Inhoudsopgave
Inhoudsopgave Personalia
15
Woord vooraf
19
Samenvatting - Kernpunten
21
Verantwoording
29
Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden cervicale facetpijn Evidentie interventionele pijnbehandelingen Praktijkalgoritme Aanbevelingen Technieken Samenvatting Referenties
I.3
Hoofdstuk I Wervelkolomgerelateerde pijn
Cervicaal radiculaire pijn
35
37
J. Van Zundert, J. Patijn Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden cervicaal radiculaire pijn Aanbevelingen Technieken Evidentie voor de interventionele pijnbehandelingen Praktijkalgoritme Samenvatting Referenties
I.2
54 55 56 56 57 58
59
H. van Suijlekom
Cervicaal I.1
Cervicogene hoofdpijn
53 53
37 38 38 38 40 40 43 43 43 44 46 47
Pijn uitgaande van de cervicale facetgewrichten 49
I.4
Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden: CEH Evidentie interventionele behandelingen Aanbevelingen Technieken Samenvatting Praktijkalgoritme Referenties
59 60 60 60 61 61 63 63 63 63 64 65
Whiplash Associated Disorders
67
H. van Suijlekom, J. Patijn Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden WAD Evidentie interventionele behandelingen Aanbevelingen Praktijkalgoritme Samenvatting Technieken Referenties
67 68 68 68 68 68 69 69 70 71 71 71
M. van Eerd, J. Van Zundert, J. Patijn Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek
49 51 52 52
|7
I.5
Occipitalis neuralgie
73
I.8
P. Vanelderen, J. Van Zundert Inleiding Lichamelijk onderzoek Differentiaal diagnose Aanvullend onderzoek Behandelmogelijkheden occipitalis neuralgie Evidentie interventionele behandelingen Aanbevelingen Technieken Praktijkalgoritme Samenvatting Referenties
I.6
Schouderpijnsyndromen
81 81 82 83 84 85 85 85 87 88
Thoracaal radiculaire pijn 89 M. van Kleef, R.J. Stolker
8|
Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden thoracaal radiculaire pijn Evidentie interventionele pijnbehandelingen Praktijkalgoritme Technieken Samenvatting Referenties
Inleiding 97 Anamnese en klachtenpatroon 98 Lichamelijk onderzoek 99 Aanvullend onderzoek 99 Behandelmogelijkheden thoracale pijn uitgaande van de facetgewrichten 99 Evidentie interventionele behandelingen 99 Technieken 99 Praktijkalgoritme 100 Samenvatting 101 Referenties 101
74 75 75 76 76 77 78
Thoracaal I.7
R.J. Stolker, M. van Kleef
73 74 74 74
F. Huygen, J. Patijn, O. Rohof Inleiding Onderzoek en indeling schouderklachten Aanvullend onderzoek Behandelmogelijkheden schouderpijn Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Technieken schouderpijnsyndromen Samenvatting Referenties
Pijn uitgaande van de thoracale facetgewrichten 97
89 90 90 91 91 92 92 93 94 96 96
Lumbosacraal I.9
Lumbosacraal radiculaire pijn 103 K. Van Boxem, J. Van Zundert Inleiding Anamnese Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden lumbosacraal radiculaire pijn Evidentie interventionele behandelingen Aanbevelingen Praktijkalgoritme Technieken Samenvatting Referenties
103 104 104 105 106 106 110 110 111 112 115 116
I.10 Pijn uitgaande van de lumbale facetgewrichten 119 P. Vanelderen, M. van Kleef Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden pijn uitgaande van de lumbale facetgewrichten Evidentie interventionele behandelingen Praktijkalgoritme voor lumbaal facetlijden Aanbevelingen
119 120 121 121 122 122 124 124 125
Inhoudsopgave Techniek Samenvatting Referenties
I.11 Sacro-iliacale gewrichtspijn
125 126 127
131
P. Vanelderen, K. Szadek, J. De Witte, J. Van Zundert Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden SIG Evidentie interventionele behandelingen Technieken Praktijkalgoritme Toekomstige ontwikkelingen Samenvatting Referenties
I.12 Coccygodynie
131 132 132 133 133 133 134 135 135 137 137 137
139
I.13 Discogene lage rugpijn
139 140 140 140 140 140 141 141 142 143 143 143
145
J.W. Kallewaard, M. Terheggen, G.J. Groen, M. Sluijter, M. van Kleef Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Samenvatting discografie Behandeling van discogene pijn Evidentie interventionele behandelingen Praktijkalgoritme
Hoofdstuk II Niet-wervelkolomgerelateerde pijn
159 159 160 161
163
165
M. van Kleef, W.E. van Genderen Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden trigeminusneuralgie Evidentie interventionele pijnbehandelingen Techniek van radiofrequente laesie van het ganglion van Gasser Praktijkalgoritme Samenvatting Referenties
II.2 Clusterhoofdpijn 145 147 147 147 153 153 154 157 157
158
Hoofd- en aangezichtspijn II.1 Trigeminusneuralgie
J. Patijn, M. Janssen Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Differentiaal diagnose Aanvullend onderzoek Behandelmogelijkheden coccygodynie Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Praktijkalgoritme Techniek Samenvatting Referenties
Technieken Nieuwe ontwikkelingen: Percutane intradiscale behandelingen bij discushernia Samenvatting Evidentie intradiscale behandelingen bij discushernia Referenties
165 166 166 167 167 167 170 170 171 172 173
175
M. van Kleef Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden cluster hoofdpijn
175 176 176 176 176 176
|9
Praktijkalgoritme Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen De procedure van de radiofrequente laesie van het ganglion pterygopalatinum Samenvatting Referenties
179 180 180 180 181 182
II.3 Atypische aangezichtspijn 183 P. Cornelissen, M. van Kleef Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden atypische aangezichtspijn Praktijkalgoritme Samenvatting Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Techniek Referenties
183 184 184 184 184 185 186 186 186 186 186 187
10 |
Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden voor het kritisch ischemisch vaatlijden Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen kritisch ischemisch vaatlijden Behandelmogelijkheden voor het syndroom van Raynaud Praktijkalgoritme kritisch ischemisch vaatlijden Praktijkalgoritme Raynaud syndroom Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Samenvatting Referenties
195 197 197 197 198 198 199 199 199 200 202 202 202 203 204
205
M. Puylaert, D. Peek, Y.C.A. Keulemans
189
M. van Kleef, F. Huygen Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden chronische refractaire angina pectoris Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Techniek ruggenmergstimulatie Praktijkalgoritme Samenvatting Referenties
195
J. Devulder, H. van Suijlekom, R. van Dongen
II.6 Pijn bij chronische pancreatitis
Vasculaire en viscerale pijn II.4 Chronisch refractaire angina pectoris
II.5 Ischemische pijn van de extremiteiten en Raynaud syndroom
189 190 190 190 190 190 192 192 192 193 193 194
Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelingen van pijn bij chronische pancreatitis Evidentie voor de interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Technieken Samenvatting Referenties
205 207 207 208 208 208 212 212 213 215 216
Inhoudsopgave
Neuropatische pijn II.7 Neuropathische pijn en farmacologische behandeling
219
J.L.M. Jongen, G. Hans Inleiding Kliniek Differentiaal diagnose en aanvullend onderzoek Behandeling Richtlijnen inzake de behandeling van neuropathische pijn Farmacologische behandelingsmogelijkheden Behandelingsalgoritme Samenvatting Referenties
II.8 CRPS
219 220 221 223 224 224 227 227 228
229
F. Huygen, M. van Kleef Inleiding Anamnese klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden van CRPS Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Praktijkalgoritme Technieken Samenvatting Referenties
II.9 Herpes zoster en postherpetische neuralgie
229 230 230 230 230 231 234 234 235 236 238 239
241
Behandelmogelijkheden herpes zoster en postherpetische neuralgie Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen interventionele pijnbehandelingen Vaccinatie Praktijkalgoritme Samenvatting Referenties
243 246 247 247 248 249 249
II.10 Carpaal tunnel syndroom 251 J. Patijn, M. Janssen Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Klinisch onderzoek Differentiaal diagnose Aanvullend onderzoek Behandelmogelijkheden carpaal tunnel syndroom Evidentie voor interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Techniek Samenvatting Referenties
II.11 Meralgia paraesthetica
251 252 252 252 252 252 253 253 253 253 254
255
J. Patijn, J. Van Zundert Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Differentiaal diagnose Aanvullend onderzoek Behandelmogelijkheden Praktijkalgoritme Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Techniek Samenvatting Referenties
255 256 256 256 257 257 258 258 258 259 259 260
A.J.M. van Wijck, M. van Kleef Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Differentiaal diagnose Aanvullend onderzoek
241 243 243 243 243
| 11
II.12 Fantoompijn
261
A. Wolff Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden fantoompijn Aanbevelingen Samenvatting Referenties
II.13 Traumatische plexus laesies
261 262 263 263 263 265 265 266
267
R. van Dongen Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden traumatische plexus laesie Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Technieken Samenvatting Referenties
II.14 Diabetische polyneuropathie
267 268 268 268 269 270 270 270 271 271 271
273
R. van Dongen, W. Pluijms, J. Van Zundert Inleiding Anamnese en klachtenpatroon Lichamelijk onderzoek Aanvullend onderzoek Differentiaal diagnose Behandelmogelijkheden Evidentie interventionele pijnbehandelingen Aanbevelingen Techniek ruggenmergstimulatie Samenvatting Referenties
12 |
273 274 274 275 275 275 277 277 277 277 278
Pijn bij kanker II.15 Farmacologische behandeling van pijn bij kanker
279
K. Vissers, K. Besse, K. Van Boxem, S. Brabant, C. Verhagen Inleiding Beoordeling van pijn bij kanker Antitumorale behandelingen en pijn Farmacologische behandeling van pijn bij kanker Opioïdantagonisten De rol van de adjuvante analgetica De bisfosfonaten Samenvatting Praktijkalgoritme Referenties
II.16 Anesthesiologische pijnbehandelingstechnieken voor pijn bij kanker
279 280 281 281 287 287 288 288 289 290
293
K. Vissers, K. Besse, M. Wagemans, W. Zuurmond, M.J.M.M. Giezeman Inleiding 293 Epidurale en spinale toediening van analgetica 294 Evidentie epidurale en intrathecale medicatietoediening voor pijn bij kanker 298 Aanbevelingen 298 Eenzijdige pijn met beperkte levensverwachting (chordotomie) 298 Evidentie chordotomie 302 Aanbevelingen chordotomie 302 Bovenbuikpijn ten gevolge van pancreascarcinoom/maagcarcinoom (plexus coeliacus, n. splanchnicus block) 302 Evidentie plexus coeliacus block 303 Aanbevelingen plexus coeliacus n. splanchnicus block 303 Techniek 304 Viscerale pijn ten gevolge van tumoren in het bekken (plexus hypogastricus block) 306 Evidentie plexus hypogastricus block voor pijn bij kanker 307
Inhoudsopgave Aanbeveling plexus hypogastricus block voor pijn bij kanker Techniek Perineale pijn ten gevolge van tumoren in het bekken (lower end block) Evidentie lower end block Aanbevelingen lower end block Techniek Samenvatting Referenties
308 308 309 309 309 310 310 311
Hoofdstuk III Speciële technieken
313
III.1 Ruggenmergstimulatie
315
R. van Dongen, J.P. Van Buyten, M. van Kleef Inleiding Werkingsmechanismen Patiëntenselectie Diagnose Conservatieve behandeling Proefstimulatie Technische beschouwing van de implantatie Evidentie Samenvatting Referenties
315 316 317 317 318 318 319 322 322 323
III.2 Intrathecale medicatietoediening bij chronische pijnsyndromen 325 A. Ver Donck, J. Vranken Inleiding Indicatie en selectie van patiënten Intrathecale analgetica en de achterhoorn van het ruggenmerg Receptor agonisten en antagonisten Ionkanaal blokkers Technische aspecten van intrathecale pijnbestrijding Intrathecale toediening van analgetica Conclusies Evidentie Samenvatting Referenties
325 326 327 327 329 329 330 331 332 332 333
III.3 Epiduroscopie
335
J.W. Kallewaard, J. Richardson, G.J. Groen Doel epiduroscopie Anamnese en diagnostiek Diagnose Therapeutische handelingen Adhesiolysis Doelgerichte therapie Outcome studies Epiduroscopie bij kanaalstenose Complicaties Conclusie LaNSET (Landelijk Netwerk Spinale Endoscopische Technieken) Referenties
341 341 341 342 342 343 345 346 346 346 346 347
Hoofdstuk IV Systeem, organisatie en juridische aspecten behandelproces
349
IV.1 De anesthesioloog met aandachtsgebied pijngeneeskunde
351
F. Huygen, B. Morlion Inleiding Het domein van de anesthesioloog met aandachtsgebied pijngeneeskunde Praktijkvoering en praktijkorganisatie pijncentra De opleiding tot anesthesioloog met aandachtsgebied pijngeneeskunde Toetsing van kwaliteit Referenties Bijlage: Opleiding pijnbehandeling binnen de opleiding tot anesthesioloog in Nederland
351 352 353 355 356 357 358
| 13
IV.2 Juridische aspecten van de anesthesiologische pijnbestrijding
361
M.M. ten Hoopen, L. Lafaut, F. Dewallens Inleiding Geneeskundige plaatsbepaling van de pijnbestrijding Juridische typering van de pijnbestrijding; geneeskundige behandelingsovereenkomst Medisch-juridische typering van de anesthesioloog-pijnbestrijder; hoofdbehandelaar Verantwoordelijkheden bij de pijnbestrijding; verdeling en afstemming van taken Verantwoordelijkheden bij de pijnbestrijding; verschuiving en herschikking van taken Verantwoordelijkheden bij de pijnbestrijding; taakvervulling door anesthesiologen in opleiding Pijnbestrijding en protocollering Rechten en plichten bij de pijnbestrijding; informatieverstrekking en toestemming Informatieverstrekking ten behoeve van toestemming door de patiënt (toestemmingsinformatie) Toestemming Informatieverstrekking ten behoeve van de behandeling en van de (verkeers)veiligheid van de patiënt (therapeutische informatie) Medisch dossier; algemeen Medisch dossier; bewaartermijn Medisch dossier; zeggenschapsrechten van de patiënt en geheimhoudingsplicht van de anesthesioloog-pijnbestrijder Informatie- en medewerkingsplicht van de patiënt Aansprakelijkheid voor tekortkomingen bij de anesthesiologische pijnbestrijding Een blik op de toekomst; ontwikkelingen Verwijzingen
14 |
361 362 362 363 364
IV.3 Veiligheid in de pijnbestrijding
419
W.W.A. Zuurmond, J.J.de Lange Inleiding Het eerste consult (Intake) De behandeling door middel van invasieve technieken De nabehandeling Tot slot Referenties Addendum
419 420 420 421 422 422 423
IV.4 Interventies ten behoeve van pijnbestrijding: achtergronden van de radiologische ondersteuning 425 K.J. van Everdingen; P. De Vooght
366 370 371
Röntgenstralen Stralenbelasting Beperking van de stralenbelasting De C-boog Referenties
426 426 427 428 429
373 375 387
390 393 398 399 403 404 410 411
Een woord van dank
431
Afkortingen
433
Trefwoordenlijst
437
