Health across the Human Life Cycle Beschrijving van het profielthema Intensieve interdisciplinaire samenwerking tussen vooral de Faculteit der Sociale Wetenschappen en het LUMC (maar toenemend ook Geesteswetenschappen en W&N) heeft geleid tot het ontstaan van een uniek onderzoeksgebied, waarin vanuit verschillende invalshoeken wordt samengewerkt aan wetenschappelijke innovatie en maatschappelijke toepassingen. Het gebied richt zich op een beter begrip van gezondheid tijdens verschillende levensfasen en afwijkingen daarvan, en de systematische ontwikkeling van het menselijke cognitieve groeipotentieel. De strategische doelstellingen binnen het profielthema zijn: 1. Fundamenteel onderzoek naar beter begrip van de menselijke cognitie, (geestelijke) gezondheid en ziekte, en het normale en afwijkende gedrag dat hieruit voortkomt. Dit gebeurt door het bestuderen van de (sociale en fysieke) omgeving, de genetische aanleg voor en omgevingsinvloeden op somatische en psychische ziekten en ontsporingen, en door het in kaart brengen van de dynamiek van menselijke cognitie over de hele levensloop (‘lifespan’) heen (van baby’s tot senioren). 2. Een sterke integratie met ziekten, waarmee de Leidse aanpak zich onderscheidt van onderzoek elders. Dat zijn zowel somatische aandoeningen zoals bijv. obesitas, migraine, als psychische ziekten als angst en depressie. De Leidse aanpak richt zich in belangrijke mate op het ontwikkelen van preventie‐ en behandelingsstrategieën. 3. Het verder ontwikkelen van o.a. farmaceutische technologie en (functionele) MRI voor hersenonderzoek, zowel op moleculair niveau als in vivo. Het onderzoek kan hierbij zeer profiteren van de opgebouwde infrastructuur bij de faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen, die zich uitstrekt tot nagenoeg alle modaliteiten van beeldvorming op moleculair niveau, en bij het LUMC, onder andere op het gebied van 3T en 7T‐MRI en massaspectrometrie. 4. Onderzoek naar het menselijke groeipotentieel op alle leeftijden en de ontwikkeling van technieken voor de verbetering van mentale functies door verandering van gedragspatronen en life style interventies. Voorbeelden zijn lees‐ en leermoeilijkheden bij kinderen, volwassenen en senioren, integratie van ICT, praktijkervaring en psychologische theorieën bij selfmanagement, en de verbetering van cognitieve controlefuncties bij senioren door mentale en lichamelijke trainingsmogelijkheden. Het Profielthema wordt door twee profileringsgebieden ondersteund: Brain function and dysfunction over the lifespan, en Health, Prevention and the Human Life Cycle. A. Brain function and dysfunction over the lifespan De activiteiten binnen dit gebied zijn gericht op onderzoek naar:
1
(a) Development, Ageing & Cognitive Functioning Deze onderzoekslijn is gericht op de werking van het zenuwstelstel in het algemeen en de samenhang tussen menselijke cognitie en de hersenen in het bijzonder tijdens de verschillende levensfasen. Ze omvat onderzoek naar de cognitieve en hersenprocessen die verantwoordelijk zijn voor normale mentale functies, zoals aandacht, emotie, emotieregulatie, onderwijs, actiecontrole, taal, biologische ritmes, leren en lezen, met als onderscheidend een bijzondere focus de ontwikkeling en het verval van deze functies gedurende de levensloop. (b) Dysfunctioning Deze onderzoekslijn focusseert op de oorzaken en gevolgen van aandoeningen die cognitief, affectief en motorisch functioneren aantasten. In de verschillende levensfases omvat dit onder meer: ‐ in de vroege levensfases en tijdens de schooltijd: genetische setup, vroeggeboorte, spraakstoornissen en doofheid, vetzucht, neuromusculaire aandoeningen, antisociaal gedrag, ontwikkelingsstoornissen, kindermishandeling, en leerproblemen. ‐ tijdens volwassenheid: beslisvaardigheden, migraine en gerelateerde hersenaandoeningen, narcolepsie, neurovasculaire aandoeningen, taal‐ en leervaardigheden, stress en angststoornissen, depressie, en verslaving. ‐ in de latere levensfase: achteruitgang van cognitieve controlefuncties, depressie, slaapstoornissen, neurovasculaire (dementie) en neuromusculaire aandoeningen. (c) Technologie Deze onderzoekslijn focusseert op de systematische ontwikkeling van technieken voor het onderzoek, de diagnose en de verbetering van cognitieve en hersenprocessen. Voor de diagnose zijn met name technieken belangrijk waarmee de structuur en functie van het zenuwstelsel in het algemeen en de hersenen in het bijzonder kunnen worden gemeten en in beeld gebracht. De focus in Leiden ligt daarbij op (f)MRI, beeldbewerkingstechnieken, geavanceerde analyse van hersenvocht, neurofarmacologie en neuroinformatica. Voor interventies zijn met name technieken belangrijk waarmee het functioneren van cognitie en het brein kan worden verbeterd, zoals farmacologische en andere drugs (bijvoorbeeld: koffie), neurofeedback, gedragstraining (bijvoorbeeld: serious gaming), en lifestyle‐elektronica (bijvoorbeeld: huishoudelijke robots). Belangrijke centra waar de activiteiten zijn geconcentreerd zijn:
Het Leiden Institute for Brain and Cognition (LIBC), opgericht in 2006, waarin de faculteiten Geesteswetenschappen, Sociale Wetenschappen, W&N en het LUMC samenwerken. Mede dank zij dit instituut heeft Leiden een vooraanstaande positie verworven op het gebied van onderzoek naar hersenen en cognitie;
2
Het Leiden Centre for Translational Neurosciences (LCTN), opgericht in 2008, richt zich op de biomedische neurowetenschappen en stimuleert gemeenschappelijke onderzoek met een translationele aanpak; Centre for Innovation in Health Strategy and Quality of Care, het door het LUMC zeer recentelijk opgerichte centrum sluit uitstekend aan bij de doelstellingen binnen het profielthema;
B. Health, Prevention and the Human Life Cycle Het onderzoek in dit profileringsgebied richt zich – evenals bij het bovenbeschreven gebied – op alle stadia van de menselijke ontwikkeling, met als belangrijkste aandachtsgebieden: (a) Genetische en omgevingsdeterminanten en risicofactoren voor ziekte en ontsporing (b) Primaire en secundaire preventie van somatische en psychische ziekten (c) Interventiestrategieën om verergering van aandoeningen te voorkomen. Als rode draad lopen door de onderzoekslijnen de ontwikkelingsstadia van kindertijd en jeugd naar volwassenheid tot ouderdom. Het is deze ambitie die het thema ten opzichte van onderzoek aan andere (inter)nationale universiteiten onderscheidt. Het onderscheid tot het hierboven beschreven Leidse profileringsgebied Brain, Function and Dysfunction is het zwaardere accent op omgevingsfactoren die van invloed zijn op psychosociaal disfunctioneren en ziekteprocessen. Belangrijke centra waar de activiteiten zijn geconcentreerd zijn:
Het Leiden Family Lab Het Leiden Family Lab is een interfacultair onderzoekscentrum dat met het bestuderen van drie generaties mogelijkheden biedt om de genetische en omgevingsfactoren die van invloed zijn op specifieke ziektebeelden of probleemgedragingen nader te onderzoeken. Dit is uniek, want dit design is geschikt om de interactie met omgevingsfactoren in kaart te brengen.
De Cross Sequentiële Cohort Omnibus Studie In aanvulling op het (kleinschaliger) Leiden Family Lab is dit een brede longitudinale cohortstudie, gericht op specifieke aspecten van de ontwikkeling van geestelijke en fysieke gezondheid in brede zin, in het bijzonder en met name van minderheden (allochtone families van Marokkaanse en Turkse afkomst) en groepen met lage sociaaleconomische status. In die groepen van de bevolking is de gezondheidsproblematiek vergeleken met de hoogopgeleide of autochtone bevolking groot.
Het onderzoek is uitstekend ingebed binnen netwerken, waarin de Faculteit der Sociale Wetenschappen en het LUMC samenwerken, maar ook andere instanties zoals lokale overheden, (farmaceutische en medische) industrie, scholen en
3
schooladviesdiensten, regionale academische werkplaatsen, huisartsen‐ en verpleeghuisnetwerken, enz. Kwaliteit In dit profielthema is een aantal bijzondere onderzoekslijnen samengebracht. Ook de wetenschappelijke aanpak is uniek. Als rode draad lopen door de onderzoekslijnen de ontwikkelingsstadia van kindertijd en jeugd naar volwassenheid tot ouderdom. Het is deze ambitie die het thema ten opzichte van onderzoek aan andere (inter)nationale universiteiten onderscheidt. Door de expertise van de Faculteit der Sociale Wetenschappen en het LUMC (en toenemend ook Geesteswetenschappen en W&N), de opgebouwde materiële infrastructuur, en de organisatorische inbedding waarbij succesvolle instituten nauw samenwerken, is dit profielthema in hoge mate concurrerend om uit te groeien tot nationaal en internationaal toonaangevend. Uit verschillende evaluaties is gebleken dat de onderzoeksgroepen die aan dit profielthema bijdragen tot de wereldtop kunnen worden gerekend. Voorbeelden om dit te illustreren zijn de volgende: In 2011 heeft een internationale evaluatiecommissie het onderzoek aan acht faculteiten Psychologie overall tussen zeer goed en excellent beoordeeld. Ook het Public Health en eerstelijns onderzoek van het LUMC, dat intensief bij het profielthema is betrokken, heeft uitstekend gescoord in de jaarlijkse landelijk vergelijkende citatieanalyse van het Centrum voor Wetenschap en Technologie Studies (CWTS). Over de periode 2005‐2009/2010 heeft de Leidse Public Health en eerstelijn het ruim 1,6 keer beter gedaan dan het wereldgemiddelde op dit vakgebied en heeft van alle UMC’s de hoogste score. Het verouderingsonderzoek de onderzoekslijn “Geriatrics in primary care” en de onderzoekslijn “Mood, anxiety and somatoform disorders and the HPA‐axis (MASH) van het LUMC scoren ruim boven het wereldgemiddelde binnen de afzonderlijke vakgebieden. Als indicatie voor de hoge kwaliteit van het hier gepresenteerde onderzoeksthema kunnen verschillende grote en prestigieuze subsidies worden genoemd. Twee Spinoza, 2 VICI honoreringen, één Programme of Excellence grant (NWO) en (samen met andere Europese labs) een Large‐Scale Integrating Project grant van meer dan 7 miljoen Euro van de EU. Bijzonder is ook de subsidie van de Amerikaanse overheid. Het betreft een bedrag van 1,5 miljoen dollar voor onderzoek naar leesproblemen en –interventies in samenwerking met de University of Minnesota. Het LUMC heeft met het verouderingsonderzoek bovengemiddeld gescoord in het Europese Kaderprogramma. Het LUMC is in samenwerking met medische experts vanuit de universiteiten van Glasgow, Cork en Bern een onderzoeksproject gestart onder ouderen met een schildklierafwijking en hebben hiervoor een subsidie van 6 miljoen euro ontvangen uit het EU FP7 programma. Een subsidie van 12 miljoen Euro is door de EU beschikbaar gesteld voor het onderzoek in het LUMC naar het verband tussen late gevolgen bij veroudering van vroege blootstelling aan ongunstige omgevingsfactoren. Ook heeft het ouderenonderzoek in het LUMC een grote subsidie
4
opgeleverd, samen met INSERM, France, voor onderzoek naar de cerebrale regulatie van het metabolisme op hoge leeftijd. Maatschappelijke impact Het Leidse onderzoek en de technologieën die hier verder worden ontwikkeld sluiten aan bij nationale en internationale onderzoeksprioriteiten en draagt bij aan de oplossing van gezondheids‐ en gedragsproblemen die zowel voor het individu als de maatschappij zeer belastend zijn en hoge kosten met zich meebrengen. Hoewel er wereldwijd veel onderzoek wordt gedaan naar omgevings‐ en genetische invloeden op veel voorkomende ziekten, zijn er relatief weinig familiegebaseerde transgenerationele cohorten. Het Leiden Family Lab vormt een unieke mogelijkheid om deze lacune in het onderzoek te vullen en daarmee bij te dragen aan de oplossing van een aantal nijpende maatschappelijke fenomenen, zoals bijv. sociale angst bij kinderen en volwassenen, agressie bij allochtone jeugd, mishandeling in gezinnen, vetzucht op vaak al zeer jeugdige leeftijd. Deze fenomenen zijn vaak zeer ontwrichtend voor de individuen en hun omgeving en kost de maatschappij bovendien veel geld. Daarnaast ook de uitdaging die veroudering (waaronder dementie) stelt. De komende jaren zullen de kosten van dementie aanzienlijk stijgen. Vroegere diagnostiek en eventueel vroegere behandeling kunnen enorme kostenbesparing opleveren. Met de industrie is een aantal samenwerkingsverbanden aangegaan om cognitieve controle door neurofeedback bij ouderen te verbeteren (o.a. met Philips). Dit laatste sluit aan bij het healthy ageing onderzoek, dat een speerpunt is in Leiden. Valorisatiepotentieel Naast de wetenschappelijke samenwerking, gericht op kennisvermeerdering, kent het profielthema Health across the Human Life Cycle samenwerking met instanties en bedrijven voor de ontwikkeling van praktijktoepassingen en producten. Dit profielthema profiteert kan in hoge mate profiteren van de investeringen die de afgelopen jaren zijn gedaan, o.a. in MRI‐apparatuur, computersystemen voor neuroimAgeing data analyse, laboratoria voor o.a. EEG en psychofysiologie. Ook zijn er belangrijke verbindingen met de industrie, onder andere met Pfizer, Philips en Toshiba. Functionele MRI wordt ingezet om het werkingsmechanisme te toetsen van een geneesmiddel, in de ontwikkelfase. Dit kan leiden tot betere en sneller ontwikkelde geneesmiddelen, wat relevant is voor vele hersenaandoeningen, o.a. dementie. Dit gebeurt in samenwerking met het Leidse Centrum for Human Drug Research (CHDR). Bij ziektekostenverzekeraars is toenemende belangstelling voor de onderzoeksinfrastructuur voor evaluatie van zorg‐ en financieringsexperimenten. Kennis over leeftijdsspecifieke mogelijkheden voor preventie en (vroegtijdige) interventie maakt het voor het bedrijfsleven en onderwijsinstellingen mogelijk om betere, op specifieke groepen gerichte, producten of diensten te leveren. De cohorten en netwerken maken het mogelijk om innovaties wetenschappelijk in specifieke doelgroepen te kunnen evalueren. Op het gebied van preventie en self‐management 5
is er een tendens om deze te onttrekken aan de formele gezondheidszorg en verzekering, en meer onderdeel te laten zijn van de persoonlijke leefsfeer en verantwoordelijkheid, waarin het bedrijfsleven specifieke producten kan gaan aanbieden. Er zijn al verschillende publiek‐private samenwerkingsverbanden in ontwikkeling, o.a. op het gebied van neurologische en farmaceutische toepassingen, alsmede op het gebied van ICT‐ondersteund diseasemanagement. Recent is met Achmea een contract van bijna € 1 miljoen afgesloten voor een evaluatie van een zorgmanagementprpgramma voor COPD. Nederlandse Topsectoren Het onderzoek binnen het profielthema Health across the Human Life Cycle is relevant voor de Topsector: “Life Sciences & Health”. Horizon 2020 Het onderzoek ambieert cruciale bijdragen te leveren aan Horizon 2020 op het terrein van ‘Health, demographic change and wellbeing’. De interactie tussen medische, sociaalwetenschappelijke, biologische, technische en geesteswetenschappelijke onderzoekers resulteert in nieuwe, essentiële inzichten in deze complexe problematiek. Juist de interdisciplinaire en transgenerationele focus zorgt ervoor dat hulpmiddelen en kennis worden ontwikkeld die voor de demografische veranderingen in Europa van essentieel belang zijn. Het onderzoek is eveneens relevant voor de societal challenges Food, Climate en Societies. Facts & Figures Profileringsgebied ‐ Brain function and dysfunction over the lifespan ‐
Health, Prevention and the ‐ Human Life Cycle
Principal investigators: Prof. dr. P.W. van den Broek, Prof. dr. B. Hommel, Prof. dr. S.A.R.B. Rombouts, Prof. dr. W.J.J. Assendelft, Prof. dr. M.H. van IJzendoorn Prominente onderzoekers
Spinoza Award: Prof. dr. M.H. van IJzendoorn, Prof. dr. N. Ellemers VICI Award: Prof. dr. A.J.J. van der Does, Prof. dr. M.J. Bakermans‐Kranenburg Huibregtsen: Prof. dr. E.A. Crone Other core academics: Prof. dr. Ph. Spinhoven,
6
Prof. dr. J.J. Meulman, Prof. dr. E. van Dijk, Dr. S.T. Nieuwenhuis, Prof. Dr. R. Westendorp, Prof. Dr. J. Gussekloo, Prof. Dr. E. Slagboom, Prof. Dr. M. Westenberg, Prof. Dr. B. Elzinga, Prof.dr. J.J. Houwing Onderzoekprogramma’s
Neurowetenschappen (LCTN), Attachment across the Life Span, Self‐regulation models for health behavior and psychopathology, Developmental pathways of social‐emotional and cognitive functioning; Behavioural, Developmental and Learning Disorders: Assessment and Treatment, Social decision making, Action control, Self‐ regulated Learning; LUMC‐profile area Aging, LUMC‐profile area Translational neurosciences, LUMC‐profile area Innovation in Health Strategy and Quality of Care Labs: Babylab, Brain & Development, Brain & Education, Brain & Language, Child & Adolescent Psychiatry, Cognitive Ergonomics & Enhancement, Cognitive Neuroscience, Family Relationships, Neurocognitive disorders & psychopathology, Neuroimaging Methods & Brain Connectivity, Psychiatric Neuroimaging
Onderzoekscapaciteit
245 fte (PhD candidates included)
Gelieerde opleidingen
Bachelor: Biomedische Wetenschappen, Geneeskunde, Psychologie, Pedagogische Wetenschappen Master: Bio‐Medical Sciences, Medicine, Vitality and Ageing, Statistical Science for the Life and Behavioural Sciences, RM Psychology, Child and Adolescent Psychology, Clinical Psychology, Applied Cognitive Psychology, Health Psychology, Clinical Psychology, Social and Organizational Psychology RM Developmental Psychopathology in Education and Child Studies, Child and Family Studies, Clinical Child and Adolescent Studies, Learning Problems and Impairments, Applied Neuroscience in
7
Education and Child Studies. Kennispartners
LERU‐Universities, TNO Gezond leven, Curium, LIBC, LCTN, CTMM, Landelijk Initiatief Hersenen en Cognitie, Spinozacentrum, Karolinska Institut, NEO‐partners, Researchschools (a.o. ISED, Kurt Lewin Institute, IOPS), TiGO, CTMM, NIRM, Rivierduinen, Parnassia, RIVM, Academische Werkplaatsen in Zuid‐Holland, GGD’en, NESDA
Valorisatie / innovatie
Leiden University Research and Innovation Services (LURIS), Spin off enterprises, National Genomics Initiative, Diagnostic Protocols and procedures, Psychological Instrument development (child abuse, foster care), Statistical Software, Disease management programs and software, postgraduate teaching (LAVA, Boerhaave)
Partners private sector
Bioscience Park, Philips, Pfizer, Toshiba, Pharmaceutical Companies, Canfite, Unilever, Siemens, ING, Schiphol, SPSS inc., GGZ (RIAGG, GGD, Nursing care, Clinics, Practitioners), LVH, Schools, Foundations, Achmea
Regionale inbedding
BioScience Park, Technische Universiteit Delft, Erasmus Universiteit Rotterdam, Provincie Zuid‐ Holland, Gemeente Leiden, Gemeente Den Haag, Leidse Hogeschool, Hogeschool InHolland, Academische pabo’s
8
