

schaarste dat de nationale research

industrie en welvaart?

ketenanalyse), of van het helemaal

t8BUJTEF/FEFSMBOETFQPTJUJFBMTIFU

Agenderende rol TNO

(dematerialisatie). Het verdwijnen van

TNO wil zich samen met het Haags Cen-

seren dat het nationale researchpro-

belangen, om voorraadopbouw, of om de

de fotofilmpjes door de introductie

trum voor Strategische Studies HCSS (een

gramma uitvoert (met overheidsinves-

innovatierace om alternatieve materialen

van digitale camera’s is hiervan een

dochteronderneming van TNO), dat met

te ontwikkelen?

voorbeeld. Hergebruik kan gestimuleerd

TNO een Strategy and Change-programma

teringen). t&YDFMMFSFONFULFOOJTPQEFEFFMHF-

worden door een betere recyclinginfra-

uitvoert, inzetten voor een nationaal

bieden: substituut materialen op basis

de afhankelijkheid van de import van

structuur, bijvoorbeeld ‘degradation on

initiatief. Onze meerwaarde: een integrale

van de Elements of Hope (via M2I),

schaarse metaalmineralen reduceren?

demand’, scheidingstechnologieën op

en multidisciplinaire aanpak binnen een

recyclingtechnologie, producten pro-

basis van nanotags en integratie in de

complexe maatschappelijke en internati-

cesontwerp en (consumenten)gedrags-

Juist Nederland kan zich onderscheiden

logistieke keten. Ook kan het product-

onaal politieke context, het vermogen om

met een multidisciplinaire publiek-private

ontwerp wellicht zo worden ingericht,

publiek-private oplossingsgerichte samen-

t*ONPFUFOWPPSEFUPFQBTTJOHFO

aanpak gericht op innovatie en verbetering

dat recycling eenvoudiger wordt. Verder

werking te organiseren, en de toepassing

van minstens drie kritische elementen

van de concurrentiepositie.

moet een beroep gedaan worden op de

van excellente kennis om op selectieve

duurzame alternatieven voorhanden zijn

creativiteit in de wetenschap en het be-

gebieden tot noodzakelijke technologi-

die bovendien hebben geleid tot indus-

Dit nationale initiatief moet drie belang-

drijfsleven om alternatieve materialen

sche innovaties te komen, gericht op

triële activiteiten.

rijke aspecten bevatten:

te bedenken. Als functies van schaarse

versterking van de concurrentiepositie van

elementen kunnen worden overgeno-

Nederland.

32

beïnvloeding.

Growing Consumption (SPXJOH$POTVNQUJPO Years of extraction until exhaustion if the world consumption increases to 50% the rate of the United States

men door elementen die overvloedig

van de materiaalschaarste. Essentieel

aanwezig zijn op aarde (de ‘elements

Belangrijkste stakeholders en samenwer-

voor beleid en innovatie zijn actuele,

of hope’) kunnen we fundamentele

kingspartners hierbij zijn de ministeries

hoogwaardige gegevens over winbare

oplossingen aanbieden. Dit vergt echter

van EZ, VROM, DEF, BZK en BuZa (beleid

reserves van grondstoffen, actuele

ook een vergaande re-industrialisatie

en funding), de industriële bedrijven Shell,

materiaalstromen, en technologische

en risicomanagement van mogelijke

Philips, Corus, en de bedrijven aange-


Static Consumption = Years of extraction until exhaustion at 2008 consumption

t)FUQVCMJFLQSJWBBUDPOTPSUJVNSFHJT-

niet meer gebruiken van materialen

1. Intensieve en continue monitoring

Static Consumption

agenda opstelt.

gaat om het verdedigen van strategische

t8FMLFNBBUSFHFMFOFOJOOPWBUJFTLVOOFO

SCHAARSTE AAN MATERIALEN

Source: HCSS


33

4 CONCENTRATIE OP ZEVEN THEMA’S

‘Duurzaamheid en concurrentiekracht zijn belangrijke ‘drivers’ die in elk thema hun specifieke invulling krijgen. 85% van de innovatiegebieden richt zich geheel of grotendeels op duurzaamheidsvraagstukken.’

TNO stelt voor zich de komende strategieperi-

heid) en verdere focussering van de twaalf

de overheid, het bedrijfsleven en de kennis-

ode te concentreren op zeven onderling nauw

thema’s uit de vorige strategieperiode en

infrastructuur. Centrale vragen hierbij waren:

verbonden thema’s:

liggen in het logische verlengde hiervan. Ook

waar liggen voor de komende periode de

t(&;0/%-&7&/

tussen de zeven thema’s blijft een sterke

belangrijkste behoeften van overheid en be-

t*/%6453*-&*//07"5*&

onderlinge samenhang bestaan. Zo zijn duur-

drijfsleven, hoe speelt TNO hierop in met haar

t*/5&(3"-&7&*-*()&*%

zaamheid en concurrentiekracht belangrijke

technologieontwikkeling en marktaanpak, hoe

t&/&3(*&

‘drivers’ die in elk thema hun specifieke invul-

wordt ingespeeld op de toenemende interna-

t.0#*-*5&*5

ling krijgen. 85% van de innovatiegebieden

tionale concurrentie en welke allianties gaat

t(D%&0.(&7*/(

richt zich geheel of grotendeels op duurzaam-

TNO aan? Uitgangspunt bij deze aanpak is,

t*/'03."5*&.""54$)"11*+

heidsvraagstukken.

dat TNO niet alleen de marktvraag wil volgen,

In dit hoofdstuk worden deze thema’s nader

Ten opzichte van het vorige Strategisch Plan

toekomstgerichte initiatieven die samen met

inhoudelijk toegelicht. Bij elk thema geeft TNO

zijn de thema’s Arbeid en Voeding onderge-

klanten en partners worden vormgegeven.

vanuit een probleem- en omgevingsanalyse

CSBDIUCJK(F[POE-FWFO WBOXFHFEFWFMF

Dit gebeurt zo concreet mogelijk in zogenoem-

zijn visie op oplossingsrichtingen en brengt

synergieën en de noodzaak nog nadruk-

de proposities waarin de op te leveren kennis-

deze zo goed mogelijk in verbinding met de

kelijker hierop te sturen. Om dezelfde reden

resultaten en toepassingen zijn aangegeven.

prioriteiten van de betrokken stakeholders.

zijn Defensie en Maatschappelijke Veiligheid

In dit Strategisch Plan zijn 48 van dergelijke

Door deze prioriteiten te koppelen aan de

gebundeld tot één thema Integrale Veiligheid.

proposities opgenomen. Over nadere keuzes

sterktes van TNO, komen we per thema tot

#PVXFOWPPS3VJNUFFO-FFGPNHFWJOH[JKO

en de uitwerking hiervan zal bij de opstelling

één of meer innovatiegebieden; negentien

HFCVOEFMEUPU(FCPVXEF0NHFWJOH0QIFU

van de vraaggestuurde programma’s vervolg-

in totaal. Deze dienen als inhoudelijk kader

UIFNB-FWFONFU8BUFSIFFGU5/0IBBSBDUJWJ-

overleg plaatsvinden met de departementen

voor de vraaggestuurde programma’s die

teiten overgedragen aan het nieuw gevormde

en andere stakeholders.

we straks in nauw overleg met de betrokken

instituut Deltares. Hoogwaardige Systemen,

departementen en andere stakeholders gaan

Processen en Materialen is omgedoopt tot

opstellen.

Industriële Innovatie, omdat dit beter de

maar hier ook deels op vooruit wil lopen met

scope en ambitie van het thema weerspieUitgangspunten bij de keuze van de thema’s

gelt. Verder stellen we een nieuw thema

en innovatiegebieden zijn:

Informatiemaatschappij voor, vanwege de

t&FOVSHFOUFNBBUTDIBQQFMJKLFFOPGFDPOP-

maatschappelijke en economische betekenis

mische noodzaak t/BVXFBBOTMVJUJOHPQEFQSJPSJUFJUFOWBOEF

en de ambitie van TNO om zich op dit terrein scherper te profileren.

overheid en betrokken stakeholders en een logisch vervolg op de voor de periode 2007-

Op elk van de thema’s heeft TNO nu al een

2010 met de overheid overeengekomen

erkende en onderscheidende positie in Ne-

zogenoemde vraaggestuurde programma’s;

derland en – op onderdelen – ook in Europa.

t&FOASJHIUUPQMBZWPPS5/0 POEFSNFFS

In nauwe afstemming en samenwerking met

gebaseerd op een excellente kennispositie

de andere betrokken spelers in de kennis-

t&FOMPHJTDIFJOCFEEJOHJOEFOBUJPOBMFFO

infrastructuur zal deze positie de komende

Europese kennisinfrastructuur

jaren selectief worden uitgebreid. Met het oog hierop hebben het afgelopen halfjaar

34


De thema’s komen voort uit een bundeling

toekomst- en marktverkenningen plaatsgevon-

(gebaseerd op de sterke onderlinge verweven-

den en gesprekken met sleutelpersonen uit


35

‘Op elk van de thema’s heeft TNO een erkende en onderscheidende positie in Nederland en - op onderdelen ook in Europa. In nauwe afstemming en samenwerking met de andere betrokken spelers in de kennisinfrastructuur zal deze positie de komende jaren selectief worden uitgebreid.’

THEMA’S EN INNOVATIEGEBIEDEN

-&7&/4-"/((&;0/% (&;0/%&&/7&*-*(&70&%*/( (&;0/% 7&*-*(&/130%6$5*&'8&3,&/ 4 BIOMEDISCHE INNOVATIES

1 GEZOND LEVEN

)*()5&$)4:45&.&/&/."5&3*"-&/ 6 MARITIEM EN OFFSHORE

2 INDUSTRIËLE INNOVATIE 3 INTEGRALE VEILIGHEID 4 ENERGIE

7 CHEMIE 8&3&-%8*+%*/;&5#"3&,3*+(4."$)5 7&*-*(&.""54$)"11*+ &/&3(*//&/*/53"/4*5*& &/&3(*&&''*$*/5*&

5 MOBILITEIT 6 GEBOUWDE OMGEVING 7 INFORMATIEMAATSCHAPPIJ

12 BETROUWBAAR VERKEERSSYSTEEM 7&*-*(&&/4$)0/&53"/41035.*%%&-&/ 7*5"-&45&%&-*+,&0.(&7*/( 15 DUURZAAM BOUWEN */'03."5*&0/%&3(30/% 50&,0.45*(*/5&3/&5($*, .""54$)"11&-*+,&*.1"$57"/*$5 7*5"-&*$5*/'3"4536$563&/

36



37

GEZOND LEVEN Een goede gezondheid staat voor veel mensen bovenaan op hun lijst van geluksfactoren. Voor een gezond leven zijn zinvolle participatie in de samenleving, een gezonde levensstijl en goede zorg nodig. (Betaald) werk is bovendien één van de belangrijkste factoren voor zinvol ervaren participatie in de samenleving. Bij een gezonde levensstijl spelen aspecten als beweging, voeding, leefomgeving en manier van werken en werkomstandigheden een belangrijke rol. Voor een gezond leven in de toekomst zijn doorbraken nodig op (de snijvlakken tussen) de domeinen arbeid, leefomgeving, voeding, geneesmiddelen, zorg en recreatie. Dit vraagt om samenwerking tussen alle betrokken partijen. De manier waarop geïnnoveerd wordt in deze sectoren, ontwikkelt zich bovendien in een hoog tempo. Innovatie vindt steeds meer plaats in interactie met de gebruiker (user-led innovation) of in consortia van bedrijven en andere organisaties (open innovatie). Deze innovaties verdienen het de ruimte te krijgen, maar de veiligheid moet hierbij gewaarborgd worden.

38



39

GEZOND LEVEN

THEMA: GEZOND LEVEN *OOPWBUJFHFCJFEFO t Levenslang gezond

t Gezonde en veilige voeding

t Gezond, veilig en productief werken

WE WILLEN HET VOLGENDE BEREIKEN 1SPQPTJUJFT t(F[POEFOWFJMJHPQHSPFJFO t-BOHHF[POEFOBDUJFGMFWFO t Voedingsconcepten die passen in een gezond(er)e eet- en levensstijl t Efficiente ontwikkeling en productie van hoogwaardige voeding t Innovaties om de veiligheid van voedingsproducten te waarborgen en crises te voorkomen

Ministeries VWS, OCW, EZ

-/7 784 0$8 &;

t (F[POE WJUBBMFOWFJMJHXFSLFO t Verantwoord omgaan met nieuwe stoffen en technologieën t Inzetbaarheid en sociale cohesie t Duurzame arbeidsproductiviteit

SZW, VWS, OCW, EZ

t Preventie en therapie op maat t Verfijning, vermindering en vervanging van dierproeven (3V’s)

VWS, OCW, EZ

(&;0/%&/7&*-*(01(30&*&/

(&;0/% 7*5""-&/7&*-*(

Het doel is Nederland opnieuw koploper te maken wat betreft de gezond-

Als de beroepsbevolking 2 jaar langer in goede gezondheid productief

heid van de jeugd. TNO gaat met evidence-based methodes de risico’s

moet worden, zijn een verhoging van de vitaliteit van werknemers,

rond de geboorte helpen opsporen en verkleinen, waardoor de vermijd-

een reductie van uitval om gezondheidsredenen en meer mogelijkheden

bare babysterfte halveert. Met gevalideerde instrumenten worden ouders

voor gehandicapten in aangepaste arbeidssituaties nodig. TNO richt zich

en zorgverleners beter in staat gesteld psychosociale problemen bij meer

op het ontwikkelen van effectieve interventies en oplossingen (en op deze

kinderen vroeg te onderkennen.

gereed te maken voor verdere uitrol).

-"/((&;0/%&/"$5*&'-&7&/

7&*-*(0.(""/.&5/*&68&450''&/&/5&$)/0-0(*&/

Om Nederland terug te laten keren in de top 5 op het gebied van gezond-

De industrie moet steeds sneller kunnen innoveren. TNO wil helpen

heid in Europa moet het aantal volwassenen met voldoende beweging

werkomstandigheden hierbij optimaal en veilig aan te passen. Wij zorgen

stijgen van 68% naar 75% en de vitaliteit rond major life events (ingrij-

voor tijdige risico-evaluaties en veilige werkprocessen, bijvoorbeeld bij de

pende gebeurtenissen als operaties) flink toenemen. TNO gaat dit sti-

omgang met nanotechnologie en groene chemie.

muleren met effectieve methoden voor gedragsverandering en effectieve manieren om die in te voeren.

t Biomedische innovaties

Markten t Voeding

Klanten t 784 -/7 78" 5*7PFEJOH 6OJMFWFS 'SJFTMBOE$BNQJOB .BST "KJOPNPUP 4BSB-FF /FTUM¹ ,SBGU Danisco, Danone, DSM, CSM

t Chemie

t SZW, VROM, Dupont, DSM, BASF, Solvay, Honeywell, Sabic, Shell, AKZO

t Pharma

t 784 5*1IBSNB 1m[FS (4, .FSDL "TUSB;FOFDB "CCPUU $SVDFMM 4BOPm 3PDIF "DUPHFOJY #BZFS

t Zorg

t VWS, NICTIZ, CvZ, RIVM, ZonMW, Achmea, ACTA, EU, Voedingscentrum, Espria

t Arbeid

t SZW, EU, UWV, RWI, IWI, Achmea, Ohra, SDU, ArboUnie, ZonMW, ExxonMobil

*/;&5#""3)&*%&/40$*"-&$0)&4*& Samen aan het werk bevordert de samenhang in de samenleving. Doel

70&%*/(4$0/$&15&/%*&1"44&/*/&&/(&;0/%& 3&

is een afname met 20% van het aantal mensen dat niet in het arbeids-

&&5&/-&&'45*+-

proces participeert, waarvan een belangrijk aandeel door verhoogde

De positieve invloed van voeding op de volksgezondheid moet vergroot

deelname van lager opgeleiden. TNO ontwikkelt een aanpak die werk en

worden, zodat een halt wordt toegeroepen aan de toename van

ontwikkeling biedt aan de onderkant van de arbeidsmarkt.

overgewicht en waardoor verminderde weerstand ontstaat tegen infectieziekten. TNO gaat een methode ontwikkelen om gezondheid beter

DUURZAME ARBEIDSPRODUCTIVITEIT

te kunnen meten, gebaseerd op het ‘challenge’-concept, om daarmee

Ons welvaartsniveau is afhankelijk van een duurzaam hogere arbeidspro-

voedingsmiddelen beter op hun bijdrage aan gezondheid te kunnen

ductiviteit. TNO wil helpen de arbeidsproductiviteitsgroei, onder andere in

beoordelen.

de zorg flink te vergroten door het menselijk potentieel beter te benutten, bijvoorbeeld met innovatieve organisatievormen, nieuwe technologie en

&''*$*/5&0/58*,,&-*/(&/130%6$5*&7"/)00(8""3%*(&

stimulerende werkplekken.

70&%*/( De overheid wil graag dat de consument gaat kiezen voor een gezonder

PREVENTIE EN THERAPIE OP MAAT

en duurzaam dieet, met bijvoorbeeld minder zout, suiker of verkeerde

Een individuelere benadering bij het voorkomen en genezen van

vetten. De producent wil behoud van smaak en slimmere en duurzamere

ziekten verhoogt de effectiviteit en veiligheid van nieuwe geneesmiddelen.

processen. TNO wil in 2014 als technologiepartner betrokken zijn bij de

Nieuwe diagnosetechnologie en beter voorspellende modellen gaan dit

integrale ontwikkeling van tenminste 10 producten die passen in een

mogelijk maken. TNO gaat bijdragen aan de ontwikkeling van minimaal

gezonde en duurzame levenswijze van consumenten.

drie nieuwe combinatietherapieën en een verbeterde diagnostiek van metaboolsyndroomaandoeningen.

*//07"5*&40.7&*-*()&*%7"/70&%*/(4130%6$5&/5& 8""3#03(&/&/$3*4&45&7003,0.&/

40


7&3'*+/*/( 7&3.*/%&3*/(&/7&37"/(*/(7"/%*&3130&7&/ 74

Ons dieet gaat veranderen: bijvoorbeeld nieuwe duurzame eiwitbronnen

Het aantal dierproeven in Nederland voor onderzoek, ontwikkeling van

zijn noodzakelijk en in ontwikkeling. TNO wil bijdragen aan nieuwe voe-

geneesmiddelen en beoordeling van de schadelijkheid van stoffen moet

dingsmiddelen die veilig zijn en geen nieuwe risico’s als allergieën veroor-

tweemaal sneller afnemen dan tot nu toe. In 2014 heeft TNO hiertoe 10

zaken. Wij zorgen voor betrouwbare en snelle beoordelingsmethoden.

nieuwe alternatieven voor proeven ontwikkeld.


41

GEZOND LEVEN

Hieronder leest u meer over de toekomstige

gen. Resultaat: vergrijzing. Uiteraard is dit een

en hartproblemen, diabetes, inflammatoire

nieuwe gezondheidrisico’s opleveren voor werk-

de welvaart van Nederland. Bovendien is het

kunnen stellen en beantwoorden. Dit biedt zicht

USFOETFOVJUEBHJOHFOPQIFUHFCJFEWBO(F-

maatschappelijke winst, maar tegelijkertijd is de

aandoeningen, gewichtproblemen. Deze trend

nemers en consumenten.

een probleem voor al die individuen die niet

op vele, nieuwe maatschappelijke toepassingen

[POE-FWFO%BBSOBTDIFUTFOXFFFOHFXFOTU

vergrijzing een uitdaging voor de toekomst. Die

bedreigt de winst in levensduur en gezondheid

De huidige maatschappelijke houding is dat

kunnen werken, met negatieve gevolgen voor

op terreinen zoals voeding, gezondheid en duur-

toekomstscenario en maken we duidelijk wat

vraagt om zorg voor een goede gezondheid op

die de afgelopen decennia is geboekt. En kan

deze risico’s volledig moeten worden uitgeban-

hun welzijn en gezondheid. Tot slot belemmert

zaamheid. Die moeten echter grotendeels nog

het antwoord van TNO is: een keuze voor ge-

latere leeftijd. Ook verschuift de zorgvraag naar

alleen worden gekeerd, als alle betrokken fac-

nen. Maar deze houding ontkent de maat-

het de sociale cohesie van de Nederlandse

wel gerealiseerd worden. In de fijnchemie (voor

SJDIUFJOOPWBUJFTPQWJFSHFCJFEFO-FWFOTMBOH

zorg voor (meer) chronische ouderdoms- en

toren in samenhang worden aangepakt.

schappelijke werkelijkheid en belemmert de

samenleving. Arbeid is namelijk één van de

de farmaceutische industrie en voedingsmid-

HF[POE (F[POEFFOWFJMJHFWPFEJOH (F[POE

welvaartsziekten, die vaak ook nog in combina-

snelheid waarmee nieuwe duurzame producten

belangrijkste samenbindende factoren in onze

delenindustrie) wordt in ieder geval al steeds

veilig en productief werken, en Biomedische

ties voorkomen (co-morbiditeit). Dit is complexe

Daarnaast zal in de voedingsmiddelenindustrie

en diensten kunnen worden geïntroduceerd.

heterogene samenleving. Helaas is er nog veel

meer gebruikgemaakt van biotechnologie en

innovaties.

zorgverlening; co-morbidideit vraagt vaak om

de komende jaren een internationaal tekort

De huidige veiligheidsbeoordelingssystema-

te weinig wetenschappelijk onderbouwde kennis

biologische productieprocessen. Dit leidt ook

combinaties van therapieën, die bovendien met

aan hoogwaardige ingrediënten ontstaan door

tiek rond zaken als de introductie van nieuwe

over de succesfactoren voor (re-)integratietra-

tot felle competitie op mondiaal niveau.

DE TRENDS: VERWACHTE ONTWIKKELINGEN TOT 2025

elkaar kunnen interfereren. Hierdoor nemen de

de toenemende consumptie van vlees, vis

geneesmiddelen, nieuwe voedingsproducten,

jecten en effectieve manieren om competenties

kosten van de zorg steeds meer toe.

en zuivel op mondiaal niveau. In 2030 zal de

of op nieuwe technologie gebaseerde nieuwe

te vergroten.

wereldwijde consumptie van vlees, vis en zuivel

materialen of producten, is niet meer opgewas-

0QHSPFJFO JO WFSBOEFSFOEF TBNFOMFWJOH

Daarnaast hebben autonome trends als indivi-

bijna 50% hoger zijn dan nu. De productie van

sen tegen de toenemende innovatiesnelheid op

Tegelijkertijd veranderen de manier van werken

De vakgebieden diagnostiek, geneesmiddelen

De Nederlandse jeugd voelt zich in het al-

dualisering, informalisering en informatisering

vlees, vis en zuivel draagt wereldwijd bij aan

deze terreinen. Dit benadeelt de samenleving:

en de werkomgeving. We verwachten dat het

en ‘devices’ (zoals stents in bloedvaten) lopen

gemeen gelukkig, zo blijkt uit internationale

elk hun eigen invloed op de levensstijl van de

klimaatverandering en verlies van biodiversiteit.

het vertraagt de marktintroductie van producten

aantal flexibele contractvormen toeneemt. Ook

steeds meer door elkaar. Mede gestimuleerd

surveys. Toch zijn er allerlei ontwikkelingen die

Nederlanders en de zorg in Nederland. Door de

80% van het huidige landbouwareaal is mo-

die de samenleving waarde kunnen opleve-

gaan ondernemingen steeds meer in netwerken

doordat we technologische toepassingen letter-

de gezondheid en ontplooiingskansen voor de

individualisering zijn mensen weliswaar meer op

menteel in gebruik voor de productie van vlees

ren en bedrijven anticiperen hierop door hun

opereren, waardoor de relatie tussen werk-

lijk steeds kleiner kunnen maken. Ook worden

Nederlandse jeugd bedreigen. Overgewicht

zichzelf aangewezen, maar ze eisen als patiënt

en zuivel.11 Dit betekent dat de vraag naar duur-

innovatie-inspanningen te verlagen. Er is drin-

nemer en werkgever minder vast wordt. De

er nieuwe soorten geneesmiddelen ontwik-

neemt sterk toe onder jeugdigen, de perinatale

excellente zorg en veel privacy. Informalisering

zame producten van hoge kwaliteit toeneemt.

gend behoefte aan intelligentere teststrategieën

algemene gezondheid van werkenden is goed

LFME(FOFFTNJEEFMFOXBSFOWSPFHFSLMFJOF

sterfte behoort in Nederland tot de hoogste

vermindert het gezag van maatschappelijke

Er zal de komende jaren dus een groeiende be-

die risico’s sneller kunnen beoordelen. Hierbij

en constant, maar de daling van het ziektever-

chemische verbindingen. In toenemende mate

in Europa, alcoholgebruik van Nederlandse

instanties zoals ziekenhuizen, ministeries en in-

hoefte zijn aan innovatieve voedingsproducten.

moet het oordeel niet exclusief op de veilig-

[VJNOFFNUBG(F[POEIFJETLMBDIUFOIFCCFO

zijn nieuwe geneesmiddelen ‘biopharmaceutica’

jongeren is hoog en stijgend en een kwart van

spectie voor Volksgezondheid. Tot slot zorgt de

De ontwikkelingen in de biotechnologie spelen

heid gebaseerd zijn, maar op de balans tussen

steeds vaker een mentale factor: burn-out- en

(therapeutische eiwitten zoals antilichamen).

de Nederlandse jongeren leidt aan een chro-

ICT steeds vaker voor betere logistiek, registra-

hierin een belangrijke rol.

de potentiële maatschappelijke schade en de

RSI-klachten vormen een aanzienlijk deel van

Daarnaast worden de volgende generaties

maatschappelijke winst van nieuwe materialen

het ziekteverzuim. De arboregelgeving legt

therapeutica (gentherapie, celtherapie) in hoog

en producten.

de verantwoordelijkheid voor een gezonde en

tempo ontwikkeld. We kunnen steeds vaker

.FEJTDIF POUXJLLFMJOHFO HFQFSTPOBMJTFFSEF NFEJDBUJF FO WPFEJOH

nische ziekte. Ook toenemend onveilig gedrag

tie en onderzoeksmogelijkheden. De inzet van

op veel terreinen leidt tot gezondheidsrisico’s.

ICT brengt ook nieuwe zorgconcepten binnen

3JTJDPT FO WFJMJHIFJE TOFMMF JOOPWBUJF

En de jeugdzorg is versnipperd, waardoor veel

bereik, bijvoorbeeld op het gebied van thuiszorg

De samenleving mondialiseert, netwerken tus-

veilige werkplek bij de werkgever. Vanuit dit

op de persoon gerichte gezondheidsinterven-

problemen, bijvoorbeeld rondom kindermishan-

en het empoweren van patiënten om beter in

sen naties worden hechter en dichter vertakt,

0OUXJLLFMJOHFO BSCFJETQBSUJDJQBUJF FO

PPHQVOUIBOHU(F[POE-FWFOoBMTJOHF[POE

ties ontwikkelen doordat de kennis over het

EFMJOH POPQHFNFSLUFOPGPOPQHFMPTUCMJKWFO

staat te zijn voor zichzelf te kunnen zorgen.

internationaal verkeer van personen en goede-

BSCFJETQSPEVDUJWJUFJU

werken in een omgeving die arbeidsproduc-

menselijk genoom toeneemt en de kosten van

ren neemt toe, productieketens worden langer

Arbeidsparticipatie, bij voorkeur betaalde

tiviteit bevordert – samen met het thema

identificatie van individuele genetische verschil-

(FCPVXEF0NHFWJOH

len afnemen. Voor de nabije toekomst is een

Dit vraagt om een betere organisatie, betere afstemming en betere coördinatie binnen de

0OUXJLLFMJOHFO WPFEJOH FO MFWFOTTUJKM

en internationaler, nieuwe technologieën zoals

arbeid, is kritisch voor de mate waarin mensen

(jeugd)zorgketens.

Obesitas, of overgewicht, wordt volksziekte

nanotechnologie leiden tot nieuwe materialen

hun leven als zinvol en gezond ervaren. Hoewel

nummer één. Dit is het resultaat van een ver-

en een toenemende innovatiesnelheid zorgt

op dit moment de werkloosheid in Nederland

0OUXJLLFMJOH JO UFDIOPMPHJF FO MJGF

rigens nog onbereikbaar, maar segmentatie van

$POTFRVFOUJFT WFSHSJK[JOH WPPS [PSHCBMBOT

anderde levensstijl, veranderd voedselaanbod

voor de steeds snellere introductie van nieuwe

nog relatief laag is, is toch een aanzienlijke

TDJFODFT

patiëntgroepen op genetische basis zal al op

De Nederlandse bevolking ontgroent en

en veranderde voedingsgewoontes. Nederlan-

producten en materialen. Deze ontwikkelingen

groep van circa 1 miljoen mensen in de leeftijd

De wetenschappelijke vooruitgang van de

relatief korte termijn grote vooruitgang kunnen

vergrijst. In de afgelopen eeuw is het geboor-

ders bewegen gemiddeld minder en eten meer,

zijn goed voor de welvaart, maar brengen ook

tussen 18 en 65 jaar inactief. Hierbij spelen

afgelopen twintig jaar in de life sciences (toe-

brengen. Binnen de oncologie is deze ontwikkeling al ingezet.

op de individuele patiënt gerichte therapie ove-

tecijfer gedaald. Daarnaast zijn we hygiëni-

vaker en energierijker (gemaksvoeding). De

nieuwe risico’s met zich mee. De verspreiding

onvoldoende scholing, mentale en fysieke pro-

gepaste biologie) is spectaculair. De opkomst

scher gaan leven en is de gezondheidszorg

energie-inname stijgt dus en het energiever-

van ziekteverwekkers gaat sneller, productie-

blemen en een werkaanbod dat onvoldoende

van genomics (studie van genomen: een set

sterk verbeterd. Hierdoor zijn de gemiddelde

bruik neemt af. Resultaat: overgewicht. Obesi-

ketens van bijvoorbeeld voedingsproducten

aansluit op de mogelijkheden. Hierdoor staat

van genen van een cel of organisme) en daar-

Eenzelfde ontwikkeling zien we bij voeding. Voe-

levensverwachting en het aantal in gezondheid

tas leidt tot een scala van gezondheidsproble-

worden kwetsbaarder (en daardoor onveiliger)

deze groep burgers buitenspel, als het gaat

aan gerelateerde disciplines zorgt ervoor dat

ding is van groot belang voor de gezondheid van

doorgebrachte levensjaren spectaculair geste-

men, waaronder hoge bloeddruk, vaatschade

en nieuwe producten en materialen kunnen

om participatie in betaalde arbeid. Dit bedreigt

we geheel nieuwe wetenschappelijke vragen

mensen, maar ook hier reageren verschillende

11

42


.JMJFVCBMBOT $FOUSBBM1MBOCVSFBVWPPSEF-FFGPNHFWJOH


43

GEZOND LEVEN

individuen anders op identieke voedingsproduc-

men bij deze laatste oplossing is dat er letterlijk

"SCFJETQBSUJDJQBUJF FO BSCFJETQSPEVDUJWJUFJU

gebruik, zo veel mogelijk te beperken. Dit kan

moet de infrastructuur worden aangepast en

zorg’14, is een goede, goed toegankelijke en

ten of -patronen. Met moderne life sciences

en figuurlijk ‘muren’ staan tussen de verschil-

Om het huidige niveau van welvaart en welzijn

door genomics en aanverwante technologieën

aandacht worden besteed aan resultaatsturing

veilige zorg, prettig om in te werken. Of anders

kunnen voedings- en levensstijladviezen meer

lende betrokken sectoren (bijvoorbeeld welzijn,

te handhaven, staan overheden, arbeidsor-

in te zetten, maar ook moderne statistische

en -financiering. Ook is in de publieke ge-

gezegd: ‘Het op efficiënte en effectieve manier

op subgroepen worden gericht en daarmee ef-

preventie en zorg). Hun visies op het probleem

ganisaties en sociale partners de komende

methoden bieden mogelijkheden om dierproe-

zondheidszorg winst te behalen door innovatie

tegemoetkomen aan de groeiende en veran-

fectiever worden gemaakt.

en de oplossing komen niet overeen. Ook de

decennia voor belangrijke uitdagingen. De

WFOUFWFSmKOFO WFSNJOEFSFOFOPGUFWFSWBO-

en verdere professionalisering. Volgens het

derende zorgvraag binnen de randvoorwaarden

huidige weten regelgeving vormt soms een

omvang van de beroepsbevolking in Nederland

gen. Ook de vaak matige voorspelbaarheid van

Ministerie van VWS werkt de eerstelijnszorg al

van kwaliteit en toegankelijkheid’. Hiervoor is

barrière voor nieuwe rollen en verantwoordelijk-

zal tot 2040 naar verwachting dalen van 10

dierproeven voor de mens stimuleert ons om

aan preventie, maar er zijn grote onderlinge

het belangrijk dat de zorg een aantrekkelijke

heden. Bovendien vindt de burger dat hij recht

naar 9 miljoen, terwijl de ‘grijze druk’ verdub-

dierproeven te vervangen door bijvoorbeeld

verschillen en er is meer mogelijk. Er moeten

sector blijft om in te werken, bijvoorbeeld met

heeft op zorg, maar hij neemt lang niet altijd de

belt van 23% naar 47%. De productiviteitsgroei

in-vitrotesten op menselijk materiaal of zelfs

daarom meer verbindingen komen tussen de

goede arbeidsvoorwaarden.

verantwoordelijkheid voor de eigen gezondheid.

in Nederland blijft sinds 2000 achter bij het

in-vivotesten op mensen met niet-toxische con-

eerste lijn en de publieke gezondheidszorg. Alle

DE UITDAGINGEN: WAT ZIJN DE DREIGENDE PROBLEMEN? *OUFHSBUJF WPFEJOH MFWFOTTUJKM

gemiddelde in de Europese Unie en de OECD.

centraties (microdosing). Deze onwikkeling kan

partijen moeten samenwerken om de financië-

;JOWPMMF FO HF[POEF BSCFJETQBSUJDJQBUJF

(F[POEF FO WFJMJHF WPFEJOH

De globalisering zet de concurrentiepositie van

ook het risicobeoordelingsproces van nieuwe

le, organisatorische en mentale belemmeringen

We streven naar zinvolle en gezonde arbeids-

omstandigheden, geneesmiddelen, zorg en

Voeding is van essentieel belang voor onze

het Nederlandse bedrijfsleven onder druk.

stoffen versnellen.

tussen deze systemen te minimaliseren.

participatie. In de Strategische Kennisagenda

gezondheid wordt wel steeds meer gelegd,

gezondheid. De overheid wil daarom een beleid

maar integratie van deze werkvelden en de sa-

uitzetten dat het voor consumenten gemakkelijk

-JGF TDJFODFT

%PFMUSFGGFOEF KFVHE[PSH

beleidsthema’s.15 Hierin staan de toekomst van

menwerking tussen de verschillende betrokken

maakt om voedsel te kiezen dat past in een ge-

In de chemische industrie is de druk hoog

HET WENSBEELD: WAT WILLEN WE BEREIKEN?

Een tweede streefpunt betreft de jeugd, de

de sociale samenhang, de toekomst van het

partijen komt nog lastig tot stand. Welke zorg is

zonde levensstijl. Nieuwe voedingsmiddelen die

om producten snel op de markt te zetten. De

bijvoorbeeld nodig om mensen sneller aan het

gemakkelijk te bereiden, lekker én gezond zijn.

farmaceutische industrie wil de tijd tussen de

werk te krijgen? Welke voeding kan bijdragen

Daarnaast wil de overheid duurzame keuzes

aan een verhoging van de arbeidsproductivi-

stimuleren. Het eerste doel vraagt om snellere

teit en verbetering van de gezondheid? Welke

en efficiëntere manieren om voedselproducten

secundaire arbeidsvoorwaarden zijn nodig om

te innoveren, het tweede doel om modellen die

mantelzorgers de mogelijkheid te geven zorg

gezondheidswinst kunnen voorspellen, en daar-

te leveren aan hun naasten, zonder daarbij zelf

XFSLPNTUBOEJHIFEFO [PSH FO HF[POEIFJE De relatie tussen voeding, levensstijl, werk-

van het Ministerie van SZW staan vijf brede

Nederlander van de toekomst die nu al om

stelsel van arbeidsverhoudingen en flexibilise-

Het streven naar een zinvol leven in goede

aandacht vraagt. De nadruk ligt op preventie in

ring van arbeid en productie beschreven. Een

ontwikkeling van een medicijn en marktintro-

gezondheid is, allesoverziend, een breed

jeugdzorg om ziekte, zoals obesitas, en sociale

expliciet wensbeeld of specifieke toekomstvisie

ductie verkorten. Beide ontwikkelingen vragen

thema dat verschillende vraagstukken omvat

problemen, zoals het toenemend alcoholge-

ontbreekt. Wel is er de wens om de sociale sa-

om onderzoek dat de effectiviteit en veiligheid

en daarmee ook diverse sectoren raakt. Eén

bruik bij jongeren, te voorkomen. Dit komt ook

menhang en de sociale mobiliteit te vergroten

van producten (sneller) voorspelt (‘transla-

allesomvattende visie op wat we willen bereiken

naar voren in het rapport van de Inspectie voor

en minder afhankelijk te zijn van tijd en plaats

tioneel onderzoek’). Wetgeving stelt voor de

is daarmee niet eenvoudig te benoemen. Wel

EF(F[POEIFJET[PSHA%FKFVHEHF[POEIFJET[PSH

voor het uitvoeren van werk.

in keuzegedrag van consumenten meenemen.

fijnchemie echter steeds hogere doelstellingen

zijn er steeds meer maatschappelijke ontwikke-

in beweging’ (2007).

ziek te worden? Dit zijn slechts enkele voorbeel-

De mondiale voedingsproductie komt de

voor veiligheid, emissie en afvalmanagement.

lingen en ontwikkelingen in het beleid die een

den die duidelijk maken dat integratie van

komende decennia steeds verder onder druk te

Ook leveren de strengere eisen voor zuiverheid

richting aangeven.

verschillende werkvelden belangrijk is om oplos-

staan door een groeiende wereldbevolking en

van grondstoffen en de ontwikkeling van meer

singen voor maatschappelijke uitdagingen te

afnemend landbouwareaal. Hierdoor stijgen de

complexe producten problemen op. Daarom

vinden. Naast vooruitgang binnen de verschil-

prijzen voor voedingsgrondstoffen en zijn nieuwe

lende domeinen is ook integratie noodzakelijk.

grondstoffen nodig zoals voedingseiwitten en

(F[POE WPFETFMBBOCPE %PFMUSFGGFOEF PVEFSFO[PSH

Het voedselaanbod moet gezonder worden. In

Ouderenzorg moet doeltreffend en doelmatig

het rapport ‘Ons eten gemeten’ (2004) geeft

*OUFHSBUJF FFSTUFMJKOT[PSH FO PQFOCBSF

worden onder andere door preventie en proacti-

het RIVM aan dat de overheid samen met

moeten we op zoek gaan naar innovatie in

HF[POEIFJET[PSH

viteit. Het rapport ‘Preventie bij ouderen: focus

bedrijven hierop expliciet zou moeten inzet-

proces- en scheidingstechnologieën die ervoor

Allereerst zoeken we naar een levensstijl waar-

op zelfredzaamheid’WBOEF(F[POEIFJETSBBE

ten. Daarnaast moet de overheid proberen om

innovatieve en duurzame productieprocessen.

zorgt dat Nederland, en Europa, voldoen aan

mee de Nederlander van de toekomst12 ouder

(2009) licht deze visie van het Ministerie van

het gedrag van de consument te beïnvloeden

Bij nieuwe grondstoffen ontstaan ook nieuwe

de wetgeving, maar wel hun concurrentiepositie

kan worden en langer gezond leeft. Daarnaast

VWS toe. Die zorg moet onder meer leiden tot

(gezonder eten en meer bewegen). En de com-

QSPGFTTJPOBMT OFFNU BG

veiligheidsrisico’s, bijvoorbeeld rond allergeni-

behouden.

willen we minder verschil in gezondheid tus-

‘minder belasting, beter functioneren en meer

municatie over voedselveiligheid en mogelijke

Bij de huidige demografische trends zal er bij

citeit van nieuwe eiwitbronnen. Toch willen we

sen mensen. Daarom is er een beleid dat

[FMGSFE[BBNIFJE7PMHFOTEF(F[POEIFJETSBBE

risico’s te verbeteren. De voedselveiligheid is in

ongewijzigd beleid in 2025 voor 55 van de 145

snel nieuwe innovaties op voedingsgebied op

7FSmKOJOH WFSNJOEFSJOH FO WFSWBOHJOH

(ook of juist onder de jeugd) roken, schadelijk

is er op het gebied van preventie de nodige

Nederland in het algemeen goed, maar moet

patiënten geen professionele zorg voorhanden

de markt kunnen zetten. Hiervoor moeten we

EJFSQSPFWFO

alcoholgebruik, overgewicht (sport, bewegen

winst te behalen, maar daarvoor zijn alle par-

uiteraard wel goed worden gehandhaafd.

zijn. Een belangrijke oplossing hiervoor is de

nieuwe, snelle risicobeoordelingen ontwikkelen

Nederlanders willen gezond leven, maar vinden

en voeding), diabetes en depressie tegengaat.

tijen in de ouderenzorg aan zet.

arbeidsproductiviteit in de zorg verhogen. Een

voor de voedselveiligheid en instrumenten voor

het in steeds minder acceptabel dat hun eigen

Hiervoor is het belangrijk dat preventie- en

andere optie is de zorgvraag beperken door pre-

signalering van gevaren voor de (inter)nationale

gezonde leven ten koste gaat van de leefkwa-

zorginstellingen samenwerken.13 De openbare

;PSH BMT BBOUSFLLFMJKLF XFSLHFWFS

sel sluit hierop aan. Vanuit het Ministerie van

ventie (gezonde levensstijl stimuleren, zelfzorg

voedselveiligheid.

liteit van dieren. Er is een grote maatschap-

gezondheidszorg wordt nu gekenmerkt door

Onderdeel van het wensbeeld dat naar voren

-/7LSJKHUEJUJOEFWPMMFBBOEBDIU16 De

pelijke druk om dierenleed, zoals proefdier-

versnippering en kleinschaligheid. Daarom

komt uit ‘Probleemanalyse; Innovatie in de

minister zet in de eerste plaats in op vergaande

;PSHWSBBH OFFNU UPF BBOUBM [PSH

van patiënten realiseren). Een van de proble-

De vraag naar gezond en duurzaam voed-

12

(FCBTFFSEPQEFOPUBA,JF[FOWPPSHF[POEMFWFOWBOIFU.JOJTUFSJFWBO784 /PUBA(F[POE[JKO HF[POECMJKWFO&FOWJTJFPQHF[POEIFJEFOQSFWFOUJF .JOJTUFSJFWBO784 14 ‘Maatschappelijke opgaven volksgezondheid en gezondheidszorg’, Ministerie van VWS, april 2009; Probleemanalyse; Innovatie in de zorg, Team Zorg, juni 2008 (een samenwerking tussen de interdepartementale QSPHSBNNBEJSFDUJF,FOOJTFO*OOPWBUJFFOIFU*OOPWBUJFQMBUGPSNNNW784 &; 4FOUFS/PWFN 0$8 -/7 15 Strategische Kennisagenda SZW, 2009. 16 #FHSPUJOH .JOJTUFSJF WBO -BOECPVX /BUVVSCFIPVE FO 7PFETFMLXBMJUFJU FO /PUB A%VVS[BBN WPFETFM /BBS EVVS[BNFDPOTVNQUJFFOQSPEVDUJFWBOPOTWPFETFM .JOJTUFSJFWBO-/7 KVMJ 7 13

44



45

GEZOND LEVEN

INNOVATIEGEBIED 2: GEZONDE EN VEILIGE VOEDING

verduurzaming van de productie en het aanbod,

venties (ingrepen, oplossingen) ontwikkelen,

waarbij de gehele keten betrokken wordt. Met

implementeren, monitoren en evalueren. Een

JOUFOTJFWFWPPSMJDIUJOHXJM-/7EFDPOTVNFOU

van de belangrijke domeinen voor TNO hierbij

vervolgens tot de keuze voor duurzaamheid

is de Nederlandse jeugd, van tien maanden

verleiden. Met duurzaam doelt het ministerie

voor de geboorte tot negentien jaar. TNO

onder meer op aspecten als ruimtebeslag,

probeert risico’s te identificeren in de peri-

gebruik van grondstoffen, emissies, water en

natale keten en ontwikkelt en implementeert

energiegebruik. Maar het gaat ook om minder

interventies om die risico’s te minimaliseren.

verspilling en beter welzijn voor mens en dier.

En interventies die ervoor zorgen dat 75%

Kortom: productie en consumptie met respect

van de kinderen met psychosociale proble-

voor mens, dier en milieu. Nederland moet in

men vroegtijdig wordt gesignaleerd (nu 40%).

2015 koploper zijn op het gebied van duurzaam

Daarnaast willen we het handelen van de

voedsel, een voorbeeld voor de internationale

+(;BSUTFOWFSQMFFHLVOEJHFXFUFOTDIBQ-

TNO wil binnen dit innovatiegebied concepten

gemeenschap.

pelijk onderbouwen. Ten slotte zoeken we

ontwikkelen die gezondheidsverbetering door

naar een oplossing die de samenwerking in de

voeding fysiologisch kunnen kwantificeren en

keten van verloskunde, kraamzorg, huisarts,

onderbouwen. Op dit moment wordt gezondheid

tandarts, jeugdgezondheidszorg en jeugdzorg

meestal gedefinieerd als afwezigheid van ziekte.

verbetert.

Er is geen maat om te bepalen of voeding kan

HET ANTWOORD VAN TNO: INNOVEREN OP VIER GEBIEDEN

Focus op: t 7PFEJOHTDPODFQUFOEJFQBTTFOJOFFO gezonde(re) eet- en levensstijl t &GmDJ»OUFPOUXJLLFMJOHFOQSPEVDUJF van hoogwaardige voeding t *OOPWBUJFTPNEFWFJMJHIFJEWBO voedingsproducten te waarborgen en crises te voorkomen

bijdragen aan een betere gezondheid, dus een

TNO wil bijdragen aan een langer en gezonder

hoogwaardige analysecompetenties ontwikkelen

en snel risico’s in te kunnen schatten van

we een methodiek waarmee risicobeoordelin-

‘data-arme’ stoffen, databases opbouwen met

geneesmiddelen (afgestemd op gesegmen-

gen snel kunnen worden uitgevoerd. Risicobe-

hazard- en blootstellingsinformatie over nano-

teerde patiëntgroepen) en de toepassing van

oordelingen van complexe voedingsproducten

deeltjes, voorspellende modellen ontwikkelen

industriële biotechnologie voor betere en meer

met grote aantallen onbekende bestanddelen

voor nanodeeltjes en modellen ontwikkelen

duurzame productieprocessen voor voeding,

en nieuwe eiwitten. Daarnaast ontwikkelen we

voor het kwantitatief en transparant omgaan

geneesmiddelen en andere chemicalieën. Ook

instrumenten waarmee we gevaren voor de

met onzekerheden in de evaluatie van risicopro-

wil TNO proefdiergebruik terugdringen door

(inter)nationale voedselveiligheid vroegtijdig

blemen. Op deze wijze draagt TNO bij aan het

alternatieven voor dierproeven te ontwikkelen.

kunnen signaleren en er effectief op kunnen

implementeren van een geaccepteerde omgang

reageren.

INNOVATIEGEBIED 3: GEZOND, VEILIG EN PRODUCTIEF WERKEN Focus op: t (F[POE WJUBBMFOWFJMJHXFSLFO t 7FJMJHPNHBBONFUJOOPWBUJFWFTUPGGFO en technologieën t *O[FUCBBSIFJEFOTPDJBMFDPIFTJF t %VVS[BNFBSCFJETQSPEVDUJWJUFJU

met gezondheidsrisico’s op de werkplek,

‘op-maattherapieën’ met bestaande of nieuwe

Bij het ontwikkelen van ‘op-maattherapieën’

zodanig dat deze geen bottleneck vormt voor

richt TNO zich met name op het metabool-

technologische innovatie.

inflammatoir syndroom. We zullen voor belangrijke bestaande geneesmiddelen responder- en

TNO richt zich ten slotte op verhoging van de

non-responderprofielen vaststellen die bij im-

arbeidsproductiviteit, met een nadruk op de

plementatie leiden tot minder geneesmiddelge-

publieke sector, specifiek de zorg. Daarbinnen

bruik voor de non-responders. We willen verder

gaan we zorgconcepten ontwikkelen voor de

bijdragen aan combinatietherapieën, opnieuw

zorg van chronisch zieken. Belangrijkste aan-

op basis van segmentatie van

dachtspunt: het zelfmanagement van de patiënt

patiëntgroepen. En we gaan systeembiolo-

versterken. Hiervoor moeten zorgketens anders

gische in-silico-, in-vitro- en in-vivomodellen

leven, primair door met vernieuwend onderzoek

TNO wil ook bij bredere doelgroepen gezond

gezondheidstoestand die bij verstoring minder

kennis te ontwikkelen die we kunnen toepas-

gedrag bevorderen. Daartoe sporen we de

snel tot ziekte leidt. TNO gaat, op basis van

worden georganiseerd en e-healthconcepten

ontwikkelen die de effectiviteit en veiligheid van

sen in de praktijk. Op specifieke onderwerpen

aard en omvang van determinanten van

de nieuwe mogelijkheden die de life sciences

Ook op dit innovatiegebied wil TNO weten-

worden ontwikkeld. TNO zal onder meer in een

nieuwe geneesmiddelen voor het metaboolsyn-

kan TNO samenwerken met andere partijen aan

gezondheid op en identificeren we kritische

bieden, concepten ontwikkelen die gezondheid

schappelijk onderbouwde interventies (oplos-

consortium met technologieaanbieders en

droom beter voorspellen. Hiermee kunnen we

noodzakelijke vernieuwingsprocessen. TNO richt

momenten waarop risicogedrag ontstaat.

kwantificeren. En wil overheden en het bedrijfs-

singen) ontwikkelen, implementeren, monitoren

zorginstellingen bijdragen aan de ontwikkeling

dierproeven verminderen en vervangen.

haar bijdrage op onderwerpen die enerzijds

Op basis van deze inzichten ontwikkelen we

leven van deze concepten overtuigen, zodat ze

en evalueren. Interventies voor meerdere doel-

van een platform voor de nationale uitrol van dit

Speerpunten bij de ontwikkeling van alterna-

als sleuteluitdagingen in dit complexe veld zijn

effectieve methoden voor gedragsverandering

als basis kunnen dienen voor productontwikke-

groepen en situaties. TNO wil er bijvoorbeeld

type diensten.

tieven voor dierproeven liggen bijvoorbeeld

geïdentificeerd, en waar TNO anderzijds ook

en effectieve manieren om die in te voeren.

ling en beoordeling.

voor zorgen dat mensen langer gezond kunnen

daadwerkelijk het verschil kan maken. TNO

Tot slot evalueren en monitoren we de inge-

bundelt daarom haar expertise om binnen het

voerde interventies. Specifieke doelgroepen

TNO richt zich verder op efficiënte ontwikkeling

en mentaal). En dat mensen met een gezond-

INNOVATIEGEBIED 4: BIOMEDISCHE INNOVATIES

het gepatenteerde TIM (TNO Intestinal Model)

UIFNB(F[POE-FWFOPQWJFSJOOPWBUJFHFCJFEFO

zijn niet alleen jeugd, maar ook werknemers in

en productie van hoogwaardige voeding. De

heidsbeperking door kunnen én willen werken.

blijven werken, ook in zware beroepen (fysiek

op het terrein van de farmacokinetiek. Door verder door te ontwikkelen kunnen we zonder dierproeven de beste samenstelling van ge-

Focus op: t1SFWFOUJFFOUIFSBQJFPQNBBU t7FSmKOJOH WFSNJOEFSJOHFOWFSWBOHJOH van dierproeven (3V’s)

neesmiddelen vinden. Ook microdosing maakt

risicobranches, fragiele ouderen en chronisch

huidige innovatiesnelheid voor nieuwe voe-

Daarnaast richt TNO zich op het verhogen van

zieken en gehandicapten. De risicogedragin-

dingsproducten is te laag. TNO kan deze helpen

de arbeidsparticipatie van de inactieven aan de

gen waarop TNO focust, zijn met name te wei-

verhogen door generieke tools te ontwikkelen

‘onderkant van de arbeidsmarkt’. Ook bekijken

nig bewegen, slechte mondzorg en ongezond

waarmee kwaliteitsparameters van voeding kun-

we hoe we het kennis- en productieniveau kun-

voedingsgedrag.

nen worden vastgesteld. Ook ontwikkelen we

nen verhogen van mensen aan de onderkant

generieke modificatietechnologie om producten

van de arbeidsmarkt die al wel betaald werk

Recente ontwikkelingen in de life sciences,

effectiever en efficiënter te kunnen maken. Met

hebben, maar vaak laag opgeleid zijn en een

met name de ontwikkeling van genomica en

Bijvoorbeeld door chemische verwantschap aan

deze generieke technologieën kan met name

formele startkwalificatie ontberen.

aanverwante disciplines, openen de weg naar

te tonen, geven we een impuls aan de ontwik-

de innovatiesnelheid in de keten omhoog.

TNO richt zich verder op de veiligheid van in-

nieuwe toepassingen hiervan in de samenle-

keling en acceptatie van non-testingstrategieën.

Binnnen dit innovatiegebied wil TNO weten-

Ten slotte richt TNO zich binnen dit innovatiege-

novatieve stoffen en technologieën (waaronder

ving. De terreinen waarop TNO deze ontwik-

schappelijk onderbouwde gezondheidsinter-

bied op de voedselveiligheid. Op basis van onze

nanotechnologie) in de werkomgeving. TNO

kelingen wil helpen omvormen tot maatschap-

gaat methodieken ontwikkelen om vroegtijdig

pelijke toepassingen, zijn: de ontwikkeling van

gericht doorbraken tot stand te brengen.

INNOVATIEGEBIED 1: LEVENSLANG GEZOND Focus op: t(F[POEFOWFJMJHPQHSPFJFO t-BOHHF[POEFOBDUJFGMFWFO

46


de intermediaire proefdierstap overbodig. Hierbij worden heel kleine niet-toxische hoeveelheden van nieuwe genees- of voedingsmiddelen bij mensen getest. Een ander speerpunt ligt op het vlak van de veiligheid van chemische stoffen.


47

INDUSTRIËLE INNOVATIE De industrie in Nederland stuurt de economische ontwikkeling en speelt ook een belangrijke rol bij de maatschappelijke thema’s die we beschrijven in dit Strategisch Plan. Om de uitdagingen binnen die themagebieden aan te gaan, hebben we de industrie hard nodig. Maar die industrie staat op haar beurt onder druk door onder meer de economische crisis en de explosieve economische ontwikkeling van landen zoals Brazilië, Rusland en China. Daardoor is het dringend geboden om in Europa en Nederland een nieuwe positie te bepalen ten opzichte van de ontwikkeling van de industrie. De arbeidsproductiviteit in de industrie moet verder toenemen. Kennis is daarbij cruciaal. Door kennis effectief in te zetten en te innoveren, kunnen nieuwe industriële activiteiten worden opgebouwd. Ook in de industrie die er al is, moet kennis intensiever worden gebruikt. Opdat de industrie een unieke positie krijgt. Dit vereist dat innovatie-inspanningen worden gefocust in sleutelgebieden en dat de maatschappelijke innovatieagenda breed gedragen wordt. De mogelijkheden van de nationale en Europese markt kunnen beter worden benut voor innovatie, bijvoorbeeld door de Nederlandse markt in te zetten als proeftuin voor innovaties. Nieuw clusterbeleid en MKB-beleid moeten elkaar versterken. Kenniswerkers van de toekomst kiezen voor een leven lang leren en moeten daar meer mogelijkheden voor krijgen. Vooral op deze punten wil TNO het bedrijfsleven en de overheid ondersteunen in de komende strategieperiode. Door technologische innovaties en door stakeholders uit verschillende bedrijfstakken bij elkaar te brengen. De maatschappelijke transitie naar zonneenergie vraagt bijvoorbeeld niet alleen om goedkopere, efficiëntere zonnecellen, maar ook om bouwkundige innovaties door architecten en slimme meters om de energie terug te leveren aan het net.

48



49


THEMA: INDUSTRIËLE INNOVATIE

WE WILLEN HET VOLGENDE BEREIKEN */5&(3"5*/(5)&4&.*$0/%6$503&26*1.&/5*/%6453:

*OOPWBUJFHFCJFEFO t Hightech Systemen & Materialen

1SPQPTJUJFT

Ministeries

t Integrating the semiconductor equipment industry t Equipment for integrated products t -BSHFBSFBFMFDUSPOJDT t World class instruments for highly demanding environments

EZ, OCW

t Maritiem en offshore

t Hightech maritieme en offshore systemen

EZ, OCW, VenW

t Chemie

t Small scale chemistry for large scale production t Innovative industrial risk management t Maximale benutting van biomassa als grondstof voor chemie en de agro-industriële TFDUPS#JPCBTFEFDPOPNZQSPEVDUFO

&; 0$8 -/7

Markten t Semicon

De industrie wil de operationele betrouwbaarheid, beschikbaarheid, apparatenbouwers in de semiconductor markt te versterken. We gaan

veiligheid en onderhoudbaarheid van in Nederland gemaakte complexe

de integratie van nieuwe technologieën en de hiervoor benodigde

hightech maritieme en offshore systemen verhogen. TNO wil een heel

samenwerking van bedrijven mede mogelijk maken (in het bijzonder ten

hoge betrouwbaarheid van deze systemen helpen realiseren voor diep-

behoeve van 3D-chips), zodat Nederlandse bedrijven hun nummer

zeeactiviteiten (tot 3 km diep), die net als ruimtevaartsystemen niet of

1-positie verder kunnen uitbouwen.

slechts op grote afstand bestuurd en onderhouden kunnen worden.

&26*1.&/5'03*/5&(3"5&%130%6$54

4."--4$"-&$)&.*453: De chemische industrie kan geholpen worden bij de vervanging van

sterken door in te spelen op de trend van vergaande miniaturisatie van

batchproductie door nauwkeurig beheerste flowproductie, die daarmee

producten en minder gebruik van (kostbaar) materiaal. TNO gaat high-

veiliger, maar vooral goedkoper (20% in de komende 5-10 jaar) en

end flexibele en economisch haalbare productietechnologie voor on-

duurzamer, met veel minder energieverlies en afval, kan opereren.

demand fabricage ontwikkelen en we willen helpen helpen de daarvoor

TNO wil technologie ontwikkelen en helpen introduceren, waarmee

benodigde geavanceerde automatische apparatuur te bouwen.

high-end procesintensificatieoplossingen mogelijk worden.

-"3(&"3&"&-&$530/*$4

*//07"5*7&*/%6453*"-3*4,."/"(&.&/5

Efficiënte en betaalbare zonnecellen en zeer energiezuinige verlichtings-

De chemische industrie wil een duurzame transitie realiseren van

systemen gaan explosief stijgen in productievolumes. Door intelligente

‘beheersing van veiligheid’ naar ‘optimalisatie van het productiepro-

energie- en verlichtingsconcepten wordt het (netto) energieverbruik

ces’, ook bij hoogrisico bedrijven met een complex productieproces.

van gebouwen met tenminste 25% gereduceerd. TNO wil het verschil

TNO gaat methoden ontwikkelen voor het ontwerp, beheer, gebruik en

helpen maken met onze dunnefilmtechnieken, roll-2-roll-productie,

onderhoud van met name grote industriële systemen, met grote

printtechnologieën en snelle opdampoplossingen.

investeringen en een lange geplande levensduur (30+ jaar).

803-%$-"44*/4536.&/54'03)*()-:%&."/%*/(

."9*."-&#&/655*/(7"/#*0."44""-4(30/%450'7003

&/7*30/.&/54"/%"11-*$"5*0/4

$)&.*&&/%&"(30*/%6453*-&4&$503#*0#"4&%&$0/0.:

Klanten t &; "4.- #&4* *.&$ /91

t Ruimtevaart

t &4" 5"4 "TUSJVN &40 /40 %VUDI4QBDF 5IBMFT 445- (BMJMFP t Cosine Research, ISIS, OHB

t Maritiem

t Bluewater, SBM, Boskalis, Heerema, Allseas, SBM, IHC, Wartsilla

t Chemie

)*()5&$)."3*5*&.&&/0''4)03&4:45&.&/

t Evonik, Vertellus, Dow, Huntsman, Ineos, DSM, Solvay, Merkx t (4, ",; , 0 -PO[B $MBSJBOU #SPOLIPSTU $IFNUSJY -ZPOEFMM#BTFMM

PRODUCTEN menten in staat worden gesteld maatschappelijke vraagstukken op te

De ‘biobased economy’ komt dichterbij als over 20 jaar niet 20% maar

lossen rondom milieu (aardobservatie), energie (kernfusie) en gezond-

50% biobased materiaal in chemische processen gebruikt wordt.

heid (diagnostiek en therapie). TNO wil hierbij helpen met de ontwikke-

TNO gaat technologie ontwikkelen voor voldoende productie van de

MJOHWBO[FFSOBVXLFVSJHF LMFJOFMJDIUFFOCFUSPVXCBSFJOTUSVNFOUFO

juiste typen biomassa en wil helpen voldoende primaire conversieca-

die onder zeer extreme omstandigheden kunnen functioneren.

paciteit te creëren om deze biomassa om te zetten in producten die de huidige chemische industrie kan verwerken.

50



51



.BBUTDIBQQFMJKLF QSPCMFNFO XPSEFO

mende) vernieuwingskracht. En ze maken het

Bovendien vindt kennis die is opgedaan,

heeft hieruit voor Nederland het volgende

een concurrentiepositie te bereiken, moet

trends en uitdagingen op het gebied van

DPNQMFYFS

de industrie mogelijk om te concurreren met

moeizaam haar weg naar marktgerichte toe-

attentiepunt afgeleid: de komende jaren moet

Nederland zijn innovatie-inspanningen op

Industriële innovatie. Daarna schetsen we een

De problemen waarmee we als samenleving

producten en faciliteiten uit lagelonenlanden.

passingen. Deze zogenoemde innovatiepara-

het accent meer komen te liggen op een

nationale schaal focussen en bundelen. De

gewenst toekomstscenario en maken we dui-

kampen (bereikbaarheid, veiligheid, milieu,

dox is een punt van zorg voor de Nederlandse

toename van de arbeids-productiviteit.

Nederlandse economie is vijfde exporteur van

delijk wat het antwoord van TNO is: een keuze

energie, gezondheid), worden steeds com-

economie. Dit betekent dat het beleid niet

In de Nederlandse industrie in enge zin20 is

EFXFSFMEFOPQBHSPGPPEHFCJFE[FMGTUXFFEF

voor gerichte innovaties op drie gebieden:

plexer en hardnekkiger. De overheid kan deze

alleen gevoerd moet worden op louter inves-

in de periode van 1995 tot 2005 de arbeids-

exporteur. In de petrochemie is Rotterdam de

Hightechsystemen en materialen, Maritiem en

problemen niet alleen oplossen, maar heeft

teringen in R&D. Het gaat om het maatschap-

productiviteit toegenomen met 2,9% , wat

draaischijf van de wereld en in de hightech-

offshore en Chemie.

daar andere partijen bij nodig, waaronder

De belangrijkste uitdagingen voor de nabije

pelijk rendement op deze investeringen.

vergeleken met andere landen in Europa

maakindustrie rondom Brainport Eindhoven

ondernemers en werknemers.

toekomst zijn de industrie vooruithelpen met


DE UITDAGINGEN: WAT ZIJN DE DREIGENDE PROBLEMEN?

goed is. De bijdrage aan het bruto nationaal

heeft Nederland een uitzonderlijk sterke posi-

nieuwe innovaties en de innovatieparadox ver-

%SVL PQ QSPEVDUJF FO NFOTFMJKL LBQJUBBM

product (bnp) is in de periode van 1995 tot

tie in complexe optische mechatronische sys-

5FDIOPMPHJTDIF POUXJLLFMJOHFO HFOFSFSFO

kleinen. Focussen op belangrijke maatschap-

EPPS FDPOPNJTDIF DSJTJT

2008 afgenomen van 16% naar 15%, en

temen. De overheid heeft deze economische

OJFVXF QSPEVDUFO FO OJFVXF LFOOJT

pelijke vraagstukken biedt daarbij nieuwe

De financiële en economische crisis die zich

het aandeel werkzame personen van 16%

gebieden benoemd tot sleutelgebieden. Deze

21

&DPOPNJF»O XPSEFO PQFOFS

De ontwikkeling van de industrie wordt ook

kansen. Ook moet meer ingezet worden op

in 2008 begon af te tekenen, heeft Europa’s

naar 12%. Er wordt nu een levendig debat

sleutelgebiedenaanpak is verder uitgewerkt in

(PFEFSFO EJFOTUFO LBQJUBBM BSCFJEFOLFO-

bepaald door de volgende technologische

open innovatie en clusterbeleid en is het

economische vooruitzichten voor de nabije

gevoerd over de vraag of de economische ont-

innovatieprogramma’s, die de overheid samen

nis kunnen steeds beter internationaal worden

ontwikkelingen:

belangrijk om nationaal en internationaal sa-

toekomst ingrijpend veranderd: zowel het

wikkeling negatief wordt beïnvloed doordat het

met de industrie en TNO heeft opgezet.

uitgewisseld, zonder barrières. Dit komt zowel

t NJOJBUVSJTBUJFQSPEVDUFOXPSEFOTUFFET

men te werken op sleuteltechnologieën.3 Om

Europese welvaartsniveau als de omvang van

aandeel van de industriële activiteiten in het

Tussen 2004 en 2006 wees het Innovatieplat-

door de eenwording van markten als door

kleiner en geavanceerder door nanotech-

industriële innovatie een reële kans te geven,

de arbeidsparticipatie nemen hierdoor af.

COQBGOFFNU(FSBSE,MFJTUFSMFF CFTUVVST-

form zes sleutelgebieden aan: Hightechsyste-

technologische vernieuwing. Door deze trend

nologie;

is het cruciaal dat voortdurend kennis wordt

Slecht presterende bedrijven worden kleiner

voorzitter van Philips, pleit voor een aandeel

men en Materialen, Water, Chemie, Flowers

ontwikkeld en uitgewisseld.

of ontmanteld. En grote bedrijven dreigen

industriële activiteiten van minimaal 20%,

and Food, Creatieve Industrie en Pensioenen

hun opgebouwde R&D-faciliteiten te moeten

naar het voorbeeld van Singapore.22

& Sociale Verzekeringen.

neemt de concurrentie verder toe. Dit zorgt voor toenemende internationale handel, er ko-

t HFBWBODFFSEFSF*$5UFDIOPMPHJFTOFMMFS kleiner en meer opslagcapaciteit;

men steeds meer werknemers uit het buiten-

t ambient intelligence: hightech, intelligente

7FS[XBLUF /FEFSMBOETF

afbouwen. Een ander punt van zorg in de

land naar Nederland en bedrijven verplaatsen

producten, waarin hardware-onderdelen

DPODVSSFOUJFQPTJUJF

industrie19 sinds de crisis is het teveel aan

In industriële sectoren is een toename van

De uitdaging is om deze aanpak van sleutel-

zich vaker naar lagelonenlanden (offshoring).

en software integreren, kunnen met elkaar

Internationaal verliest Nederland snel terrein,

personeel, dat nu even niet, maar later wel

arbeidsproductiviteit23 ook goed te realiseren,

gebieden te versterken en de R&D-inspan-

communiceren, veiligheid bieden en nieuwe

ondanks dat het beschikt over een aantal

weer nodig is. Een kenniseconomie of kennis-

want elke baan in de industrie creëert een

ningen van de verschillende spelers op elkaar

functionaliteiten bezitten;

sterke industrietakken, een strategische lig-

samenleving heeft immers als belangrijkste

baan in de dienstensector. Diensten van recla-

af te stemmen. Koplopers moeten worden

ging, een goed opleidingsniveau, een goede

kapitaal het talent van de mensen die erin

mebureaus, banken en verkooporganisaties

vrijgespeeld. Als wordt gefocust op echte ver-

1SPEVDUJFGBDUPSFO XPSEFO TDIBBSTFS Schaarste aan productiefactoren, zowel arbeid

tIJHIUFDINBUFSJBMFOTMJNNFNBUFSJBMFONFU

als energie en grondstoffen ,is in veel gevallen

toegevoegde eigenschappen voor meer

wetenschapscultuur en een aantal sterke

werken. Dit kapitaal ‘slijt’, als het niet wordt

zijn nodig om producten van de industrie tot

nieuwing, kunnen de partijen die baanbrekend

niet meer op te vangen door meer bronnen

functionaliteit, waardoor het materiaal zelf

economische sleutelgebieden. Concurrerende

gebruikt en moet daarom constant worden

stand te brengen en te verkopen. Bovendien

bezig zijn, worden gefaciliteerd.

aan te boren. Daarom moet de industrie

meet en zelf actie onderneemt, bijv ‘slimme

landen zoals de Verenigde Staten, Duitsland,

gebruikt en onderhouden.

is de industrie de motor achter onze export en

productief en inventief omspringen met bron-

pleister’.

Finland, Zweden en Canada investeren in deze

de bakermat voor de kenniseconomie. Deze

/JFVXF JOOPWBUJFWF

tCJPUFDIOPMPHJFBMTBMUFSOBUJFGWPPSSVXF

tijden van crisis juist fors extra in onderwijs,

(SPFJ BBOEFFM JOEVTUSJF JO COQ CFMBOHSJKL

groei van industriële activiteiten zal echter niet

TBNFOXFSLJOHTWFSCBOEFO

ten zullen stijgen, vooral door de verwachte

olie, om flexibeler te zijn, waardoor de

onderzoek, innovatie en ondernemerschap.

WPPS FDPOPNJF FO DPODVSSFOUJFQPTJUJF

vanzelf gaan. Kennisintensieve industriële be-

Kennis is cruciaal voor industriële innovatie,

stijgende prijs van fossiele brandstoffen en

maatschappij inclusief de industrie flexibeler

Om niet verder achterop te raken, zal ook

7JBEF-JTTBCPOBHFOEB XJMEFEF&V-

drijvigheid, die niet vervuilend is en bijdraagt

maar de uitdaging hierbij is hoe we die kennis

belangrijke mineralen. Ook de beprijzing van

kan zijn in de grondstofkeuze.

Nederland op deze vlakken een versnelling

ropese Commissie het concurrentievermogen

aan het oplossen van maatschappelijke vraag-

optimaal kunnen toepassen. Alleen kennis die

moeten inzetten. De kenniswerkersregeling en

van industriesectoren bevorderen, bedrijven

stukken, kan alleen groeien als de overheid

bewust wordt geclusterd op regionaal niveau,

ondersteunen bij belangrijke duurzaamheids-

én het bedrijfsleven fors en gericht investeren

kan snel vertaald worden naar de markt.

in innovatie en ontwikkeling.

De kloof tussen kennis en toepassing kan

nen die er zijn. De transport- en productiekos-

CO2-emissies zal naar verwachting hoger worden. Dit alles maakt het steeds belangrijker

Deze technologische ontwikkelingen raken

de hightech topprojecten, in 2009 ingevoerd

om de bestaande industrie te onderhouden.

zowel de producten als de productiefaciliteiten

als tijdelijke crisismaatregelen, vormen hier-

kwesties, innovatie in Europa bevorderen en

in de industrie. Ze leiden tot geavanceerde

voor een uitstekende basis en zouden daarom

gunstige randvoorwaarden scheppen voor het

producten en kennisintensieve productiefa-

omgezet moeten worden in een continu

MKB. De Europese Commissie heeft echter

/PPE[BBL PN JOOPWBUJFJOTQBOOJOHFO UF

den- en kleinbedrijven te identificeren en te

ciliteiten. Ze vragen van de ondernemingen

samenwerkingsplatform voor bedrijven en

geconstateerd dat de doelstellingen uit deze

GPDVTTFO FO UF CVOEFMFO

stimuleren, vooral de toeleverende hightech

doorlopende kennisontwikkeling en (onderne-

kennisinstellingen.

agenda niet voldoende zijn bereikt. De SER

Om binnen het internationale speelveld

MKB-spelers die niet beschikken over eigen

ook worden overbrugd door innovatieve mid-

17

52


Industriebrief 2008, Ministerie van EZ; naast zorgen om bereikbaarheid, regeldruk en het internationale gelijke speelveld. 18 Industrie in de zin van ‘nijverheid’ met de volgende sectoren: winning van delfstoffen; industrie; productie en distributie van en handel in elektriciteit, aardgas, stoom en water; bouwnijverheid. 19 Bron: cijfers van het CBS, bewerkt door Walter Manshanden (TNO, 2009). 20 NRC, december 2008. 21 Advies SER, juni 2009.


53


R&D-faciliteiten. Via deze wegen krijgen ken-

enorme stimulans uitgaan op de gewenste

sen nieuwe kennis en praktische toepassing

te werken met andere stakeholders in de hele

Voor de industrie van de toekomst is een

nisontwikkelaars meer zicht op de eisen en

industriële innovatie.

te verkleinen, moet ook de kennis in het MKB

waardeketen, bijvoorbeeld met de overheid,

kennissamenleving nodig, waardoor er continu

voortdurend gefaciliteerd en versterkt worden.

kennisinstellingen en het bedrijfsleven. Tege-

voldoende aanbod is van gekwalificeerd perso-

wensen van de markt en krijgen de bedrijven meer affiniteit met nieuwe technologische

/FEFSMBOE UFTUPNHFWJOH

Voor TNO en met name dit thema is het van

lijkertijd heeft de industrie continu oog voor

neel. Dit vraagt erom de hele kennisketen te

mogelijkheden.

De welvarende markt in Nederland kan (veel

belang dat technische opleidingen weer popu-

het internationale speelveld en de concur-

versterken: van voorschoolse educatie en een

meer dan nu gebeurt) expliciet gebruikt

lair worden, zodat we kunnen putten uit een

rentiepositie. Als Nederland focust op een

leven lang leren tot excellent wetenschappelijk

In nieuwe innovatieve samenwerkingsverban-

worden als testomgeving voor innovaties.

groter abeidsaanbod.

aantal sleutelgebieden, zal het zich weten te

onderzoek en innovatief ondernemerschap.

den kunnen in potentie ook veel nieuwe pro-

Nederland heeft hoogopgeleide kritische men-

specialiseren in een aantal niches, en daarin


toonaangevend zijn binnen Europa.

van zorg, uit te proberen en verder te ontwik-

&FO NBBUTDIBQQFMJKL CFUSPLLFO JOEVTUSJF

kelen. De uitdaging is deze unieke positie te

In grote lijnen is het gewenste toekomstbeeld

EJF EVVS[BBN QSPEVDFFSU FO JOOPWFFSU

verwerven door meer te experimenteren, door

op het thema Industriële Innovatie dat de

Daarnaast speelt de industrie van de toe-

brengen: dat ziet TNO als haar core business.

nieuwe innovatiemethoden te ontwikkelen

industrie ondernemend en vernieuwend is en

komst sterk in op maatschappelijke vraagstuk-

Daarmee draagt zij bij aan het verkleinen van

.BBUTDIBQQFMJKLF WSBBHTUVLLFO BMT

die dit kunnen versterken, zoals ‘living labs’

dat ze produceert en innoveert vanuit maat-

ken. Ze produceert zelf duurzaam en innoveert

de innovatieparadox. Alle activiteiten van TNO

LBOTFO WPPS EF JOEVTUSJF

en ‘fablabs’23, en door samen te werken met

schappelijke betrokkenheid en met oog voor

op het gebied van duurzaamheid, zorg en

om de industrie en de overheid te onder-

De Maatschappelijke Innovatie Agenda’s

andere innovatiepartijen. Op deze manieren

duurzaamheid.

algemene veiligheid. Zij produceert duurzaam

steunen, kunnen in dit licht worden bekeken.

(MIA’s)22, die het Ministerie van Economische

komen praktijk en kennis dichter bij elkaar en

door productieprocessen continu te verbete-

Daarnaast heeft TNO – samen met andere

Zaken heeft opgesteld, bieden de natio-

kan de Nederlandse markt als testomgeving

&FO POEFSOFNFOEF FO WFSOJFVXFOEF

ren (green machines), te leren van anderen

spelers in de waardeketens – de ambitie

nale industrie veel kansen. Die industrie kan

verder worden uitgebouwd.

JOEVTUSJF

en samen te werken. Ook de hoeveelheid

om innovaties of doorbraken te realiseren in

ducten en nieuwe product-dienstcombinaties

sen en is daarmee een prima omgeving om

worden ontwikkeld. De uitdaging voor TNO is

nieuwe innovaties, bijvoorbeeld op het gebied

om binnen de sleutelgebieden verrassende partners te vinden, met het doel gezamenlijk nieuwe kansen te vinden voor de industrie.

24

HET ANTWOORD VAN TNO: INNOVEREN OP DRIE GEBIEDEN Kennis en toepassing dichter bij elkaar

De industrie van de toekomst is onderne-

afval van de industrie wordt minder, omdat

de diverse industriële waardeketens, en die

oplossen van maatschappelijke vraagstukken

7FSTUFSLJOH LFOOJTFDPOPNJF

mend en vernieuwend en weet haar produc-

betrokken partijen erin slagen hun kringlopen

innovaties aan anderen in die keten over te

zoals energie, mobiliteit, veiligheid, water en

Om industriële innovatie meer kans te geven,

tiviteitsniveau verder uit te bouwen. Het is

te sluiten. Er zijn alternatieven ontwikkeld voor

dragen.

gezondheid – gebieden waarvoor MIA’s zijn

moet de hele kennisketen worden versterkt:

ook een industrie die internationaal excelleert

de steeds schaarser wordende materialen,

gemaakt. Juist deze samenhang tussen de

van voorschoolse educatie en een leven lang

door specialisatie. Een dergelijke industrie

en de duurzame biobased economy is dichter-

TNO wil focussen op de sleutelgebieden die

industrie en vraagstukken uit de maatschap-

leren tot excellent wetenschappelijk onder-

is gebaseerd op een kennissamenleving. Als

bij gekomen. TNO fungeert hierbij als aanjager

de Nederlandse overheid heeft benoemd.

pij biedt voordeel voor de economie en een

zoek en innovatief ondernemerschap. Hierbij

de Nederlandse industrie sterk inzet op deze

en integrator.

Daarbinnen is de uitdaging steeds om Neder-

bijdrage aan de samenleving. De uitdaging is

moeten meerdere ministeries, maatschappe-

strategie, zal het aandeel van industriële

namelijk een belangrijke rol spelen bij het

landse bedrijven door middel van innovaties

om partijen hiervoor bij elkaar te krijgen, soms

lijke organisaties en het bedrijfsleven worden

activiteiten aan het bruto nationaal product in

Nieuwe innovaties uit de industrie stellen

te helpen hun posities in de waardeketens te

over de grenzen van bestaande industriële

betrokken. Maar ook de industrie zelf moet

Nederland toenemen.

bijvoorbeeld zorgverleners in staat betere zorg

versterken. Om dit te bereiken zet TNO haar

ketens heen, zodat bedrijven zich niet alleen

werken aan nieuwe vormen van kennistrans-

te leveren met minder mensen (zie ook thema

expertise in op de volgende drie innovatiege-

maar meer richten op het ontwikkelen van de

formatie en dwarsverbanden leggen. Een goed

Maar hoe wordt de industrie ondernemend

(F[POE-FWFO

EFLPTUFOWPPSDIJSVSHJTDIF

bieden.

volgende generatie producten.

voorbeeld daarvan is knowledge brockerage,

en vernieuwend? Onder andere door een

ingrepen te verminderen en energie uit zon-

Wetgeving is hierbij cruciaal, zoals bleek uit

het veilen van kennisvragen via internet.

continue wisselwerking tussen het MKB en

newarmte betaalbaar te maken. Innovaties in

de enorme stimulans die de Duitse wetgeving

Een andere effectieve manier om collectief

kennisinstellingen, die stimuleert dat hoog-

een vroeg stadium van ontwikkeling krijgen in

op energie heeft gegeven aan de industrie

te leren is door kennis en ervaring te laten

waardige kennis ook praktisch wordt toege-

deze industrie een kans, juist daar waar be-

rondom duurzame energievormen. Als de Ne-

rouleren. R&D-deskundigen moeten mobieler

past. De industrie van de toekomst maakt

langrijke maatschappelijke uitdagingen liggen.

derlandse overheid zich bij de ontwikkeling en

worden, hun arbeid en ervaring moeten niet

optimaal gebruik van grondstoffen en energie,

Intensieve samenwerking tussen het bedrijfs-

uitvoering van de MIA’s opstelt als een klant

alleen rouleren tussen bedrijven onderling,

en optimaliseert zowel de productiviteit als de

leven, de overheid en kennisinstellingen is

die (binnen de opdracht) innovatie faciliteert

maar ook tussen universiteiten, onderzoeks-

kwaliteit van haar producten. Dit doet de in-

hierbij een voorwaarde.

(launching customer), dan zal daarvan een

organisaties en bedrijven. Om de afstand tus-

dustrie door systematisch en integraal samen

22

54


Het Ministerie van EZ heeft in de eerste helft van 2008 Maatschappelijke Innovatie Agenda’s (MIA’s) opgesteld voor EFUIFNBT&OFSHJF (F[POEIFJE 7FJMJHIFJEFO8BUFS%F.*"0OEFSXJKTFOEF.*"%VVS[BNF"HSPFO7JTTFSJKLFUFOT zijn in 2009 afgerond. Ook een MIA Duurzame mobiliteit is van start gegaan. 23 In een ‘fablab’ kunnen mensen met behulp van hightechapparatuur hun ideeën realiseren in een prototype of QSPEVDU)FUGBCMBCDPODFQUJTPOUXJLLFMEEPPS/FJM(FSTIFOGFMECJKIFU.*5 74 FOTUBBUWPPSGBCSJDBUJPOMBCPSBUPSZ Inmiddels is het fablabconcept over de hele wereld verspreid. 24 Onder andere op basis van Industriebrief 2008, Ministerie van EZ.


55


INNOVATIEGEBIED 1: HIGHTECHSYSTEMEN EN MATERIALEN

5. mechatronica (en precision engineering): bewegende massa’s precies beheersen;

INNOVATIEGEBIED 2: MARITIEM EN OFFSHORE

Focus op: t*OUFHSBUJOHUIFTFNJDPOEVDUPS equipment industry t&RVJQNFOUGPSJOUFHSBUFEQSPEVDUT t-BSHFBSFBFMFDUSPOJDT t8PSMEDMBTTJOTUSVNFOUTGPSEFNBOEJOH environment and applications

7. devices, met name sensoren (Holst Centre, RF, nanophotonica);

Focus op: t)JHIUFDINBSJUJFNFFOPGGTIPSF systemen

8. materialen: bijvoorbeeld nano- of biomaterialen

heid, beschikbaarheid en onderhoudbaarheid van procesinstallaties, systemen en constructies op floating productieplatforms, subsea compression en seperation skids,

De maritieme sector omvat een industriële keten van werven, toeleveranciers en opera-

plaatsbepaling, ROV’s; t UPFQBTTFOWBOEJFQ[FFBDUJWJUFJUFO

De toegevoegde waarde van TNO ligt in ons

tors. De offshore industrie houdt zich bezig

vermogen vanuit deze competenties nieuwe

met exploratie en winning van voornamelijk

t SFEVDJFSFOWBOEFANJMJFVWPFUBGESVL

technologieën sneller te ontwikkelen en te

olie en gas op zee, en daarnaast steeds meer

t WFSIPHFOWBOEFWFJMJHIFJEJOSFMBUJFNFU

Nederland heeft een unieke positie op de

introduceren. TNO onderscheidt zich in het

met windenergie. TNO wil de technologie die

wereldmarkt van complexe apparatuur en

vermogen om paradigmaveranderingen te

ze heeft ontwikkeld in verschillende markten

hightechsystemen. Wij produceren de appara-

realiseren en het onverwachte tot een nieuwe

(hightechmaakindustrie, chemie, energie- en

tuur voor het fabriceren van elektronische

realiteit te maken.

nutsbedrijf en bouw), ook inzetten in de ma-

meer de eigenschappen krijgen van flexibele

TNO acht het essentieel dat de innovatieve in-

folie. De opkomst van flexibele zonnecellen en

INNOVATIEGEBIED 3: CHEMIE

(tot 3 kilometer diep) mogelijk maken;

off-spec-condities; t WFSUBMFOOBBSOJFVXFPOUXFSQFOWBOVJU

strategisch belang is. Hoger in de waardeketen wordt meer generieke apparatuur gebruikt, die

volgende (hoofd)doelen: t WFSIPHFOWBOEFPQFSBUJPOFMFCFUSPVXCBBSS

6. infotronica (uit sensorelektronica datastromen): model-based informatie bepalen;

horen. Hiervoor moeten we focussen op de

Focus op: t4NBMMTDBMFDIFNJTUSZGPSMBSHFTDBMF production t*OOPWBUJWFJOEVTUSJBMSJTLNBOBHFNFOU t#JPNBTTBNBYJNBBMCFOVUUFOBMT grondstof voor chemie en de BHSPJOEVTUSJ»MFTFDUPSCJPCBTFE economyproducten

ook in open innovatie kan worden ontwikkeld. De strategische kennis van de bedrijven zit dan in de manier waarop deze apparatuur wordt aangestuurd en geschakeld. De ontwikkelingen voor de speciale chemie en de fijnchemie kunnen wel leiden tot spin-off voor de bulkchemie. Te denken valt aan voorgeschakelde, kleinschalige oplossingen om biomassa bij te mengen in grondstofstromen en aan kleine

In de chemie zijn diverse trends zichtbaar. De

aanpassingen die energiebesparing opleveren.

algemene trend is dat de milieu-impact van de industrie wordt teruggedrongen. Bovendien

Voor hoogrisicobedrijven met complexe

dreigt een structureel tekort aan grondstof-

productieprocessen is het van belang het

t LXBOUJmDFSFOWBOEFWFJMJHIFJE

fen zoals olie en gas. Daarnaast gelden voor

ontwerp, beheer, gebruik en onderhoud van

de speciale producten (polymers tot en met

grotere productiesystemen (van meer dan

ziet TNO namelijk mogelijkheden voor nieuwe

TNO heeft op deze gebieden een vooraan-

farma), waaronder ook medicijnen en voedse-

100 miljoen euro en met een levensduur van

dustrie ook in Nederland voldoende ruimte en

innovaties die maatschappelijke vraagstukken

staande positie door kennis, faciliteiten en

lingrediënten, twee belangrijke uitdagingen:

meer dan dertig jaar) te optimaliseren. TNO

organische lichtemJUUFSFOEFEJPEFT 0-&%T

GBDJMJUFJUFOWJOEU(SPUFCFESJKWFONFU[JDIPO-

kunnen helpen oplossen.

samenwerking met partners (onder andere

tQSPEVDUFOTOFMMFSJOUSPEVDFSFOPQEFNBSLU

richt zich daarom op systeemmodellering voor

vraagt volledig nieuwe productieapparatuur.

EFSTDIFJEFOEFQSPEVDUFO [PBMT1IJMJQT "4.-

MARIN op het gebied van hydrodynamica).

t NJOEFSBGIBOLFMJKLXPSEFOWBOHSPOETUPGG

processen waarbij rekening wordt gehouden

Op dit gebied moeten Nederlandse spelers

DAF, Shell en Unilever, hebben steeds minder

De Nederlandse maritieme industrie is in de

vooraanstaande posities veroveren.

productie in Nederland en voor hun markten

jaren tachtig en negentig geherstructureerd,

De Maritieme Campus Nederland (M3), die

wordt Azië steeds belangrijker. Dit maakt het

waarbij veel werven zijn verdwenen. De sector

op ons initiatief in Den Helder is opgezet, gaat

TNO mobiliseert consortia in dit innovatiege-

des te belangijker dat de Nederlandse indus-

is daar sterker uitgekomen, maar de structuur

onderwijs, onderzoek en ondernemerschap op

sector nieuwe, geavanceerde procestech-

bied en zet haar multidisciplinaire competen-

trie uitblinkt in een kenniseconomie waarin we

van de industrie is sterk veranderd. De nadruk

het gebied van zee en scheepvaart bundelen.

nologie nodig. Om die te ontwikkelen, richt

ties en haar domeinen systeemkennis in

deze belangrijke spelers een leverketen kun-

is verschoven van bouwen naar ontwer-

Dit samenwerkingsverband biedt een goed

TNO zich primair op de speciale chemie en

voor de spelers in de waardeketens en andere

nen aanbieden van wereldklasse. Dit wil TNO

pen. Nederlandse schepen moeten slimme

platform om het innovatiegebied ‘Maritiem en

de fijnchemie. Dit is het bovenste deel van

kennisinstellingen. Daarbij bieden we vooral de

faciliteren door ideeën of nieuwe producten

schepen zijn, die goedkoper, schoner, veiliger

offshore’ in Nederland verder uit te breiden.

volgende acht kerncompetenties:

te vertalen in processen waarvoor de appara-

en makkelijker in gebruik zijn dan andere

farma. In dit deel van de waardeketen zijn de

tuurmakers apparatuur kunnen ontwerpen en

schepen.

productievolumes relatief klein en wordt veel

ritieme en offshore markt. Ook in deze markt

goederen die steeds kleiner worden en steeds

TZTUFFNBSDIJUFDUVVSTZTUFFNHFESBH

materiaalschaarste;

prijzen.

teringen. Om deze uitdagingen aan te gaan, heeft de

de waardeketen, van polymers tot en met

ontwerp, vaak rondom fysisch-transportver-

leveren. Ook willen we nieuwe ideeën verder

schijnselen;

ontwikkelen en omzetten in prototypen van

De Nederlandse maritieme en offshore sector

die nodig is om nieuwe producten in de markt

bijvoorbeeld nieuwe instrumenten en proces-

kan alleen concurrerend blijven door geavan-

te introduceren. In die zin is dit deel van de

van fotonen precies beheersen, in extreme

intensieve apparatuur. Ons bestaan als speler

ceerde systemen te leveren, die beter pres-

sector innovatiever dan de bulkchemie.

omgevingen;

wordt onder andere gerechtvaardigd doordat

teren dan vaartuigen en offshore-installaties

Veel producten in de speciale chemie en de

2. optronica (en contamination control): paden

OBOPNJDSPPSHBOJTDIFFMFLUSPOJDBLMFJOF

vaker geïnvesteerd in nieuwe apparatuur, als

we waardeketens mee omvormen door innova-

van landen met lagere lonen. De belangrijkste

fijnchemie worden geproduceerd in generieke

stromen elektronen precies beheersen;

tie, zoals we bijvoorbeeld hebben laten zien bij

prestatie-indicator in deze sector is de total

apparatuur. In de bulkchemie daarentegen

4. flowtronica: stromen om intensieve proces-

EUV (extreme ultraviolettechnologie in de wa-

cost of ownership. De doelstelling is om de

is apparatuur specifiek ontworpen voor één

sen precies mee te beheersen (in plaats

GFSTUFQQFSTWBO"4.-

#MVFCJSE %TUBQFMFO

Nederlandse maritieme industrie in 2015 op

product. Dit betekent dat de ontwikkeling

van batches);

van chips) en Holst (polymere elektronica).

dit punt bij de top drie in de wereld te laten

van die apparatuur voor het bedrijf vaak van

56


met productie, veiligheid, onderhoud en inves-


57

INTEGRALE VEILIGHEID Veiligheid is wereldwijd één van de belangrijkste thema’s van de toekomst. Op zowel globaal als locaal niveau zal de toekomst worden gekenmerkt door instabiliteit: economisch, fysiek, ecologisch, territoriaal, sociaal en politiek. Externe en interne veiligheid, oftewel Defensie en Maatschappelijke Veiligheid raken daarbij steeds nauwer met elkaar verweven.

58



59


THEMA: INTEGRALE VEILIGHEID


*OOPWBUJFHFCJFEFO t Wereldwijd inzetbare krijgsmacht

t Veilige maatschappij

1SPQPTJUJFT t (Kosten)effectiever optreden krijgsmacht t Informatie superioriteit t As safe as reasonably affordable t Meer presteren met minder mensen t Coalition operations

DEF

t Veiligheidsbeleid op maat t Toezicht en opsporing op maat t Professionele veiligheidsoperaties en crisismanagement t Robuuste maatschappelijke infrastructuren

BZK, OCW, DEF, EZ, JUS

Markten t Defensie

t Maatschappelijke veiligheid

Ministeries (SPUFSF PO[FLFSIFJE PWFS WFJMJHIFJE Diverse omgevingsanalyses, zoals uitgevoerd in het kader van de Defensie Verkenningen

Klanten t t t t t

DEF EU, NATO, EDA, MoDs, BuZa, MIVD, Thales, EADS #"& 4&-&9 %$)4 3PDLXFMM$PMMJOT /PSUSPQ(SVNNBO $)- Blücher, RheinMetal, Diehl, OtoMelare, Fotonis, TenCate, Corus, DSM, RockWell Collins

t t t t

BZK, JUS, DEF, EU, Politie, Brandweer, NCTb, Douane 7FJMJHIFJETSFHJPT 0. /'* /*$$/"7* 730. 5SJHJPO 4FDVSJUBT (4 (5* 4DIJQIPM 4JFNFOT $IFTT #PTDI 5IBMFT 4BHFN #MÊDIFS (PSF %S´HFS 5FO$BUF

optreedt en ver van huis steeds complexere

wereldordening is doorgaans minder stabiel

taken uitvoert.

dan een bipolaire (zoals in de Koude Oorlog) of unipolaire (zoals na de Koude Oorlog). t%FLSJKHTNBDIUFOWFJMJHIFJETPSHBOJTBUJFT

Sinds het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw is de nadruk steeds meer op

worden veel meer een onderdeel van de

optreden tegen asymmetrische tegenstanders

maken duidelijk dat de komende twee decen-

bescherming van nationale belangen.

komen te liggen. De gebleken behoefte om

nia worden gekenmerkt door een grotere

Expeditionair optreden in coalitieverband

over escalatiedominantie te beschikken blijft

onzekerheid over de internationale en de

wordt noodzaak, evenals integratie van

bestaan. Samenwerking met gouvernementele

nationale veiligheidssituatie dan de afgelo-

diplomatieke, politieke, economische en

en non-gouvernementele organisaties moet

pen vijftien jaar. Zeker is dat de wereld in de

militaire middelen in een comprehensive

leiden tot een succesvolle aanpak gericht

komende decennia grote veranderingen zal

approach gericht op Development, Diplo-

op wederopbouw en draagvlak onder de

doormaken; onzeker is welke en met welke

macy, Defense (3D).

bevolking.

gevolgen. Zeker lijkt ook dat het potentieel

t %FmOBODJ»MFBSNTMBHPNJOUFTQFMFO

voor conflicten groeit; onzeker is of dit met-

op toenemende dreigingen wordt ernstig

*OUFSOF WFJMJHIFJE

terdaad leidt tot meer conflicten en in welke

verkleind door de huidige economische

TBNFOIBOHFOEF BBOQBL HFWSBBHE

vorm deze conflicten zich manifesteren.

crisis en de stijgende kosten van zorg en

De aanslagen van 11 september 2001 in de

De onzekerheid over toekomstige ontwikkelin-

vergrijzing.

74FOWFSWPMHFOTJO.BESJE FO-POEFO (2005) vormden een katalysator voor het

gen hangt samen met de volgende fundamentele factoren:

&YUFSOF WFJMJHIFJE

denken over terroristische bedreigingen van

t %FAWFSEJDIUJOHWBOIFUXFSFMETZTUFFN

TUFFET DPNQMFYFS UBLFOQBLLFU

de nationale veiligheid. Daarnaast is het besef

waardoor wederzijdse afhankelijkheden zijn

Tegen deze achtergrond verandert het

ontstaan dat – afgezien van klassieke rampen

versterkt en complexer zijn geworden, in

dreigingsbeeld waarmee Westerse landen

– de grootschalige gevolgen van klimaatveran-

combinatie met een geleidelijke ‘verdun-

zoals Nederland de komende jaren worden

dering, schaarste van mineralen en energie,

ning’ van de staatsmacht als gevolg van de

geconfronteerd. Denk aan (tussen)statelijke

en pandemieën een belangrijke bedreiging

opkomst van niet-statelijke actoren.

conflicten, schaarste van grondstoffen en

kunnen vormen voor de Nederlandse vitale

energie, massavernietigingswapens, digitale

belangen. Door toenemende afhankelijkheden in onze vitale infrastructuren en maatschap-

bevolking, de toenemende schaarste aan

kwetsbaarheid (cyberwarfare), terrorisme,

natuurlijke hulpbronnen, de opwarming van

grensoverschrijdende misdaad, piraterij, over-

pelijke systemen kunnen zelfs relatief kleine

de aarde en de aantasting van de biodiver-

stromingen en pandemieën. Dit veranderende

incidenten leiden tot grootschalige maat-

siteit.

dreigingsbeeld heeft vergaande consequen-

schappelijke ontwrichting.

t %FFDPOPNJTDIFDSJTJTFOEFNPHFMJKLF

ties voor het Nederlandse veiligheidsbeleid De veiligheidsaanpak wordt daarom steeds

gevolgen daarvan voor de machtsverhoudin-

en voor de ontwikkelingen ten aanzien van

gen in de wereld en de internationale en na-

de essentiële operationele capaciteiten van

meer gericht op integraliteit en samenhang.

tionale veiligheid, zowel op de korte als op

Defensie. De afgelopen decennia heeft de

Coördinatie en samenwerking op het gebied

de lange termijn. De relatieve verzwakking

krijgsmacht reeds een ingrijpende transforma-

van nationale veiligheid nemen sterk toe.

van de machtspositie van het Westen en de

tie doorgemaakt. Hij is geherstructureerd van

Door de instelling van de Nationaal Coör-

opkomst van nieuwe grote mogendheden

een klassieke strijdkracht voor de verdediging

dinator Terrorismebestrijding (NCTb) en de

leiden eveneens tot meer onzekerheid.

van het grondgebied van Nederland en zijn

politieke aanvaarding van de Nationale Veilig-

NAVO-bondgenoten naar een modulair opge-

heidsstrategie (2007) en het Project Natio-

t .BDIUTWFSTDIVJWJOHFOHBBOEJLXJKMTHFQBBSE


bouwde beroepskrijgsmacht die expeditionair

en het Multiple Futures Projectt van de NAVO,

t %FPOFWFOXJDIUJHFHSPFJWBOEFXFSFME-

60

met een grotere kans op politieke, economische en militaire conflicten. Een multipolaire


61


nale Veiligheid is de aandacht voor nationale

van 2008 zijn: financierbaarheid, beschikbaar-

(F[JFOIFUCFMBOHWPPSEFTPDJBMFFOQPMJ-

en crises in Nederland efficiënter te kunnen

periode wordt de positie van industrieën echter

TNO heeft een sterke ambitie in het organise-

veiligheid − dat wil zeggen voor alles wat de

heid van personeel, een veelzijdig inzetbare

tieke stabiliteit van Nederland zal integrale

bestrijden. Deze afspraken zijn geclusterd in

nog sterk beïnvloed door het beleid en de

ren van dergelijke publiek-private samenwer-

Nederlandse samenleving kan ontwrichten −

krijgsmacht, medespeler in preventie en

veiligheid de komende jaren als rijksbrede

de Intensivering Civiel-Militaire Samenwer-

instrumenten van nationale overheden, zoals

king en het aandragen van en bijdragen aan

geïnstitutionaliseerd. Het Rijk heeft besloten

vredesopbouw, veiligheidspartner in Nederland

prioriteit toenemen. Het is de uitdaging om

king (ICMS) en omvatten onder andere een

het defensiematerieelproces en de EZ-instru-

oplossingen voor complexe veiligheidsinno-

om veiligheidsregio’s te vormen waarin diverse

en internationale samenwerking. De prijs-

de aansturing en maatregelen op nationaal

uitbreiding van de inzetbare militaire capaciteit

menten gericht op de toegang tot buitenlandse

vatievraagstukken. Dat doen wij op basis van

besturen en diensten samenwerken. Naast de

prestatieverhouding van militaire output −

niveau, het niveau van de veiligheidsregio’s

voor bewaking en beveiliging, onbemande

markten en export.

onze onafhankelijke positie, domeinkennis,

QPMJUJF CSBOEXFFSFOEF()03 (FOFFTLVO-

zowel in de vorm van daadwerkelijke operaties

en dat van de gemeenten logisch op elkaar te

vliegtuigen voor luchtsurveillance en beschik-

dige Hulpverlening bij Ongevallen en Rampen)

als in die van het ‘hebben’ van een inzet-

laten aansluiten. Veiligheid op lokaal niveau is

baarheid van een extra NBC-eenheid (Nucleair

is Defensie hierbij een structurele veiligheids-

gerede krijgsmacht − vereist voortdurende

immers essentieel om de druk op de algehele

Biologisch Chemisch) in crisissituaties. Verder

partner. Dit leidt tot nieuwe vragen over de

aandacht. De (mogelijke) inzet in een breed

veiligheidsketen te verminderen. Achterlig-

zijn afspraken gemaakt over gezamenlijke

bestuurlijke en operationele verantwoordelijk-

spectrum aan missies en een grote variëteit

gende noties zijn nog dat de leefomgeving niet

opleidingen, wetenschappelijk onderzoek en

)PPHXBBSEJHF LSJKHTNBDIU FO WFJMJHIFJET-

heden.

in omstandigheden binnen een missie vragen

risicoloos kan worden ingericht en dat maat-

oefeningen. Ook bij het uitvoeren van expedi-

PSHBOJTBUJFT JOOPWBUJFG CFESJKGTMFWFO

%FGFOTJF FO OBUJPOBMF WFJMJHIFJE OBVX WFSXFWFO

integratievermogen, conceptdevelopment-


ervaring, excellente multidisciplinaire kennis en technologieën, en onze unieke experimentele faciliteiten.

van de krijgsmacht flexibiliteit, aanpassing

schappelijke instellingen, bedrijven en de indi-

tionaire operaties wordt interdepartementale

Als onderzoeksinstelling van Europees formaat

Tot slot vraagt de maatschappij steeds meer

en robuustheid. Dit leidt tot hoge eisen aan

viduele burger een actieve rol moeten (gaan)

samenwerking steeds belangrijker.

− die wereldwijd opereert − draagt TNO met

TNO opereert in zowel het defensiedomein

aandacht voor vraagstukken van openbare

‘strategische lenigheid’ en beschikbaarheid en

spelen in veiligheidsbeleid en -uitvoering.

onderzoek van topkwaliteit bij aan hoogwaar-

als het nationale veiligheidsdomein en is als

orde die direct raken aan de veiligheid van

betrouwbaarheid van capaciteiten. Effectief

%FGFOTJFJOEVTUSJF IPPHXBBSEJH

dige, flexibele en kosteneffectieve operatio-

geen ander in staat om de relatie tot stand te

de leefomgeving, zoals effectieve handhaving

kunnen samenwerken in coalities is cruci-

De belangrijkste prioriteiten in het veiligheids-

materieel essentieel

nele commando’s en veiligheidsorganisaties,

brengen tussen de innovaties in beide domei-

en opsporing en verbetering in het toezicht.

aal en sterk afhankelijk van een effectieve

beleid zoals geïdentificeerd in de Maatschap-

De ministeries van Economische Zaken en

en daarmee aan een wereldwijd inzetbare

nen. Uit de analyse van het defensiedomein

De roep om een zero-risk-maatschappij is al

interoperabele inzet van alle capaciteiten in

pelijke Innovatie Agenda (MIA) Veiligheid

Defensie hebben gezamenlijk de Defensie

krijgsmacht en aan een veilige maatschappij.

(SKA) en het nationale veiligheidsdomein

langer zichtbaar en zal zich voortzetten.

het kader van het geïntegreerde beleid. In het

2008-2012, zijn:

Industrie Strategie (DIS) uitgebracht (augustus

Wij richten daartoe processen optimaal in,

(MIA Veiligheid) zijn vier gemeenschappelijke

bijzonder biedt nieuwe informatie- en com-

t %FPWFSIFJENPFUCFUFSQSFTUFSFONFU


2007). Hierin zijn de belangrijkste sterktes

laten mensen beter functioneren en helpen

innovatiebehoeften af te leiden:

municatietechnologie kansen om het lerend

minder mensen en meer diversiteit, en de

en kansen van de Nederlandse defensie-

betere en slimmere systemen ontwikkelen.

t Integraal kunnen afwegen van inzetopties:

en organiserend vermogen te versterken, op

rol van de burger en zijn zelfredzaamheid

gerelateerde industrie geïdentificeerd. Met

Uiteindelijk levert het bedrijfsleven de produc-

transities naar een structureel andere wijze

zowel individueel als collectief niveau.

moeten worden versterkt. Er komt meer be-

een kwalitatief hoogwaardige krijgsmacht

ten, diensten en systemen aan en daarom

van optreden, waarbij inzetopties objectief

leidsvrijheid voor gemeenten en provincies.

heeft Defensie behoefte aan technologisch

willen wij voor dit bedrijfsleven een belangrijke

kunnen worden afgewogen op basis van

hoogwaardig materieel. Voor de aanschaf, het

innovatiepartner zijn.

%FGFOTJF PQUJNBBM FWFOXJDIU [PFLFO

t%FPSHBOJTBUJFWBOEFDSJTJTFOSBNQFO-

UVTTFO BNCJUJF DBQBDJUFJU FO mOBODJ»MF

7FJMJHIFJETPSHBOJTBUJFT#;, PQ FMLBBS

middelen

BBOTMVJUFOEF BBOTUVSJOH FO NBBUSFHFMFO

beheersing moet worden verbeterd. De

gebruik en het onderhoud daarvan is hoog-

Defensie staat voor de uitdaging om een duur-

Ook de veiligheidsorganisaties staan voor de

veiligheidsregio’s moeten naar behoren

waardige kennis nodig. Hierbij moet de over-

zaam, dynamisch evenwicht te vinden tussen

uitdaging om hun flexibiliteit, aanpassingsver-

functioneren en de politie moet doelmatiger

heid samenwerken met kennisinstituten en de

PQUJNBMF PQMPTTJOHFO WBO WFJMJHIFJET

betere beleidsvorming en -uitvoering onder

de ambitie (rollen, missies en taken), capaci-

mogen en inbedding in samenwerkingsverban-

worden ingericht.

Nederlandse defensiegerelateerde industrie

JOOPWBUJFWSBBHTUVLLFO

een aansturing die meer flexibiliteit toestaat

teiten (samenstelling, uitrusting en wijze van

den te vergroten. Net als bij Defensie nemen

%(* %F[FBDUJWJUFJUFOIFCCFOFFOCFXF[FO

Zowel op het gebied van Defensie als natio-

optreden) en beschikbare financiële middelen.

echter ook hier de kosten toe en de financiële

der criminaliteit, overlast en verloedering, en

spin-off naar de civiele markt. De Neder-

nale veiligheid zijn forse uitdagingen geformu-

t$PODSFUFEPFMTUFMMJOHFO[JKOFFOLXBSUNJO-

kosten, effecten en risico’s. t Informatiegestuurd kunnen optreden: kun-

1VCMJFLQSJWBUF TBNFOXFSLJOH WPPS

nen omgaan met instabiele omgevingen, en

en meer effectiviteit bewerkstelligt. t Meer kunnen presteren met minder midde-

In het project Defensie Verkenningen worden

middelen af. Er zijn forse inspanningen nodig

aanpak van geweld tegen werknemers met

landse defensiegerelateerde industrie heeft

leerd om de kosteneffectiviteit, het anticipa-

len: kosteneffectiever en met minder men-

beleidsopties ontwikkeld om een volgend

om rampenbestrijding en crisisbeheersing de

een publieke taak.

op specifieke terreinen een onderscheidende

tievermogen en het samenwerkingsvermogen

sen toch meer veiligheid leveren, enerzijds

kabinet te ondersteunen in de besluitvorming

komende jaren verder op orde te brengen.

positie op de internationale markt, waaronder

te vergroten. Centraal staat een op integra-

door toepassing van technologie, anderzijds

over de toekomstige rol en inrichting van de

Daartoe moeten de bestuurlijke en operatio-

*OUFOTJWFSJOH $JWJFM.JMJUBJSF

die voor C4I, sensorsystemen, geïntegreerde

liteit en samenhang gerichte aanpak. Dat

door innovatieve samenwerkingsvormen.

krijgsmacht.

nele aansturing worden verbeterd. En daarbij

4BNFOXFSLJOH *$.4

platformen, elektronica & mechatronica,

vraagt om innovatiebereidheid op systeemni-

is er behoefte aan gefundeerde keuzes van

De ministeries van Binnenlandse Zaken

geavanceerde materialen, en trainingsimulato-

veau en om een effectief werkend ecosysteem

effectief netcentrisch optreden in coalities

De belangrijkste beleidsprioriteiten genoemd

alternatieven op basis van kosteneffectiviteit,

en Defensie hebben structurele afspraken

ren. De activiteiten van de European Defence

r eindvan overheid (als launching customer),

van defensie-, veiligheids- en niet-veilig-

in de nota ‘Wereldwijd Dienstbaar’ en uitge-

te verwachten risico’s en effecten.

gemaakt over de samenwerking tussen civiele

Agency brengen open marktwerking en een

gebruikers, industrie en kennisinstellingen.

heidsorganisaties en burgers, in nationaal

autoriteiten en de krijgsmacht, om rampen

level playing field dichterbij. In de komende

werkt in de Strategische Kennis Agenda (SKA)

62


t Kunnen opereren in netwerken en ketens:

en internationaal verband.


63


Desondanks verschillen de uitvoerende organi-

blijven uitoefenen op de beheersbaarheid van

is het verantwoordelijk voor de financiering

positionering van TNO daarom vraagt,

capabilities, processen en ketens. Op basis

Rekening houdend met de door Defensie

saties in het defensiedomein en het nationale

de kosten voor de gerelateerde kennisonderr

daarvan. Defensie denkt hierbij met name aan

wordt het kennisniveau zo mogelijk met

van gevalideerde modellen en domeinken-

geïnitieerde herijking, maar ook op basis

veiligheidsdomein sterk in onder andere

steuning. TNO en Defensie zijn in overleg over

de ‘harde’ defensietechnologie-expertisege-

extra, civiele middelen naar een hoger peil

nis, veelal in publiek-privaat verband en in

van eigen ambities en inschatting van het

bestuurlijke aansturing, taak, organisatie en

het portfolio aan expertisegebieden die Defen-

bieden, waaronder weapons & ammunition,

gebracht dan strikt noodzakelijk is voor

een ‘makelaarsrol’. Ter ondersteuning van

marktperspectief buiten Defensie, wil TNO op vier gebieden de R&D-Championrol vervul-

doctrine en niet in de laatste plaats in innova-

sie in de toekomst wenst te handhaven dan

weapon target interaction, soldier & platform

de ondersteuning van Defensie (dan is er

Defensie als Smart Integratorr en zelfontwik-

tiestijl (mate van centralisatie, open innovatie,

wel af te bouwen of zelfs geheel te stoppen.

protection, sensor performance en cyber

sprake van ‘champion’-niveau).

kelende Smart Developer, daar waar nog

len: Informatiesuperioriteit, Bescherming van

level playing field en investeringsvermogen).

Ook ziet het ministerie van Defensie in de

security. Dit ontslaat TNO overigens niet van

Op weer andere gebieden ten slotte denkt

gewenst.

mensen en platformen, Training & simula-

Hoewel beide domeinen in de komende stra-

komende jaren een verandering in de rol

de verplichting om de ontwikkelde kennis op

Defensie de kennisinvesteringen bij TNO stop

tegieperiode nog nauwer met elkaar verweven

voor TNO. Voor Defensie blijft technologische

deze gebieden waar mogelijk te vermarkten

te zetten, omdat deze bijvoorbeeld meer in

niveaus, op componenten en systemen.

ambieert TNO op de volgende onderwerpen:

zullen raken, worden zij vooralsnog apart

kennisondersteuning essentieel om een

en zo de afhankelijkheid van Defensie-

eigen huis een plaats zullen kunnen vin-

Zo mogelijk in co-development met de

Coalitieoperaties, Ballistic missile defense,

benaderd als twee TNO-innovatiegebieden:

hoogwaardige krijgsmacht te realiseren, maar

investeringen te verkleinen. Defensie belegt

EFO NFUPOEFSTUFVOJOHWBOEF/-%" )FU

defensiegerelateerde industrie. Resultaten

Ondersteuning van materieelverwerving en

Wereldwijd inzetbare krijgsmacht en Veilige

deze ambitie moet worden gerealiseerd met

zijn externe kennisbasis mede bij TNO om

betreft hier naar verwachting onder andere de

dienen mede als ruilmiddel (quid pro quo) in

Operational concepts.

maatschappij.

substantieel minder middelen voor kennisont-

massa en synergie te creëren tussen defen-

expertisegebieden strategic foresight, defence

de internationale samenwerking. Ter onder-

wikkeling. Defensie heeft het voornemen geuit

sie- en civielgedreven kennisontwikkeling. De

planning, policy analysis en personnel provi-

steuning van Defensie als Smart Developer,

1BSUOFSTDIBQ NFU #;, FO +VTUJUJF LSJKHU

In beide innovatiegebieden zal langs de ge-

om de TNO-programmafinanciering voor het

ambitie van Defensie is om deze defensiespe-

sion. In gevallen waarin naast TNO meerdere

daar waar nog gewenst.

WFSEFS HFTUBMUF

geven innovatiebehoeften sprake zijn van een

(middel)lange termijn vraaggestuurde onder-

cifieke expertisegebieden zo veel mogelijk te

kennisaanbieders zijn te identificeren, wordt

op elkaar afgestemde en elkaar aanvullende

zoek terug te brengen van 51 miljoen euro in

handhaven.

de stopzetting ingegeven door het R&D-sour-

Door de afnemende defensiebudgetten zal

kennisontwikkeling (zie de tabel op pagina

2009 naar 33 miljoen euro in 2013. Over de

cingbeleid. Voorbeelden zijn life environment,

de behoefte van Defensie aan externe

een kennispartner voor de Ministeries van

60). Dit past ook bij de intensivering van de

wijze waarop de verlaging van de R&D gelden

Voor andere (niet-unieke) kennisgebieden

operational logistics, forces composition,

kennisondersteuning zich steeds meer

Binnenlandse Zaken en Justitie en bestuur-

civiel-militaire samenwerking. Het benutten

de komende jaren invulling moet krijgen is

verwacht Defensie dat deze de komende

generation & deploymentt en energy supply.

richten op het niveau van Smart Customer

lijke veiligheidsorganisaties. De rol van TNO

van dual-use kansen van technologie vereist

TNO momenteel in overleg met Defensie.

strategieperiode levensvatbaar zullen zijn door

(Buyer/User/Maintainer) en het stellen van de

op veiligheidsgebied voor het Ministerie van

een integrale en interdepartementale benade-

Hierbij is de voorziene behoefte aan kennis-

een combinatie van civiele investeringen en

De keuze van defense-only-expertisegebieden

juiste functionele specificaties. De behoefte

Binnenlandse Zaken en de nieuwe veiligheids-

ring in vraagsturing en beleid. De vraagsturing

ondersteuning leidend. Er wordt dan ook met

Defensie-investeringen, dus zonder dat De-

en hun ambitieniveau, maar ook van dual-

aan kennisondersteuning voor de ambitieni-

regio’s krijgt in de komende periode verder

vormt het kader waarbinnen de ambities van

name gekeken naar terreinen waar Defensie

fensie zelf een groot deel van de investeringen

use-gebieden, blijft het resultaat van een con-

veaus zelfspecificerend (Smart Specifier) en

gestalte.

TNO gestalte krijgen.

zelf kan en moet voorzien in de eigen kennis-

moet blijven dragen. TNO zal onderzoeken of

tinue dialoog met Defensie. Expertisegebieden

zelfontwikkelend (Smart Developer) zal naar

behoeften. Defensie zal de mogelijke rol die

er voor deze gebieden voldoende perspectief

waarin Defensie niet langer investeert, kunnen

verwachting de komende strategieperiode

1BSUOFSTDIBQ NFU %FGFOTJF WFSBOEFSU

EF/-%"LBOTQFMFOIJFSCJKCFUSFLLFO.PHF-

is op verwerving van civiele investeringen en

nog wel op het huidige niveau worden ingezet

afnemen. Defensie heeft aangegeven dan

Het ministerie heeft de wens geuit om het

lijkheden voorr facility sharing tussen TNO en

opdrachten, dat wil zeggen op dual-use en

voor concrete ondersteuning van Defensie.

nog maar in een select aantal kennisgebieden

strategisch partnerschap tussen TNO en

EF(5*TXPSEFOWFSLFOE5FHFMJKLFSUJKE[VMMFO

dual-funding. De verwachting is dat Defensie

Defensie anders te gaan vormgeven.

de mogelijkheden tot versterkte internationale

de R&D-investeringen in deze als ‘dual-use’ te

5/0SPMMFO OBBS %FGFOTJF FO

en R&D-rollen; in de rest wordt dan meer

Anders dan voorheen wil Defensie alleen nog

samenwerking de komende periode nader

karakteriseren kennisgebieden in de komende

EFGFOTJFHFSFMBUFFSEF JOEVTUSJF

een consultantrol gevraagd. Daar waar de

een strategisch partnerschap voor een van te-

worden onderzocht. Dit kan mogelijk gevolgen

strategieperiode zal willen verminderen.

TNO onderscheidt, gezien vanuit kennisge-

Defensieambitie als Smart Developerr afneemt

WPSFOPWFSFFOHFLPNFOWBTUHFTUFMEQBLLFUBBO

hebben voor de bij TNO belegde kennisbasis.

Defensie noemt hierbij de expertisegebieden

bruik, de volgende belangrijke rollen naar

en die van Smart Buyer/User/Maintainerr toe-

defensiespecifieke expertisegebieden,

Om een keuze te maken tussen de bij TNO

personal performance, human-human-machi-

Defensie:

dat regelmatig zal moeten worden herijkt.

belegde kennisgebieden hanteert Defensie

ne-machine teaming, education & training,

Deze defensiespecifieke expertisegebieden

het criterium van uniciteit. Dit richt zich in

sensors en protection of critical infrastructure.

kunnen zonder investeringen van Defensie niet

de eerste plaats op voor Defensie essentiële

TNO overlegt op basis van businessanalyses

dersteuning van Defensie als Smart User,

maar voor en in co-development met de de-

voortbestaan, maar Defensie kan hiervoor ook

expertisegebieden, die zonder Defensie-in-

met Defensie hoe deze kennisgebieden op het

Buyer, Maintainerr en Specifier.

fensiegerelateerde industrie en wel op interna-

niet elders terecht. Daarom is het uit doelma-

vesteringen niet levensvatbaar zijn. Voor deze

benodigde kwaliteitsniveau kunnen worden

t $%&SPM(Concept Development & Experi-

tigheidsoverwegingen noodzakelijk dat Defensie

‘defense-only’-gebieden bepaalt Defensie het

gehouden en over de verdere gevolgen van

mentation): multidisciplinaire oplossingen

via het strategisch partnerschap invloed kan

ambitieniveau van de kennisontwikkeling en

eventuele afbouw. Als de internationale markt-

voor complexe problemen en focus op

64


t 3%SPMGPDVTPQNFFSGVOEBNFOUFMF53-

tie en Menselijk presteren. Een CD&E-rol

Op het gebied van terrorismebestrijding, crisisbeheersing en rampenbestrijding is TNO

ondersteuning nodig te hebben in de CD&E-

neemt, zal de R&D-rol van TNO verschuiven in de kenniswaardeketen: TNO ontwikkelt dan

t $POTVMUBOUSPMEF trusted advisor ter on-

technologie niet langer direct voor Defensie,

tionaal ‘champion’-niveau.


65


HET ANTWOORD VAN TNO: INNOVEREN OP TWEE GEBIEDEN

*OGPSNBUJFTVQFSJPSJUFJU WBO HFHFWFOT OBBS JNQBDU

1FSTPOFFM meer presteren met minder mensen

INNOVATIEGEBIED 2:

communicatie- en implementatietrajecten

3PCVVTUF NBBUTDIBQQFMJKLF JOGSBTUSVD-

VEILIGE MAATSCHAPPIJ

uitzetten. Ten slotte wil TNO veiligheidsin-

UVSFO CFESJKGT[FLFSF NBBUTDIBQQFMJKLF

Informatiesuperioriteit behalen en behouden

Duurzame verbetering van inzetbaarheid,

novaties gebruiken als procesverbetering of

INNOVATIEGEBIED 1:

vereist gelijktijdige en integrale verbetering

voortzettingsvermogen, motivatie en gezond-

economische motor.

WERELDWIJD INZETBARE KRIJGSMACHT

van waarnemingsketen, inlichtingenproces,

heid van militairen zijn zeer belangrijk. Het

besluitvormingsproces, commandovoering en

streven is een betere selectie en lagere uitval,

gedrag (versnelling van de OODA-loop). Hierbij

gekoppeld aan meer voortzettingsvermogen.

worden kennis en ontwikkelvermogen op

Dit kan alleen hand in hand met opleiding en

het gebied van heterogene sensornetwerken

training die beter aansluiten op de flexibele

(radar, sonar, elektro-optisch, chemisch en

eisen en met verbeterde monitoring en voor-

biologisch) gekoppeld aan proces- en domein-

spelling van het prestatieniveau van individuen

kennis. Zo ontstaat een betere situation awa-

en teams. Mogelijk extreme operatieomstan-

Focus op: t ,PTUFO FGGFDUJFWFSPQUSFEFO krijgsmacht t*OGPSNBUJFTVQFSJPSJUFJU t"TTBGFBTSFBTPOBCMZBGGPSEBCMF t.FFSQSFTUFSFONFUNJOEFSNFOTFO t$PBMJUJPOPQFSBUJPOT

duurzaam, dynamisch evenwicht te vinden

Focus op: t7FJMJHIFJETCFMFJEPQNBBU t5PF[JDIUFOPQTQPSJOHPQNBBU t1SPGFTTJPOFMFWFJMJHIFJETPQFSBUJFTFO crisismanagement t3PCVVTUFNBBUTDIBQQFMJKLF infrastructuren

WPPS[JFOJOHFO TNO wil maatschappelijke infrastructuren (zoals woonwijken, openbaar vervoer, vitale infra-

5PF[JDIU FO PQTQPSJOH PQ NBBU

structuur, polders, transportketens, logistieke

LPTUFOFGGFDUJFG UPF[JDIU XBBS OPEJH

en industriële systemen) zodanig inrichten

FO BDDFQUBCFM

dat veiligheidsproblemen op een afgewogen

Innovatieve concepten ontwikkelen voor

manier kunnen worden voorkomen, opgevan-

toezicht, handhaving en opsporing, waarbij op

gen of opgelost. Zodanig ook, dat (veiligheids)

basis van afbakening in omgeving, tijd en mid-

organisaties in staat zijn om te leren en zich

Veiligheid heeft zich ontwikkeld van een

delen maximaal kosteneffectieve resultaten in

aan te passen aan de maatschappelijke dyna-

renessCJKFJOEHFCSVJLFST(F[JFOEFUPFOBNF

digheden vereisen verder optimaal gebruik

verzameling ad-hocreacties op incidenten tot

toezicht en opsporing kunnen worden bereikt.

miek en de marktdynamiek. Elektriciteit, water

van de informatiebehoefte en de afname

van arbo-oplossingen uit andere domeinen,

een samenhangend complex van maatrege-

Daar streeft TNO naar en ook wil TNO deze

en transport hebben daarbij prioriteit. Dit

van beschikbare mankracht en budget is een

state-of-the-art invulling van specifieke om-

len en effecten. De potentiële impact en het

samen met partners implementeren. Daartoe

vereist herafweging tussen efficiënte economi-

verregaande automatisering van de verschil-

standigheden als CBRNE, snellere innovatie

domino-effect van incidenten, maar ook de

zoekt TNO snellere, gerichtere acties voor

sche inrichting en effectieve robuustheid van

tussen de ambitie, capaciteiten en beschik-

lende processen onvermijdelijk. In het kader

van uitrusting, bredere inzet van onbemande

NBBUTDIBQQFMJKLFLPTUFOCBUFOWBOWFJMJH-

handhaving, opsporing en hulpverlening, be-

maatschappelijke systemen, plus herinrichting

bare financiële middelen. Binnen dit inno-

van hoogwaardige productontwikkeling is de

systemen en betere nazorg voor militairen na

heidsmaatregelen vereisen een integrale op

tere preventie van incidenten door opbouwen

op basis van eigenschappen als resilience,

vatiegebied focust TNO op de volgende vijf

interactie tussen TNO en industrie essentieel.

uitzending.

risico en effect gebaseerde aanpak en regie.

van een informatiepositie, verminderde inzet

sustainabilityy en graceful degradation.

Perceptie en acceptatie spelen een grote rol

van professionals door burgerparticipatie en

samenhangende onderwerpen om Defensie bij deze uitdaging te helpen.

"T TBGF BT SFBTPOBCMZ BGGPSEBCMF NJTTJFFGGFDUJFWF CFTDIFSNJOH CJOOFO EF mOBODJ»MF SVJNUF

&YQFEJUJPOBJS PQUSFEFO TBNFOXFSLFO en opereren in netwerken en ketens.

in de keuze van oplossingen en veel moet ook

ondersteunende technologie, en versnelling

in internationaal verband worden bezien.

van de ontwikkelcyclus voor toezichtsystemen.

Bij out-of-area operaties spelen in militair-ci-

Binnen de betrokken departementen is BZK

Het Nederlands integraal beschermings-

viele coalities naast technologische, informa-

het leidende departement in dit innovatie-

TNO’s ambitie is om de krijgsmacht als prefer-

model (inclusief CBRNE) faciliteert zowel

tietechnische en organisatorische interopera-

gebied en integraal verantwoordelijk voor

red & trusted advisorr te ondersteunen bij een

gedegen analyses voor de lange termijn als

biliteit ook sociaal-culturele kenmerken een

de richting van de kennisontwikkeling in de

kosteneffectieve aanschaf van capaciteiten,

snelle en flexibele oplossingen voor operati-

cruciale rol. Een adequate overlegstructuur

beschreven proposities. TNO gaat deze uit-

TNO wil uitrusting en personele competenties

bij het ontwikkelen van nieuwe operatie-

onele behoeften. De uitkomsten verbinden

tussen de partners inrichten en een geza-

daging aan door te focussen op de volgende

verbeteren en de uitvoeringscapaciteit revoluti-

concepten en bij het ondersteunen van de

bescherming, missiedoel en kosten. Zij

menlijk implementatieplan formuleren vereist

vier onderwerpen.

onair anders inrichten, met als doel effectiever,

gehele missieketen (planning, preparatie,

spelen een belangrijke rol tijdens planning,

zowel een lange adem als diepgaande kennis

uitvoering, evaluatie en nazorg). Dit moet

behoeftestelling, verwerving en operationele

van samenwerkingsvormen. TNO’s ambitie is

Defensie helpen kosteneffectief op te treden,

inzet. Kosteneffectieve en veilige aanschaf,

om Defensie op NEC-gebied te ondersteunen,

met daarbij een objectieve afweging tussen

onderhoud, opslag en gebruik van wapensys-

met inbegrip van bovengenoemde coalitie-

TNO wil beleidskeuzes en -alternatieven

kosteneffectief multidisciplinair optreden met

kosten, effectiviteit, flexibiliteit en risico’s.

temen en munitie vereisen kwantitatief inzicht

aspecten. Hierbij gaat kennis van militaire

aanbieden en implementatie van veiligheids-

gebruik van optimale beschermende middelen

Fundament hieronder is een krachtige CD&E-

in gebruik, risico’s en gevolgen.

samenwerking gepaard met brede samen-

doelstellingen op verschillende schaalniveaus

en tijdig en adequaat informatiemanagement.

aanpak, waarmee nieuwe wijzen van optre-

werking met civiele partners (zoals lokale

(gemeente, regio, nationaal, internationaal).

Dit moet leiden tot betere, gecoördineerde

den en nieuwe capaciteiten kunnen worden

CFWPMLJOHFO/(0T %F[FTJUVBUJFTXPSEFO

Daarnaast wil TNO maatschappelijke am-

besluitvorming op alle niveaus, grotere zelfred-

geëvalueerd.

bovendien door middel van oefenomgevin-

bitie en richting bepalen, onzekerheden en

zaamheid van burgers voor en na incidenten

gen tot een opleidingshulpmiddel gemaakt,

de houding van groepen in kaart brengen,

of rampen, en verbeterde voorlichting en

dat geschikt is voor missievoorbereiding én

kosten, baten en effect van maatregelen en

beschikbaarheid van kennis voor inschakeling

missie-evaluatie.

oplossingen ex ante en ex post bepalen, en

van overheden, bedrijven en burgers.

,PTUFO FGGFDUJFWFS PQUSFEFO WBO BBOTDIBG UPU JO[FU

66


1SPGFTTJPOFMF WFJMJHIFJETPQFSBUJFT FO DSJTJTNBOBHFNFOU NFFS WFJMJHIFJE NFU minder mensen

efficiënter en veiliger optreden van de operati 7FJMJHIFJETCFMFJE PQ NBBU CFUFS SFOEFNFOU VJU WFJMJHIFJETCFMFJE

onele veiligheidsdiensten bij incidenten, rampen en grootschalige crises. Daaronder vallen


67

ENERGIE Wereldwijd wijzigt de energievoorziening de komende decennia ingrijpend. De vraag naar energie stijgt, de voorraad gemakkelijk winbare olie en gas slinkt snel en alternatieve energiebronnen zijn volop in ontwikkeling. TNO springt hierop in met technologieën die fossiele brandstofwinning en -gebruik efficiënter en schoner maken en combineert dit met duurzame energiebronnen.

68



69

ENERGIE

THEMA: ENERGIE *OOPWBUJFHFCJFEFO t Energiebronnen in transitie

t Energie-efficiëntie

Markten

WE WILLEN HET VOLGENDE BEREIKEN 1SPQPTJUJFT

Ministeries

tNederland gasrotonde van Europa t-FWFSJOHT[FLFSIFJEEPPSFGmDJ»OUFFOTDIPOF exploitatietechnieken tDuurzame (geo)energie: CO2-emissiereductie en geothermie

EZ, OCW, VROM

tEnergieproducerende gebouwde omgeving tSmartgrids

EZ, VROM, OCW

Klanten

/&%&3-"/%("43050/%&7"/&6301"

&/&3(*&130%6$&3&/%&(D%&0.(&7*/(

TNO levert met systeemkennis en een aantal nichetechnologieën een

TNO ontwikkelt technologieën en methodieken om in 2050 een

essentiële bijdrage aan de ambitie om van Nederland een ‘gasrotonde’

energieproducerende gebouwde omgeving mogelijk te maken met

te maken: een belangrijk logistiek knooppunt in Noord-West en West-

een comfortabel en gezond binnenklimaat. Het gaat er hierbij om:

Europa voor de productie, opslag en het transport en overslag van

op gebouwen wijkniveau energie-efficiënte gebouwen en installaties

aardgas. Dankzij de kennis van complexe ondergrondse velden levert

te ontwikkelen, duurzame energiebronnen zo effectief mogelijk inzetten,

TNO ook een substantiële bijdrage aan winning van marginale gasvoor-

efficiënt met de nog benodigde conventionele energie omgaan,

raden.

en het comfort en de gezondheidsbeleving verhogen.

-&7&3*/(4;&,&3)&*%%003&''*$*/5&&/4$)0/&

4."35(3*%4

&91-0*5"5*&5&$)/*&,&/

TNO helpt nieuwe waardeketens te bouwen waarin zowel bestaande als

TNO ontwikkelt de technologie waarmee gas en olie kunnen worden

nieuwe toeleveranciers energie-, netwerken systeemdiensten kunnen

gewonnen uit moeilijk winbare reservoirs en heeft uiterlijk 2015

aanbieden. Daarvoor ontwikkelt en integreert TNO samen met markt-

minimaal 10 geslaagde ‘showcases’ uitgevoerd. Zo komen nieuwe

partijen en overheid dieptekennis voor intelligente energienetwerken:

tEZ, Shell, Statoil, BP, ExxonMobil, Total, NAM, t8JOUFSTIBMM -VLPJM 4BVEJ"SBNDP 1FUSPOBT 4DIMVNCFSHFS

gas- en olievoorraden beschikbaar, die de leveringszekerheid vergroten.

het samenhangend netwerk van energie-infrastructuren (elektriciteit,

De kansen voor de Nederlandse toeleverende industrie en de inbreng

gas, warmte, koude) dat door te toevoeging van een meetinfrastructuur

t Maritieme offshore

tFugro, SBM offshore, Bluewater, Heerema, Allseas

in internationale samenwerkingsverbanden worden vergroot.

en besturingsapplicaties op alle netvlakken op intelligente wijze gebrui-

t Energie netwerkbeheerders

t&; 4UFEJO "MMJBOEFS &OFYJT 5FOOFU &OFDP (BTUFSSB

%663;".& (&0 &/&3(*&$02&.*44*&3&%6$5*&&/(&05)&3.*&

t Bouw

t&6%(& 730. #PVXFOE/- #PVXCFESJKWFO 6OFUP7/* tWoningcorporaties, toeleveranciers, verwerkers, ingenieursbureau’s

t Energie producenten

t Olie en Gas

t&6%(&53&/ &; 730. &OFDP &TTFOU &0/ 38& t/VPO &MFDUBCFM (BT6OJF

kers integreert in het netwerk. TNO helpt met Carbon Capture and Storage (CCS) de afvangcapaciteit ingrijpend te vergroten, de kosten ervan te verminderen van 50 naar 20 euro per ton, en de opslagcapaciteit te vergroten tot 25 megaton per jaar. We leveren de benodigde kennis om de productie van geothermische elektriciteit in Nederland, Europa en ontwikkelingslanden substantieel te verhogen.

70



71

ENERGIE


OECD-landen echter blijft stijgen, neemt ook

grote uitdaging voor onze op koolstof geba-

Afrika bedreigt echter de leveringszekerheid

havenfaciliteiten over (goedkoop leverbare)

trends en uitdagingen op het gebied van Ener-

het energieverbruik per persoon toe.

seerde samenleving de komende decennia is

van de veruit belangrijkste energiedragers (olie

kolen. Dit biedt Nederland wel de mogelijkheid


overgaan op duurzame energie. We moeten

en aardgas). Bovendien nemen de voorraden

exporteur te worden van energie op basis van

komstscenario en maken we duidelijk wat het

Daarnaast groeit het aandeel energie uit

duurzame bronnen zoals zon, wind, biomassa,

makkelijk winbare gas en olie af en blijven de

fossiele bronnen. De overheid legt daarom

Het wenkend toekomstbeeld is een energie-

antwoord van TNO is: een keuze voor gerichte

hernieuwbare bronnen zoals wind, zon, water-

waterkracht en geothermie gaan ontwikkelen

investeringen in de gas- en olieproductie ach-

nieuwe kolencentrales aan en investeert in

voorziening die voldoet aan de eisen van leve-

innovaties op twee gebieden: Energiebronnen

kracht en biomassa. Een groot deel daarvan

én gaan toepassen op grote schaal en voorts

ter. Hierdoor staan het gas- en olieaanbod en

CCS (CO2-afvang en -opslag), terwijl marktpar-

ringszekerheid, duurzaamheid en betaalbaar-

in transitie en Energie-efficiëntie.

wordt lokaal opgewekt, wat nieuwe eisen stelt

investeren in energiebesparende maatrege-

de betaalbaarheid van energie de komende

tijen beperkt investeren in energiebesparing

heid. Een betrouwbare energievoorziening,

aan de grootschalige energie-infrastructuur

len. Alleen dan besparen we energie op grote

decennia onder druk. En natuurlijk het milieu,

en duurzame energie.

die bestand is tegen geopolitieke instabiliteit

en de afstemming van vraag en aanbod.

schaal in alle sectoren van de samenleving.

het klimaat, door de CO2-uitstoot bij de

Bovendien neemt hierdoor de diversiteit in

Daarnaast moeten we echter ook werken aan

WFSCSBOEJOHWBOPMJF HBTFOLPMFO(FOPFH

CCS speelt ook op Europees niveau een

in een infrastructuur die in staat is iedereen

de energiebehoefte van eindgebruikers toe.

een efficiënte en schone exploitatie van de

motivatie voor de overheid (en de burger)

belangrijke rol het komende decennium.

zowel lokaal als centraal van energie te voor-

In scenariostudies van International Energy

De kritische eindgebruiker eist maatwerk dat

resterende fossiele bronnen.

om energie te besparen, de CO2-uitstoot van

Dit kan de CO2-concentratie in de atmosfeer

zien. Een duurzame energievoorziening waarin

Agency (IEA), Clingendael, Energy research

voorziet in zijn comfortwensen.

gie. Daarna schetsen we een gewenst toe-


Centre of the Netherlands (ECN), Shell en

vanwege de optimale mix van energiedragers,

fossiele bronnen te verminderen en hernieuw-

immers verlagen, zelfs als het gebruik van

energiebesparing optimaal is doorgevoerd en

'MFYJCFMF FOFSHJFWPPS[JFOJOH FJT WPPS

bare energiebronnen te ontwikkelen of aan te

fossiele energiebronnen groeit. Door een prijs

hernieuwbare energiebronnen het meren-

schaffen.

te zetten op de uitstoot van broeikasgassen

deel van de energievraag dekken. Met een

(emissiehandel) kunnen bovendien bedrijven

resterend aandeel schone energie uit fossiele

ExxonMobil wordt ervan uitgegaan dat de

Ook al neemt het belang van hernieuwbare

FOFSHJFCFTQBSJOH FO IFSOJFVXCBSF

wereldbevolking en het mondiale BNP zullen

bronnen toe, met 80% is het aandeel fossiele

energiebronnen

groeien. Volgens hen zal de energievraag in

brandstoffen in 2030 nog steeds dominant.

Op lokaal niveau zijn er veel initiatieven waar-

Ook in Nederland raken de voorheen ruim

economisch worden gedwongen hun CO2-

bronnen, als duurzame opties niet rendabel

Europa en de VS niet langer groeien, maar in

Alleen met innovatieve methodes voor ex-

mee we energie kunnen besparen en her-

aanwezige gasvoorraden op. Wel beschikt

uitstoot te verlagen. Voor deze maatregelen

of toepasbaar zijn. Een energievoorziening die

zich ontwikkelende landen als China, India,

ploratie en productie van bestaande olieen

nieuwbare energiebronnen kunnen toepassen.

Nederland waarschijnlijk nog over moeilijk

is echter wel (internationaal) draagvlak nodig,

door innovatie en kostenreductie betaalbaar

Brazilië en Rusland (de BRIC-landen) begint

gasvelden kunnen de bijbehorende problemen

Zo is de decentrale energievoorziening sterk in

winbare reserves. Deze reserves zijn voor de

politiek en maatschappelijk, aangezien zij op

blijft voor de eindgebruiker.

een uiterst energie-intensieve fase. Daarnaast

worden afgezwakt. Zeker omdat een deel van

opkomst, met sprekende voorbeelden als de

grote bedrijven economisch minder interes-

de korte en middellange termijn kostenverho-

hebben de meeste derdewereldlanden veel

de stijgende mondiale energievraag wordt

energieleverende kas, energieneutrale wijken

sant. Hier ligt een kans voor kleinere bedrijven

gend zijn.

energie nodig voor hun ontwikkeling. Exxon-

ondervangen met kolen, alle belasting voor

en de lokale energieonderneming. Dit biedt

en de toeleverende industrie, maar alleen als

Mobil schat de totale groei van het energie-

het milieu ten spijt.

ondernemers nieuwe kansen, maar stelt ook

ze de kennis hebben om de kleinere velden te

-JCFSBMJTFSJOH FOFSHJFNBSLU DSF»FSU QSJKT-

energie; zo veel mogelijk energie besparen.

nieuwe eisen aan onze energie-infrastructuur.

exploreren.

WFDIUFST ¹O IPPHXBBSEJHF EJFOTUWFSMFOFST

Een startpunt is energieneutrale (nieuwe)

verbruik tussen 2009 en 2030 op 22%. Tegelijkertijd is er minder ‘low cost oil’ be-


schikbaar, omdat OPEC-landen nauwelijks

De behoefte aan een flexibele energievoorzie-

Voor deze toekomstige energievoorziening moeten mensen bewust om (leren) gaan met

Tot slot is met de liberalisering van de Eu-

gebouwen: gebouwen die evenveel energie

ning groeit. Een energievoorziening die ener-

0OUXJLLFMJOH EVVS[BNF FOFSHJF CFQFSLU

ropese energiemarkt de concurrentie op de

produceren als de gebruiker nodig heeft.

gieaanbod en -vraag optimaal afstemt op de

XFM BBOEBDIU WPPS $0BGWBOH FO PQTMBH

nationale markten fors toegenomen. Veel

Hierbij neemt het energiegebruik af, maar dit

nieuwe olieprojecten kunnen ontwikkelen.

Energie is een thema dat doorwerkt in alle

gewenste tijd en plaats. Ook zoeken we naar

Innovatieve methoden voor exploratie en pro-

energiebedrijven zijn gefuseerd of gaan nog

gaat niet ten koste van comfort − het levert

Winningen in moeilijk toegankelijke gebieden

maatschappelijke thema’s. De trends in

mogelijkheden voor kleinschalige levering,

ductie van energie kunnen de winbaarheid van

fuseren en sommige Nederlandse bedrijven

nieuwe functionaliteiten op. Daarnaast zorgt

(diepzee) of van onconventioneel winbare

onze energievoorziening hebben daardoor

lokale energieopslag en intelligente systemen

resterende fossiele voorraden vergroten. De

zijn inmiddels onderdeel van een internatio-

elektrisch vervoer van goederen en mensen

voorraden (teerzanden) veroorzaken een

substantiële gevolgen voor alle sectoren in

die het energiegebruik reguleren en zo de prijs

klimaatverandering stimuleert de overheid bo-

naal consortium. Bovendien is de consument

voor schoon, stil en zuinig transport in de ge-

minimaliseren.

vendien om fors te investeren in de overgang

niet meer gebonden aan één leverancier.

bouwde omgeving. Europa heeft mondiaal een

(transitie) naar een duurzame, betrouwbare

Energiebedrijven moeten zich dus nadruk-

toonaangevende kennispositie opgebouwd

steeds grotere druk op de omgeving en dat

de samenleving. Er zijn grote zorgen over de

vraagt ontwikkeling van nieuwe technieken.

klimaatverandering, mede veroorzaakt door

Een goede start: technologische doorbraken

de uitstoot van CO2 bij de verbranding van

0MJFBBOCPE CFUBBMCBBSIFJE FOFSHJF FO

en betaalbare energievoorziening. Hoe en in

kelijk onderscheiden van concurrenten om

op deze gebieden. Nederland in het bijzonder

die de energie-efficiëntie van installaties,

olie, gas en kolen. Er is een groeiende

NJMJFV TUBBO POEFS ESVL

welk tempo ons land deze transitie doormaakt

voldoende herkenbaar en aantrekkelijk te

is de kraamkamer van energie-innovaties en

gebouwen, voertuigen en productieprocessen

behoefte aan energiebesparing, aan reductie

Alleen energiebesparing en hernieuwbare

is echter nog onduidelijk. Op dit moment

blijven. In dat landschap dienen zich prijsvech-

nieuwe bedrijvigheid.

kunnen vergroten. Hierdoor kan het ener-

van de CO2-uitstoot van fossiele bronnen en

bronnen zijn echter niet voldoende. Steeds

blijft de ontwikkeling van duurzame energie

ters aan, maar ook bedrijven die mikken op

gieverbruik per eenheid BNP met tientallen

aan energie uit hernieuwbare energiebronnen.

meer mensen gebruiken immers steeds meer

in Nederland achter bij andere landen, mede

hoogwaardige dienstverlening.

procenten afnemen; besparingen tot 50%

Ook de betaalbaarheid van energie komt in

energie. De instabiele geopolitieke situatie in

doordat we nu nog beschikken over eigen

zijn mogelijk. Zolang de levensstandaard in de

toenemende mate onder druk te staan. Dé

het Midden-Oosten, Venezuela, Rusland en

aardgasvoorraden en via onze uitstekende

72



73

ENERGIE

HET ANTWOORD VAN TNO: INNOVEREN OP TWEE GEBIEDEN

Daarnaast past TNO binnen het thema energie een rol van aanjager van energie-innovaties.

INNOVATIEGEBIED 1: ENERGIEBRONNEN IN TRANSITIE

%VVS[BNF FOFSHJFWPPS[JFOJOH Daarnaast gaan we voor eind 2015 minimaal tien geslaagde ‘showcases’ uitvoeren. Show-

In nauwe samenwerking met de maakindus-

Focus op: t/FEFSMBOEHBTSPUPOEFWBO&VSPQB t -FWFSJOHT[FLFSIFJEEPPSFGmDJ»OUF en schone exploitatietechnieken t %VVS[BNF HFP FOFSHJF CO2-emissiereductie en geothermie

TNO richt haar energieonderzoek op duurzame

trie gaat TNO productiefaciliteiten, materialen

energieopwekking en op hoe we energiege-

en constructies ontwikkelen die nodig zijn voor

bruiksystemen efficiënter kunnen gebruiken. Wij

betrouwbare wind-, zon- en waterkrachtener-

kiezen daarbij voor onderzoek dat aansluit op

gie. Ook in sectoren zoals verkeer en vervoer,

kennis van andere sterke, betrokken partijen.

de bouw en de procesindustrie is TNO aanja-

Vanuit deze basis werkt TNO aan duurzaam ge-

ger van duurzame innovaties, met energiebe-

bruik en beheer van de ondergrond, energie in

sparende technologieën, procesintensivering

de gebouwde omgeving, smartgrids, biobrand-

en ruime kennis van geothermie en groene

TNO heeft in Europa een erkende positie op

Op deze wijze komen nieuwe gas- en olievoor-

stoffen en hybride aandrijving, energie-efficiënt

grondstoffen. Met onze kennis ondersteunen

het gebied van de ondergrond en ondergrondse

raden beschikbaar, die de leveringszekerheid

cases die laten zien hoe we het winningsper-

vergroten. Deze nieuwe kennis is ook van

centage van (goed bestudeerde) reservoirs kunnen laten toenemen; uiteraard interessant voor oliemaatschappijen. We kunnen gas en ginale velden (voorraden uit moeilijk winbare reservoirs in soms extreme omstandigheden).

verkeersmanagement, reductie CO2-footprint

we bovendien vindingrijke koplopers en het

bestaansbronnen. We hebben veel kennis over

duurzame-energiebeleid van de overheid.

het totale systeem van aardgas (gasvelden,

belang voor de Nederlandse inbreng in inter-

transport, overslag, opslag) en van olievelden

nationale samenwerkingsverbanden en voor de Nederlandse toeleverende industrie.

van flexibele zonnecellen, CCS en geothermie.

Energiescenario’s laten zien dat fossiele

en doen uitgebreid CCS- en geothermie-on-

Dit gebeurt deels binnen het thema Energie

bronnen voorlopig een dominante rol in onze

derzoek. Daarnaast zijn wij een mondiale ken-

FOWFSEFSJOEFUIFNBT.PCJMJUFJU (FCPVXEF

nationale energievoorziening blijven spelen.

nisleider als het gaat om schoon gas uit kolen.

4DIPPO

Omgeving, Industriële Innovatie en Informatie-

Daarom wil TNO intelligente energievoorzie-

Alle reden dus om binnen dit innovatiegebied

maatschappij. Dit geeft ons een goede basis

ning realiseren die de inzet van duurzame

te zoeken naar oplossingen die energielevering

voor complementaire programmatische samen-

energie (lokaal) kan combineren met een ef-

efficiënter en fossiele brandstoffen ‘klimaat-

werking met ECN en met andere kennispartijen

ficiënte, centrale levering van schone energie

neutraler’ maken.

Als leider van een nationaal onderzoeksprogramma levert TNO tot slot de benodigde kennis over geothermische elektriciteit. In Nederland willen we uiterlijk in 2030 hiermee minimaal 300 MWe produceren. Met haar onderzoek en technologie draagt TNO CPWFOEJFOCJKBBOEFQSPEVDUJFWBO(8F aan geothermische elektriciteit in Europa en ontwikkelingslanden. In Europa is dat genoeg voor bijna 5% van de totale elektriciteitsproductie. In ontwikkelingslanden zoals Indonesië, met gunstige geologische condities, is dat aandeel groter.

in Europa.

uit resterende fossiele bronnen. Daarnaast kan TNO duurzame energiehuishoudingen

Gasrotonde

In de afgelopen jaren heeft TNO een sleutel-

helpen realiseren. Dit geldt bij uitstek voor

Dit kan bijvoorbeeld met onze systeemkennis

positie opgebouwd op het gebied van geo-

de gebouwde omgeving en de mobiliteitssec-

en nichetechnologieën die logistieke oplos-

wetenschappen en industriële technologie. TNO

tor. Tot slot heeft TNO een unieke positie op

singen bieden voor gaswinning en -levering.

bouwt deze kennis op, mede op basis van grote

het gebied van de (diepe) ondergrond. Deze

Hiermee helpen we de ambitie van de over-

samenwerkingsprojecten met grote bedrijven.

kennis willen wij gaan uitbaten ten behoeve

heid verwezenlijken om van Nederland een

Met deze kennis kunnen we bestaande olieen

van betere benutting van geothermie voor

‘gasrotonde’ te maken: een belangrijk logistiek

gasvelden nog efficiënter exploiteren en moeilijk

de Nederlandse energievoorziening. Al deze

knooppunt in Noordwest- en West-Europa

winbare voorraden binnen bereik brengen.

expertisevelden bundelen wij in innovaties op

voor aardgasproductie, -opslag, -transport en

De relatief kleine bedrijven die economisch in

twee gebieden.

staat zijn deze marginale velden te exploiteren,

-overslag. Door onze kennis over de complexe ondergrondse velden kunnen we bovendien

missen de benodigde kennis en informatie. Wij

bijdragen aan winning van marginale gas-

ondersteunen deze partijen daarom graag met

voorkomens (unconventional reserves). De

onze kennis. Ook ontwikkelt TNO technologie

Nederlandse overheid moet echter ook de

voor afvang en opslag van CO2; een sleutel-

CO2-reductiedoelstellingen voor 2020 halen.

technologie voor schone exploitatie van fossiele

Hiervoor ontwikkelt TNO CCS-technologie die

voorraden. Zo draagt TNO bij aan de duurzaam-

de afvang- en opslagcapaciteit ingrijpend

heid van de energievoorziening.

vergroot en de kosten hiervan vermindert.

74


Focus op: t &OFSHJFQSPEVDFSFOEFHFCPVXEF omgeving t 4NBSUHSJET

olie onder meer winnen uit zogenoemde mar-

van logistiek, onderhoud van offshore windparken, ontwikkeling en productieoptimalisatie

INNOVATIEGEBIED 2: ENERGIE-EFFICIËNTIE

In Nederland zijn in de gebouwde omgeving veel energiebesparingen en CO2-reducties mogelijk. Tegelijkertijd worden de energievraag (zuiniger gebouwen en installaties, toename vraag door ICT, domotica en elektrisch vervoer) en het energieaanbod (toename decentrale energieopwekking, HFDPNCJOFFSEFLPVEFXBSNUFFOFMFLtriciteit) op lokaal niveau complexer. Ook raken infrastructuren voor elektriciteit, gas, warmte en koude binnen Europa meer met elkaar verweven. TNO wil deze ontwikkelingen ondersteunen met onderzoeken en innovaties die ons energiegebruik efficiënter maken. TNO heeft hierover met ECN een visie ontwikkeld met een horizon tot 2050. Daarnaast werken we nauw samen in de /FEFSMBOETF*OOPWBUJF"HFOEB(FCPVXEF Omgeving en de Europese ontwikkelingen binnen het European Construction and Technology Platform.

*OUFMMJHFOUF FOFSHJFOFUXFSLFO

Daarnaast ontwikkelt en integreert TNO samen met marktpartijen en de overheid dieptekennis over intelligente energienetwerken. Dit zijn energie-infrastructuren (voor elektriciteit, gas, warmte, koude) die op intelligente wijze, door meetinfrastructuur en besturingsapplicaties toe te voegen op alle netvlakken, grootschalige en kleinschalige consumenten en producenten integreert in het netwerk. Hiermee kan een betrouwbare, duurzame en efficiënte energievoorziening worden gerealiseerd. In 2050 hebben die netwerken dezelfde leveringszekerheid als fossiele brandstoffen, vooral als de bijdragen van duurzame decentrale opwekkers (zoals zonne- en windenergie, groengas, biogas en syngas) toeneemt.

&OFSHJF HFCPVXEF PNHFWJOH

TNO ontwikkelt bijvoorbeeld technologieën en methodieken die een energieproducerende gebouwde omgeving mogelijk maken voor 2050. Randvoorwaarde: een comfortabel en gezond binnenklimaat. Doel is energie-efficiënte gebouwen en installaties te ontwikkelen, hierbij duurzame energiebronnen zo effectief mogelijk in te zetten en efficiënt met de nog benodigde conventionele energie om te gaan.


75

MOBILITEIT Mobiliteit is diep ingebed in onze samenleving. Het geeft ons de mogelijkheid om elkaar te ontmoeten, op het werk, bij vrienden of familie, en om ons te ontspannen. Het is ook de drager van onze handelsnatie: we vervoeren grondstoffen en halffabricaten naar producenten en eindproducten naar consumenten. Mobiliteit is een voorwaarde voor welvaart en welzijn, maar ons mobiliteitssysteem is ook schadelijk voor economie, mens en milieu. Denk aan de dagelijkse files, het toenemend energiegebruik, uitstoot van CO2 en fijnstof, aan problemen met verkeersveiligheid en geluidsoverlast. Daarom zoekt TNO manieren om het verkeer betrouwbaarder, veiliger, schoner en stiller te maken.

76



77

MOBILITEIT

THEMA: MOBILITEIT *OOPWBUJFHFCJFEFO t Betrouwbaar verkeerssysteem

t Veilige en schone transportmiddelen

Markten t Automotive

t Verkeer & Vervoer

WE WILLEN HET VOLGENDE BEREIKEN 1SPQPTJUJFT tNaar 50% grotere betrouwbaarheid tConcurrentiekracht door duurzame logistiek tDe mens centraal in mobiliteitsinnovatie tNaar 25% minder slachtoffers en 100% meer economische bedrijvigheid tNaar 50% minder emissies en brandstofverbruik

Ministeries VenW, VROM, OCW, EZ

VenW, VROM, OCW, EZ

/""3(305&3&#&53068#""3)&*%

/""3.*/%&37&3,&&34-"$)50''&34&/

De samenleving zal de kosten van onbetrouwbaarheid van het verkeers-

.&&3&$0/0.*4$)&#&%3*+7*()&*%

systeem willen beperken tot maximaal 2 miljard euro per jaar en niet

Nederland kan voor 2020 het aantal verkeerslachtoffers met 25% en

laten doorgroeien naar 4 miljard euro. TNO gaat hieraan bijdragen door

daaraan gerelateerde kosten met 2,5 miljard euro per jaar reduceren.

een Robuust Infrastructuurnetwerk en Intelligente Transport Systemen

TNO wil daaraan bijdragen door slimme voertuigtechnologie en coöpe-

(ITS) te ontwikkelen en versneld te helpen toepassen.

ratieve systemen sneller te helpen introduceren en daarmee de files in Nederland te halveren, en zo het milieu te ontlasten en tevens kansen

$0/$633&/5*&,3"$)5%003%663;".&-0(*45*&,

voor Nederlandse bedrijven te creëren.

Door het efficiënter, betrouwbaarder en daarmee veiliger maken van de logistieke infrastructuur van Nederland kan een 15% lagere

NAAR 50% MINDER EMISSIES EN BRANDSTOFVERBRUIK

CO2-footprint behaald worden. TNO wil bijdragen via aansturing en

De emissies van broeikasgassen en het brandstofverbruik door trans-

t &; %"' 3FOBVMU 7%- %BJNMFS 'PSE 4FOTBUB $POUJOFOUBM t #PTDI (SVOEGPTT 5BLBUB %FOTP "VUPNPUJWF0&.

dienstverlening vanuit de virtuele logistieke keten en daarmee

portmiddelen kan in de komende 15 jaar minimaal halveren. TNO wil

Nederland in 2020 in een internationaal leidende positie

hierbij helpen door de ontwikkeling van schone voertuigtechnologie en

t &6%(53&/ 7FO8 730. 384 1SPWJODJFT (FNFFOUFO t 1SPSBJM /4 4DIJQIPM 7JBMJT 157 %)7 1FFL &70 /%- $FOUSBBM#PFLIVJT 'MPSB)PMMBOE (SFFOFSZ "/8# ,1/ 5PN5PN /91

brengen betreffende de regie op goederenstromen.

Klanten

intelligente transportsystemen, door ondersteuning bij implementatie van nieuwe technologie, zoals elektrisch rijden en biobrandstoffen,

%&.&/4$&/53""-*/.0#*-*5&*54*//07"5*&

en het geven van advies rond wetgeving en beleid.

De uitdaging is, naast het gebruik van de nieuwste techniek, mobiliteitsproblemen op te lossen vanuit de behoeften van de HFCSVJLFSSFJ[JHFS5/0XJMIJFSBBOCJKESBHFOEPPSNFUIPEJFLFO van gedragsbeïnvloeding middels het aanbieden van persoonlijke reisinformatie, en door de acceptatie en het gebruik van (informatie-) systemen en ondersteunende producten te maximaliseren.

78



79

MOBILITEIT


geldt voor vervoer over de weg, maar ook voor

verdergaand gebruik van deze technologie en

4UFEFO CFSFJLCBBS FO MFFGCBBS IPVEFO

achter de bovenstaande uitdagingen, is ambi-

en persoonlijke relaties. Betere reisinformatie,

trends en uitdagingen op het gebied van

vervoer over het spoor.

infrastructuur: een mobiliteitskaart voor alle

De bereikbaarheid en leefbaarheid in steden

tieuze en tegelijkertijd realistische en haalbare

meer reservecapaciteit van de infrastructuur

vormen van vervoer waarmee bijvoorbeeld ook

zijn belangrijke vraagstukken. Vanuit leefbaar-

maatschappelijke innovatieprocessen opzet-

en betere filevoorspellingen dragen hieraan bij.

toekomstscenario en maken we duidelijk wat

,MJNBBUWFSBOEFSJOH TUJNVMFFSU NJOJNBMJTF-

de brandstof wordt betaald.

heid in de stad stelt de EU eisen aan onder

ten. Dit vergt een nieuw samenspel tussen

het antwoord van TNO is: een keuze voor ge-

SJOH FOFSHJFHFCSVJL FO VJUTUPPU

andere NOx- en fijnstofemissies en geluid van

overheden, de markt en kennisinstellingen,

"BOHFOBBN ¹O TDIPPO SFJ[FO

richte innovaties op twee gebieden: Betrouw-

Met de toenemende aandacht voor klimaat-

(vracht)auto’s. Doordat de mobiliteit toe-

kortom een structurele verandering van het in-

Aangenaam zegt iets over de belevingswaarde

baar verkeerssysteem en Veilige en schone

verandering stijgt ook de druk op de verkeers-

neemt, heeft de Nederlandse overheid moeite

novatiesysteem in het mobiliteitsdomein. Hier-

van mobiliteit; ervaart iemand sociale veilig-

transportmiddelen.

en vervoerssector om het energiegebruik

om deze normen, die steeds scherper worden,

mee bedoelen we dat de samenwerkingstruc-

heid, autonomie, een prettige reisomgeving,

en de CO2-emissies substantieel terug te

Ondernemers aan de slag met mobiliteits-

te halen. De eisen hebben er in Nederland in

tuur moet gaan veranderen, bijvoorbeeld door

inventieve vervoersknooppunten en plezier


brengen. In het kabinetsprogramma Schoon

DPODFQUFO

het recente verleden bovendien toe geleid dat

in nieuwe coalities te werken aan vernieu-

onderweg? Dit is een vaak onderschat onder-

en Zuinig zijn hiervoor concrete doelen

De trends die we hierboven signaleren,

nieuwbouwprojecten in gebieden nabij grote

wingen en de toepassing daarvan. Maar ook

deel van de ‘menselijke maat’ van het vervoer,

vastgelegd. Er zijn maatregelen genomen op

hangen samen met een aantal pittige uitda-

verkeersslagaders stagneren. Ook wil de EU

de financiële structuren moeten hiervoor

ondanks dat het een dominante factor is bij

%VVS[BNF CFSFJLCBBSIFJE TUFEFO

het gebied van bronbeleid (CO2-normering),

gingen. Ondernemers in de automobielbran-

transport in stedelijk gebied gaan zoneren,

veranderen, bijvoorbeeld door externe kosten

de acceptatie van innovaties. Behalve aan-

POEFS ESVL

bevordering van alternatieve (bio-)brandstof-

che, verkeersindustrie, logistieke sector en

wat de aanvoer van goederen zal bemoei-

van het vervoersysteem te internaliseren en

genaam moet het mobiliteitssysteem van de

Het is belangrijk dat de grote, stedelijke

fen, fiscale vergroening, kilometerbeprijzing en

scheepbouw moeten bijvoorbeeld hun innova-

lijken. In een aantal steden in Nederland

zo de gebruiker in plaats van de bezitter voor

toekomst ook schoon zijn: minder emissies,

gebieden ook op de lange termijn bereikbaar

gedragsbeïnvloeding. In 2010 evalueert het

tiekracht gaan versterken met mobiliteitscon-

en Duitsland bijvoorbeeld zijn er al zones

vervoer te laten betalen.

minder geluid en minder ruimtebeslag, maar

blijven. Volgens toekomstprognoses zal de

kabinet of de doelen uit het programma zijn

cepten die inspringen op de trends. Met name

waarbinnen alleen vrachtauto’s met roetfilter

bevolking in de verstedelijkte gebieden echter

bereikt of bereikt gaan worden. Afhankelijk

autoproducenten en de toeleverende industrie

mogen komen.

blijven groeien, terwijl andere streken ‘ont-

van de uitkomst kan het kabinet het bestaan-

moeten hun innovatieprogramma’s hierop

volken’. Steeds meer mensen willen namelijk

de beleid gaan intensiveren of aanvullen.

gaan richten. Op diverse gebieden liggen

De bereikbare en leefbare stad kan alleen

Mobiliteit. Daarna schetsen we een gewenst


met hetzelfde resultaat.


7FJMJHIFJE CFIPVEFO Nederland is een van de veiligste verkeers-

hier kansen voor Nederlandse (toeleverende)

worden gerealiseerd in samenhang met

Het toekomstbeeld van het mobiliteitssysteem

een demografische trend die we niet alleen

ICT maakt verkeers- en vervoerssystemen

bedrijven om een onderscheidende positie op

ruimtelijke, economische en milieukundige

is ‘zorgeloze mobiliteit’: snel, betrouwbaar,

houden. Het jaarlijks aantal verkeersdoden

zien in een klein en dichtbevolkt land als

efficiënter en intelligenter

te bouwen, bijvoorbeeld op het gebied van ef-

aspecten. Nederland staat immers voor een

aangenaam, schoon en veilig vervoer. Het

daalt in ons land gestaag: van meer dan

Nederland, maar in alle stedelijke regio’s

Ontwikkelingen in de informatie- en com-

ficiënte voertuigen en vaartuigen, de overgang

complexe ruimtelijke opgave: op een relatief

doel: grote, stedelijke gebieden duurzaam

3.000 in 1973 tot rond de 800 nu. En de

wereldwijd. Deze verdichting bedreigt de be-

municatietechnologie (ICT) ondersteunen

naar duurzame brandstoffen en de introductie

bescheiden oppervlakte worden vele maat-

bereikbaar houden. Het Ministerie van Verkeer

overheid wil dat dit aantal verder daalt; uit

reikbaarheid van de stedelijke gebieden.

de ontwikkeling van ons mobiliteitssysteem.

van nieuwe mobiliteitsconcepten.

schappelijke functies gecombineerd. De

en Waterstaat (VenW) gaat hiervoor bouwen,

ethisch oogpunt en omdat de economische

overheid gaat daarom steeds vaker gebieds-

benutten en beprijzen.

wonen en werken in stedelijke agglomeraties;

Met verschillende technologieën kan ICT de

landen van Europa en dat willen we graag zo

kosten van verkeersonveiligheid aanzienlijk

(logistiek van) verkeers- en vervoerssystemen

/FEFSMBOE [PFLU SFHJTTFVSTGVODUJF

gericht werken: een integrale benadering van

TOFM WFSTUPPSE

efficiënter en intelligenter maken. Een aantal

internationaal transport

gebiedsontwikkeling. Binnen dit thema spelen

(FTNFFSEF JOGSBTUSVDUVVS FFO TOFM FO

Daar komt bij dat ons mobiliteitssysteem erg

voorbeelden. Door nieuwe sensortechnolo-

Uitdaging voor de logistieke sector is Ne-

verschillende lastige afwegingen in een speel-

CFUSPVXCBBS NPCJMJUFJUTTZTUFFN

daarin zijn gedrag (snelheid, drank, drugs),

kwetsbaar is. Doordat het zeer complex is

gie komt veel extra informatie beschikbaar,

derland te positioneren als regisseur van

veld van vele belangen en betrokkenen.

Een snel en betrouwbaarr verkeers- en vervoerr-

kwetsbare verkeersdeelnemers (voetgangers,

en steeds meer wordt belast, raakt het snel

door draadloze communicatietechnlogie

(wereldwijde) transportstromen. De ICT-

Om deze afwegingen te kunnen maken,

systeem is een sleutel voor onze economische

fietsers, motorrijders, brommers, kinderen en

$PNQMFY WFSLFFST FO WFSWPFSTTZTUFFN

zijn. Daarom is het Strategisch Plan Verkeersveiligheid 2008-2020 opgesteld. Speerpunten

verstoord. Het verkeers- en vervoerssysteem

gaan vervoersmiddelen onderling en met de

mogelijkheden moeten hierbinnen maximaal

is een goede informatiebasis nodig. Ook moet

vitaliteit. Aansluitend motto van het Ministerie

ouderen), duurzaam veilige infrastructuur en

functioneert inmiddels namelijk als één sa-

infrastructuur communiceren en door nieuwe

worden benut, zodat de logistieke diensten

ervaring worden opgedaan met nieuwe sa-

van VenW in zijn strategische kennisagenda:

voertuigtechnologie (adaptive cruise control,

menhangend geheel. Het gaat niet meer om

mogelijkheden van informatieverwerking is een

efficiënter en beter worden. Daarnaast liggen

menwerkingsverbanden, zoals de Rotterdamse

‘We verplaatsen ons gesmeerd.’25 (SPOETUPGG

electronic stability control, speed alert).

losse verbindingen en organisatorisch geschei-

betere sturing van voertuigen en verkeersstro-

er kansen in de ontwikkeling van efficiënte

verkeersonderneming, om ruimtelijke ordening

fen, halffabricaten en eindproducten moeten

den wegbeheerders. Een lokaal ongeval kan

men mogelijk. Andere toepassingen richten

(slimme) distributiesystemen die overal in het

en het vervoersysteem te koppelen.

snel en zonder haperen worden afgeleverd

.FU ESJFTMBH XPSEU /FEFSMBOE QSPFGUVJO

gevolgen hebben voor een hele regio. Aanleg

zich op de gebruiker. Met de ov-chipkaart

stedelijke gebied kunnen doordringen zonder

in binnen- en buitenland, zeker als we onze

WPPS NPCJMJUFJUTNBOBHFNFOU

van extra infrastructuur neemt misschien

kan hij kiezen voor verschillende vervoersmid-

in te boeten aan kwaliteit (tijd, betrouwbaar-

(SPPUTUF VJUEBHJOH

internationale (logistieke) concurrentiepositie

Het Ministerie van VenW wil de dichtbevolkte,

lokale knelpunten weg, maar dit kan knel-

delen (auto, trein, bus) en deze combineren.

heid, behoud leefbaarheid).

NBBUTDIBQQFMJKLF JOOPWBUJFQSPDFTTFO

willen behouden. Snel en betrouwbaar perso-

stedelijke gebieden bereikbaar houden en

punten elders in het systeem versterken. Dat

Sommige ondernemers denken zelfs na over

De allergrootste uitdaging, die schuilgaat

nentransport ondersteunt bovendien zakelijke

hanteert hierbij de drieslag bouwen, benutten

25

80


Strategische Kennis Agenda Mobiliteit en Water.


81

MOBILITEIT

en beprijzen. Het wil een fijnmazig mobiliteits-

van andere gezaghebbende kennisinstituten in

systeem bouwen, met hoogwaardige knoop-

Europa. Door deze kennisvelden te combine-

punten die garanderen dat het verkeer ook

ren, kunnen wij echter onze ICT-mogelijkheden

bij lokale stremmingen en opstoppingen kan

maximaal benutten voor het mobiliteits-

doorstromen. Daarnaast wil het ministerie de

systeem en samen met overheden en het

bestaande infrastructuur maximaal benutten

bedrijfsleven op baanbrekende wijze innoveren

door voertuigen, weggebruikers en de infra-

en experimenteren. Op deze manier hebben

structuur optimaal op elkaar af te stemmen.

onze onderzoeken en innovaties maximale

INNOVATIEGEBIED 1: BETROUWBAAR VERKEERSSYSTEEM Focus op: t/BBSNFFSCFUSPVXCBBSIFJE t$PODVSSFOUJFLSBDIUEPPSEVVS[BNF logistiek t%FNFOTDFOUSBBMJOEF mobiliteitsinnovatie

voor efficiënter vervoer en vruchtbare samen-

jaar cruciaal voor de overgang naar duurzame

werking. De Nederlandse logistieke sector

mobiliteit; in deze periode worden immers de

bouwt hiermee een sterke regiefunctie in de

fundamenten voor de toekomst gelegd. Willen

internationale logistiek op.

XFJOWPMEPFOEFHSPUFBBOUBMMFO duurzame voertuigen op de weg hebben,

INNOVATIEGEBIED 2: VEILIGE EN SCHONE TRANSPORTMIDDELEN

dan moet nu begonnen worden met praktijkexperimenten en binnen vijf tot tien jaar met de aanleg van energie-infrastructuur en de

Focus op: t/BBSNJOEFSTMBDIUPGGFSTFO 100% meer economische bedrijvigheid t/BBSNJOEFSFNJTTJFTFOCSBOEstofverbruik mobiliteitsinnovatie

Tot slot wil het ministerie het gebruik van het

impact op het mobiliteitssysteem. TNO gaat

mobiliteitssysteem beprijzen, zodat gebruikers

hiermee haar positie als Europees topinstituut

zich bewust worden van en verantwoordelijk

voor mobiliteitsvraagstukken versterken. Met

worden voor de maatschappelijke kosten van

onze integrale benadering kunnen we ingewik-

Een betrouwbaar verkeerssysteem creëer je

hun handelen.

kelde bereikbaarheidsvraagstukken oplossen.

niet in één dag. We willen minder files, minder

Met deze drieslag ontwikkelt de overheid

Daarnaast wil TNO op specifieke onderwerpen

len. Met dit innovatiegebied wil TNO bijdragen

het mobiliteitssysteem van de toekomst.

haar sterke positie verder uitbouwen. Oplos-

aan een beter systeem van verkeer, vervoer

Juist voor onze welvarende, kennisintensieve

singen vinden voor de mobiliteitsbehoefte van

en logistiek. Hiertoe gaan we een robuust

het aantal verkeerslachtoffers verlagen én de

Nederlandse samenleving biedt dit econo-

individuen en organisaties. Alleen technolo-

infrastructuurnetwerk ontwikkelen en realise-

emissies en het brandstofverbruik verminde-

mische uitdagingen én een uitgelezen kans

gische innovatie is daarvoor niet genoeg. Als

ren, waarin lokale verstoringen niet het hele

ren. Als bestaande navigatie- en veiligheids-

voor een sterke internationale (kennis)positie.

we het gedrag van individuen en organisaties

netwerk ontregelen. En waarin meer synergie

systemen worden uitgebreid met communica-

Denk aan Nederland als proeftuin voor een

willen veranderen, moeten we deze gebruikers

is tussen het wegverkeer en hoogwaardig

tie naar infrastructuur en andere voertuigen

dynamisch mobiliteitsmanagement dat de

óók de voordelen van nieuwe mobiliteitsdien-

openbaar vervoer. Alleen dan blijven sterk ver-

(coöperatieve systemen), kunnen slimme

bestaande infrastructuur maximaal benut en

sten laten ervaren. Dus ondernemers in staat

stedelijkte gebieden betrouwbaar bereikbaar.

voertuigen het verkeer bovendien beter laten

gebruikers helpt om op een snelle, betrouw-

stellen om nieuwe diensten te ontwikkelen en

Daarnaast gaan we Intelligente Transport Sys-

doorstromen. Hiervoor zijn in-carsystemen en

bare en veilige manier te komen waar ze zijn

gebruikers verleiden om met deze nieuwe mo-

temen (ITS) ontwikkelen en toepassen. Met

applicaties nodig: een kans voor Nederlandse

moeten. Of als proeftuin voor de introductie

gelijkheden kennis te maken. Nieuwe moge-

de sensoren en andere ICT-mogelijkheden van

POEFSOFNJOHFO(BBO[JKEF[FTZTUFNFOPOU-

van schone en aantrekkelijke mobiliteits-

lijkheden die TNO ontwikkelt in samenwerking

dit systeem kunnen gebruikers beter kiezen

wikkelen, dan kan de economische bedrijvig-

concepten, die duurzaam mobiliteitsgedrag

met ondernemers en gebruikers. Dit zijn in-

welk vervoersmiddel ze willen gebruiken (met

heid verdubbelen.

uitlokken en de belevingswaarde van mobiliteit

novaties zoals intelligente transportsystemen,

reisinformatie over alle vervoersmiddelen) en

verhogen.

robuuste infrastructuurnetwerken, schone

hun mobiliteitsgedrag sturen. Hierdoor kan

Ondanks de energieschaarste en de dreigende

transportmiddelen (elektrische voertuigen,

het totale verkeerssysteem beter bestuurd

klimaatcrisis neemt de mobiliteitsvraag toe.

duurzame brandstoffen), dynamisch verkeers-

(dynamisch verkeersmanagement) en benut

Daarom moet het transportsysteem wereldwijd

management en duurzame logistiek. Deze

worden. Ook prijsprikkels maken het verkeers-

‘verduurzamen’. In de komende decennia wil-

ontwikkelingen hebben we ondergebracht in

systeem betrouwbaarder. Op termijn ontstaan

len we daarom noodzakelijke nieuwe techno-

twee innovatiegebieden.

coöperatieve systemen van intelligente voer-

logieën ontwikkelen en hier beleidskaders aan

gebied van voertuigen, verkeersmanagement,

tuigen die communiceren met de intelligente

verbinden. We denken aan proeftuinen voor

logistiek, infrastructuur, brandstoffen, ICT,

infrastructuur.

elektrisch vervoer, high blend biobrandstof-

mens-machine-interacties, ruimtelijke inrich-

Ook gaan we duurzame logistieke oplossingen

fen en Intelligente Transportsystemen (ITS).

ting, leefbaarheid, economie en (mobiliteits)

ontwikkelen, waarin betrouwbaarheid, effici-

En aan het schoner, stiller en zuiniger maken

beleid. Als TNO deze expertise apart zou

ency en minder milieubelasting samengaan.

van de bron, de transportmiddelen zelf. In de

inzetten, onderscheidt zij zich niet wezenlijk

Ook hier geeft ICT veel nieuwe mogelijkheden

westerse wereld zijn de komende vijf tot tien

marktintroductie.

milieuvervuiling en minder verkeersongeval-

HET ANTWOORD VAN TNO: INNOVEREN OP TWEE GEBIEDEN TNO heeft veel kennis en ervaring op het

82


Met slimme voertuigtechnologie kunnen we


83

GEBOUWDE OMGEVING Net als vele andere westerse landen staat Nederland voor een complexe ruimtelijke opgave: de economische vitaliteit, leefbaarheid, veiligheid en ruimtelijke kwaliteit verbeteren – en dat in een tijd dat de bevolking vergrijst, de mobiliteit en de internationale concurrentie toenemen, het klimaat verandert, de economie onder druk staat en steeds meer mensen in steden willen wonen. Alleen door deze opgave integraal te benaderen kunnen we de gebouwde omgeving op een goede manier ontwikkelen. Daarbij moeten we lastige afwegingen maken in een speelveld van vele belangen en betrokkenen. Of het nu gaat om de revitalisering van verrommelde bedrijventerreinen of om het geven van een nieuwe economische impuls aan industriesteden met een laagopgeleide beroepsbevolking en toenemende werkloosheid. Hoe willen we in de toekomst wonen, werken, leren en ons verplaatsen en wat betekent dat voor het ontwerp van toekomstige woningen, kantoren en infrastructuur?

84



85

GEBOUWDE OMGEVING

THEMA: GEBOUWDE OMGEVING JOOPWBUJFHFCJFEFO t Vitale stedelijke omgeving

WE WILLEN HET VOLGENDE BEREIKEN 1SPQPTJUJFT

Ministeries

t Urbane leefomgevingskwaliteit t Stad en klimaat t Maatschappelijke en ruimtelijke innovatie

VROM, VenW, VWS, OCW, EZ

t Duurzaam bouwen

t Bewust materiaalgebruik in de bouw t Slim gebouw(d) t Robuuste infrastructuur

VROM, VenW, OCW, EZ

t Informatie Ondergrond

t (FPEBUBFOJOGPSNBUJFCFIFFSWBOEF Nederlandse ondergrond

OCW, EZ, VROM

Markten

Klanten

t Bouw

t &6%(730. #PVXFOE/- #PVXCFESJKWFO 6OFUP7/* t Woningcorporaties, toeleveranciers, verwerkers, ingenieursbureau’s

t Grond-, wegen waterbouw

t7FO8 (FNFFOUFT 1SPWJODJFT (88CFESJKWFO CPVXCFESJKWFO

t Milieu en leefomgeving

t &6%(& 730. 7FO8 1SPWJODJFT (FNFFOUFO t Projectontwikkelaars, mainports, woningcorporaties

t Bodem en water

t &6 730. 7FO8 -/7 XBUFSCFESJKWFO 1SPWJODJFT (FNFFOUFO

t Olie en gas

t EZ, Provincies, NAM, in Nederland opererende oliemaatschappijen

(&;0/%&/7&*-*(01(30&*&/63#"/&-&&'0.(&7*/(4,8"-*5&*5

4-*.(D %

Momenteel woont meer dan 50% van de wereldbevolking en 90% van

Samen met externe partners heeft TNO in 2015 een aantal nieuwe

de Nederlandse bevolking in de stad TNO ondersteunt met innovatieve

concepten voor bouwen, beheren, renoveren en onderhouden van

instrumenten en kennis van lokale maatregelen de realisatie van de

gebouwen en wijken ontwikkeld, die aantoonbaar de milieuprestaties

ruimtelijke claims op een schone, veilige en gezonde wijze. Daarmee

verbeteren, de bouwtijd verkorten, de kwaliteit voor gebruikers verbe-

draagt TNO ook bij aan het versterken van met name de internationale

teren en de totale kosten gedurende de gehele levensloop verlagen.

concurrentiepositie van de steden.

Systeemintegratie speelt hierin een belangrijke rol.

45"%&/,-*.""5

ROBUUSTE INFRASTRUCTUUR:

TNO kwantificeert emissies en het aerosoleffect op het klimaat. Daar-

Door ontwikkelingen aan nieuwe materialen en constructies en ver-

naast ontwikkelt en implementeert TNO decentrale watersystemen

beterde testmethoden wil TNO helpen de bestaande infrastructuur te

in de gebouwde omgeving ten behoeve van de optimalisatie van de

verbeteren, de levensduur ervan te verlengen en de nieuwe infrastruc-

maatschappelijke kosten. Voor 2015 ontwikkelt TNO samen met grote

tuur een meer duurzaam karakter te geven. TNO wil een wereldwijd

gemeenten en rijksoverheid concepten voor klimaatbestendige inrich-

trendsettende aanpak ontwikkelen voor duurzame en klimaatneutrale

ting van het stedelijk gebied en infrastructuur.

(nieuwe en bestaande) infrastructuur.

.""54$)"11&-*+,&&/36*.5&-*+,&*//07"5*&

(&0%"5"&/*/'03."5*&#&)&&37"/%&

In hardnekkige maatschappelijke probleemvelden (o.a. klimaatver-

/&%&3-"/%4&0/%&3(30/%

andering, energiegebruik van de gebouwde omgeving en stedelijke

TNO geeft door innovatie en onderzoek invulling aan de diverse ruim-

vernieuwing) wil TNO een sleutelrol vervullen in succesvolle doorbraak-

telijke en temporele schaalniveau’s waarop de ondergrond kan worden

programma’s. TNO maakt hier het verschil door het uitvoeren van

gekarakteriseerd in vier dimensies. Hiervoor worden ook mede nieuwe

systeemverkenningen en economische analyses op het gebied van

data-acquisitiemethoden en ICT-systemen ontwikkeld.

innovatie- en ruimtelijke processen. #&8645."5&3*""-($*,*/%D Samen met marktpartijen zorgt TNO ervoor dat de bouwsector in 2015 aanzienlijk minder energie verbruikt voor de realisatie van gebouwen en kassen, substantieel minder materialen verbruikt en bij het materiaalgebruik substantieel minder CO2-uitstoot. Deze reductie wordt verwezenlijkt in pilotprojecten met nieuwe bouwmaterialen die TNO samen met externe partijen heeft ontwikkeld.

86



87

GEBOUWDE OMGEVING


context niet langer de beste oplossingen op.


(Zuidas, Stadshavens, Zuidoost-Brabant), de

USFOETFOVJUEBHJOHFOPQIFUHFCJFEWBO(F-

mainports (Rotterdam en Amsterdam), maar

bouwde Omgeving. Daarna schetsen we een

ook in de greenports (Westland, Aalsmeer).

disciplinaire, meer integrale benaderingswijze

gewenst toekomstscenario en maken we dui-

Door de stedelijke verdichting neemt ook het

De trends die we hierboven signaleren, maken

nodig. Niet alleen bij nieuwe ontwikkelingen,

delijk wat het antwoord van TNO is: een keuze

meervoudig ruimtegebruik toe. Dit leidt onder

de opgaven voor gebiedsontwikkeling niet

voor gerichte innovaties op drie gebieden:

andere tot nieuwe vormen van hoogbouw en

eenvoudiger. Enkele belangrijke problemen op

Vitale stedelijke omgeving, Duurzaam bouwen

benutting van de ondergrond.

een rij.

en Informatie ondergrond.

Voor ruimtelijke planprocessen is een multi-

HET WENSBEELD: WAT WILLEN WE BEREIKEN?26

hoogwaardige vormen van hoogbouw en benutting van de ondergrond. Zo zijn voorzieningen en de vervoersinfrastructuur groten-

Een duurzame leefomgeving

deels ondergronds gerealiseerd. Een optimale

maar ook bij het vitaal en duurzaam houden

We willen een schone, vitale, comfortabele en

bereikbaarheid met schone vervoersconcepten

van een gebied door de jaren heen: een ‘life-

veilige leefomgeving, die tegemoetkomt aan

en een hoogwaardige openbare ruimte die

cyclebenadering’ voor nieuwe én bestaande

individuele wensen, de sociale cohesie en het

tegemoetkomt aan ideeën en wensen van

gebiedsontwikkeling.

cultureel erfgoed borgt, en economische be-

burgers, dragen bij aan de kwaliteit van leven

ESJKWJHIFJECFWPSEFSU(SPFOJTJOEFTUFSLWFSS

in het stedelijk gebied.

.FFS CFIPFGUF BBO SVJNUF

3VJNUFMJKLF LXBMJUFJU POEFS ESVL

Tegelijkertijd zorgt de hoge welvaart in Neder-

Op de open ruimte én op de ondergrond wordt

land in samenhang met individualisering voor

een steeds intensiever beroep gedaan. Binnen

De bouwsector is een bijzonder conjunctuur-

rijkelijk aanwezig. Wonen, werk en recreatie

een steeds grotere ruimtebehoefte per per-

het stedelijk gebied concurreren uiteenlo-

gevoelige sector die momenteel kampt met

zijn met elkaar in evenwicht en goed ontsloten

#FWPMLJOH LSJNQU

soon. Niet alleen kapitaalkrachtige groepen,

pende functies met elkaar en de ruimte dreigt

een stagnerende productie. De toekomst van

door een robuuste infrastructuur.

De vergrijzing zorgt ervoor dat de bevolking

maar ook de middenklasse en gezinnen met

te verrommelen. Niet alleen in een klein en

deze sector is ongewis, mede door een aantal

krimpt, aan de randen van Nederland, maar

kinderen zoeken meer en meer een woning

dichtbevolkt land als Nederland, maar in alle

karakteristieke problemen van deze sector.

&FO WJUBMF CPVXTFDUPS

noodzakelijke innovaties op het gebied van

ook in minder welvarende binnensteden.

in het buitengebied. Met name in de steden

stedelijke regio’s wereldwijd. Steeds is de

Het is nog steeds een sterk aanbodgedreven

De ideale bouwsector is in staat maatschap-

EF(FCPVXEF0NHFWJOH#JOOFO/FEFSMBOE


#PVXTFDUPS NPFU WFSOJFVXFO

dichte stedelijke gebieden zeer belangrijk en

HET ANTWOORD VAN TNO: INNOVEREN OP DRIE GEBIEDEN TNO wil een belangrijke rol te spelen bij de

%JU[JFOXFOVBMJO-JNCVSH ;FFMBOEFO

met een industriële oorsprong (zoals Rotter-

opgave om bij die toenemende intensiteit

sector, waarin wisselende samenwerkings-

pelijke meerwaarde te creëren door creatieve

faciliteren wij integrale gebiedsontwikkeling

/PPSEPPTU(SPOJOHFO0PLTUFMMFONFOTFO

dam met de haven) blijft het opleidingsniveau

de kwaliteit te borgen: de leefbaarheid en

verbanden werken aan bouwprojecten die

en innovatieve oplossingen te ontwikkelen

met hoogwaardige informatie, geavanceerde

vanwege de vergrijzing andere eisen aan hun

van de beroepsbevolking vervolgens achter.

duurzaamheid van het stedelijk systeem en

via concurrentie op prijs zijn verworven. Het

voor de behoeften van de samenleving op

tools en proceskennis. Wij maken toekomstige

woon- en leefomgeving. Ze kijken bijvoorbeeld

En deze steden moeten vele nationaliteiten

de vitaliteit van de stedelijke economie. Voor

innovatief vermogen van de sector als geheel

het gebied van de gebouwde omgeving en

consequenties van beslissingen zichtbaar en

of er wel voldoende en goede voorzieningen

integreren in hun gemeenschap. Door deze

de overheid leidt dat tot lastige afwegingen op

schiet tekort, de prijs-kwaliteitverhouding

duurzaamheid.27 Er is betere samenwerking in

ondersteunen partijen bij complexe afwegin-

zijn voor gezondheidszorg. De hoge welvaart

spanningsvelden neemt de sociale cohesie af

lokaal, regionaal, nationaal en internationaal

moet worden verbeterd en de internationale

de bouwprocesketen, en er is meer aandacht

gen. Als onafhankelijke partij zijn we in staat

en mobiliteit zorgen er bovendien voor dat de

en groeit de behoefte aan sociale veiligheid.

niveau. In breder perspectief vormt de stad

concurrentiepositie is kwetsbaar. Hoe zorgen

voor duurzame kwaliteit en voor nieuwe bouw-

specialistische kennis over kwaliteit van water,

immers slechts een knooppunt in een veel

we er bijvoorbeeld voor dat gebouwen met

concepten die energieneutraal en duurzaam

bodem, ondergrond en leefomgeving te com-

groter netwerk.

een zorgfunctie duurzaam berekend zijn op

zijn. Kennis, ervaring en vernieuwingskracht

bineren tot een totaalbeeld.

hun taak? In deze gebouwen moet steeds

worden gemobiliseerd om de vitaliteit van

natuurlijke eigenschappen van ruimte steeds minder van invloed zijn op de locatiekeuze

,MJNBBU WFSBOEFSU

van burgers en bedrijven. Mensen wonen en

Bij stedelijke ontwikkeling moet bovendien

werken hoe, waar en wanneer ze willen. Ook

steeds meer rekening worden gehouden met

.POPEJTDJQMJOBJSF DFOUSBMF CFOBEFSJOH

complexere en technologie-intensievere zorg

de economie te vergroten en de bereikbaar-

Menselijk gedrag beïnvloedt de veiligheid van

bedrijven worden steeds mobieler in hun vesti-

de consequenties van klimaatverandering en

WPMEPFU OJFU NFFS

veilig worden verleend aan een groeiende

heid en leefbaarheid in ons dichtbevolkte

processen. Als het gaat om veilige gebouwen

gingsplaatskeuze door verdienstelijking van de

bodemdaling. Als de zeespiegel stijgt, er meer

De Nederlandse overheid draagt zorg voor de

groep zorgbehoeftige en verminderd zelfred-

deltagebied te bevorderen. Het resultaat:

– voor de zorg, maar ook daarbuiten – kan

economie.

neerslag valt en rivieren meer water uit het

basiskwaliteit van onze leefomgeving. Zij zorgt

zame burgers.

een gebouwde omgeving die voldoet aan

TNO als geen ander haar kennis over de

achterland aanvoeren, moet de veiligheid wor-

voor de kaders op het gebied van veiligheid,

IPHFLXBMJUFJUTFJTFO(FCPVXFO[JKOnFYJCFM

cruciale veiligheidsaspecten vertalen naar

Steden groeien

den gewaarborgd en aantasting van gebouwen

milieu, verstedelijking, groen en water. Op

*OWMPFE WBO EF SFDFTTJF

levensloopbestendig en multifunctioneel. De

innovatieve oplossingen voor de vormgeving

gebouwde omgeving is gevarieerd.

De groei en verdichting van steden is een

en infrastructuur worden voorkomen. Dit

decentraal (stedelijk en regionaal) niveau wor-

De recessie zal het marktperspectief voor

van de belangrijkste ontwikkelingen in de

leidt tot de vraag waar wel en waar niet kan

den die algemene kaders nader uitgewerkt en

de bouw niet gunstig beïnvloeden. Zo zal de

van de fysieke omgeving. TNO ontwikkelt gebouwen die veiligheid kunnen borgen in

eenentwintigste eeuw. Niet alleen de grote

worden gebouwd, en hoe robuust kan worden

ingevuld. Bij deze vraagstukken zijn veel par-

overheid de kosten voor bouw en onderhoud

)PPHXBBSEJHF CFCPVXJOH FO HSPOEHFCSVJL

cruciale maatschappelijke sectoren zoals de

steden groeien, ook stedelijke gebieden

ontworpen en ingericht. Tegelijkertijd leidt de

tijen betrokken met verschillende belangen,

van infrastructuur verder willen beperken.

In de toekomst zijn gebouwen in steeds ho-

gezondheidszorg.

met minder dan 500.000 inwoners worden

aandacht voor klimaatverandering tot nieuwe

zoals private partijen die grondposities hebben

De omvangrijke jaarlijkse kosten voor beheer

gere mate zelfvoorzienend en van duurzame,

steeds groter. In Nederland zijn grootschalige,

ontwikkeling in de bouw: duurzaam bouwen,

of belangen in de bouwen constructiesector.

en onderhoud van de infrastructuur worden

herbruikbare materialen gemaakt. Daarnaast

TNO is daarnaast dé speler die innovaties in

complexe ontwikkelingen vooral te vinden in

bouwen op water en energiebesparende in-

waarschijnlijk beperkt tot de minimale ‘lifecy-

produceren gebouwen de energie die in

de bouwsector aanjaagt en mede vorm geeft

de economische kerngebieden (de Noord- en

novaties op het niveau van gebouwen, wijken

Top-downplannen op basis van monodisci-

clekosten’ die nodig zijn voor behoud van de

het dagelijks leven nodig is. Verdergaande

aan duurzaam en energie-efficiënt bouwen.

Zuidvleugel, de Randstad), de sleutelprojecten

en gebieden.

plinaire regels en modellen leveren in deze

kwaliteit op langere termijn.

stedelijke verdichting wordt opgevangen in

Met kennis op technisch niveau en proces- en

26

Dit wensbeeld is gebaseerd op diverse toekomstbeelden voor de gebouwde omgeving, zoals verwoord in overheidsnoUBT[PBMTEF/PUB3VJNUF 730. -/7 &; 7FO8

.PPJ/FEFSMBOE 730. FOIFU.*351SPKFDUFOCPFL 730. 7FO8 -/7 &; 27 Zie de strategische visie op de Nederlandse bouwsector van de Regieraad Bouw (2005).

88



89

GEBOUWDE OMGEVING

systeemniveau draagt TNO bij aan de ontwik-

integraal te benaderen. Daarbij speelt een

gebieden zo zijn ingericht en aangepast dat de

minder energie verbruikt voor de realisatie van

keling van nieuwe bouwconcepten en aan

groot aantal verschillende disciplines een rol:

leefbaarheid minimaal is beschadigd en aan-

gebouwen en kassen, substantieel minder ma-

nieuwe vormen van samenwerking binnen

milieu, water, toekomstgericht bouwen, regio-

getast door de verandering van het klimaat.

terialen verbruikt en bij het materiaalgebruik

de bouwprocesketen. Daarmee kan TNO een

nale economie, mobiliteit en bereikbaarheid.

Het gebruik van (fossiele) energie in steden is

substantieel minder CO2-uitstoot. Voor alle drie

doorslaggevende rol spelen in de ontwik-

Bij nieuwe en bestaande gebiedsontwikkeling

dan geminimaliseerd. Daarnaast ontwikkelt en

de aspecten wordt in 2015 al een aanzienlijke

keling van een innovatieve bouwsector met

is het bovendien belangrijk te denken vanuit

implementeert TNO decentrale watersystemen

reductie verwezenlijkt in pilotprojecten met

een goede prijs-kwaliteitverhouding en een

een lifecyclebenadering. Door innovatie en

in met name de gebouwde omgeving om de

nieuwe bouwmaterialen die TNO samen met

robuuste internationale concurrentiepositie.

onderzoek draagt TNO op de volgende manier

maatschappelijke kosten te optimaliseren.

externe partijen heeft ontwikkeld.

.BBUTDIBQQFMJKLF EPPSCSBLFO

#FUFS CPVXFO CFIFSFO SFOPWFSFO FO

bij aan een vitale stedelijke omgeving. Ten slotte heeft TNO een vitale rol in het

INNOVATIEGEBIED 3: INFORMATIE ONDERGROND Focus op: t(FPEBUBFOJOGPSNBUJFCFIFFSWBO de Nederlandse ondergrond De overheid heeft TNO Bouw en Ondergrond verschillende taken gegeven als het gaat om de informatie van de Nederlandse ondergrond.

verkennen en ontwikkelen van oplossings-

Schone, gezonde en veilige leefomgevingen

In hardnekkige maatschappelijke probleemvel-

POEFSIPVEFO

TNO treedt (internationaal) op als Nederlandse

strategieën voor de grote dynamiek die de

Momenteel woont meer dan 50% van de

den (zoals klimaatverandering, energiegebruik

Samen met externe partners heeft TNO in

(FPMPHJTDIF%JFOTUFOXFCFIFSFOEBUBFO

gebouwde omgeving kenmerkt. Om deze

wereldbevolking en 90% van de Nederlandse

gebouwde omgeving en stedelijke vernieu-

2015 een aantal nieuwe concepten ontwik-

informatie die mijnbouwondernemingen aan

maatschappelijke dynamiek te kunnen

bevolking in de stad. Hoe kunnen we optimaal

wing) vervult TNO een sleutelrol in succesvolle

keld voor bouwen, beheren, renoveren en

de minister van Economische Zaken aanleve-

hanteren is innovatiebeleid nodig: beleid voor

tegemoetkomen aan de verschillende claims

doorbraakprogramma’s. TNO zorgt ervoor dat

onderhouden van gebouwen en wijken. Deze

ren. TNO heeft de wettelijke taak om voor de

gebouwde omgeving die op dit moment nog

op de beschikbare ruimte en tegelijk voldoen

maatschappelijke innovatie van de grond komt

verbeteren de milieuprestaties, verkorten de

Nederlandse samenleving informatie beschikbaar te maken over de Nederlandse onder-

niet bestaat. Hiervoor moeten we anticiperen

aan de voorwaarden van een hoogwaardige

en veranderingsprocessen niet vastlopen. TNO

bouwtijd, verbeteren de kwaliteit voor gebrui-

op de grote crisissen waarvan de gebouwde

leefomgevingskwaliteit? TNO ondersteunt

voert systeemverkenningen en economische

kers en verlagen de totale kosten gedurende

grond, om zo een duurzaam gebruik en beheer

omgeving de komende decennia nadelige

deze maatschappelijke vraag met innovatieve

analyses uit op het gebied van innovatiepro-

de gehele levensloop. Systeemintegratie

mogelijk te maken van de ondergrond en de

gevolgen zal ondervinden: de klimaatcrisis én

instrumenten en kennis van lokale maatre-

cessen en ruimtelijke processen.

speelt hierin een belangrijke rol.

daarin voorkomende natuurlijke bestaansbron-

de economische recessie. Door problemen

gelen, zodat de ruimtelijke claims op een

tijdig te benoemen en samen met anderen

schone, veilige en gezonde wijze worden

7FSCFUFSJOH WBO EF JOGSBTUSVDUVVS

afwegingen te kunnen maken voor inrichting

concrete kansen te creëren voor nieuwe,

gerealiseerd. Zo draagt TNO onder andere bij

INNOVATIEGEBIED 2: DUURZAAM BOUWEN

Met materialen, constructies en verbeterde

van de boven- en ondergrondse ruimte.

duurzame economische activiteiten, kan TNO

aan een sterkere internationale concurrentie-

een sleutelspeler worden in maatschappe-

positie van de steden. Daarnaast spelen we

lijke en ruimtelijke innovatie voor gebouwde

in op de vraag welke ingrepen in de fysieke

omgeving.

leefomgeving moeten worden gepleegd om de burgers te beschermen en de leefbaarheid in

INNOVATIEGEBIED 1: VITALE STEDELIJKE OMGEVING Focus op: t6SCBOFMFFGPNHFWJOHTLXBMJUFJU t4UBEFOLMJNBBU t.BBUTDIBQQFMJKLFFOSVJNUFMJKLF innovatie

nen. Deze informatie is nodig om integrale

testmethoden die TNO heeft ontwikkeld, kan

Focus op: t#FXVTUNBUFSJBBMHFCSVJLJOEFCPVX t4MJNHFCPVX E

t3PCVVTUFJOGSBTUSVDUVVS

de stedelijke omgeving te verhogen.

de bestaande infrastructuur worden verbeterd en de levensduur ervan worden verlengd. De nieuwe infrastructuur krijgt dan een duurzamer karakter. TNO ontwikkelt een wereldwijd trendsettende aanpak voor een duurzame

De gebouwde omgeving is een cruciale sector

en klimaatneutrale (nieuwe en bestaande)

,MJNBBUCFTUFOEJH JOHFSJDIUF TUFEFO FO

voor duurzame doelstellingen zoals CO2-

infrastructuur (auto-, spoor- en vaarwegen en

JOGSBTUSVDUVSFO

reductie, materiaalgebruik terugdringen en

leidingen). Dat betekent winst voor onderhoud, minder verontreiniging bij gebruik, beter ma-

TNO kwantificeert daarnaast emissies en het

verduurzamen en de lifecycle van gebouwen

effect op het klimaat in Europa. Dat levert

en infrastructuur verbeteren. Door innovatie

teriaal- en energiegebruik, meer flexibiliteit en

heldere uitgangspunten voor de benodigde

en onderzoek draagt TNO op de volgende

minder omgevingshinder bij bouw en gebruik.

aanpassingen in de stedelijke gebieden,

manieren bij aan duurzaam bouwen.

regionaal gedifferentieerd. Voor 2015 ontwikHoe moet het stedelijke gebied in de toe-

kelt TNO samen met grote gemeenten en

.BUFSJBBMWFSCSVJL $02VJUTUPPU FO

komst ontwikkeld worden? Nederland staat

rijksoverheid concepten voor klimaatbesten-

FOFSHJFHFCSVJL WFSMBHFO

voor de complexe opgave om de factoren die

dige inrichting van het stedelijk gebied en

Samen met marktpartijen zorgt TNO ervoor

voor die gebiedsontwikkeling van belang zijn,

infrastructuur. Uiterlijk 2050 moeten stedelijke

dat de bouwsector in 2050 substantieel

90



91

INFORMATIEMAATSCHAPPIJ Media en ICT zijn onmisbaar in onze samenleving. De innoverende kracht van ICT maakt het mogelijk dat we dingen anders kunnen doen: efficiënter, beter, sneller, slimmer en duurzamer. Met slimme innovaties kan ICT complexe maatschappelijke vraagstukken helpen oplossen zoals klimaatverandering, vergrijzing, schaarste, onderwijs, mobiliteit, zorg en veiligheid. Sterker nog, slimme toepassing van ICT is hiervoor een randvoorwaarde. ICT en media zijn ook de ‘ruggengraat’ van sociale en economische processen. We gebruiken de nieuwe technologie steeds meer voor sociale en maatschappelijke doeleinden, bijvoorbeeld via Hyves, Twitter en YouTube. Kortom: als Nederland binnen enkele jaren tot de beste kenniseconomieën ter wereld wil behoren, zijn ICT en nieuwe media onmisbaar.

92



93


THEMA: INFORMATIEMAATSCHAPPIJ

WE WILLEN HET VOLGENDE BEREIKEN 50&,0.45*(*/5&3/&5($*,

*OOPWBUJFHFCJFEFO

1SPQPTJUJFT

Ministeries

t Toekomstig internetgebruik

tToekomstig internetgebruik

EZ, OCW, BZK

t Maatschappelijke impact van ICT

t Maatschappelijke impact van digitale ontwikkelingen tDuurzaam leren in een open informatiemaatschappij

EZ, OCW, BZK

t Vitale ICT-infrastructuren

EZ, OCW, BZK, VROM, VenW

OCW

.""54$)"11&-*+,&*.1"$57"/*$5

TNO wil zich richten op nieuwe technologie en functionaliteit (internet

Voor een beter functioneren van de kennismaatschappij, met speciale

3.0) voor productiviteitsverbetering en nieuwe diensten in de digitale

aandacht voor onderwijs, richt TNO zich op sociale vraagstukken, de

economie. Daarnaast richten we ons ook op het vernieuwen van de

gewenste maatschappelijke randvoorwaarden en het benodigd innova-

internet-infrastructuur om tegemoet te kunnen komen aan de eisen

tie- en ICT-beleid.

die de toenemende datastromen stellen aan bijvoorbeeld capaciteit en betrouwbaarheid.

7*5"-&*$5*/'3"4536$563&/ TNO wil helpen oplossingen te creëren die van ICT-infrastructuren een

t Vitale ICT-infrastructuren

echte maatschappelijke basisvoorziening (‘utility’) maken, net als gas, water en elektriciteit. Duurzaam, beschikbaar, van goede kwaliteit en

Markten

Klanten

veilig; vitale ICT-infrastructuren die het maatschappelijk en economisch verkeer bepalen.

t Telecom

t KPN, Vodafone, T-Mobile, Tele2, Online, Delta, Ziggo, UPC t &; 5FMFDPN"VTUSJB 5%$ 5FMFOFU 4VOSJTF &5*4 (4." '*45 015" "5

t Onderwijs & Media

t ,FOOJTOFU 4VSGOFU /04 /10 0$8 *#( $#1 43/ ",/ t /67 ,(7 /PPSEIPGG IPHFTDIPMFO 0QFO6OJWFSTJUFJU

t eOverheid

t "; #;, '*/ -PHJVT *$56 #FMBTUJOHEJFOTU t %&' 7FO8 &6 +64 &; ;#0T (FNFFOUFO *154 4#0

t Zakelijke Dienstverlening

t %/# )PMMBOE'JOBODJBM$FOUFS 3BCPCBOL */( "#6 t TNT, RVS, MKB, NvB, Brancheverenigingen, Utilities

94



95



internet ontwikkelt zich door: het is een enorm

8F XPSEFO TUFFET BGIBOLFMJKLFS WBO

doende heeft ingezet om de productiviteit

publieke sector.32 In zowel de private als de

ervan afhankelijk kunnen zijn.

innovatie- en groeipotentieel voor nieuwe

NFEJB FO *$5

te stimuleren en daarmee slagvaardiger te

publieke sector kijken we inmiddels terug

Daarnaast groeit internet door naar vele mil-

functionaliteiten en diensten. Met name de

Voor beleidsmakers en ondernemers is het

worden. Deze achterstand zien we vooral bui-

op veel mislukte ICT-innovaties. Deze grote

jarden aansluitingen. Draadloze, hoogwaardige

ICT en internet zijn de basis voor de oplossing

diensteneconomie profiteert hiervan, maar

duidelijk dat ze ICT en media moeten gaan

ten de ICT-producerende sector, bijvoorbeeld

ICT-investeringen leveren niet alleen te weinig

toegang gecombineerd met glasvezelaanslui-

van complexe maatschappelijke vraagstukken

ook in andere sectoren kan de productiviteit

koppelen aan een verandervisie, waarbij ze

in de detailhandel, groothandel, banken en

op, maar maken vitale functies ook uitermate

tingen maken diensten mogelijk die gebruik-

en daarmee voor onze maatschappelijke en

hierdoor verbeteren (internet-driven

rekening houden met toekomstige effecten

verzekeringsmaatschappijen. De belangrijkste

kwetsbaar. Daarmee dreigen bedrijven en

maken van context en daardoor de interactie

economische ontwikkeling. ICT wordt steeds

innovation).28

(duurzaamheid). Strategische vraagstukken op

uitdagingen voor de productiviteit worden

overheden het vertrouwen van consumenten

met gebruikers geheel natuurlijk en simpel

dit gebied staan steeds vaker op de agenda.

benoemd in de rijksbrede ICT-agenda.30 De

en burgers kwijt te raken.

maken. Media zijn onafhankelijk van plaats en

sneller en kleiner en kent een steeds grotere (opslag)capaciteit. Door de stormachtige groei

*NQBDU WBO *$5 OFFNU UPF

Nu we daadwerkelijk leven in een informatie-

vraag is hoe Nederland ook op dit terrein

van internet is ICT tot in alle uithoeken van

ICT was oorspronkelijk bedoeld als ‘enabler’

maatschappij, is bovendien meer verbinding

koploper kan worden (en blijven). Wat lukt in

%VVS[BBNIFJE

ducent. Sensoren en apparaten, aangesloten

onze maatschappij doorgedrongen. En het in-

om processen eenvoudiger te laten verlopen.

nodig tussen ‘harde’ (technische) en de

andere landen wel en bij ons niet? Waarom?

Nu het ICT-gebruik explosief is toegenomen,

op het internet, leveren data aan intelligente

ternet ontwikkelt zich nog steeds in een hoog

De werkelijke impact blijkt nu echter veel

‘zachte’ (sociaal-wetenschappelijke) dimen-

Hoe kan ICT maatschappelijke knelpunten31

rijst de vraag hoe we ICT duurzaam kun-

programma’s die zaken voor ons regelen en

tempo. Trends voor de komende jaren zijn:

ingrijpender; de impact van ICT en media is

sies van ICT. De maatschappij is afhankelijk

helpen oplossen én een drijvende kracht zijn

nen inzetten. Met name de belasting op het

monitoren. Daardoor worden bedrijfsproces-

t OPHNFFSPQEJFOTUWFSMFOJOHHFSJDIU

vaak onomkeerbaar. Daar waar deze techno-

geworden van ICT, maar de ‘robuustheid’ van

achter de diensteneconomie?

milieu staat prominent op de agenda. De

sen efficiënter en duurzamer en worden ook

internet, waardoor diensten eenvoudiger

logie ingebed raakt in gedrag, processen of in-

de technologie laat nog te wensen over. Het

CO2-uitstoot van de ICT-industrie is volgens

duurzame oplossingen voor maatschappelijke

en efficiënter worden (semantisch web);

stitutionele structuren, zien we dat het gedrag,

vertrouwen van bedrijven en burgers in ICT

POEFS[PFLTCVSFBV(BSUOFSHFMJKLBBOEJFWBO

problemen zoals vergrijzing, zorg, veiligheid en

t NFFSTFOTPSFOFOBQQBSBUFOEJF[JKO gekoppeld aan internet (Internet of things);

de processen en structuren ook fundamenteel

33

mobiliteit gecreëerd.

Het persoonlijk en bedrijfsmatig gebruik van

de luchtvaartsectorr . Daarom proberen de

ICT neemt snel toe en daarmee de afhan-

overheid en het bedrijfsleven het energiege-


kelijkheid. Deze ‘vitale maatschappelijke

bruik door de sector zelf terug te brengen en

Ook de sociale innovatie komt door de ontwik-

infrastructuur’ werkt als een sterke ‘trans-

tegelijkertijd ICT-toepassingen in te zetten die

keling van ICT en internet tot bloei en leidt in

formerende kracht’ op bestaande structuren

andere sectoren duurzamer maken.

de toekomst tot veranderingen van leefstijl

De belangrijkste uitdaging is de informatie-

en processen binnen onze maatschappij. De

maatschappij duurzaam te ontwikkelen en

vraag is nu hoe we om moeten gaan met de

$POWFSHFOUJF NFEJB FO JOUFSOFU

tegelijkertijd de productiviteit (slagvaardig-

sterke en vaak verstorende impact van ICT.

van karakter veranderen. Op die manier beïn-

tHSPFOFSJOUFSOFU EVVS[BBNIFJE

vloedt ICT de inrichting van de maatschappij

tNFEJBEJFBMUJKE PWFSBMFOWPPSJFEFSFFO

en de economie. Deze veranderende invloed

onmiddellijk toegankelijk zijn (real-time

wordt vaak onderschat, waardoor ongewenste

internet);

effecten later moeilijk zijn bij te sturen.

tEFTDIFJEJOHUVTTFOOJFVXFNFEJB POMJOF media) en traditionele media verdwijnt.

blijft daarmee achter op de afhankelijkheid.

.BBUTDIBQQFMJKLF FGGFDUFO CFIFFSTFO

tijd voor iedereen toegankelijk, ook als pro-

(duurzamer, gezonder), van processen en


van structuren. Identiteit en privacy op het internet zijn gewaarborgd in goede balans met economische en sociaal-maatschappelijke

Binnen de ontwikkeling van internet heeft me-

heid) ervan te stimuleren. En hoe lossen we

Hoe beheersen we de invloed van ICT op de

Deze trends genereren veel kansen voor het

dia reeds een belangrijke rol gekregen, zoals

verschillende maatschappelijke problemen op

inrichting van de maatschappij en econo-

De Nederlandse overheid heeft in juni 2008

belangen. Ongewenste neveneffecten bij grote

bedrijfsleven: voor betere dienstverlening,

de sterke ontwikkeling van user generated

met behulp van ICT, zonder dat het vertrouwen

mie, en daarmee op het menselijk gedrag?

in de nota ‘Naar een agenda voor duur-

projecten van bedrijven en overheid kunnen

nieuwe diensten en andere businessmodel-

content. In de nieuwe generatie internet zal

verloren gaat?

En hoe zorgen we dat we vertrouwen blijven

zame productiviteitsgroei’ een toekomstvisie

met behulp van goed ontworpen ICT worden

34

35

voorkomen. Het innovatievermogen van het

len. Maar ze stellen ook hoge eisen aan het

semantiek bij het ontsluiten van media, een

houden in alle mogelijkheden, ondanks alle

gegeven op 2030. Het ICT-regie en het

internet zelf als onderliggende infrastructuur.

steeds belangrijker rol gaan spelen. Technie-

*$5NPHFMJKLIFEFO CFUFS CFOVUUFO

opkomende privacy- en veiligheidsrisico’s van

ICT-onderzoeksplatform Nederland (IPN)36

onderwijs- en trainingsveld is aanzienlijk ver-

ken om video automatisch te indexeren zijn

Nederland scoort internationaal gezien uitste-

nieuwe media?

hebben die visie uitgewerkt in toekomstbeel-

groot en de integratie van leren en werken is

*OUFSOFU POUXJLLFMU EPPS FO WFSCFUFSU

volop in ontwikkeling. Nieuwe vormen van

kend als het gaat om ICT-infrastructuur: bijna

den voor de ontwikkeling van ICT en internet

aanzienlijk verbeterd.

QSPEVDUJWJUFJU

dienstverlening worden dan mogelijk, zoals

iedereen beschikt over breedband en nieuwe

"GIBOLFMJKLIFJE WBO JOGSBTUSVDUVVS

in Nederland en Europa. Ook beschrijven zij

Het internet is van cruciaal belang voor veel

gepersonaliseerde media en beter hergebruik

media en Nederland heeft het snelste netwerk

Omdat we steeds afhankelijker worden van

hoe die ICT- en internetontwikkeling bijdraagt

economische sectoren. Het legt de basis voor

van media. Dit zal de toepassing van media

voor onderzoek (SURFnet) en het grootste

ICT, moeten we de ‘robuustheid’, veiligheid

aan de ontwikkeling van de benoemde sleutel-

de (inter)nationale economie. Diensten gaan

in het internet nog meer verrijken en dynami-

internetknooppunt ter wereld (de Amsterdam

en veerkracht van de ICT-infrastructuur en

gebieden. Zij zien ICT als motor én als drijfas

in de toekomst ongeveer 70% uitmaken van

scher maken. Daarnaast zal door toenemende

Internet Exchange). Deze koploperpositie

van grote ICT-systemen kunnen vertrouwen.

voor innovatie. In dit toekomstbeeld zijn ICT

het bruto nationaal product. Sociale netwer-

kwaliteit van media de belasting op het

mogen we uiteraard niet kwijtraken.

Steeds vaker blijken ICT-systemen echter

en internet volledig vervlochten met ons dage-

ken groeien, nieuwe mediavormen komen

internet toenemen, wat zal leiden tot nieuwe

Onderzoeken van CPB en CBS29 tonen echter

overgevoelig te zijn voor verstoringen van bui-

lijks leven. Dat kan omdat de ICT zo robuust is

op en het mobiele internet en the Internet

vormen van mediadistributie.

aan dat Nederland ICT in vergelijking met

tenaf en de kwaliteit van grote ICT-systemen

dat de maatschappij erop kan vertrouwen en

andere landen, waaronder de VS, onvol-

laat vaak te wensen over, met name in de

economische en maatschappelijke processen

of things zijn nog volop in ontwikkeling. Het 28

Viviane Reding 2009: Internet of the future: Europe must be a key player. Zie bijvoorbeeld: Productivity effects of innovation modes, CBS, juli 2009. 30 %FSJKLTCSFEF*$5BHFOEBEJFIFU.JOJTUFSJFWBO&;DPÄSEJOFFSUXXXF[OM0OEFSXFSQFO#FUSPVXCBSF@UFMFDPN *$5@CFMFJE3JKLTCSFEF@*$5@"HFOEB 31 ;JFCJKWPPSCFFMEIFU/80EPTTJFSPWFSEFFDPOPNJTDIFFGGFDUFOWBO*$5 IUUQOXPEPNJOPTBSBOMOXPIPNFOTG QBHFT/80"@6"2# FOFFOOVNNFSWBO&4#CFSJDIUFO IUUQFTCPOMJOFTEVOMFTCJDU@FO@FDPOPNJTDIF@HSPFJ IUNM FO*$5BMT*OOPWBUJFBTWBOIFU*OOPWBUJFQMBUGPSN IUUQOJSJDUUVOMEPDVNFOUFOJDUBMTJOOPWBUJFBTQEG

NFU name bijlage II. 29

96


32

;JFCJKWPPSCFFMEPOEFS[PFLWBOEF3FLFOLBNFSXXXSFLFOLBNFSOM"DUVFFM0OEFS[PFLTSBQQPSUFO*OUSPEVDUJFT-FTTFO@VJU@*$5@QSPKFDUFO@CJK@EF@PWFSIFJE 33 IUUQXXXHBSUOFSDPNJUQBHFKTQ JE 34 Nederland ondernemend innovatieland, Ministerie van EZ, 2008. 35 ICT2030.nl, ICT-agenda voor de toekomst van Nederland, ICT-Regie, mei 2009. 36 ICT Masterplan, IPN, mei 2009.


97


Figuur 1

HET ANTWOORD VAN TNO: INNOVEREN OP DRIE GEBIEDEN

INNOVATIEGEBIED 1: TOEKOMSTIG INTERNETGEBRUIK Focus op: tNieuwe diensten toepasbaar maken t*OUFSOFUPGUIJOHT t0OUXJLLFMJOHWBOUFDIOPMPHJFWPPSIFU toekomstig internet

TNO heeft expertise over de technische, sociale en beleidsmatige aspecten van ICT en internet. Hiermee willen wij het maatschappelijke rendement van ICT-ontwikkelingen helpen vergroten. We focussen op toegepast onderinnovatie-as in economische sleutelgebieden

)FMQFO PN PO[F PNHFWJOH UF NPOJUPSFO FO

stukken, gewenste maatschappelijke randvoor-

toekomst vormgeven en waarborgen bij nieuwe

net als gas, water en elektriciteit. Duurzaam,

UF CFIFFSTFO *OUFSOFU PG UIJOHT

waarden en benodigd innovatie- en ICT-beleid.

ontwikkelingen zoals het elektronisch patiënt-

beschikbaar, van goede kwaliteit en veilig;

We willen nieuwe mogelijkheden ontwikkelen

We willen de betrokkenheid en competenties

dossier, het kinddossier, de ov-chipkaart, RFID

vitale ICT-infrastructuren die het maatschap-

om onze fysieke wereld actief te beheren door

van en het vertrouwen tussen burgers, con-

en rekeningrijden? Wij willen bereiken dat

pelijk en economisch verkeer bepalen. Onder

sensoren toe te passen en aan te sluiten op

sumenten, bedrijven en publieke organisaties

het vertrouwen in het gebruik van e-Identity-

dit innovatiegebied vallen zowel de breed-

het internet. Zo kunnen systemen, apparaten

bevorderen. Zo kunnen we een duurzame ken-

managementsystemen met 25% toeneemt.

bandvoorzieningen en telecomnetwerken als

en sensoren interactief met de fysieke wereld

nissamenleving dichterbij brengen.

Bijvoorbeeld door in het ontwerp van e-Identi-

de IT-systemen, databases en applicaties die

tymanagementsystemen van meet af aan reke-

hiervan gebruikmaken om dienstverlening

ning te houden met privacyaspecten.

mogelijk te maken.

en onderling gegevens uitwisselen. Dat vereist o.a. veilige toegang en grootschalige dataver-

#FMFJETPOUXJLLFMJOH FO CFTMVJUWPSNJOH

Dit innovatiegebied richt zich op nieuwe

werking. Deze technologische ontwikkeling en

POEFSTUFVOFO EPPS NPOJUPSJOH

zoek voor innovatie van ICT zelf én voor ICT als

Bron: ICT-Regie

internettechnologie en -functionaliteiten die de

communicatie hierover vergroten het veilig-

Steeds meer beleid bij bedrijven en overhe-

*OOPWBUJFG FO EVVS[BBN WFSCFUFSFO WBO IFU

.FFS UFDIOJTDIF CFUSPVXCBBSIFJE FO

productiviteit verbeteren en nieuwe diensten

heidsgevoel bij burgers en de concurrentie-

den is gebaseerd op feiten, monitoring en

POEFSXJKT40

WFJMJHIFJE

Om onze ambities binnen dit thema te kunnen

mogelijk maken in de digitale economie.

kracht van Nederland.

terugkoppeling. Door maatschappelijke trends

Nieuwe technologie biedt mogelijkheden om

Door robuuste ICT-architecturen en -infrastruc-

realiseren werken we intensief samen met

Daarnaast werken we binnen dit gebied aan

vroegtijdig te signaleren, krijgen we een beter

het innovatieve vermogen van onderwijs te ver-

turen te ontwerpen en te analyseren kunnen

overheid, bedrijfsleven, maatschappelijke

een nieuwe internetinfrastructuur die tegemoet

0OUXJLLFMJOH WBO UFDIOPMPHJF WPPS FFO

beeld van wat er leeft onder de bevolking. Door

groten en het individu de regie te laten nemen

we ervoor zorgen dat ICT-diensten betrouwbaar

organisaties en nationale en internationale

komt aan de eisen die de toenemende datas-

stabiel groeiend internet

een betere kennis op te bouwen over houding

over het leren. Wij gaan daarom een weten-

én veilig zijn. In 2014 is het vertrouwen in ICT

kennisinstellingen. Om samen kennis op te

tromen stellen aan capaciteit en betrouwbaar-

De onderliggende opzet van het internet is de

en opvattingen over ICT en ICT-gebruik kunnen

schappelijk en empirisch gefundeerde integrale

in onze maatschappij met 100% toegenomen.

bouwen en snel en effectief over te dragen

heid.

afgelopen veertig jaar nauwelijks veranderd

de overheid en het bedrijfsleven effectiever

aanpak ontwerpen (en evalueren), waarmee

De robuustheid van ICT-infrastructuren is toegenomen met 25%.

en maatschappelijke sectoren (zie figuur 1).

(protocollen, architectuur). Hierdoor stuiten

beleid formuleren. Dit vertaalt zich in het

mensen duurzaam kunnen leren. Dit moet het

niveau in slagen om die samenwerking inhoud

De onderwerpen waarop dit innovatiegebied

we op beperkingen; er zijn vernieuwingen

handhaven van een hoge positie (top 5) op de

innovatievermogen van zowel onderwijs- als

en vorm te geven. Dat we dit kunnen, zien we

focust (zie kader) sluiten aan op de sleu-

nodig om aan de toenemende eisen te kun-

e-readiness indices.

in onze deelname aan de coalitie voor het ICT

telthema’s die de Future Internet Alliance38

nen voldoen. Daarom wil TNO in 2014 een

Knowledge and Innovation Centerr van het Eu-

onlangs heeft geschetst. In deze thema’s zijn

meetbare bijdrage hebben geleverd aan de

Onderzoek naar de betrokken consument/

ropean Institute for Innovation and Technology

de komende jaren doorbraken nodig.

internetinfrastructuur als het gaat om groei

burger (user empowerment)

(mobiel, Internet of things), continuïteit (IPv6),

Door gebruikers te betrekken bij de vormgeving

en betrouwbaarheid (security, privacy). y

van werkprocessen en nieuwe diensten, ac-

moet TNO er op nationaal en internationaal

en onze hoge succesfactor in Europese 7e kaderprogramma-aanvragen (30%).

/JFVXF EJFOTUFO UPFQBTCBBS NBLFO

cepteren gebruikers deze veranderingen vaak

Wij ontwikkelen nieuwe principes die het Op basis van deze aspecten heeft TNO drie

innovatief vermogen van deze organisaties ver-

innovatiegebieden geselecteerd binnen het

groten. Hierbij hebben we specifieke aandacht

thema Informatiemaatschappij. We richten

voor mediagebruik, adoptie door en interactie

INNOVATIEGEBIED 2: MAATSCHAPPELIJKE IMPACT VAN ICT Focus op: t.POJUPSJOHWBOCFMFJE t6TFSFNQPXFSNFOU t1SJWBDZFO e-Identitymanagement t%VVS[BBNMFSFO

met gebruikers (interfaces, mobiele platforms)

bewezen excellentie heeft37 of op korte termijn

en nieuwe businessconcepten die daaruit

kan opbouwen. TNO stelt daarmee overheden

voortvloeien. We ontwikkelen standaarden en

en maatschappelijke instellingen in staat om

ontwerpen nieuwe internetdiensten en dragen

een beleid te voeren met een zichtbare im-

bij aan beleid en strategie rondom het internet

pact. Daarnaast stelt TNO het bedrijfsleven in

van de toekomst. Op deze manier stijgt het

staat om de economische impact te vergroten

vertrouwen bij gebruikers en organisaties in

op een maatschappelijk verantwoorde manier.

internet als communicatiemedium. Doel: in

Vanuit dit innovatiegebied zoeken we naar

2014 is dit vertrouwen met 50% gestegen

manieren om de kennismaatschappij, en in

(bron: onderzoek Insites consulting).

het bijzonder het onderwijs, beter te laten functioneren. We richten ons op sociale vraag-

38

98


is de participatie vorm te geven op een manier die recht doet aan de uiteenlopende wensen

ons op onderzoek op gebieden waar TNO

37

beter, wat ze weer effectiever maakt. De kunst

&YQMPJUBUJF FO SJTJDPCFIFFSTJOH We kijken hoe we de continuïteit van de ICT-

INNOVATIEGEBIED 3: VITALE ICT-INFRASTRUCTUREN

bel, vooraf gedefinieerd niveau. Hierbij spelen

diensten kunnen waarborgen op een accepta-

heden op dit gebied. Door de kennis en de

afspraken over kwaliteit en betrouwbaarheid een grote rol. Daarnaast ontwikkelen we een

Focus op: tTechnische betrouwbaarheid t&YQMPJUBUJFFOSJTJDPCFIFFSTJOH t7FSHSPFOJOH

referentiekader voor de besturing ((governance) over ketens heen en voor de financiële besturing. Zo zetten we de kosten af tegen de risico’s. Doelstelling is de economische schade door ICT-uitval met 25% terug te brengen in

en belangen. Wij onderzoeken de mogelijkVoor veel economische sectoren is een

2014.

competenties van gebruikers te integreren,

betrouwbare én veilige infrastructuur een

komen we steeds dichter bij maatschappelijk

absolute voorwaarde, bijvoorbeeld in het

%VVS[BNFSF *$5

gewenste informatie- en communicatiesyste-

betalingsverkeer en bij online banking. Doordat

We willen architecturen, technologie, standaar-

men. Hierdoor neemt de tevredenheid in het

deze netwerken steeds vaker uit lange ketens

den en monitoringmethoden ontwikkelen die

bestaan, is het bijzonder ingewikkeld om

ICT-middelen duurzamer maken. Voornemen:

de continuïteit ervan te borgen. Binnen dit

in 2014 is het energieverbruik van ICT-mid-

7FSUSPVXFO TDIFQQFO39 door beter

innovatiegebied werken we aan oplossingen

delen in de EU met 25% afgenomen en de

QSJWBDZ FO F*EFOUJUZNBOBHFNFOU

die van ICT-infrastructuren een echte maat-

CO2-uitstoot met 50% gedaald (metingen van

Hoe kunnen we privacy en identiteit in de

schappelijke basisvoorziening (utility) y maken,

PB(BSUOFS

omgaan met systemen toe.

Kennispositieaudit TNO ICT. Toward the Future Internet – a European Research Perspective, IOS Press, 2009.

trainingsveld zichtbaar vergroten en de integratie van leren en werken aanzienlijk verbeteren.

39 40

European Commission 2009, Online trust: a Safe and Secure Digital World (uit: A green knowledge society). Zie ook: Maatschappelijke Innovatie Agenda Onderwijs (EZ, OCW).


99

5 IMPACT IN DE MARKT

‘Valorisatie: de totale jaaromzet van de door TNO opgezette bedrijven bedraagt over 2009 circa 300 miljoen euro.’

Van de in 2008 door TNO behaalde marktom-

gen bij klanten hebben deel uitgemaakt van

Deze bedrijven vormen een bron van hoog-

zet was 102 miljoen euro afkomstig van het

de voorbereiding.

waardige Nederlandse werkgelegenheid,

Nederlands bedrijfsleven en 84 miljoen euro

TNO-brede uitgangspunten en doelstellingen

vooral MKB. De totale jaaromzet van de

van de Nederlandse overheid. Bij het Neder-

voor de marktstrategie zijn:

inmiddels zo opgezette bedrijven bedraagt

t.FFSOBESVLPQEFPOUXJLLFMFOEFFOWFS-

over 2009 circa 300 miljoen euro. De

41

landse MKB werd 30 miljoen euro gerealiseerd. TNO werkt voor de meeste sectoren

nieuwende rol van TNO en upgrading van de

afgelopen 10 jaar zijn 95 nieuwe bedrijven

in het bedrijfsleven met als zwaartepunten

producten- en dienstenportfolio.

opgericht en 55 bedrijven vervreemd. De

EFNBBLJOEVTUSJF HSPPUTUFLMBOU"4.- FO

komende jaren zal TNO versterkt inzetten op Er komt meer nadruk op co-development,

de vorming van nieuwe bedrijven. Deels zijn

op hoogwaardige contractresearch, en op de

dit hightech spin-offs, deels zijn het nieuwe

In 2009 is TNO hard geraakt door de recessie.

hiermee verbonden dienstverlening. Her-

bedrijven op basis van de onder het vorige

Vooral in de markten Automotive, Semicon-

haalbare en routinematige dienstverlening

punt genoemde herhaalbare dienstverle-

ductors, Farma en ICT is er sprake van tiental-

gebaseerd op uitontwikkelde technologie

ning. Verder wil TNO haar economische

len procenten omzetverlies. Pas in 2011

wordt versneld gecommercialiseerd via nieuw

impact vergroten door klanten meer en

wordt een eerste substantieel herstel in de

op te zetten bedrijven. We streven naar een

gemakkelijker gebruik te laten maken van

markt verwacht.

omzetmix van een derde deel vraaggestuurde

de octrooiportefeuille van TNO (zie verder

programma’s, een derde deel competitive

de paragraaf over Kennisbescherming en

funding en een derde deel marktfinanciering

Intellectueel Eigendom in het hoofdstuk

Multimedia en ICT (grootste klant KPN).

STRATEGIE 2011-2014

voor contract-resarch en advisering (exclusief De marktstrategie 2011-2014 heeft een

de omzet van de nieuw opgezette bedrijven).

invulling per thema, gericht op de aan elk

t7FSTUFSLUFWBMPSJTBUJF

Excellente Kennis) tMKB: Verdere uitbreiding en versterking van de

thema verbonden relevante doelgroepen en

TNO zet sinds 1986 nieuwe bedrijven op

kennisoverdracht naar het MKB in een TNO-

stakeholders. Zie hiervoor de themahoofdstuk-

en begeleidt deze gedurende een beperkt

breed programma. Zie hiervoor het aparte

LFO(FSJDIUFNBSLUWFSLFOOJOHFOFOUPFUTJO-

aantal jaren, waarna ze worden vervreemd.

MKB-onderdeel van het Strategisch Plan. tInternationaal: De kennismarkt zal zich de komende periode verder internationaliseren. TNO groeit

TNO-MARKTOMZET 2008 (EUR 411 MLN)

hierin mee door expliciet te streven naar een internationaal concurrerende positie op

Kennisexploitatie (TNO Bedrijven) 93

de gekozen thema’s en innovatiegebieden. Opdrachten buitenland 77.3

Een belangrijk onderdeel van de strategie is het op specifieke onderwerpen aangaan van allianties met collega-RTO’s in Europa. Een voorbeeld is de samenwerking met het

/-CFESJKWFO102.3

Noorse Sintef en het Franse IFP op Carbon Capture and Storage (CCS). TNO Bedrijven

Opdrachten overheden 83.6

zal zich toenemend richten op de internationale vermarkting van voldoende uitontExterne funding 54.8

wikkelde technologieën, met focus op de Verenigde Staten, China, Japan en Korea.

41

100


Bedrijven b 250 werknemers en geen onderdeel van een groter concern.


101

OMZET BIJ NEDERLANDSE BEDRIJVEN NAAR MARKTCLUSTER (EUR 102 mln) Diensten 5% Farma 3% Chemie 6% Transport 3%

Maakindustrie 37%

Energie & Nutsbedrijf 6% Bouw 9% (F[POEIFJE5% Multimedia en ICT 18%

Voeding 8%

STRATEGIE 2011-2014 GEWENSTE OMZETMIX FINANCIERING TNO 33%

33%

PWFSIFJE

QSPHSBNNB DPNQFUJUJWF

*OOPWBUJPO1VTI

33% markt .BSLFU1VMM

BMXBZTJOEJBMPHVF *OTJEF0VU • New know-how as starting point • Scouting for markets outside

102


0VUTJEF*O • Market as starting point • Scouting for solutions inside


103

6

‘In de sectoren waarin TNO actief is (maakindustrie, bouw (incl. energietoepassingen), voeding, chemie, farma en de communicatiesector) bereiken we jaarlijks ongeveer 10.000 MKB-bedrijven, waarvan ca. 2.400 individueel en ca. 7.500 via branches en collectieven.’

TNO bereikt ca. 10.000 MKB-bedrijven

TNO EN HET MKB

WERKWIJZE

ontwikkelaars (46.000) of toepassers (57.000)43. In de sectoren waarin TNO actief

per jaar. De omvang van deze activiteiten bedraagt meer dan 30 miljoen euro per jaar.

In het verleden werd het MKB vooral bediend

is (maakindustrie, bouw (incl. energietoe-

Hiermee heeft TNO van de Nederlandse

vanuit speciaal hiervoor ingerichte organisa-

passingen), voeding, chemie, farma en de

kennisinstellingen verreweg het grootste

torische eenheden. De snelle technologische

communicatiesector) bereiken we jaarlijks

bereik en de meest intensieve relatie met het

ontwikkeling en de toenemend internationale

ongeveer 10.000 MKB-bedrijven, waarvan ca.

MKB. Voor de komende periode wil TNO het

oriëntatie van het Nederlandse bedrijfsleven

2.400 individueel en ca. 7.500 via branches

bereik onder de innovatieve koplopers verder

maken het echter noodzakelijk alleen internati-

en collectieven. De omvang van deze activitei-

vergroten. Voor de ontwikkelaars en toepas-

onaal concurrerende topkennis en technologie

ten bedraagt 30 miljoen euro per jaar, dat wil

sers wordt sterk ingezet op een collectieve

aan te bieden. Dit kan het beste gebeuren

zeggen ongeveer 30% van het werk voor het

aanpak gericht op upgrading van clusters en

vanuit de gespecialiseerde technologie-eenhe-

/FEFSMBOETFCFESJKGTMFWFO(SPUFOEFFMT

ketens, om de positie van deze bedrijven als

den van TNO die ook voor andere marktpartijen

(21 miljoen euro) zijn dit één op één opdrach-

toeleverancier van de grote multinationals te

werken, waaronder tal van grote Nederlandse

ten, naast opdrachten voor collectieven van

behouden en te versterken. Verder zal nieuwe

en buitenlandse bedrijven. Op deze manier is

bedrijven (4 miljoen euro).

technologie proactief onder de aandacht

TNO in staat, om niet alleen individuele MKB-

worden gebracht door themaworkshops te

bedrijven te bedienen, maar ook bij te dragen

Het overige bestaat uit de medefinanciering

organiseren in samenwerking met Syntens

aan de upgrading van hele ketens en clusters,

van bedrijven aan door het Ministerie van

en brancheorganisaties. Het instrumenta-

waarin aan de toeleveranciers steeds hogere

Economische Zaken gefinancierde speciale

rium voor kennisoverdracht zal verder worden

eisen worden gesteld wat betreft hun technolo-

programma’s bij TNO, deels gericht op het

uitgebreid met zogenoemde ééndagsadviezen

gische concurrentiekracht.

innovatieve MKB en deels op de zogenoemde

als logische volgende stap op de eerstelijns-

toepassers en volgers: t5FDIOPMPHJTDIFTBNFOXFSLJOHJOEJUQSP-

adviesfunctie van Syntens. Samenwerking met

Het MKB in Nederland bestaat uit 700.000

de hogescholen in projecten voor het MKB

bedrijven42, ca. 120.000 bedrijven worden

gramma kunnen bedrijven deelnemen tegen

en kennisoverdracht via deeltijdlectoraten zal

gezien als innovatieve koplopers (15.000),

10, 25, of 50% van de kosten en krijgen zij

verder toenemen. De toegankelijkheid voor het MKB zal worden vergroot door aanpassing en vergroting van de transparantie van de Algemene Voorwaarden.

TNO-WERK VOOR HET BINNENLANDS BEDRIJFSLEVEN (2008: EUR 102 MLN)

Innovatie-ondersteuning voor het MKB is

overig 9%

en blijft één van de belangrijke bestaansredenen voor TNO. De oprichting van TNO in de crisisjaren na de Eerste Wereldoorlog was gebaseerd op de overtuiging dat er een

grote bedrijven 61%

verantwoordelijkheid ligt bij de overheid om de kennisinfrastructuur mede op deze doelstelling in te richten. In deze tijden van recessie is

MKB 30%

deze noodzaak nog onveranderd actueel.

42 43

104


Bron: CBS. EIM-studie oktober 2008: ‘Innovatiepyramide, een segmentatie van het MKB’.


105

‘Gemiddeld levert 1 euro EZ-bijdrage aan het TNO-programma voor Technologische Samenwerking 7-10 euro op aan de deelnemende bedrijven in de vorm van omzet- en winststijging en/of kostenbesparing’

navenant recht op de ontwikkelde kennis.

hebben. Hiertoe wordt een gerichte marke-

ketens, om de positie van deze bedrijven als

t (F[POEIFJET[PSH&VSFHJP&OTDIFEF(SPOBV

(FNJEEFMEMFWFSUFVSP&;CJKESBHF

tingactie opgezet.

toeleverancier van de grote multinationals te

t .BJOUFOBODF7BMMFZ8PFOTESFDIU 4DIJQIPM

behouden en te versterken. Ook hier streeft

euro op aan de deelnemende bedrijven aan PN[FUFOXJOTUTUJKHJOHFOPGLPTUFOCFTQB-

Naast de bestaande instrumenten en samen-

TNO naar een vergroting van het bereik

ring.

werkingsvormen zal toenemend worden ingezet

met 25%.

t$PNNFSDJBMJTFSJOHWBOEPPS5/0POUXJL-

Zaventem t 7FSEFS[BMOJFVXFUFDIOPMPHJFQSPBDUJFGPOEFS de aandacht worden gebracht door themaworkshops te organiseren in samen-

op zogenoemde Fieldlabs. Voor het MKB wor-

kelde kennis: het Small Business Innovation

den onder deze term faciliteiten opengesteld

Door deze aanpak wordt de samenhang tussen

Research Programme (SBIR) stelt MKB-

voor onderzoeksgebruik. Voorbeelden zijn:

nieuwe kennisontwikkeling en kennisoverdracht

bedrijven financieel in staat, om door TNO

werking met Syntens en brancheorganisaties.

t )FU'JFMEMBC7FSTQBOFO XBBSJO5/0TUBUF

in een sector vergroot en komt via de breedte

Hiertoe bestaat met Syntens een samenwer-

ontwikkelde en beschikbaar gestelde kennis

of-the-art-kennis van een geavanceerde

van dergelijke clusters en ketens de sector als

kingsovereenkomst. In nauw overleg met de be-

te commercialiseren. Productideeën van

5-assige freesmachine aan eindgebruikers

geheel op een technologisch hoger niveau.

trokken brancheorganisaties wordt jaarlijks een

TNO worden geadverteerd en MKB-bedrijven

overdraagt. TNO speelt een verbindende

Voorbeelden zijn:

programma met enkele tientallen workshops

kunnen hierop tenderen door businessplan-

rol tussen de Nederlandse fabrikant en de

t EFPOUXJLLFMJOHWBOFFOUFDIOPMPHJFPN

uitgevoerd.

nen in te dienen.

eindgebruikers.

t 5/0$IBMMFOHFCJOOFO¹¹OXFFLXPSEUFFO

t )FU'JFMEMBC(MBTUVJOCPVXJOIFU8FTUMBOE

componenten ultraschoon te maken in de lithografie sector. TNO heeft deze techno-

Met MKB-Nederland en Syntens zal een

MPHJFJOKBBS3%WPPS"4.-FO[JDI[FMG

programma worden opgesteld en uitgevoerd

probleem van een representatief bedrijf voor

een samenwerking tussen TNO, Hogeschool

een sector of een groep bedrijven opgelost

*/)PMMBOE 'ZUBHPSBTFO%-71MBOU XBBSJO

ontwikkeld en helpt nu toeleveranciers die

voor de retailsector om tot een betere aanpak

door een team van TNO-specialisten.

kwekers, onderzoekers en toeleveranciers

technologie in hun productieproces te imple-

te komen voor problemen met bereikbaarheid,

menteren.

logistiek, energiebesparing en security. Hierbij

t $PMMFDUJFWFLFOOJTPWFSESBDIUUFDIOPMPHJF-

op praktische wijze nauw samenwerken aan

volgende bedrijven en toepassers worden

nieuwe technologie voor in de kas. t )FUSFDFOUFMJKLHFPQFOEF7BO-FFVXFO-

t EFTBNFOXFSLJOHNFUFFOHSPFQUPNBUFO-

zullen ook de MKB-bedrijven die op deze gebie-

kwekers waar TNO bezig is te onderzoeken

den werken worden betrokken.

tieve kennisoverdracht, gericht op branches

IPFL-BCPSBUPSJVNXBBSJO5/0 TBNFONFU

welke CO2-afvangtechnologieën voldoen aan

t )FUJOTUSVNFOUBSJVNWPPSLFOOJTPWFSESBDIU

en technologieketens en clusters.

de TU Delft, faciliteiten op het gebied van

nieuwe wetgeving. Daarna gaat TNO samen

voor technologievolgende bedrijven zal verder

nanotechnologie (clean rooms, elektronen-

met zowel leveranciers als met de OEM44

worden uitgebreid met zogenoemde ééndags-

Ministerie van Economische Zaken aan het

microscopie, analysefaciliteiten) toegankelijk

van deze apparatuur een nieuwe generatie

adviezen als logische volgende stap op de

MKB voor laagdrempelig advies beschik-

maakt voor het MKB.

producten ontwikkelen.

eerstelijnsadviesfunctie van Syntens.

bediend met een programma voor collec-

t7PVDIFSTFFOHSPPUEFFMWBOEFEPPSIFU

baar gestelde kennisvouchers wordt bij TNO besteed.

DOELEN EN ACTIES 2011-2014

In overleg met het Ministerie van Economische

Ook zal toenemend worden ingezet op een

Zaken streeft TNO naar een verdubbeling van

regionale aanpak. Door het beleidsakkoord

het SBIR-programma dat grote belangstelling

tussen Provincies en het Rijk schuift het

trekt van innovatieve MKB-bedrijven.

regionaal economisch (maatschappelijk) beleid

t 7PPSEFLPNFOEFQFSJPEFXJM5/0IFU

Het eerder genoemde co-development pro-

meer naar de provincies. Regionale netwerken

bereik onder de innovatieve koplopers

gramma gericht op technologische samen-

bepalen hierdoor sterker de innovatie-investe-

(ca. 7.000 in de sectoren waar TNO

werking tussen het MKB en TNO zal worden

ringen. De voor de regio Eindhoven succesvol

een positie heeft) met 25% vergroten.

WPPSUHF[FU(FNJLUXPSEUPQWFSEFSFHSPFJ PB

gebleken aanpak krijgt nu een vervolg in de

door de regeling (in overleg met EZ) laagdrem-

regio Rotterdam-Rijnmond.

TNO richt zich hierbij vooral op de maakindus-

peliger te maken voor het MKB.

trie, voeding, chemie, farma, de communica-

t 7PPSEFPOUXJLLFMBBSTFOUPFQBTTFST DB

De regionale aanpak gaat ook over de lands-

tiesector en de bouw (incl. energietoepassin-

50.000 in de sectoren waar TNO een positie

grenzen heen. Voorbeelden:

gen). In principe wil TNO met alle innovatieve

heeft) wordt sterk ingezet op een collectieve

t /BOPUFDIOPMPHJFESJFIPFL&JOEIPWFO

MKB-bedrijven in deze sectoren een relatie

aanpak gericht op upgrading van clusters en

44

106


af 2009

-FVWFOFO"LFO

Original Equipment Manufacturer.


107

In overleg met het Ministerie van Economische

De samenwerking met de hogescholen in

wordt overlegd over de hiervoor noodzakelijke

Zaken zullen in 2010 de precieze voorwaar-

projecten voor het MKB en kennisoverdracht

vergroting van de financiële mogelijkheden.

den en de omvang van deze regeling worden

via deeltijdlectoraten vanuit TNO zal verder

t%FUPFHBOLFMJKLIFJEWPPSIFU.,#[BMXPS-

bepaald. Collectieve kennisoverdracht met

toenemen. De 40 hogescholen in Nederland

den vergroot door aanpassing en vergroting

behulp van branche-innovatiecontracten wordt

hebben de ambitie om vanuit de ontwikkeling

van de transparantie van de Algemene

voortgezet. Voorts bepleit TNO een uitbreiding

van het ‘beroepspraktijkgerichte onderzoek’

Voorwaarden.

van het aantal voor het MKB beschikbare ken-

steeds meer betrokken te raken bij regionale

nisvouchers.

innovatie met het MKB. TNO werkt samen met

Hierover worden met het Ministerie van Econo-

t4BNFOXFSLJOHNFUEFIPHFTDIPMFOJOQSP-

partners als Syntens, VNO-NCW, MKB Neder-

mische Zaken, VNO-NCW en MKB-Nederland

jecten voor het MKB en kennisoverdracht via

land en de HBO-Raad in de Stichting Innovatie

in 2010 nadere afspraken gemaakt.

deeltijdlectoraten zal verder toenemen.

Alliantie (SIA) en sluit daarmee aan bij regionale netwerken. Met de betrokken partijen

KETENINNOVATIE TOP-DOWN TNO ontwikkelt samen met OEM nieuwe technologie

OEM

1ste tier

2nd tier

1ste tier

2nd tier

2nd tier

2nd tier

2nd tier

En helpt daarna de leverancier om die technologie te implementeren

VOORBEELD: 5/0IFFGUJOKBBS3%WPPS"4.-FFOUFDIOPMPHJFPOUXJLLFMEPQHFCJFE van ‘hoe componenten extreem schoon te maken’ en helpt nu leveranciers om die technologie in hun productieproces te implementeren. Dit zorgt voor groot concurrentievoordeel ten opzichte van buitenlandse bedrijven

KETENINNOVATIE BOTTOM-UP

Eind gebruiker

Eind gebruiker

Eind gebruiker

1ste tier

Eind gebruiker

1ste tier

OEM

Eind gebruiker TNO ontwikkelt samen met een groep eindgebruikers nieuwe technologie En helpt daarna de leverancier en OEM om die technologie te implementeren in nieuwe producten

VOORBEELD: TNO is in samenwerking met een groep tomatenkwekers bezig om te onderzoeken welke CO2-afvangtechnologieën voldoen aan nieuwe wetgeving. Daarna gaat samen met zowel leveranciers als OEM nieuwe apparatuur ontwikkeld worden.

INNOVATIE DOOR B2B OPDRACHT

VOORBEELD: 5/0IFFGUTBNFONFU"(*4LPFJFOPSFOTFOTPSFOPOUXJLLFME7JBJOOPWBUJFWPVDIFST is een proof-of-concept gemaakt. Daarna heeft er een groot researchprogramma plaatsgevonden dat resulteerde in een ‘zorgeloos melkveehouden’. *OIFFGU"(*4IJFSWPPSEF)FSNBO8JKGFMTQSJKTIJFSWPPSHFLSFHFO "(*4JTOVXFSFMENBSLUMFJEFSPQHFCJFEWBOADPOEJUJFWBOLPFJFO

108



109

7 EXCELLENTE KENNIS

‘De huidige structurele samenwerking met de universiteiten wordt verder versterkt en gefocusseerd op de gekozen thema’s en innovatiegebieden.’

TNO werkt vanuit een excellente technologie-

Strategisch Plan opgenomen plannen gaat

o.a. in jaarlijkse zogenoemde kennisarena’s.

positie, die samen met klanten en partners

TNO uit van het voor 2010 beschikbare niveau

Over de resultaten van de programma’s

is opgebouwd in het overheidsgefinancierde

van overheidsfinanciering.

wordt jaarlijks gerapporteerd aan de regievoerende departementen. In 2011 zal TNO

onderzoeksprogramma. Klanten nemen uitsluitend genoegen met topkennis, gemeten naar internationale maatstaven. De kwaliteit

AFSPRAKEN MET DE OVERHEID: VRAAGGESTUURDE PROGRAMMA’S

een omvattende rapportage uitbrengen, incl. een impactbeoordeling. Waar het gaat om de systematiek van vraagsturing heeft in 2008

en het onderscheidend vermogen worden gemonitord met vierjaarlijkse externe ken-

Bij de start van de strategieperiode 2007-

in opdracht van de overheid een eerste tus-

nisaudits. Samenwerking in ‘open innovatie’,

2011 is bij de overheidsgefinancierde pro-

sentijdse evaluatie plaatsgevonden. Deze was

nationaal en Europees, is een absolute nood-

HSBNNBTWBO5/0FOEF(5*TEFTZTUFNBUJFL

in hoofdlijnen positief. In 2010-2011 vindt de

zaak om de mondiale en Europese uitdagin-

van vraaggestuurde programmering ingevoerd.

eindevaluatie plaats.

gen succesvol aan te kunnen gaan. De basis

De basis hiervoor was het kabinetsstandpunt

voor deze samenwerking wordt gevormd door

op het rapport van de ad-hoccommissie

excellentie en onderscheidend vermogen bij

A#SVHGVODUJFWBO5/0FOEF(5*T)FUEPFM

de betrokken partners. Verdere concentra-

is de betrokkenheid van overheid, bedrijfsle-

tie van de TNO-technologieportfolio tot een

ven en maatschappelijke organisaties bij het

Voor de periode 2011-2014 gaat TNO uit van

excellente kennisbasis is daarom noodzakelijk.

POEFS[PFLWBO5/0FOEF(5*TUFWFSHSPUFO

de huidige systematiek van programmering en

Op minimaal 25% van de gekozen innova-

VRAAGGESTUURDE PROGRAMMA’S 2011-2014

verantwoording. Eventuele wijzigingen hierin

tiegebieden wil TNO leidend zijn in Europa.

Bij TNO heeft dit in het Strategisch Plan

op grond van de nog komende eindevaluatie

Op de overige innovatiegebieden wil TNO

2007-2010 geleid tot 38 vraaggestuurde

zullen worden overgenomen. Inhoudelijk zullen

minimaal op specifieke onderdelen hiervan

programma’s op de met de overheid afge-

de vraaggestuurde programma’s verbonden

een gezaghebbende rol. Op het nationale vlak

sproken 12 thema’s. Deze zijn thans al in

zijn aan de voorgestelde thema’s en innovatie-

is er, waar het gaat om de met de overheid

uitvoering. Er is intensieve interactie met de

gebieden en rechtstreeks voortvloeien uit de

overeengekomen thema’s, nauwe afstemming

bij elk programma betrokken stakeholders,

hierin met voorrang te adresseren kennis-

en op raakvlakken ook samenwerking met EFDPMMFHB(5*T0QIFU&VSPQFTFWMBLXPSEU gestreefd naar versterkte alliantievorming op specifieke onderwerpen met collega-Research

TNO OVERHEIDSFINANCIERING 2010 (EURO 191 mln)

DEF 47 mln.

& Technology Organisations. De huidige structurele samenwerking met de

-/7NMO

universiteiten (20 kenniscentra, 60 deel15

tijdhoogleraren en 150-200 AIO’s) wordt gefocusseerd op de gekozen thema’s en innovatiegebieden. Er wordt versterkt ingezet op

SZW 5 mln.

30

72

samenwerking met toonaangevende buitenlandse universiteiten en RTO’s. TNO onderscheidt zich van het universitaire onderzoek door de uitsluitende nadruk op valorisatie in concrete toepassingen en innovaties voor klanten, en door haar klantgerichte werkwijze. Financiering: voor de realisatie van de in dit

110


OCW 72 mln. Waarvan KaVoT 27 mln.

VWS 7 mln. VROM 7 mln.

3 7 7

VenW 3 mln. 5

4

EZ 30 mln. 47

DINO (Informatie Ondergrond) 15 mln.


111

vragen. Concrete programmavoorstellen worden uitgewerkt in nauw overleg met de regievoerende departementen en getoetst in

KENNIS ALS VERMOGEN OVER DE THEMA’S (KaVoT); ENABLING TECHNOLOGIEËN 2011-2014

de kennisarena’s. In de aanloop naar dit Stra-

TNO-BIJDRAGE AAN DE EUROPESE KENNISAGENDA

te technologie – met ruim 30% participatie –

De rol van TNO

Voornemens 2011-2014

grote deelnemers aan de kaderprogramma’s

Na Philips is TNO de grootste Nederlandse

De door TNO gekozen thema’s en innovatie-

zijn.

deelnemer in Europese onderzoeksprogram-

gebieden hebben een sterke Europese dimen-

ma’s. TNO levert daarmee een substantiële

sie. Vanuit dit gegeven zal TNO haar goede

De thema’s en innovatiegebieden waar

tegisch Plan hebben al de nodige toetsingen

Voor meer generieke themadoorsnijdende

TNO zich de komende periode op richt,

RTO’s binnen Europa zijn verenigd in de Euro-

bijdrage aan de positie van Nederland in

positie in het Europese kaderprogramma

bij departementen en overige stakeholders

kennisontwikkeling en voor het kunnen ont-

hebben een sterke Europese dimensie.

pean Association of Research and Technology

de Europese onderzoekprogramma’s.

verder uitbreiden, zich positioneren in nieuwe

plaatsgevonden. Ook de jaarlijkse rapportage

wikkelen van nieuwe initiatieven loopt in de

Op die manier kan TNO haar sterke positie

Organisations (EARTO); binnen EARTO vormen

Ook vanuit Europees perspectief heeft TNO

Europese initiatieven, en inzetten voor struc-

zal plaatsvinden aan de meest betrokken

periode 2007-2010 een programma ‘Kennis

in het Europese kaderprogramma verder

de meest toonaangevende RTO’s samen de

een zichtbare plek verworven in de Europese

turele samenwerking tussen RTO’s. Actueel is

departementen.

als Vermogen over de Thema’s’ (KaVoT). Het

uitbouwen en zich ook positioneren in

EUROTECH-groep. TNO is met onder meer

kennisarena. Vooral TNO en Fraunhofer

het recentelijk opgerichte European Institute

betreft de volgende onderwerpen:

het nieuw opgerichte European Insti-

EF'SBVOIPGFS(FTFMMTDIBGU %VJUTMBOE

755

worden genoemd als knooppunten in grote

of Innovation and Technology (EIT). TNO is

t7FSOJFVXJOHWBOJOOPWBUJF

tute of Innovation and Technology (EIT).

(Finland), CEA (Frankrijk), QinetiQ (Verenigd

internationale kennisnetwerken.

geselecteerd voor deelname aan elk van de

t*OOPWBUJFEJFXFSLU

TNO is geselecteerd voor elk van de drie

Koninkrijk) en Sintef (Noorwegen) lid van deze

In het zevende kaderprogramma is TNO vooral

drie Knowledge and Innovation Communi-

t*OOPWBUJFMJGFTDJFODFT

Knowledge and Innovation Communities

EUROTECH-groep.

actief op de thema’s ICT, Security, Transport

ties (KIC’s) waarmee het EIT van start gaat,

t1FSTPOBMJ[FE)FBMUI

(KIC’s) waarmee het EIT van start gaat:

en NMP (Nanowetenschappen, nanotechno-

namelijk op de terreinen Klimaatverandering,

t%FBBSEFBMTTZTUFFN

klimaatverandering, Duurzame energie en

Er is intensieve samenwerking tussen de

logie, Materialen en nieuwe Procestechnolo-

Duurzame energie en de Informatie- en com-

t*OUFMMJHFOUFTFOTPSOFUXFSLFO

Informatie- en communicatiemaatschappij.

RTO’s in Europese onderzoeksprogramma’s.

gie). Met een slagingspercentage van 31% op

municatiemaatschappij.

Ook hierbuiten zien we steeds meer

de ingediende projectvoorstellen scoort TNO

t0QIFUUIFNB*OUFHSBMF7FJMJHIFJEIFFGU

strategische allianties ontstaan.

hoog ten opzichte van het Europese (19%)

TNO een prominente plaats verworven in

en Nederlandse (28%) gemiddelde.

het Europese Securityprogramma. Dit biedt

t.BUFSJBMTUFDIOPMPHZ t.J3F$PM

De rol van Research & Technology Organisations Het probleemoplossend karakter van het

De EUROTECH-groep werkt sinds 2008 aan

2010 afgerond en geëvalueerd. Bezien vanuit

onderzoek van Research and Technology

een intensievere samenwerking in het ERA-

Het is steeds meer nodig betrokken te zijn

vende Europese speler op dit gebied te

de behoefte vanuit de voor 2011-2014 voor-

Organisations en hun nauwe contacten

NET-project: Associated European Research

in de voorbereidende stadia van Europese

worden. TNO neemt ook zelf initiatieven

gestelde thema’s en innovatiegebieden, wordt

met het bedrijfsleven zorgen voor een

and Technology Organisations (AERTOS).

programma’s door participatie in European

en focust daarbij op de ontwikkeling van

de komende periode voorgesteld het KaVoT-

goede voedingsbodem voor multidiscipli-

Verkenningen op de gebieden Carbon Cap-

Techology Platforms (ETP’s), publiek-private

een gelimiteerd aantal samenwerkingsver-

programma te richten op de volgende zgn.

nair, op toepassingen gericht onderzoek.

ture and Storage, Energy Neutral Building,

partnerships (PPP’s), het European Insti-

banden met organisaties en bedrijven uit

enabling technologieën:

Met name de binnen de European

Offshore Windenergy, Security, Innovatie in

tute of Innovation and Technology (EIT) en

andere EU-landen.

t.PEFMMFO

Association of Research and Technology

het MKB en Human Resources Management

andere (ad-hoc)initiatieven. Zo heeft TNO

Via EU-programma’s en samen met de Eu-

t4FOTPSFO

Organisations (EARTO) verenigde RTO’s

hebben geleid tot de start in 2009 van sa-

een toonaangevende rol gespeeld bij de

ropean Defence Agency (EDA) zal TNO zich

t.BUFSJBMFO

spelen een significante rol in het slaan van

menwerkingsprojecten op de gebieden Energy

totstandkoming van het Europese programma

inzetten voor het opzetten van een thema

t4ZTUFFNCJPMPHJF

bruggen tussen het onderzoeksveld en de

Neutral Building en Offshore Windenergy.

voor Security. Om deze rol te versterken en te

Defensie in het achtste kaderprogramma,

t*OOPWBUJFFOHFESBH

industriële toepassing. Door hun unieke

verbreden beschikt TNO over een permanente

voor een samenwerkingsverband voor

t4USBUFHJTDIF1PMJDZ3FTFBSDI45

positionering op het traject van onderzoek

TNO werkt op dit moment in de volgende

vertegenwoordiging in Brussel. Ook heeft

Human Factors binnen EDA, voor samen-

naar toepassing leveren RTO’s een essenti-

initiatieven aan structurele samenwerking

TNO in 2008 samen met RTO-partners uit

werking voor CD&E-

Het betreft hier generieke technologieën die

ele bijdrage aan industriële

met Europese collega-RTO’s: Carbon Capture

Oostenrijk, Finland en Spanje het in Brussel

faciliteiten in Europa en voor het opzetten

toeleverend zijn voor alle thema’s. Het is van

en sociale innovatie.

and Storage met Sintef (Noorwegen) en IFP

gevestigde Joint Institute of Innovation Policy

van Joint Programming-activiteiten voor

groot belang dat de kennisontwikkeling binnen

In de Europese onderzoekprogramma’s,

(Frankrijk), Joint Institute for Innovation Policy

(JIIP) opgericht.

Security.

de thema’s aangesloten blijft op de nieuwste

in het bijzonder in de kaderprogramma’s,

NFU+PBOOFVN+**1 0PTUFOSJKL

755 'JOMBOE

internationale ontwikkelingen in deze techno-

spelen RTO’s dan ook een prominente rol.

en Tecnalia (Spanje) en het Holst-centrum

met contractonderzoek actief buiten Neder-

logieën.

De evaluatie van het zesde kaderprogram-

met IMEC (Belgie).

land. Er ontstaan veel nieuwe mogelijkhe-

ma toont aan dat instituten voor toegepas-

45

112


goede perspectieven om een toonaange-

Deze programma’s worden in de loop van

t0QIFUUIFNB(F[POE-FWFOJT5/0WPPSBM

den als de ontwikkeling doorzet

O.a. gekoppeld aan het in dit Strategisch Plan opgenomen initiatief Strategy & Change


113

dat gezondheidsgerelateerde onderwerpen

zal zich ervoor inzetten dat in komende Eu-

hoger op de Europese onderzoeks- en in-

ropese programma’s de samenwerking met

novatieagenda komen. Het door Nederland getrokken Joint Programming Initiative op

KENNISBESCHERMING EN BELEID INZAKE INTELLECTUEEL EIGENDOM

DOELEN 2011-2014

Herkenbare IE-posities dragen bij aan het pro-

Hierdoor ontstaat een groeiend aantal belang-

fiel dat TNO aan kennis biedt, en ondersteu-

IFCCFOEFOCJK5/0T*&CFMFJE(PFEFDPN-

het bedrijfsleven, in het bijzonder met het

nen het beleid om een aantrekkelijke partner

municatie naar de markt over voorwaarden en

Het IE-beleid zal in de nieuwe strategieperiode

MKB, beter gefaciliteerd wordt. TNO maakt

Economische impact met innovaties wordt in

te zijn voor samenwerking in open innovatie en

regelgeving blijkt hierbij toenemend belangrijk.

tot nog grotere impact moeten leiden. Voor-

het thema Health illustreert dit. TNO ambi-

hierbij keuzes. Het gaat om vijf gebieden:

de internationale competitie steeds afhanke-

deelnemer aan innovatieve netwerken.

In samenspraak met EZ en belangenverte-

zien wordt dat het jaarlijks in te dienen aantal

eert bij de uitwerking ervan een belangrijke

Hightechsystemen en materialen, Chemie

lijker van adequate bescherming van kennis.

Een consequent IE-beleid maakt TNO aantrek-

genwoordigers van het MKB zijn en worden

octrooiaanvragen rond 150 premier depots

bijdrage te leveren.

(olie en gas), Food and Flowers, Advanced

Van de mogelijke instrumenten om intellectu-

kelijk voor investeerders in start-ups en voor

acties genomen om de communicatie over

zal uitkomen. De inzet in valorisatiecapaciteit

materials-enabling en Adaptive Multi Sen-

eel eigendom (IE) te beschermen is het octrooi

onderzoeksuitbestedingen door het bedrijfsle-

het IE-beleid en de transparantie hiervan te

zal worden vergroot, met meer transparantie

Omgeving neemt TNO zeer actief deel aan

sor and Control systems enabling. Op het

een van de sterkste. TNO wil dan ook de ken-

ven. Bij het IE-beleid van TNO is het daarom

verbeteren. Specifieke regelingen zijn ontwor-

en aanbod van de beschikbare IE. Op het

Europese programma’s. Zo is TNO betrok-

gebied van Hightechsystemen heeft TNO

nisvalorisatie door bescherming met octrooien

uitgangspunt om kennis breed beschikbaar en

pen, waaronder het Small Business Innovation

vergroten van de omloopsnelheid van met IE

ken bij de oprichting van een publiek-

een voorhoedepositie en zal deze verder

optimaliseren en daarmee de economische

bruikbaar te houden.

Research Programme (SBIR), om het MKB

beschermde innovaties richting markt zal ac-

private partnership (PPP Efficient Buildings)

uitbouwen door actieve betrokkenheid bij

impact vergroten.

als belangrijke doelgroep voor het doorontwik-

cent worden gelegd.

en bij de geselecteerde KIC’s van het EIT.

de totstandkoming van het PPP Factories

De afgelopen vier jaar heeft TNO 528 premier

Om de concurrentiepositie van het bedrijfsle-

kelen van innovaties sneller in staat te stellen

TNO profileert zich op de gebieden Carbon

of the Future. Het thema Industriële Inno-

depots voor octrooiaanvragen ingediend. In

ven te versterken is het TNO’s streven om zo

exclusieve IE-posities te verwerven.

Capture and Storage (CCS) en Energy Ef-

vatie omvat ook TNO’s space gerelateerde

een vergelijking over 2007 tussen de geza-

veel mogelijk bedrijven exclusieve rechten op

ficient Buildings.

technologieontwikkelingen. De verankering

menlijke Nederlandse kennisinstellingen neem

de IE-portefeuille te laten verwerven.

De samenwerking op het gebied van CCS

hiervan in de onderzoekprogramma’s van

TNO met een aandeel van 42% een eerste

met IFP (Frankrijk) en Sintef (Noorwegen)

de ESA zal de komende jaren worden

plaats in bij het indienen van premier depots.46

moet een basis leggen voor meer toekom-

voortgezet. Het op toepassingen gerichte

stige thematische internationale samen-

onderzoek - toepassingen in de telecom-

In vergelijking met een aantal andere Euro-

werkingen tussen RTO’s in de toekomst.

municatie en toepassingen van aardobser-

pese kennisinstellingen nam TNO in 2007 een

vatie op het gebied van milieu en energie

vijfde plaats in:

t0QEFUIFNBT&OFSHJFFO(FCPVXEF

t.FUIFUUIFNB(FCPVXEF0NHFWJOHJT5/0 solide ingebed in internationale associaties

wint aan belang. TNO’s bijdrage hieraan zal

&VSP(FP4FSWFZT %F[FWSVDIUCBSFTBNFO-

vooral plaatsvinden vanuit de onderschei-

Europese RTO’s47

PD’s 2007

den thema’s.

Fraunhofer

650

CEA

447

werking met geologische diensten binnen Europa wordt de komende jaren voortgezet.

t%F*OGPSNBUJFNBBUTDIBQQJKJTWPPS&VSPQB

t.FUEFUFDIOPMPHJTDIFDPNQPOFOUWBOIFU

een belangrijk thema. Op de drie innovatie-

CNRS

210

thema Mobiliteit (veilige en schone trans-

gebieden binnen dit thema werkt TNO met

IFP

159

portmiddelen) is TNO goed aangesloten bij

buitenlandse partners binnen EU-projecten

TNO

158

Europese programma’s. Mobiliteitsvraag-

(kaderprogramma’s en tenders) samen,

VTT

100

stukken ondervinden groeiende Europese

maar wil TNO de rol als Europese speler

SINTEF

37

belangstelling zoals uit de voorbereiding

verder uit bouwen.

van Joint Programming Initiatives blijkt.

De oprichting van een EIT KIC op het ge-

In vergelijking met multinationals beheren de

Door actieve deelname aan ETP’s werkt

bied van de Informatie- en communicatie-

gezamenlijke Nederlandse kennisinstellingen

TNO aan verdere profilering op het gebied

maatschappij is een belangrijke stimulans

een IE-portefeuille van bescheiden omvang48.

van betrouwbare verkeerssystemen.

voor de internationale samenwerking.

De respectievelijke strategieën zijn uiteraard

Daarnaast wil TNO zich profileren in het

verschillend.

t5/0TBDUJWJUFJUFOPQIFUUIFNB*OEVTUSJ»MF Innovatie zijn dankzij jarenlange inspan-

nieuwe PPP Future Internet. Naast een

ningen structureel uitstekend ingebed in de

projectmatige deelname, ambieert TNO een

Europese samenwerkingsverbanden. TNO

bestuurlijke inbreng.

GEREGISTREERDE PREMIER DEPOTS IN 2007 (5*&$/ 10 Uni Nijmegen 11

(5*%FMUBSFT 5 (5*/-3 0 VU Amsterdam 0

6OJ(SPOJOHFO 12 Uni Utrecht 14 6OJ.BBTUSJDIU-JNCVSH 14 TU Eindhoven 15 Uni Amsterdam 16

TNO 158

TU Twente 16 Uni Wageningen 17 TU Delft 46 Uni Rotterdam 28 6OJ-FJEFO 18 Bron: betrokken organisaties en openbare databanken

46

114


De cijfers zijn deels gebaseerd op publieke jaarrapportages van de instellingen en deels op octrooipublicaties die met behulp van Aureka zijn gegenereerd. Volgens die informatie dienden de genoemde kennisinstellingen in totaal 380 octrooiaanvragen in, waarvan TNO 158. 47 Het betreft onderzoeksinstellingen met eenzelfde focus op toepassingsgericht onderzoek, en bekend om een proacUJFGCFMFJEPNLFOOJTUFCFTDIFSNFO%FDJKGFST[JKOFWFOFFOTHFCBTFFSEPQQVCMJFLFCSPOOFOKBBSSBQQPSUFOFOPG octrooipublicaties verkregen met behulp van Aureka. 48 Bijvoorbeeld Philips met 55.000 octrooien (HBR, november 2009, pag. 29).


115

8 DE ORGANISATIE TNO

‘Het succes van TNO wordt afgemeten aan het daadwerkelijke verschil dat TNO maakt in projecten met en voor partners en klanten.’

De ambities van TNO voor de komende stra-

netwerken van de bij het innovatiegebied

tegieperiode zijn niet te realiseren zonder een

betrokken stakeholders en klanten.

daarbij passende organisatievorm en -cultuur, zonder getalenteerde en gedreven mede-

5/0BBOUSFLLFMJKLFXFSLHFWFSWPPS

De ambities van TNO doen een groot appel

werkers, en zonder toereikende financiële

TUBSUFSTFOFSWBSFOQSPGFTTJPOBMT

op onze medewerkers en brengen nieuwe

middelen. Daarbij wil TNO bovendien nog haar

TNO heeft de laatste jaren haar positie als

uitdagingen mee die om toptalent vragen.

steentje bijdragen aan een betere wereld door

aantrekkelijke werkgever voor starters op de

Een stimulerend werkklimaat bieden is dan

maatschappelijk verantwoord te ondernemen.

arbeidsmarkt binnen (en steeds meer bui-

ook topprioriteit voor onze kenniseconomie.

ten) Nederland weten te versterken en gaat

Toptalent is schaars. Op enkele innovatie-

op deze weg verder. De arbeidsmarktpro-

gebieden is TNO nu al de aantrekkelijkste

positie van TNO voor starters is gericht op

werkgever voor kenniswerkers. TNO gaat het

Bij de hoge ambitie van TNO hoort een orga-

maatschappelijke betrokkenheid, persoon-

wervings- en loopbaanbeleid voor toptalent

nisatievorm die deze optimaal faciliteert en

lijke en professionele ontwikkeling en inno-

verder versterken. De lat voor recruitment

een cultuur die de medewerkers uitdaagt tot

vatie. De lat ligt hoog: de eisen die we aan

komt hoger te liggen. Naast TNO’ers als bron

vernieuwing en samenwerking. Organisatie- en

onze professionals stellen nemen verder

van talent voor haar eigen organisatiedoelen

cultuurverandering gaan hierbij de komende

toe: naast inhoudelijke excellentie worden

kiest TNO voor de komende strategieperiode

jaren hand in hand. Om de maatschappelijke

commerciële, projectmatige, leiderschaps-

nadrukkelijk voor een rol als leverancier van

en economische impact van de projecten te

en samenwerkingscompetenties gevraagd.

innovatietalent aan de Nederlandse samenle-

versterken zullen deze worden aangestuurd

Dit vraagt bovendien om professionals die

ving. Ex-TNO’ers blijken bijzonder aantrekkelij-

via de thema’s en innovatiegebieden.

complexe dilemma’s in het dagelijkse werk

ke kandidaten voor de arbeidsmarkt. Opgeleid

Voor elk innovatiegebied zal een heldere

op integere en betrokken wijze hanteren.

en een ervaring rijker leveren wij competente

verantwoordelijkheid worden belegd voor zowel

TNO biedt een uitdagende werkomgeving

‘innovators’ voor de innovatiegebieden waar

de kennisontwikkeling als de marktactiviteiten.

met hoge professionele eisen en tegelijker-

Nederland het de komende tijd van moet

Deze projectgestuurde organisatie vergroot de

tijd ruimte voor eigen werk-privé-arrange-

hebben.

samenwerking over de kerngebieden heen en

menten, thuis- en telewerk, ondersteund

stelt TNO nog meer in de gelegenheid om te

met moderne ICT-faciliteiten en een flexibel

Kenniswerkersregeling

focussen op complexe multidisciplinaire pro-

pakket arbeidsvoorwaarden. Onze bedrijfs-

Omgekeerd zetten ook onderzoekers uit het

blemen. De benadering via thema’s betekent

voering met aandacht voor MVO en ontwik-

bedrijfsleven de stap naar TNO. Door de re-

ook dat het bereiken van de gewenste impact

kelingssamenwerking biedt met name voor

cessie heeft dit een extra dimensie gekregen.

langs deze lijn zal worden aangestuurd.

starters aantrekkelijke extra’s. Binnen TNO

In 2009 en 2010 heeft TNO in het kader

De impact wordt gerealiseerd in de vele

doorlopen hbo- en wo-starters een Talent

van de zogenoemde Kenniswerkersregeling

projecten die TNO uitvoert voor klanten bij

Development Programma, waarna zij een

tijdelijk 476 kenniswerkers, die als gevolg van

overheid en bedrijfsleven. Het succes van

keuze maken voor één van de ontwikke-

de recessie bij hun bedrijf overtollig dreigden

TNO wordt afgemeten aan het daadwerkelijke

lingslijnen en een startfunctie binnen één

te worden, ingezet in projecten van nationaal

verschil dat TNO maakt in projecten met en

van de innovatiegebieden. Meer ervaren

belang. In een tweede regeling neemt TNO

voor partners en klanten. Bij de beoordeling

professionals helpen de verschillende

deel aan die consortia in de zogenoemde High

van de overall impact op een innovatiegebied

ontwikkelprofielen te versterken en onze

Tech Topprojecten (HTTP), met tijdelijke inzet

gaat het echter niet alleen om de optelsom

impact bij klanten en partners verder te

van 980 kenniswerkers uit bedrijven. TNO is

van projectimpact, maar ook om de mate

vergroten. We richten ons in toenemende

mede initiatiefnemer van deze regelingen.

waarin TNO een zichtbare, gezaghebbende en

mate op internationale instroom.

Hoewel de regelingen tijdelijk zijn, zullen zij

STUREN OP IMPACT

verbindende rol speelt in de (inter)nationale

116


KWEEKVIJVER EN SPRINGPLANK VOOR TALENT

zeker ook op langere termijn bijdragen aan


117

‘Opgeleid en een ervaring rijker leveren wij competente ‘innovators’ voor de innovatiegebieden waar Nederland het de komende tijd van moet hebben.’

netwerkvorming en samenwerking tussen

dus minimaal noodzakelijk om te kunnen vol-

bedrijven en publieke kennisinstellingen.

doen aan de lopende betalingsverplichtingen.

FINANCIEEL VOORUITZICHT TNO hanteert als uitgangspunt in haar financieel beleid een gezonde, op algemeen aanvaarde bedrijfseconomische grondslagen gebaseerde, bedrijfsvoering. Hierin passen

MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN

t&OFSHJFFOHFCPVXFOPQCBTJTWBO

ONTWIKKELINGSSAMENWERKING

maatwerk Energie Prestatie Adviezen wordt

3VSBMFFMFLUSJmDBUJF In afgelegen gebieden koken mensen

gewerkt aan energiebesparing in TNO-

Sinds 2007 richt TNO zich (opnieuw) op in-

op hout en verlichten zij hun huis met

novaties in ontwikkelingslanden, vanuit de

olielampen of kerosine. Dit is kostbaar,

Uitgaande van een doorzettend herstel van de

Maatschappelijk verantwoord ondernemen

gebouwen. Bij elke nieuwbouw of grote

economie zet TNO in op het volgende scenario:

(MVO) draait om duurzaamheid: de balans tus-

verbouwing worden de kansen voor duur-

overtuiging dat technologie en innovatie de

milieubelastend en het schaadt de

t0WFSBMMPN[FUPOUXJLLFMJOHWBONJMKPFO

sen people, planet en profit. Maatschappelijk

zaamheid meegenomen. Zo investeert TNO

economische groei en welvaart van een land

gezondheid. Het gebruik van biogas of

verantwoord ondernemen en TNO horen bij

in de aanleg van warmte-koudeopslag om

bevorderen. Innovatie biedt oplossingen voor

een zonneparabool biedt een duurzaam

elkaar. Duurzaamheid is geen apart thema in

de energievoorziening van de huisvesting

complexe vraagstukken op het gebied van wa-

alternatief voor koken. TNO heeft een

het onderzoek van TNO, maar loopt als

JO-FJEFOUFWFSEVVS[BNFO*OEFLPNFOEF

ter, voedsel, energie en klimaat, waardoor het

toepassing ontwikkeld waarmee elektrici-

belangrijke ‘driver’ door alle thema’s heen.

strategieperiode zal bij de besluitvorming

welzijn toeneemt. Daarnaast benut innovatie

teit wordt opgewekt uit de zonneparabool

euro in 2009 naar 700 miljoen euro in 2014. t0WFSIFJETmOBODJFSJOHPQIFUOJWFBVWBO 2010.

een gematigde rendementsontwikkeling, waar-

t&FOPN[FUNJYWBOFFOEFSEFEFFMWSBBH-

borgen van de financiering van de organisatie,

gestuurde programma’s, een derde deel

Voorbeelden zijn innovaties om de ecologische

over nieuwe huurcontracten duurzaamheid

het sociale en economische potentieel van de

of de biogasvergister. Behalve om mee te

beheerste kostprijsontwikkeling en investerin-

competitive funding en een derde deel

footprint van de bouw te verlagen, veiligere

een belangrijk selectieargument zijn.

groep allerarmsten (4 miljard mensen in vooral

koken kan hiermee nu ook ‘s avonds een

gen die de solvabiliteits- en liquiditeitspositie

marktfinanciering voor contractresearch en

en schonere transportmiddelen, een schone

Afrika en Azië) als nieuwe technologie lokaal

lampje aan of kunnen er batterijen mee

van de organisatie niet ondermijnen:

advisering (exclusief de omzet van de door

klimaatneutrale energievoorziening, het

gelijkheden voor videoconferencing bij TNO

geproduceerd en vermarkt wordt. Belangrijk is

worden opgeladen. Momenteel is een lab-

t%FJOLPNTUFOWBO5/0CFTUBBOVJUPN[FU

TNO opgezette nieuwe bedrijven). Om het

ondervangen van materiaalschaarste en het

uitgebreid en start een pilot waarbij voor

dat deze innovatieve producten en diensten

model beschikbaar. Er worden consortia

gebaseerd op verricht werk, rendement

gewenste niveau van competitive funding

bevorderen van gezond gedrag.

dienstreizen een alternatief wordt geboden

betaalbaar en beschikbaar worden voor de

gevormd om het in India en Madagaskar

boven kostprijs bij omzetopdrachten en in-

te bereiken zal de verplichting om bijdragen

Sinds 2007 maken we structureel werk van

voor het gebruik van de auto door een

armsten. Vanuit lopende initiatieven leren we

verder te introduceren.

komsten gebaseerd op Intellectual Property.

uit deze programma’s te matchen vanuit

maatschappelijk verantwoord ondernemen

combinatie van trein, ov, fiets (eventueel in

dat het niet makkelijk is om succesvol te zijn in

t.PCJMJUFJUPQLPSUFUFSNJKOXPSEFOEFNP-

de structureel aan TNO toegekende over-

met een eigen programma voor ontwikke-

combinatie met bus of taxi). In de strate-

deze markt. Het vereist nieuwe kennis, ruimte

-BOECPVXJOEF4BIFM

moet er sprake zijn van een gematigd

heidsfinanciering aanzienlijk moeten worden

lingssamenwerking. Daarnaast willen we zelf

gieperiode wordt mobiliteitsmanagement

voor experimenteren en intensieve samenwer-

Op droge gebieden in de wereld wonen

rendement om de continuïteit van de orga-

teruggebracht. In 2003 heeft de commissie-

duurzamer opereren met aandacht voor onze

verder uitgewerkt met concepten die aan-

king met nieuwe partners. TNO heeft zich vanuit

mensen die leven van de teelt van hun

nisatie te waarborgen. Positieve resultaten

Wijffels het kabinet al in deze zin geadvi-

medewerkers en een beter milieu. Voor die

sluiten bij ‘het nieuwe werken’, waardoor

haar maatschappelijke verantwoordelijkheid de

gewassen rond hun huis. Deze grond

worden aangewend om de vermogenspositie

seerd. Meer recent hebben ook de AWT en

interne verduurzaming passen we de kennis toe

het aantal dienstreizen wordt verminderd.

afgelopen jaren ingezet om technologische en

houdt slecht water vast en alleen met in-

van de organisatie te verbeteren.

EF3BBEWPPS(F[POEIFJETPOEFS[PFL 3(0

die we zelf in huis hebben. Onze ambitie bij al

sociale innovaties te ontwikkelen en innovatie-

tensief irrigeren groeien er planten. Water

t"MT[FMGTUBOEJHFOPUGPSQSPmUPSHBOJTBUJF

t*OWFTUFSJOHFOIFCCFOFFOBMHFNFFOCF-

t%VVS[BBNJOLPQFOJTWPPSIFUWFSEVVS[BNFO

hierop aangedrongen. TNO dringt er bij het

deze stappen is: een vooraanstaande rol spelen

van TNO van groot belang omdat de milieu-

processen in ontwikkelingslanden te bege-

is in deze gebieden schaars en kostbaar.

drijfsmatig karakter en zullen in principe niet

kabinet op aan deze aanbeveling nu over te

op het gebied van duurzaamheid.

footprint van TNO voor het overgrote deel

leiden. En wil dat ook in de toekomst blijven

TNO heeft een innovatieve manier gevon-

hoger zijn dan de afschrijvingslasten.

nemen door de matchingsverplichting te laten

Om aanspreekbaar te zijn op MVO heeft TNO

bepaald wordt door alles wat wij inkopen.

doen, om een bijdrage te leveren aan duurzame

den waardoor de grond meer water kan

vervallen of door apart financiering hiervoor

in 2008 voor het eerst een apart maatschap-

Duurzaam inkopen is inmiddels verankerd

armoedebestrijding.

vasthouden: het gebruik van steenwol,

beschikbaar te stellen.

pelijk jaarverslag uitgebracht conform de

in alle TNO-brede aanbestedingen. Vooraf

richtlijnen van het Global Reporting Initiative. In

geformuleerde duurzaamheidseisen bij de

Samenwerking tussen bedrijven, lokale ontwik-

de kassen. In India passen we dit toe bij

t5/0JTDPOTFSWBUJFGHFmOBODJFSENFUFFO zeer beperkte hoeveelheid vreemd vermogen. De solvabiliteit bedraagt ultimo 2009 circa

t&FOCFTDIFJEFOSFOEFNFOUWBOPQEF

zoals we dit in Nederland kennen vanuit

45%. Deze wijze van financiering is noodza-

marktomzet dat wordt geherinvesteerd in de

de komende periode rapporteert TNO via een

aanbesteding zijn een belangrijk gunnings-

kelingsorganisaties, lokale gemeenschaps-

mangobomen en in Ethiopië met olijfbo-

kelijk om de continuïteit van de organisatie te

organisatie.

geïntegreerd (maatschappelijk) jaarverslag.

criterium. Zo koopt TNO in de komende

leiders, overheden en kennisinstellingen is

men. De eerste resultaten met mango’s

waarborgen. t)FUFJHFOWFSNPHFOJTNFUOBNFCFMFHEJO materiële vaste activa. t%FMJRVJEJUFJUQPTJUJFWBO5/0CFESBBHUVMUJNP

t5/0#FESJKWFO[BMHSPFJFOJOPN[FUFOSFOEF-

strategieperiode groene stroom, FSC-papier

noodzakelijk om de vragen en wensen van de

zijn veelbelovend; er is 50% minder water

ment door de versnelde opname en verkoop

Een beter milieu begint bij TNO

en duurzame koffie. TNO sluit hiermee vol-

doelgroep te definiëren, innovatieve oplossingen

nodig voor irrigatie. Dit komt overeen

van volwassen technologieën uit TNO en

Bij maatschappelijk verantwoord ondernemen

ledig aan bij de inkoopdoelstellingen zoals

te ontwikkelen en te testen, en de innovatie

met 50% reductie van kosten, de boeren

hightech spin-offs. De rendementen worden

neemt aandacht voor het milieu een belang-

geformuleerd door de rijksoverheid.

in de specifieke context te borgen. TNO heeft

besteden 50% minder tijd aan irrigatie, en

geherinvesteerd in de organisatie.

rijke plaats in. TNO heeft haar milieubelasting

samenwerkingsverbanden opgezet met diverse

de overlevingsgraad van jonge planten is

miljoen euro is gelabeld aan bestemmingsre-

in kaart gebracht. Zo werken we gericht aan

PSHBOJTBUJFTJOWPPSBM*OEJB (IBOB ;BNCJB

met 30% verhoogd. Momenteel werken

serves, de overige middelen zijn vrij aanwend-

verbetering aan de hand van een aantal

Ethiopië, Uganda en Nederland. Wij leveren in

we aan de business-case voor lokale pro-

baar. TNO heeft een current ratio < 1,0. De

speerpunten, zoals:

25 projecten innovatieve kennis en ervaring op

ductie en distributie van steenwol.

2009 circa 90 miljoen euro, waarvan 45

hoogte van deze vrij aanwendbare middelen is

118


inhoudelijk en procesmatig vlak. We richten ons


119

vooral op energie & klimaat, voedsel & land-

TOT SLOT

bouw, ICT en monitoring. De projecten worden geleid door een team van twintig professionals

Wat is er nodig om de voornemens, verwoord

van TNO: het TNO Flying Innovation Team.

in het Strategisch Plan 2011-2014,

De activiteiten van TNO worden deels door TNO

te realiseren? In de eerste plaats commitment

gefinancierd en deels door andere partners uit

van onze relaties, en in de tweede – maar

consortia.

minstens zo belangrijke – plaats de betrokkenheid en inzet van onze medewerkers. Wil TNO

PLANNEN 2011-2014

optimaal kunnen functioneren en presteren in het maatschappelijke, wetenschappelijke

In de komende strategieperiode continueert

en economische internationale krachtenveld

TNO haar activiteiten in ontwikkelingslanden.

zoals dat in de komende jaren heerst, dan zijn

We werken aan bestaande innovaties om die

dat de belangrijkste randvoorwaarden. Maar

succesvol lokaal op de markt te verankeren

ook onze kernwaarden – integriteit, onafhan-

en aan nieuwe vraagstukken en innovatieve

kelijkheid, professionaliteit, maatschappelijke

oplossingen. Daartoe sluiten we nieuwe part-

verantwoordelijkheid – in combinatie met onze

nerschappen en vormen we nieuwe consortia.

markten klantgerichtheid, onze bereidheid tot

Deze activiteiten worden gefinancierd door TNO

samenwerken en onze mensgerichtheid, zijn

en uit de markt. Als return on investment zien

hiervoor van blijvend belang.

we de sociaaleconomische impact in ontwik-

Zo toegerust kunnen we daadwerkelijk in-

kelingslanden, managementontwikkeling en

noveren met impact, kunnen we werken aan

werknemersbetrokkenheid binnen TNO, toegang

Innovation for Life.

tot de niet te onderschatten (deels toekomstige) groei in kennisrijkdom in ontwikkelingslanden en opkomende markten, en businessontwikkeling voor de vermarkting van door TNO ontwikkelde kennis.

120


COLOFON Teksten, redactie en productie TNO Vormgeving Barlock, Den Haag Fotografie (FUUZ*NBHFT Hollandse Hoogte Ilya van Marle, Den Haag TNO

TNO.NL [email protected]

© TNO, maart 2010 ISBN: 978-90-5986-339-2

LIJST VAN AFKORTINGEN

ACTA "EFNJTDI$FOUSVN5BOEIFFMLVOEF"NTUFSEBN BESI #F4FNJDPOEVDUPS*OEVTUSJFT/7 BRIC Brazilië, Rusland, India en China BUZA Ministerie van Buitenlandse Zaken EEN VITALE Gezond meedoen in onze samenleving BZK .JOJTUFSJFWBO#JOOFOMBOETF;BLFOFO,POJOLSJKLTSFMBUJFT SAMENLEVING en mentale gezondheid zijnand hetnuclear fundament van ons persoonlijk welbevinden en de kwaliteit CBRN Fysieke Chemical, biological, radiological onze samenleving. Welvaart heeft ons een langer en comfortabeler leven gebracht, maar heeft ook CBS van $FOUSBBM#VSFBVWPPSEF4UBUJTUJFL CCS gezorgd $BSCPO$BQUVSFBOE4UPSBHF voor uitval van mensen in het arbeidsproces, mensen die over – of verkeerd consumeren en CD&E Concept Development & Experimentation jongeren die langs de lijn staan. TNO zet zich in voor een combinatie van technologische én sociale CPB Centraal Planbureau innovatie, zodat mensen gezonder meedoen in onze samenleving. CVZ College van Zorgverzekeringen DEF Ministerie van Defensie positie van de industrie in de economie en samenleving STRUCTURELE DGI Sterke %FGFOTJF(FSFMBUFFSEF*OEVTUSJF DIS De Nederlandse %FGFOTJF*OEVTUSJF4USBUFHJF industrie is niet alleen onmisbaar voor de (kennis-)economie, maar ook voor het vinden CONCURRENTIEKRACHT DLO Dienst landbouwkundig Onderzoek van oplossingen voor maatschappelijke schaarstevraagstukken op gebieden als energie, veiligheid, NDUSTRIE EARTO &VSPQFBO"TTPDJBUJPOPG3FTFBSDI5FDIOPMPHZ0SHBOJTBUJPOT zorg en mobiliteit. Dit vraagt technologische innovatie in de productieketen, innovatie van producten ECN Energy research Centre en processen in de industrie. TNO innoveert ook met een ketenoverstijgend perspectief, gericht op de EDA &VSPQFBO%FGFODF"HFODZ inbedding van industriële productie inTechnology de totale samenleving. EIT European Institute of Innovation and ETD European Technology Platform EU Een &VSPQFTF6OJF veiliger gevoel van leven EEN VEILIGE EZ Ministerie van Economische Zaken Veiligheid én ons gevoel van veiligheid zijn meer dan ooit onderhevig aan bedreigingen die voortkomen uit SAMENLEVING FIN Ministerie van Financiën de verdeling van welvaart, botsende opvattingen en toenemende schaarste aan grondstoffen. Wereldwijd GHOR (FOFFTLVOEJH)VMQWFSMFOJOHCJK0OHFWBMMFOFO3BNQFO defensie, hulpdiensten en industrie zich in om ons te beschermen tegen steeds minder eenduidige GTI zetten (SPPU5FDIOPMPHJTDI*OTUJUVVU bedreigingen. TNO ondersteunt met technologische innovatie om dit werk slimmer, efficiënter HCSSen zichtbare )BBHT$FOUSVNWPPS4USBUFHJTDIF4UVEJFT ICMS en beter $JWJFM.JMJUBJSF4BNFOXFSLJOH beschermd te doen. ICT Informatie- en Communicatietechnologie IEA *OUFSOBUJPOBM&OFSHZ"HFODZ Duurzame beschikbaarheid van energie DUURZAME ITS Intelligente transportsystemen stijgt de behoefte aan energie door hogere levensstandaarden en opkomende economieën. ENERGIEVOORZIENINGJGZ Wereldwijd Jeugdgezondheidszorg De olieen gasreserves JUS Ministerie van Justitie zijn echter eindig, steeds moeilijker te winnen, en CO2-uitstoot zorgt voor milieuproblemen. TNO zet in op technologische innovatie voor energiebeschikbaarheid, waarbij het gaat KaVoT ,FOOJTBMT7FSNPHFOPWFSEF5IFNBT KIC om energiebesparing, ,OPXMFHEFBOE*OOPWBUJPO$PNNVOJUJFT energieopslag, efficiëntere exploratie van bestaande bronnen en innovatie om LNV .JOJTUFSJFWBO-BOECPVX /BUVVSFO7PFETFMLXBMJUFJU duurzame energiebronnen rendabel te maken. MIA .BBUTDIBQQFMJKL*OOPWBUJF"HFOEB MIRT Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport EEN MOBIELE mobiele samenleving MKB Een .JEEFOFO,MFJOCFESJKG SAMENLEVING en verstedelijking stellen hogere eisen aan mobiliteit: het moet veiliger, sneller en schoner. MVO Welvaart Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen NATO Maar/PSUI"UMBOUJD5SFBUZ0SHBOJ[BUJPO mobiliteit is bij uitstek een onderwerp van technologie én menselijk gedrag. Daarom richt TNO NAVO zich,/PPSE"UMBOUJTDI7FSESBHTPSHBOJTBUJF samen met overheden en bedrijven, zowel op technologische innovatie als op beïnvloeding van NBC Nucleair Biologisch Chemisch menselijk gedrag. Betere infrastructuur, lager brandstofverbruik en lagere emissies moeten dan ook handNCTb Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding in-hand gaan met betrouwbare verkeersinformatiesystemen en herinrichting van mobiliteitspatronen. NGO /JFU(PVWFSOFNFOUFMF0SHBOJTBUJF NLDA /FEFSMBOETF%FGFOTJF"DBEFNJF duurzaam VITALE STEDELIJKE OCW Een Ministerie vanstedelijke Onderwijs,woonklimaat Cultuur en Wetenschap OECD De leefomgeving Organisation forinEconomics Co-operation steden wordt bepaald and doorDevelopment het samenspel van inrichting, bebouwing en infrastructuur. LEEFOMGEVING OEM Original equipement Manufactures Overheid, onderzoekers en industrie werken daarbij samen om de veranderende bevolkingsopbouw en OODA Observe, orient, decide and act eisen ten aanzien van gezondheid en comfort te accommoderen. Binnen de sector zullen bedrijven zich R&D Research & Development aanpassen aan nieuwe vragen en duurzaamheideisen. Innovatie van TNO richt zich daarbij zowel RGO moeten 3BBEWPPS(F[POEIFJETPOEFS[PFL op het slimmer van gebieden, het toepassen van technieken en materialen voor duurzaam RIVM Rijksinstituut (her-)inrichten voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne RTO bouwen Research Organisation en opand deTechnology beschikbaarheid van de informatie over de Nederlandse ondergrond. SBIR 4NBMM#VTJOFTT*OOPWBUJPO3FTFBSDI1SPHSBNNF SDU 4UBBUTESVLLFSJKFO6JUHFWFSJK Een informatiestructuur waarin burgers, bedrijven en overheid verbonden zijn. EEN VERBONDEN SIA 4UJDIUJOH*OOPWBUJF"MMJBOUJF Media en ICT zijn onmisbaar in onze samenleving. Er is een nieuwe informatiestructuur aan het SAMENLEVING SKA 4USBUFHJTDIF,FOOJT"HFOEB ontstaan, waardoor burgers, bedrijven en overheid structureel anders met elkaar gaan communiceren. Ti Pharma Top Instituut Pharma De impact hiervan op veel sociale en economische processen zal groot zijn, maar is ook nog ongewis. Ti Voeding Top Instituut Voeding VenW TNOMinisterie vande Verkeer en en Waterstaat onderzoekt impact nieuwe toepassingen van media en ondersteunt overheid en bedrijven VS bij het 7FSFOJHEF4UBUFO identificeren en toepassen van nieuwe communicatiemogelijkheden. De belangrijkste uitdaging VWS .JOJTUFSJFWBO7PMLTHF[POEIFJE 8FM[JKOFO4QPSU

is de ontwikkeling van de informatiemaatschappij zodanig te stimuleren dat die niet alleen duurzaam is, maar tegelijkertijd de productiviteit verhoogt én dat hiermee een aantal maatschappelijke problemen

>>

>> DE IMPACT VAN TNO Wij creëren innovatieve oplossingen, gericht op de toekomst van onze samenleving.

gezondheidszorg. t8FUFOTDIBQQFMJKLFJOTUSVNFOUFO

dierproeven, de zogenoemde drie V’s:

t%FXFUUFMJKLFUBBLEFHFPMPHJTDIFLFOOJT

11. Valorisatie

Vervanging, Vermindering, Verfijning.

over ondergrond toegankelijk te maken.

t.BBUTDIBQQFMJKLFFOFDPOPNJTDIFJNQBDU

t&FOBMJOEFKBSFOUBDIUJHEPPS5/0

De kennis is online en realtime beschik-

door kennis te ontsluiten in de vorm van

Een toekomst waarin welvaart en welzijn

ten behoeve van waarnemings- en

duurzaam gewaarborgd zijn. En waarin

navigatieapparatuur voor de

ontwikkeld alternatief voor het in konij-

baar voor beleidsmakers, maar ook voor

patenten of eigen bedrijven. TNO-kennis

tegelijkertijd het bedrijfsleven een sterke

internationale ruimtevaart.

nenogen testen van irriterende stoffen is

een ieder die iets met ondergrond wil.

blijft zo niet op de plank liggen, maar

EPPSEF0&40BMTWPMXBBSEJHBMUFSOBUJFG

Van aannemers tot bedrijven voor milieu-

wordt toegepast. De successen in de

erkend. Voor Nederland scheelt dat het

advies en kabelaanleg. Maar ook voor het

4#*3SFHFMJOH[JKOEBBSFFOWPPSCFFMEWBO

concurrentiepositie heeft en behoudt. Zo leveren wij al vele jaren een wezenlijke

4. Verkeersveiligheid

bijdrage aan onder meer de volgende

t7BOBGEFKBSFO[FTUJHBDUJFGJOIFU

onderwerpen.

verbeteren van de veiligheid van automobilisten.

1. Terugdringen schadelijke emissies in de atmosfeer

t%FHF¿OTUSVNFOUFFSEFDSBTIUFTUEVNNZ

MFFEWBOLPOJKOFO t"MCJKOBKBBSJOHFCSVJLJTFFO

voor het brede publiek. t%F(4/HFFGUBMMFSMFJQVCMJDBUJFTVJU [PBMT

t5/0MFWFSUJOWFSHFMJKLJOHNFUEFWFS[BNFMde kennisinstellingen de grootste bijdrage

methode waarbij in een gevalideerd

kaarten en boeken, maar ook populaire

aan het totale aan nieuwe beschermde

in-vitro hondenmodel van TNO de

publicaties.

rechten. Voor het onlangs openbaar HFXPSEFOQFJMKBBSJTEFCJKESBHF

FOEF."%:.0TPGUXBSFPNEFLSBDIUFO

vertering en voedingswaarde van

t"DUJFGJOIFUUFSVHESJOHFOWBO$02

bij een botsing op voertuig en inzittenden

hondenvoeding getest kan worden.

9. Optimalisatie digitale infrastructuur

WBO5/0OBBSTDIBUUJOHSVJNWBOIFU

t7FSNJOEFSFOWBOBOEFSFVJUTUPPUDPNQP-

te berekenen zijn beide vindingen van

)JFSWPPSCPVXEF5/0WPPSUPQFFOFFSEFS

t%FEJHJUBMFSFWPMVUJFFOEFQPTJUJFWBO

totaal aantal door kennisinstellingen en

nenten waaronder geluid door industrie

TNO. Zij zijn, na decennialang verfijnen,

ontwikkeld vergelijkbaar model voor het

Nederland als land met een zeer hoge

universiteiten toen ingediende premiers

en uitlaatgassen van motorvoertuigen.

binnen de passieve veiligheid nog steeds

menselijk spijsverteringskanaal.

dekking in breedbandverbindingen was

t&6BEWJTFSJOHPNUSFOUWPFSUVJHDMBT-

de wereldnorm.

t3FDFOUFMJKLJTEFBBOTDIBGWBOEFOPPE-

onmogelijk zonder de kennis van TNO

depots. t5/0QSJWBUJTFFSUTJOETFJHFOCF-

sificaties, bepaling haalbare maximale

t*OBDUJFWFWFJMJHIFJECFTDIJLU5/0PWFS

zakelijke technologie waarmee het gedrag

om capaciteit van telefoonlijnen en kabel

drijfsonderdelen. Deze bedrijven dragen

toekomstige uitstoot en milieuzones in

unieke methoden voor het ontwikkelen

van kandidaat-geneesmiddelen in het

iedere keer weer verder op te voeren om

als onderdeel van de privaatrechtelijke

van intelligente voertuigsystemen.

menselijk lichaam kan worden gemeten,

nieuwe diensten en verbeterde kwaliteit bij

holding TNO Bedrijven BV bij aan de ont-

waardoor de behoefte aan proefdieren

de afnemer te krijgen.

wikkeling van een hoogwaardig, innovatief

steden zijn tastbare voorbeelden hiervan. t"DUJFWFSPMJOIFUPOUXJLLFMFOFONPOJ-

t7BOUFTUFOWBOBVUPHPSEFMT IFMNFO

toren van methoden en technieken om

airbags etc. is de aandacht de laatste

voor (preklinisch) onderzoek drastisch zal

CO2 af te vangen, te transporteren en

jaren verder verschoven naar het

afnemen.

(ondergronds) op te slaan.

ontwikkelen van nog betere alternatieven

t5/0POUXJLLFMEF6SCBO4USBUFHZ FFO

en betere testprocedures.

7. CBRN-bescherming

t.PCJFMEBUBWFSLFFSHSPFJUJOCFMBOH4BNFONFU,1/FO&SJDTTPOIFFGU5/0EF

/FEFSMBOET.,# t"GHFMPQFOKBBS[JKOOJFVXFCFESJKWFO

TVDDFTWPMMFJOWPFSJOHWBO6.54CFXFSL-

PQHFSJDIUFOCFESJKWFOWFSWSFFNE

stelligd.

Tot op heden is nooit een bedrijf failliet

t4BNFONFU&VSP/$"1XFSLU5/0BMTPO-

t"MWBOBGEFIPPHUJKEBHFOWBOEF,PVEF

realtime en visueel leefbaarheidsanalyses

afhankelijke partij nu ook aan voetganger-

Oorlog ondersteunt TNO Defensie bij de

komt ook om de hoek bij een recent

kan maken voor de stedelijke omgeving.

en fietserveiligheid met de bijbehorende

bescherming van bevolking en man-

project als de IJkdijk, waar sensoren en

de reeds vervreemde bedrijven bedraagt

protocollen en tests.

schappen tegen chemische en later ook

digitale modellering faalfactoren bij het

DJSDBNJMKPFOFVSP%FPNWBOHWBO

biologische, radiologische en nucleaire

bezwijken van dijken bepalen en toepas-

deze valorisatie is groter dan de valorisa-

strijdmiddelen.

baar maken voor de rest van de Neder-

tie van de holdings van de gezamenlijke

landse delta.

Nederlandse universiteiten.

unieke integratie van simulatietools die

2. Waarnemingssytemen t"MTJOETEF5XFFEF8FSFMEPPSMPHTUBBO we aan de basis van de radartechnologie die eerst en vooral zijn toepassing vindt in het militaire domein. t4UFFETWBLFSQBTU5/0SBEBSUFDIOPMPHJF

5. Jeugdgezondheidszorg t5/0ESBBHUBMKBSFOCJKBBOEFHF[POE-

t,FOOJTWBOXFSFMELMBTTFJOEFUFDUJF JEFO-

heidszorg voor de jeugd, te beginnen met

UJmDBUJFFOQSPUFDUJF)FU01$8JTNFEF

de opleiding van jeugdgezondheidsartsen.

om die reden in Nederland gevestigd en

t)FUBEWJFTJOEFKBSFOWJKGUJHPNIFU

t$PNQMFYFEJHJUBMFHFHFWFOTWFSXFSLJOH

ook de Japanse autoriteiten wisten daar-

10. Gezonde en vitale werknemers op werkvloer

gegaan. t%FUPUBMFPN[FUWBO5/0#FESJKWFO#7FO

12. Kennisoverdracht t5/0JT[FFSBDUJFGPNWPPSBMLMFJOFFO

civiel toe voor maatschappelijke veiligheid

drinkwater te fluorideren leidde tot een

om TNO te vinden om vast te laten stellen

t5/0IPVEUNFUIFU$#4BMWFMFKBSFOEF

en hulpverlening, maar bijvoorbeeld ook

significante teruggang in cariës.

NFUXFMLNJEEFMJOEFHBTBBOWBMJO

vinger aan pols van werkend Nederland.

brengen van de laatste stand van zaken

de metro van Tokyo was uitgevoerd.

Deze monitoring geeft inzicht in trends

op hun vakgebied. Veelal gebeurt dit in

en gezondheidsaspecten op de werkvloer.

samenwerking met (lokale) branche- en

om de vogeltrek te volgen. t%PPSIFULPQQFMFOWBOWFSTDIJMMFOEF

t$PODSFUFBEWJF[FOWPPSKPOHFPVEFST IFCCFOUVTTFOFOXJFHFO-

t5/0JTQSPNJOFOUJOEFXFSFMEPNIBBS

geavanceerde waarnemingsystemen met

dood in Nederland teruggebracht van

portable detectie- en identificatieappara-

Deze worden met deel- en detailanalyses

slimme beeld- en informatieverwerking

OBBSTUFSGHFWBMMFOQFSKBBS

UVVSFOWFSTQSFJEJOHTNPEFMMFO)JFSNFF

verder uitgesplitst.

t%FQFSJOBUBMF[PSHSPOEEFCFWBMMJOHJT

kan snel het risico worden ingeschat en

voeren we de prestaties steeds verder op.

t3JTJDPGBDUPSFOXPSEFOOJFUBMMFFOHF-

middelgrote bedrijven op de hoogte te

beroepsverenigingen. t5/0JOWFTUFFSUJOIFUWPPSFFOCSFFE publiek inzichtelijk maken van haar

een ander aandachtsgebied van TNO

kunnen de bescherminsgmaatregelen

identificeerd, maar kunnen met gericht

werk. Door met plezier mee te werken

3. Hoogwaardige instrumentatie

dat niet alleen de babysterfte moet

worden bepaald.

CFMFJEPPLXPSEFOBBOHFQBLU-BOHFSFO

aan verzoeken van publieksmedia, maar

t&FONFEFEPPS5/0JOPOUXJLLFMEF

terugbrengen, maar ook de zorg voor

gezonder aan het werk kunnen blijven is

CJKWPPSCFFMEPPLNFUEFQVCMJDBUJFA4OBQ

elektronenmicroscoop blijkt na de oorlog

te vroeg geboren kinderen verbetert.

het gevolg.

KJKIFU JLXFMVJU*OEJUWSPMJKLFCPFL

zo goed dat het Philips een vliegende start op dit gebied geeft.

t5/0JTOBVXCFUSPLLFOCJKIFU Rijksvaccinatieprogramma.

t5FHFOXPPSEJHSJDIU5/0[JDINFFSPQ

8. Geological Survey of the Netherlands t%F(FPMPHJDBM4VSWFZPGUIF/FUIFS-

t3FDFOUNFFUJOTUSVNFOUPOUXJLLFMEWPPS

MBOET (4/ WBO5/0JTI¹UDFOUSBMF

diagnose, assessment en loonwaarde-

geowetenschappelijke informatie- en

meting voor mensen met afstand tot de

instrumenten voor ultraprecieze lithografie

6. Alternatieven voor dierproeven

onderzoekscentrum van Nederland voor

BSCFJETNBSLU)FUJT[POTVDDFTEBUIFU

WPPSDIJQTQSPEVDUJF "4.-

t5/0MFWFSUBMKBSFOFOWPPSFJHFOSFLFOJOH

het duurzaam beheer en gebruik van de

[FMGTUBOEJH5/0CFESJKGA%BSJV[FSOV

een actieve bijdrage aan de ontwikke-

ondergrond en ondergrondse natuurlijke

van de sociale diensten mee adviseert.

ling en toepassing van alternatieven voor

bestaansbronnen.

t#FUSPLLFOCJKPQLPNTUHF¿OUFHSFFSEF analysesystemen voor laboratoria en

worden antwoorden gegeven op vragen van jonge kinderen over de wereld om hen heen. t5/0XFSLUFSFDFOUFMJKLPPLNFFBBOEF Bosatlas van de Nederlandse ondergrond.

TNO Innovation for Life. TNO Strategisch Plan

Recommend Documents