Inhoudsopgave Inleiding
3
Vragen leren!
4
Activiteit 1: Diep Duiken!
7
Activiteit 2: Bescherm de dolfijn!
9
Activiteit 3: Ogen doen het!
11
Activiteit 4: Proefwerkje
13
2
Inleiding Er is een aantal dieren waarvan mensen zeggen: “Ja, dat zijn nou echt dieren die beschikken over nobele en elegante trekjes. Die intelligent zijn en betrouwbaar. Ja, ik zou wel zo’n dier willen zijn”. Een van die dieren is de dolfijn en daar gaat dit lespakket over. Over dit dier zei Plutarch, een Griekse moralist en biograaf, het volgende: “Een dolfijn heeft een eigenschap die mensen alleen maar hopen te hebben: Vrienden maken zonder er voordelen uit te willen halen.” In dit lespakket wordt aan de hand van vragen uitgelegd hoe een dolfijn leeft, eet, speelt, paart, slaapt en allerlei andere zaken. Ook staan er een aantal proefjes beschreven die men thuis of in de klas kan doen. Tot slot is er een kleine test over alles wat in dit lespakket geschreven staat. Dit lespakket is bedoeld als een leerzame aanvulling op de film “Dolphins” van MacGillivray Freemans, die te zien is in Omniversum Den Haag. Dit lespakket is voor leerlingen geschikt om geheel zelfstandig (of in groepjes) door te werken en een docent kan dit pakket klassikaal doornemen. Een combinatie van de twee is ook mogelijk. Veel plezier met een reisje door het leven van een dolfijn!
3
Vragen leren! In dit hoofdstuk zal je het een en ander gaan leren over dolfijnen aan de hand van een aantal vragen. Probeer eerst de vraag te beantwoorden voor je verder leest.
Vraag 1: Wat voor soort dier is een dolfijn? Een vis, zoals een karper. Een amfibie, zoals een krokodil. Een zoogdier, zoals een koe. Het juiste antwoord is: een zoogdier. Net zoals alle andere zoogdieren, dus ook de mens, laat de moeder dolfijn haar jongen groeien in haar buik. Dolfijnen stammen trouwens af van de koe.
Vraag 2: Hoe leven dolfijnen? Alleen In tweetallen In groepen Dit is een echte strikvraag, want alle drie de antwoorden kloppen. Vrouwtjes en jongen leven voornamelijk in groepen terwijl volwassen mannetjes of alleen of in tweetallen van groep naar groep zwemmen.
Vraag 3: Hoe snel kan een dolfijn zwemmen? 15,2 kilometer per uur 33,8 kilometer per uur 75,9 kilometer per uur 33,8 kilometer per uur is het goede antwoord. De reden dat een dolfijn zo snel kan zwemmen, is dat hij een zeer sterke staartvin heeft en dat zijn huid erg weinig weerstand van het water heeft.
Vraag 4: Hoe ademt een dolfijn? Hij haalt zuurstof uit het water. Hij haalt boven water adem. Hij gebruikt geen zuurstof. Het juiste antwoord is: Hij haalt adem boven water. Net als de mens heeft een dolfijn gewoon zuurstof nodig om te overleven. Eens in de zoveel tijd komt hij boven water. Een dolfijn kan echter een stuk langer dan de mens onder water blijven, ongeveer 8 minuten, en hij kan tot op een diepte van 500 meter komen.
Vraag 5: Waarom kan een dolfijn zo lang onder water blijven met zo weinig zuurstof? Een dolfijn verbruikt minder zuurstof dan wij, als hij duikt. Een dolfijn gebruikt de zuurstof meerdere keren. Een dolfijn heeft opgeslagen zuurstof bij zich. Het goede antwoord is: Een dolfijn gebruikt minder zuurstof én hij heeft opgeslagen zuurstof bij zich. Dit was dus strikvraagje. De reden dat een dolfijn onder water kan blijven is de volgende: Op het moment dat een dolfijn onder water duikt neemt het aantal hartslagen af en wordt er alleen maar zuurstof getransporteerd naar de hersenen, het hart en de longen. Hierdoor verbruik hij minder energie. De spieren worden van energie voorzien door zuurstof dat al eerder was opgespaard. Een dolfijn heeft een grote hoeveelheid myoglobine in zijn bloed om de zuurstof op te staan. Myoglobine is een proteïne en lijkt een beetje op hemoglobine (rode bloedlichaampjes), dat bij mensen in het bloed zit, alleen myoglobine kan 4 keer zoveel zuurstof vasthouden. Bij een mens is dit niet het geval. Als een mens geen zuurstof meer krijgt, stroomt alle energie naar het hart. Hierdoor krijgen de spieren geen zuurstof meer en gaat men zich erg vermoeid 4
voelen. Daarom kan de mens dus niet zo lang onder water blijven als de dolfijn.
Vraag 6: Hoe slaapt een dolfijn? Met zijn ogen dicht. Met één oog dicht. Met de ogen open. Het juiste antwoord is: Met één oog dicht. Als een dolfijn slaapt houdt hij een oog open om te bekijken of er geen gevaar dreigt van bijvoorbeeld haaien. Een dolfijn probeert altijd in ondiep water te slapen, want daar is er gewoon minder gevaar. De manier waarop een dolfijn kijkt, is ongeveer gelijk aan die van de mens. (De verschillen tussen een menselijk oog en een dolfijnoog zijn te zien op de afbeelding op bladzijde 16.) Maar er iets wat een dolfijn wel met zijn ogen kan en een mens niet. Een dolfijn kan namelijk zijn ogen los van elkaar bewegen. Hij kan tegelijkertijd naar boven en naar beneden kijken. Een dolfijn heeft ook hele goede ogen. Zo kan hij, als hij boven water is, wel 5 kilometer ver kijken.
Vraag 7: Wat eten dolfijnen? Plantjes Vis Schaaldieren Het juiste antwoord is: Vis. Ondanks het feit dat een dolfijn er lief uitzien, is het een echte jager en het zijn nogal flinke eters ook, want een volwassen bottlenose dolfijn eet bijna 5% van zijn totale gewicht per dag.
Vraag 8: Hoe komen dolfijnen aan hun eten? Dolfijnen jagen de vissen op. Dolfijnen eten alleen dode vissen. Dolfijnen laten andere dieren jagen
Het juiste, goede antwoord is: Dolfijnen jagen de vissen op. De dusky dolfijnen gaan in groepen op zoek naar een school vissen. Daarbij springen ze boven het water uit om te zien of er een groep vogels op het water te zien is. Daar zit namelijk de vis, die al door andere dolfijnen is gevonden. Vervolgens gaat de groep dolfijnen in een cirkel om de bal vissen zwemmen om ze niet te laten ontsnappen. Om de beurt nemen de dolfijnen een duik in de visbal om dan zoveel mogelijk vissen tegelijk op te peuzelen. Andere soorten dolfijnen gebruiken een soort van sonar om vissen, die zich verstopt hebben in het zand op te sporen. Die sonar werkt als volgt: dolfijnen zenden een signaal uit die wordt teruggekaatst door de prooi, zodat de dolfijn dus weet waar de prooi is. Dit signaal gaat gewoon door het zand heen.
Vraag 9: Hoe communiceren dolfijnen met elkaar? Dolfijnen communiceren niet; ze doen alles op hun instinct. Dolfijnen maken klikjes, geluiden en bewegingen naar elkaar. Dolfijnen ruiken elkaars boodschappen. Het antwoord “Dolfijnen maken klikjes, geluiden en bewegingen naar elkaar” is het goede antwoord. Ze doen dit om bijvoorbeeld te vertellen dat er gevaar dreigt, dat er weer eten gezocht moet worden of dat ze willen paren. De geluiden en klikjes zijn goed waar te nemen omdat dolfijnen daarbij bubbeltjes blazen. De bewegingen zijn heel belangrijk. Hier geven ze de meeste emotionele reacties mee aan. Bijvoorbeeld dat ze kwaad zijn.
Vraag 10: Hoe tonen dolfijnen vriendelijkheid tegenover elkaar? Ze helpen, aaien en strelen elkaar. Ze knipogen naar elkaar.
hun
5
Ze springen op elkaar. Ze helpen, aaien en strelen elkaar om hun vriendelijkheid te tonen. Als een lid van de groep gewond raakt helpen twee anderen hem om naar het wateroppervlak te komen, zodat hij weer kan ademhalen. Er wordt aangenomen dat dolfijnmoeders elkaar helpen met de opvoeding en met babysitten. Ook kunnen ze het gedrag van andere dieren positief beïnvloeden Het volgende verhaal geeft dat aan. Jaren geleden gebeurde er het volgende in de Verenigde Staten. Een enorm grote walvis, Bimbo genaamd, werd opeens agressief tegenover kleinere dolfijnen in hetzelfde bassin en hij stopte met eten. De trainers besloten dat het karakter van de walvis wat moest worden aangepast. Zij lieten de tank voor een groot deel leeglopen. Nu Bimbo gestrand was in het ondiepe water, begon hij klaaglijk te roepen. Alle ander dolfijnen kwamen om hem heen liggen en maakten geruststellende geluiden en klikjes. Nadat de tank weer was volgelopen waren de manieren van Bimbo een stuk verbeterd. De andere dolfijnen hielpen dus in de heropvoeding van de walvis.
Vraag 11: Dolfijnen zijn ongevaarlijk en niet agressief! Ja Nee Geen mening Eigenlijk is het antwoord al een beetje naar voren gekomen in een vorige vraag. Dolfijnen kunnen kwaad zijn en op zo’n moment zijn ze erg agressief en dus ook wel gevaarlijk. Ze kunnen andere dieren aanvallen, maar ook mensen. Dat agressieve gedrag van een dolfijn gaat vaak gepaard met krijsen, klappertanden, bijten en slaan met de staarvin. Een reden van agressief gedrag kan zijn dat de dolfijn zich aangevallen voelt en zich wil verdedigen.
Om deze reden is het ook heel gevaarlijk om zomaar in het wild met een dolfijn te gaan zwemmen. Dat is zowel gevaarlijk voor de mens als voor de dolfijn.
Vraag 12: Leven dolfijnen alleen in de zee? Ja Nee Het goede antwoord is: Nee, er is ook een dolfijnsoort die leeft in rivieren in Zuid-Amerika.
Vraag 13: Wat doen dolfijnen het liefste? Jagen Slapen Spelen Communiceren. Net als jullie houdt een dolfijn er het meeste van zijn vrije tijd te vullen met spelen. Hoe speelt een dolfijn? Een dolfijn vindt het heel leuk om op de golven te surfen en kan dat ook veel beter dan mensen. Verder kunnen dolfijnen ook heel goed springen. Vaak doen zij daar allerlei kunstjes bij, zoals salto’s. Dolfijnen zijn zo intelligent dat als ze met z’n tweeën gaan springen, ze dat op precies dezelfde manier doen. Dusky dolfijnen hebben speciale sprongen die zij steeds herhalen. Daarmee geven zij hun karakter aan. Sommige scheppen heel erg op terwijl andere gewoon doen waar ze zin in hebben.
Vraag 14: Hoe kunnen we de relatie tussen mens en dolfijn het beste in stand houden? Door veel met dolfijnen om te gaan en veel met ze te zwemmen. Door dolfijnen zoveel mogelijk met rust te laten en met respect behandelen. Door dolfijnen te beschermen. De laatste twee antwoorden zijn goed. Dolfijnen moeten zoveel mogelijk vrijheid krijgen en 6
moeten niet teveel lastig gevallen worden door toeristen en onderzoekers. Aan de andere kant moeten we dolfijnen in staat stellen om ons te helpen.
7
Activiteit 1: Diep duiken! Doel: Het onderzoeken van twee lichamelijke functies, die voor een dolfijn nodig zijn om tot grote diepte te kunnen duiken. In de film: Wanneer we een glimp opvangen van de wereld van de dolfijn, zien we dat zij zich zo enorm goed kunnen aanpassen aan het leven onder water. Ze glijden met groot gemak door het water en vergeet niet daarbij dat ze ook nog eens adem halen op de manier waarop wij mensen dat doen. Ze komen even boven water om een hap lucht te nemen. Blijkbaar zijn er dus speciale lichamelijke aanpassingen waardoor het voor een dolfijn mogelijk is om volledig omringd door water te leven. De plaatsing van de vinnen en de bedekking van de huid zijn slechts een paar voorbeelden die bijdragen aan het overleven onder water. De aanpassingen van innerlijke organen zijn natuurlijk in de film niet goed waar te nemen, maar hun effect is goed te zien op het moment dat zij naar grote diepten duiken. Materialen (voor 4 personen): Stopwatches Kopieën van de data grid Potloden Notities ter voorbereiding van de docent: Het is de bedoeling dat de leerlingen de hartslag van elkaar gaan opnemen en de gevonden gegevens noteren. Een methode om de hartslag op te nemen is door de rechterarm van een ander persoon te nemen en voorzichtig met 2 vingers de pols vast te houden.. Plaats hierbij de top van de middelvinger op de slagader, die in de pols zit. Plaats de vingers net zolang voorzichtig heen en weer totdat de hartslag voelbaar is. Als er slechts een beperkt aantal stopwatches beschikbaar is, neem dan de hartslagen gedurende 15 seconden op. Vermenigvuldig dit getal met vier om de
minuutscore te krijgen. Een andere manier om de hartslag te bepalen is door voorzichtig de hartslagader te zoeken, in de hals. Je kan het bijgeleverde formulier gebruiken om de gegevens te noteren of je kan eventueel zelf een formulier maken. Let op: Om duidelijke gegevens te verkrijgen is het belangrijk om niet de duim te gebruiken omdat daarin ook wel eens de eigen hartslag gevoeld kan worden
Achtergrondinformatie: Net als andere zeezoogdieren hebben dolfijnen speciale aanpassingen nodig om lang onder water te kunnen blijven en tot grote diepte te kunnen duiken. Het is zelfs zo dat bottlenose dolfijnen langer dan 8 minuten onder water kunnen blijven en tot een diepte van 500 meter komen. De fysieke eigenschappen van de dolfijn zijn nodig om te kunnen overleven in een omgeving waar de nodige zuurstof niet aanwezig is. Om onder water te kunnen leven moet het lichaam van een dolfijn zuurstof kunnen vasthouden voor een lange duik. Een methode om zuurstof te besparen is door een afname in het aantal hartslagen. Ook wordt het bloed zo veel mogelijk naar de plaatsen getransporteerd waar het het meest nodig is, zoals hart, longen en hersenen. Tijdens een duik wordt het bloed van de spieren naar hart, longen en hersenen gepompt. De dolfijn komt hierdoor echter niet in gevaar, doordat de spieren reeds opgeslagen zuurstof gebruiken als energie. Het lichaam van een dolfijn is zo gebouwd dat het de myoglobine gebruikt als er geen zuurstof te krijgen is. Myoglobine is een proteïne, net als hemoglobine, dat helpt met het opslaan van zuurstof. Myoglobine kan echter 4 keer zoveel zuurstof opnemen en vasthouden dan hemoglobine. Omdat de spieren zo’n grote hoeveelheid van deze proteïne bevatten, kunnen dolfijnen meer zuurstof opslaan. Grote hoeveelheden myoglobine in de spieren geven de dolfijn de mogelijkheid om zuurstof op te slaan voor een lange duik. Zonder myoglobine zou een dolfijn 8
na iedere duik weer moeten wachten tot de hoeveelheid zuurstof in het bloed weer is aangevuld. Mensen zullen tijdens of na een diepe duik hun longen gaan voelen als gevolg van de drukvergroting. Vergeleken met dolfijnen hebben mensen maar een kleine hoeveelheid myoglobine in hun spieren. De vermoeidheid die te voelen is na een diepe duik is het gevolg van een zuurstof gebrek. Als we namelijk onder water zwemmen staan we te weinig zuurstof af aan de spieren. Hierdoor raken de spieren vermoeid. Vervolgens stroomt al het zuurstofrijke bloed naar het hart, met als gevolg dat er niets meer voor de spieren overblijft.
Werkwijze: Maak groepen. Geef iedere groep een formulier en een potlood. Zorg ervoor dat iedere persoon in de groep een stopwatch heeft. Bespreek de speciale fysieke eigenschappen van de dolfijn en hoe deze de dolfijn van pas komen. Leg vervolgens uit dat er een test gedaan gaat worden waarin aangetoond wordt dat de verschillen tussen dolfijn en mens de dolfijn helpen om onder water in leven te blijven. 1
2
Schrijf de namen van de groepsleden op de daarvoor beschikbare plaatsen op het formulier. Meet de hartslag van ieder persoon op het moment dat hij/zij in rust is. Vul de gevonden gegevens in op het formulier. De hartslag-in-rust geeft het startpunt voor de proef. Meet de hartslag voor een minuut. Vervolgens moeten de groepsleden in tweetallen de hartslag meten nadat zij 15 seconden hun adem hebben ingehouden. De een houdt zijn adem in en de ander meet de resultaten. Deze 15 seconden uitslag moet met 4 vermenigvuldigd worden om tot een uitslag van een minuut te komen. Vervolgens worden de rollen omgekeerd. Bespreek hierna de bevindingen en vraag wat de leerlingen ervaren hebben.
3 De volgende stap is het bekijken hoelang je continu je wijsvinger kan intrekken en uitsteken. (over het algemeen lukt dit 1 à 2 minuten. Laat anderen (weer in tweetallen) de tijd opnemen hoelang het duurt voordat de wijsvinger immobiel wordt. Draai ook de rollen weer om. Bespreek het belang van de myoglobine in de spieren van dolfijnen. 4 Deel de gegevens met de andere groepen. 5 Tot slot, neem, na een rustperiode van 30 seconden tot een minuut nogmaals de hartslag op en vergelijk de resultaten met die van hartslag-in-rust van het begin van het onderzoek.
Wat gebeurt er nou precies en waarom: Gedurende deze activiteit imiteer je het duiken door de adem in te houden. De resultaten geven aan dat de hartslag toeneemt zodra er geen sprake is van een normale ademhaling. De hartslag gaat omhoog omdat de hersenen, de spieren en het hart vragen om meer zuurstof. In tegenstelling tot de dolfijn, die juist een langzamere hartslag krijgt en daarmee zuurstof bespaart. De test met de vinger geeft aan wat er gebeurt als er geen zuurstof meer naar de spieren wordt toegevoerd. Terwijl de vinger beweegt, verbruikt deze energie en als de beschikbare zuurstof opraakt heeft de vinger geen energie meer om te bewegen. Als er sprake zou zijn van een rustperiode tussen de bewegingen zou er gelegenheid zijn om de verbruikte zuurstof weer aan te vullen. Deze test geeft aan dat een mens slechts een beperkte tijd zuurstof in de spieren kan vasthouden. Een mens kan dus niet lang onder water blijven zonder boven water te komen om adem te halen. Een dolfijn kan heel lang onder water blijven zonder moe te worden omdat deze wel myoglobine in het bloed heeft.
Deze activiteit is afgeleid uit materiaal van Seaworld, Inc.
9
Activiteit 2: Red de Dolfijn Doel: De gevaren voor dolfijnen leren herkennen en het bespreken van manieren om de leefomgeving van dolfijnen zo veilig mogelijk te maken en te houden. In de film: We zien prachtige oceaantaferelen van een groenblauwe zee, strakblauwe luchten en een heldere zon. De golven begroeten de kust met het overspoelen van zand en stenen. De plaats waar dolfijnen wonen is prachtig, maar bedrieglijk. Terwijl dolfijnen door hun onderwaterwereld reizen, komen zij vele gevaren tegen. Of het nou gemene visnetten zijn, wateren luchtverontreiniging of haaien en orka’s. Notities ter voorbereiding van de docent: Deze activiteit is bedoeld om je ervan bewust te maken dat er vele gevaren zijn voor dolfijnen, zowel natuurlijke als door de mens veroorzaakte gevaren. De discussievragen kunnen aan de hele klas worden gesteld of in kleine groepjes om een betere discussie los te maken. De vragen kunnen vermenigvuldigd worden op kaarten of op een speciale pagina over dit onderwerp. U zou in de bibliotheek meer informatie kunnen zoeken over de onderwerpen die in de vragen verwerkt zijn. Werkwijze: Stel al de onderstaande vragen aan elkaar in de klas. Vraag elkaar of de gevaren door de mens gecreëerd zijn of natuurlijk zijn en hoe deze gevaren dolfijnen of andere dieren kunnen schaden. Na de discussie is het mogelijk de leerlingen te laten na denken over hoe deze gevaren opgelost kunnen worden. Maak vervolgens een lijst van dingen die kunnen worden gedaan om de oceanen en al het leven daar in te beschermen. Discussievragen:
-
-
-
-
-
-
In sommige delen van de wereld wordt het vlees van de dolfijn en de walvis gezien als een delicatesse. Om die reden worden er vele dolfijnen en walvissen gedood door stropers. Wat zijn de gevolgen van deze praktijken? Wat kan je er aan doen? De internationale visindustrie werkt er hard aan om voldoende vis te vangen voor de hongerige wereld. Vissersboten vangen daardoor ook vaak vissen die niet gevangen moesten worden. Ondanks het feit dat grote drijvende netten voor het grootste gedeelte verboden zijn verdrinken er dagelijks vele dolfijnen in deze netten. Waarom is dit een probleem en hoe kan je helpen? Met de groeiende bewustwording van dolfijnen en hun uitzonderlijke kwaliteiten hebben veel mensen de neiging om met dolfijnen te gaan zwemmen. Wat zijn de gevaren hiervan voor de dolfijnen en ook de mensen? Veel van de ruwe olie die door de westerse wereld wordt gebruikt wordt vervoerd in grote tankers die door de gebieden heen varen waar dolfijnen leven. De tankers, vaak beladen met enkele duizenden kilo’s, komen in grote stormen terecht en het is niet onmogelijk dat er olie uit de schepen loopt. Wat kan er gebeuren met de dolfijnen die in de buurt zwemmen? En wat heeft het geluid van die tankers voor invloed op de dolfijnen? Wat kan er gedaan worden om dit probleem te erkennen? Dolfijnen vertrouwen op een schone oceaan om te kunnen overleven. Als de omgeving van de orka wordt vervuild, zullen deze grote dieren moeten verhuizen of ze gaan zelfs dood. Wat kan er gebeuren met de andere groepen dieren die in hetzelfde ecosysteem leven? Hoe kan je dit helpen voorkomen? Sommige soorten dolfijnen en walvissen laten zich vastlopen op het strand en sterven daar. Dit wordt een stranding genoemd. Waarom zouden deze dieren dat doen en welke gevaren zouden kunnen ontstaan? 10
-
Steeds meer toeristen gaan op vakantie in warme gebieden waar dolfijnen leven. Welke gevolgen hebben de grote hoeveelheden boten op de oceaan? Wat kan er worden gedaan om deze omgeving te beschermen?
Wat gebeurt er nou precies en waarom: Mensen zijn vaak het grootste gevaar voor dolfijnen. De hoeveelheid afval (door mensen geproduceerd) die in het water terechtkomt is schrikbarend. Olie en gas uit vissersboten en plezierboten, vervuilen de oceaan. Water dat naar de zeeën en oceanen stroomt door rivieren en over land is vaak vervuild met allerlei chemicaliën Verscheidene (vaak ook verboden) vissersnetten zijn een groot gevaar voor de dolfijnen. Het drukke scheepsverkeer kan de paar- en reispatronen van dolfijnen beïnvloeden met het gevolg dat ze naar andere plekken verhuizen. Dolfijnen worden ziek als zij teveel vervuild voedsel, water of lucht binnenkrijgen. Zelfs mensen die gek zijn op dolfijnen kunnen de dieren onbedoeld schaden. Door het ontstaan van steeds meer locaties waar je met wilde dolfijnen kunt zwemmen, worden de dolfijnen steeds meer in hun leefgebied lastig gevallen. De organisaties die dit organiseren zijn niet altijd even betrouwbaar en houden de dieren in gevangenschap waardoor de dolfijnen worden geschaad. De dolfijnen in gevangenschap zijn constant in contact met mensen en kunnen bloot staan aan menselijke ziektes. Daarnaast worden ze vaak niet op hun gezondheid gecontroleerd. Sommige dieren leven in eenzame
gevangenschap en zouden, als ze worden vrijgelaten, niet meer kunnen leven in het wild. Daarnaast zijn dolfijnen sterke en ongetemde dieren die mensen serieus kunnen verwonden met kun tanden en staart. Mensen die gaan zwemmen met dolfijnen verkeren in groot gevaar als dit niet precies wordt gecontroleerd. Omdat het ecosysteem zo’n enorm ingewikkeld systeem is, is de verhuizing of het uitsterven van een diersoort van invloed op al de andere soorten dieren die in hetzelfde ecosysteem leven. Bijvoorbeeld; als een aantal van een bepaald soort haai zou verdwijnen, zou het aantal zieke en zwakke dolfijnen toenemen. Dit zou betekenen dat de volledige dolfijnpopulatie minder in staat is om te overleven en zouden ze ook minder ver kunnen reizen omdat er voor meer voedsel gezorgd moet worden. De recente toename van het aantal gestrande dolfijnen is alarmerend. Wetenschappers kunnen niet achterhalen waarom deze dieren sterven. Zou dit komen doordat de zwakste dieren van een populatie niet meer worden opgegeten door natuurlijke vijanden omdat deze er niet meer zijn?
11
Activiteit 3: Ogen doen het! Doel: Het leren herkennen van bepaalde delen van het oog en leren wat deze delen voor functie hebben. In de film: Met behulp van creatief filmen kunnen we door de ogen van de dolfijn kijken en het verschil zien met ogen van de mens. Dolfijnen hebben de mogelijkheid om elk oog los van het ander te laten bewegen en ze kunnen zowel in als buiten het water goed zien. Met deze voorzieningen in het oog kunnen ze voedsel waarnemen of op zoek gaan naar het gezelschap van anderen. Materialen: Vierkant (zijde 8 cm) zwart constructiepapier (1 per persoon) Afdek tape Papieren prop Handspiegeltjes (1 per persoon) Notities ter voorbereiding van de docent: Begeleiding door een leraar is heel belangrijk bij deze activiteit. Men moet heel voorzichtig omgaan met objecten die in de buurt van je ogen geplaatst gaan worden. Het is heel verstandig om eerst je handen te wassen voor dat je je ogen gaat aanraken. Iemand met contactlenzen zal heel erg voorzichtig moeten zijn op het moment dat hij zijn ogen aanraakt en iemand met een bril kan beter zijn bril pas af doen op het moment dat hem wordt gevraagd om zijn ooglid aan te raken. Deze activiteit is in twee stukken opgedeeld. In elk deel wordt onderzocht hoe je kunt zien en hoe het proces in zijn werk gaat. Combineer deze activiteit eventueel met andere optische oefeningen. Achtergrondinformatie: Dolfijnen leven in een wereld die volledig omgeven is door water maar ze ademen lucht, terwijl mensen zowel in lucht leven als ademen. Dit is een van de grootste verschillen tussen mens
en dolfijn Er zijn ook overeenkomsten tussen deze twee soorten zoogdieren. Bijvoorbeeld, het oog van een zoogdier zorgt voor een visuele stimulatie naar de hersenen en is zowel bij mens als dolfijn in bouw en functie gelijk. De ogen zijn in beide gevallen complexe organen, die je in staat stellen om te kunnen zien. Het menselijk oog is speciaal gemaakt om het beste te kunnen zien in een omgeving van lucht. Het oog van een dolfijn is zo gemaakt om, zowel in water als in lucht, goed te kunnen zien. Binnenin de ogen zijn de verschillen te vinden tussen die van mens en die van dolfijn. Aanpassingen in het geval van dolfijnen hebben er voor gezorgd dat zij op een speciale manier kunnen kijken.
Werkwijze deel 1: 1 Houd je handen ongeveer 10 cm van je gezicht. Bekijk de huid aandachtig en focus op het oppervlak van de huid. Focus nu op een object ver weg. Hoe snel pasten je ogen zich aan aan het afstandsverschil? Voelde je ook de spieren van je ogen zich aanspannen toen zij van focus veranderden? 2 Focus vervolgens op een klein object op een afstand van minstens 2 meter. Doe daarna je ogen dicht. Doe nu alleen je linkeroog dicht en dek het object voor je oog af met je duim. 3 Open, zonder de duim te bewegen, je linkeroog. Wat is er gebeurd met het beeld van het object? Houd je duim in de baan van oog en object en knipper met je linker- en rechteroog. Wat gebeurt er nu met het object? 4 Geef iedereen twee aan twee een papieren prop, twee stukken zwart constructiepapier en wat afdektape. Zet ieder tweetal recht tegenover elkaar, op een afstand van ongeveer 2 meter. Vraag het tweetal om de prop heen en weer naar elkaar te gooien. Hierna laat je het tweetal het stukje zwart papier over het oog plakken. Het maakt niet uit welk oog bedekt wordt. Laat hen hierna weer de prop overgooien. Vonden de leerlingen het 12
makkelijker om de prop over te gooien met of zonder het bedekte oog?
Werkwijze deel 2: 1. Probeer nu je gezicht te verkennen door voorzichtig de huid en de beschermende botten rond je ogen aan te raken. Je kan voorzichtig aan de oogbal voelen aan de buitenkant van je gesloten ooglid. Het is mogelijk om de ronding van de oogbal te voelen door voorzichtig over je gesloten oog te wrijven. 2. Bekijk nu aandachtig je eigen oog met behulp van het spiegeltje en let daarbij op de oogleden en wimpers. Bekijk ook de reacties van deze twee als je met een oog knippert. Houd vervolgens het oog open en bekijk de iris, pupil en het oogwit van het oog. Draai met je ogen rondjes en probeer in het spiegeltje te blijven kijken. Kan je de spiertjes rond de ogen zien bewegen als je het oog beweegt? Onderzoek het oog verder zo goed mogelijk om alle deeltjes te onderscheiden. 3. Zoek de pupil in je oog op terwijl je in de spiegel kijkt. Door de hoeveelheid licht te variëren is het mogelijk om de diameter van de pupil te laten veranderen. Maak de kamer of het klaslokaal zo donker mogelijk en probeer de pupil te bekijken. Wacht vervolgens ongeveer 2 minuten en verlicht de kamer zo fel mogelijk en bekijk snel weer de pupil. Bij deze oefening kun je, zoals al aangegeven staat, een spiegeltje gebruiken maar je kunt ook in de pupil van een ander kijken. 4. Sluit vervolgens beide ogen voor 2 minuten. Als je ze weer opent, kijk dan goed naar de diameter van de pupil. Wat is het verschil in diameter tussen donker en heel licht? Wat gebeurt er nou precies en waarom: het menselijk oog. Het menselijk oog is een complex orgaan, dat meer dan 80% van de informatie van de
omgeving doorgeeft. Ons oog bevat drie basis lagen. De grove buitenste laag, is wat wij het oogwit noemen. Het oogwit bedekt ongeveer 5/6 van het oppervlak van de oogbal en beschermt ook de binnenste lagen. Het gedeelte van het oogwit dat aan de voorkant van de oogbal zit is licht gebold. De ronding zit waar het doorzichtige hoornvlies is geplaatst en waar het licht het binnenste van het oog binnenkomt. De volgende laag, net binnen het oogwit, is een laag van bloedvaten, die de iris of de kleurenschijf in de juiste stand afstellen. De iris werkt ongeveer op dezelfde manier als een diafragma van een camera. De spieren van het oog en het zenuwstelsel “besturen” de diameter van de pupil en is afhankelijk van de hoeveelheid licht die nodig is om een object te kunnen waarnemen. De binnenste laag van het oog, achter de iris, is de plaats waar de lens en het netvlies zijn terug te vinden. De lens is zeer flexibel en is ongeveer zo groot als een aspirine en heeft de vorm van een vergrootglas. De lens focust licht dat door het hoornvlies binnenvalt, richting het netvlies aan de achterkant van de oogbal. Het netvlies is de binnenste laag van het oog. Het is net zo teer als een natte tissue en is verbonden met de oog zenuw. Lichtgevoelige cellen geven via de oogzenuw signalen door aan de hersenen. Het beeld dat dan gevormd wordt komt eigenlijk op z’n kop bij de hersenen aan. De hersenen zorgen er gelukkig voor dat het beeld wordt omgedraaid en wij “gewoon” kunnen zien.
Wat gebeurt er nou precies en waarom: het dolfijnenoog. Het oog van een dolfijn werkt in principe op dezelfde manier als het menselijk oog, alleen werkt een dolfijnenoog zowel in als buiten het water even precies. De lens van het dolfijnenoog corrigeert de straalbreking en vervorming tussen de wateromgeving en luchtomgeving. Zonder deze aanpassing zouden dolfijnen boven water alleen maar heel dicht bij kunnen zien en niet ver weg. Een dolfijnenoog heeft twee netvliezen per oog die beelden ontvangen. De ogen van 13
dolfijnen kunnen zowel onafhankelijk als afhankelijk van elkaar bewegen en waarnemen. De ogen van een dolfijn hebben een goed ontwikkelde lichtreflectie laag (een tapetum lucidum) die zich in de binnenste laag van het oog bevindt, dat het licht nog een keer door het netvlies stuurt. Dit geeft de dolfijn de mogelijkheid om goed te kunnen zien in donker, licht en troebel water.
Afbeelding Mensen- en Dolfijnenoog
14
15
Activiteit 4: Proefwerkje Doel: Bekijken of je dit lespakket goed hebt doorgenomen en of je nu meer weet over dolfijnen. Werkwijze: Beantwoord de volgende 10 vragen zo goed mogelijk. Probeer de vragen uit het hoofd te maken. * Proefwerk
Vraag 1: Van welk dier stamt een dolfijn af? A De koe B Het paard C De haai D De karper Vraag 2: Wat eet een dolfijn meestal? A Dode dieren. B Algen en plantjes. C Vogels. D Vis. Vraag 3: Het voortbestaan van dolfijnen wordt vooral bedreigd door: A Natuurlijke vijanden. B De mens. C Onderlinge ruzies. D Natuurrampen. Vraag 4: Hoelang kan een dolfijn onder water blijven zonder adem te halen? A ongeveer 2 minuten. B ongeveer 8 minuten. C ongeveer 15 minuten. D ongeveer 20 minuten. Vraag 5: Hoe kan een dolfijn zo weinig zuurstof verbruiken onder water? A Een dolfijn beweegt weinig onder water. B Een dolfijn haalt energie uit zijn vetten. C Een dolfijn heeft myoglobine in
zijn bloed.
Vraag 6: Wat kunnen dolfijnen met hun ogen wat wij niet kunnen? A Voelen. B Ruiken. C Helemaal ronddraaien. D Los van elkaar bewegen. Vraag 7 (meerdere antwoorden Dolfijnen zijn: A Onvoorspelbaar B Ongevaarlijk C Wilde dieren D Voorspelbaar
mogelijk):
Vraag 8: Hoe tonen dolfijnen hun vriendelijkheid tegenover elkaar? A Ze helpen, aaien en strelen elkaar. B Ze knipogen naar elkaar. C Ze springen op elkaar. D Ze jagen met elkaar. Vraag 9: Hoe communiceren dolfijnen met elkaar? A Dolfijnen communiceren niet; ze doen alles op hun instinct. B Dolfijnen maken klikjes, geluiden en bewegingen naar elkaar. C Dolfijnen ruiken elkaars boodschappen. D Dolfijnen kloppen op het water.
Vraag 10: Waarom spreken dolfijnen tot onze verbeelding? A Ze zijn ongevaarlijk. B Ze kunnen niet zonder mensen. C Ze zijn intelligent en grappig. D Ze leven in een mooie omgeving. * De antwoorden staan op de volgende bladzijde.
16
De Antwoorden De antwoorden van het proefwerkje zijn als volgt: Vraag 1: Vraag 2: Vraag 3: Vraag 4: Vraag 5: Vraag 6: Vraag 7: Vraag 8: Vraag 9: Vraag 10:
A D B B C D A+C A B C
Het cijfer 0 fout: 1 fout: 2 fout: 3 fout: 4 fout: 5 fout: 6 fout: 7 fout: 8 fout: 9 fout 10 fout:
10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1
17
