Inhoud 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Woord van dank
ix
Wat zijn dieren? De geheimen van de honingbijmachine Logische denkprocessen bij dieren Hoe is het om een vleermuis te zijn? Praat tegen me De duif die een bataljon redde Apen apen apen na? Goddelijke dolfijnen Broodjes om mee te nemen
1 15 49 87 111 145 169 203 231
Literatuur Index
257 277
hoofdstuk 3
Logische denkprocessen bij dieren Tenerife is een van de Canarische Eilanden, een groep eilanden in de Atlantische Oceaan op 350 mijl van de westkust van Afrika. Tegenwoordig zijn de Canarische Eilanden bij West-Europeanen net zo populair als het op dezelfde breedtegraad gelegen Florida bij Amerikanen en Canadezen. Toen de jonge Duitse wetenschapper Wolfgang Köhler in 1913 een wetenschappelijke aanstelling kreeg bij het Pruisische apenproef station op Tenerife, vlogen er nog geen passagiersvliegtuigen af en aan en lag het eiland veel afgelegener dan tegenwoordig. Die isolatie zou nog worden versterkt. Vlak na aankomst van de familie Köhler brak de Eerste Wereldoorlog uit en maakte een Britse marineblokkade vertrekken onmogelijk. Tenerife was overigen geen slechte plek om de oorlog uit te zitten. Köhler kon werken met negen chimpansees van verschillende leeftijden, beschikte over een paar handige omheinde stukken land om de apen te testen en had zeeën van tijd. Köhler bestudeerde het redenerend vermogen van chimpansees in een reeks experimenten, die op hun gebied klassiek zijn geworden. Na zes jaar gedwongen verblijf op Tenerife keerde Köhler naar Duitsland terug, waar hij directeur werd van het Psychologisch Laboratorium van de Universiteit van Berlijn, indertijd in Europa het prominentste laboratorium op dat gebied. Toen het nazidom opkwam, ging Köhler naar de Verenigde Staten, waar zijn faam nog toenam. Toen hij in 1967 stierf, werd hij een van de belangrijkste figuren uit de twintigste-eeuwse psychologie genoemd. Ik zal straks uitvoerig stilstaan bij de experimenten die Köhler beroemd maakten. Maar eerst wil ik een onderzoek bespreken waarbij Köhler de onderzochte was, niet de onderzoeker.
3 logische denkprocessen bij dieren denken dieren na?
50
In de jaren zeventig besloot Ronald Ley van de Universiteit van Albany in de staat New York zijn verlofjaar te wijden aan een poging om de plek van het oorspronkelijke Pruisische apenproefstation op Tenerife terug te vinden. Ley vond veel meer dan hij had verwacht. Er was iets merkwaardigs met dat Pruisische apenproefstation. Om te beginnen, waarom hadden de Duitsers hun apenlaboratorium nu juist op Tenerife gesitueerd? Tenerife was geen Duits bezit, maar hoorde bij Spanje (en is nog steeds Spaans grondgebied). Voorts kwamen chimpansees op Tenerife niet voor (want hoe zouden apen midden in de Atlantische Oceaan verzeild zijn geraakt?). De apen waarmee Köhler werkte, moesten worden aangevoerd uit Kameroen, een land aan de Afrikaanse westkust, een paar duizend kilometer van Tenerife vandaan. Kameroen was op dat moment een Duitse kolonie. Waarom had de Pruisische Academie van Wetenschappen Köhler niet naar Kameroen uitgezonden of naar een andere plek in Afrika waar apen in het wild voorkwamen? En, nu we het daar toch over hebben, waarom was Köhler niet gewoon in een Duitse dierentuin aan het werk gegaan, aangezien hij immers uitsluitend met chimpansees in gevangenschap werkte? De kosten van het levensonderhoud van een onderzoeker, zijn gezin en negen chimpansees op een geïsoleerd eiland waren aanzienlijk. Een bijkomend verbazend feit voor elke lezer van Köhlers verslag over zijn arbeid met apen is Köhlers aantekening dat ‘bijna alle observaties [in dit boek] werden gedaan tijdens de eerste zes maanden van 1914’. Wat deed Köhler de rest van de tijd? Tenerife is niet zozeer een voor de hand liggende plek om onderzoek naar het redenerend vermogen bij chimpansees te doen, als wel een uitgelezen locatie om oceaanverkeer tussen Europa en Noord-Amerika te observeren. Pas in 1917 stortten de Verenigde Staten zich actief in de Eerste Wereldoorlog, maar al geruime tijd daarvoor stuurden de Amerikanen voorraden over de Atlantische Oceaan die voor de geallieerde strijd in Europa van levensbelang waren. De Eerste Wereldoorlog was de eerste oorlog waarin duikboten een belangrijke rol speelden. De hele oorlog door brachten de Duitse duikboten in de Atlantische Oceaan grote hoeveelheden geallieerde vrachtschepen tot zinken. Duikboten hadden in die tijd nog niets van de geavanceerde technologie waarmee ze tegenwoordig zijn uitgerust. De eerste Duitse U-boten konden slechts betrekkelijk korte perioden duiken en waren zelfs boven water trage vaartuigen. Verder moesten ze regelmatig brandstof tan-
3 logische denkprocessen bij dieren 51 denken dieren na?
ken. Het is eigenlijk nauwelijks voorstelbaar hoe ze schepen op de open oceaan konden volgen en torpederen. Het is gebleken dat de Duitse regering, onder de dekmantel van een sterrenwacht, een team spionnen op Tenerife stationeerde. Op Pico de Teide, de hoogste berg op Tenerife, volgden ze het scheepvaartverkeer en telegrafeerden ze hun bevindingen vervolgens naar Duitsland. Dat de ‘sterrenkundigen’ spionnen waren, kon Ley aantonen op grond van Duitse archiefdocumenten uit diezelfde tijd. Uit de evidentie die hij daar vergaarde, leidde Ley af dat ook Köhler als spion voor de Duitse marine heeft gewerkt. Dat Köhler de ‘sterrenkundigen’ kende, wordt bevestigd door herinneringen van Köhlers kinderen en een paar foto’s die de tand des tijds doorstonden. De hamvraag is in hoeverre Köhler zelf een spion was. Er is evidentie die suggereert dat Köhler over een eigen radiozender beschikte. (Ley kan aantonen dat Köhler elektriciteit had, wat voor een privéwoning op Tenerife in die tijd een zeldzaamheid was.) Hij zou dat apparaat gebruikt kunnen hebben om te communiceren met duikboten die ’s nachts in de onmiddellijke nabijheid van Tenerife boven water kwamen. Het is zelfs mogelijk dat hij berichten van duikboten per radio naar Duitsland doorstuurde. De huizen die Köhler bewoonde, hadden beslist prachtige uitzichten op zee, zodat hij observaties van geallieerde schepen direct aan de duikboten of aan het hoofdkwartier in Duitsland kon melden. Vaderlandsliefde kan voor een schurk de laatste strohalm zijn (aldus dr. Johnson), maar ik vind het helemaal niet schandelijk dat Köhler, als banneling die in een hele moeilijke tijd van zijn landgenoten was gescheiden, deed wat hij kon om zijn land in de oorlog te helpen. Een duikbotenoorlog was in die tijd een verbazingwekkend beschaafde bezigheid vergeleken met de waanzin waarin het later zou ontaarden. Duikboten vuurden pas op een ongewapend koopvaardijschip nadat ze de bemanning de gelegenheid hadden gegeven het schip te verlaten. Ze sleepten de reddingboten zelfs naar een veilige landingsplaats als het moest. Toch is het een gekke gedachte dat een paar van de beroemdste experimenten in de geschiedenis van de dierpsychologie wellicht als dekmantel voor een geheime missie hebben gediend. Laten we even bezien hoe Ley tot de conclusie kwam dat Köhler een spion was. Ley beschrijft hoe hij naar Tenerife ging en mensen interviewde die de familie Köhler hadden gekend. Ley praatte met de WestDuitse consul en zag de huizen waar Köhler had gewoond. Hij reisde
3 logische denkprocessen bij dieren denken dieren na?
52
eveneens naar Oost- en West-Duitsland, waar hij papieren van de geheime dienst mocht inzien. (De Oost-Duitsers waren ongewoon behulpzaam.) Na zijn terugkeer in de Verenigde Staten probeerde hij het Köhler-archief te benaderen (zonder veel succes) en sprak hij met de nog levende gezinsleden van de familie Köhler. Nergens vond Ley het document dat definitief kon bewijzen dat Wolfgang Köhler een spion was geweest. Niettemin concludeerde hij op grond van de evidentie die hij wel had kunnen vinden, dat Köhler hoogstwaarschijnlijk spionagewerk had verricht. Feiten moeizaam vergaren en daaruit gevolgtrekkingen afleiden die de informatie overtreft, is redeneren bij uitstek. Kan alleen een mens ware conclusies afleiden uit geldige premissen zoals deze, of kunnen dieren dat ook? Behalve een definitie van dit type, waarin zowel Ley, Köhler als dr. Johnson zich zou kunnen vinden, geeft de Oxford English Dictionary tevens een algemener, minder krachtig idee van wat redeneren is: redeneren is adaptatie van gedrag om problemen op te lossen. Dit woordenboek stelt tevens dat dieren niet kunnen redeneren. Het woordenboek zegt dat, omdat Sint Augustinus het verschil tussen mensen en anderen omschreef als het vermogen om logisch te denken. Augustinus was een katholieke theoloog uit de vijfde eeuw, wiens geschriften een diepgaande invloed hadden op hoe de westerse wereld tegen het verschil tussen mensen en andere soorten ging aankijken. Voor Augustinus was redeneren een ingrediënt in de bovenste laag van ons broodje overeenkomst. De rede was een van de dingen die mensen van beesten onderscheidt. Ik ben het daar niet mee eens. Op grond van mijn eigen onderzoek en de literatuur die ik heb gelezen, plaats ik logisch denken ergens in de glibberige vulling van het broodje overeenkomst. Het is iets waartoe veel diersoorten in staat zijn. In welke mate de redeneervaardigheden van verschillende dieren op elkaar lijken, is nog een open vraag. Ten eerste is de variëteit van de vaardigheden die onder de noemer ‘redeneren’ oftewel ‘logisch denken’ kunnen worden geplaatst, zo groot dat het krankzinnig zou zijn om te verwachten dat alle dieren die vaardigheden in dezelfde mate hebben. Maar als we op zoek gaan naar dieren die hun handelingen aanpassen om problemen op te lossen en die de informatie zelfs kunnen uitwerken door daaruit conclusies à la Sherlock Holmes te trekken, vinden we een heleboel diersoorten die deze dingen doen en ze bovendien met veel succes doen.
hoofdstuk 6
De duif die een bataljon redde Op 27 oktober 1918 was de situatie van het New York-bataljon van de 77e divisie van het Amerikaanse leger wanhopig. Majoor Charles S. Whittlesey, bevelhebber van dit bataljon, dat als snel daarna het ‘verloren bataljon’ zou worden genoemd, besefte dat hij met zijn mannen te ver was doorgedrongen in het vijandelijk gebied rond Grand Pré aan het westelijke front. Niettemin wees hij een uitnodiging van de vijand om zich over te geven honend van de hand. ‘Komen jullie ons maar halen!’ zei hij. Drie dagen lang hadden zijn mannen aanvallen van de vijand afgeslagen. Ze hadden geen voedsel en geen water meer en ook de munitie was bijna op. Alle pogingen om via soldatenkoeriers met het basiskamp achter de frontlijn te communiceren waren mislukt. De communicatielijnen waren door de vijand doorgesneden. Ze hadden drie duiven losgelaten om versterkingen te halen, maar er was geen hulp komen opdagen. Hun enige hoop was hun laatste duif, Cher Ami, een van de zeshonderd duiven die door Engelse duivenhouders aan het Amerikaanse leger waren geschonken. Whittlesey bond een briefje aan de poot van de duif en keek de vogel na terwijl deze in de rookwolken boven het slagveld verdween. Een granaatscherf verbrijzelde een van Cher Ami’s poten, een kogel doorboorde zijn borstkas, maar toch vloog de duif door en overbrugde de veertig kilometer naar het hoofdkwartier in vijfentwintig minuten. Precies waar zijn poot was afgeschoten, hing de capsule nog net aan een draadje. Binnen een paar uur waren de 252 overlevende soldaten van het New York-bataljon (of misschien waren het er 194, want de rapporten zijn op dit punt niet eensluidend) veilig terug op hun basis. Cher Ami stierf op 13 juni 1919 aan oorlogsverwondingen, maar zijn roem bleef gestaag groeien. De Fransen verleenden hem het Croix de Guerre avec Palmes. In 1931 werd hij opgenomen in de Racing Pigeon Hall of Fame en kreeg hij een gouden medaille van de overkoe-
6 de duif die een bataljon redde denken dieren na?
146
pelende organisatie van Amerikaanse wedstrijdduivenhouders. Tot op de dag van vandaag kan zijn opgezette lijf worden bewonderd in het Smithsonian Institution in Washington D.C. In 1919 werd er een film over hem gemaakt, in 1926 een versje (‘Mon Cher Ami – that’s my dear friend – you are the one we’ll have to send – the whole batalion now is lost – and you must win at any cost) en in 1935 een boek. Tegenwoordig raken we niet zo snel meer opgewonden over een duif. Maar misschien is dat onterecht. Want hoe vinden duiven hun weg onder moeilijke omstandigheden naar huis? Dat is geen triviale vraag, want we doen het ze niet na. Beschikken duiven over een ‘zesde zintuig’? Ja, feitelijk wel, en zelfs nog over een zevende zintuig. Duiven hebben een zintuiglijke wereld die sterk van de onze verschilt. Het is interessant dat mensen zo sterk door Cher Ami worden geroerd dat ze hem een medaille geven en hem opzetten in een museum. Onze wisselende houding ten opzichte van duiven is een curieus voorbeeld van onze tegenstrijdige houdingen ten opzichte van dieren in het algemeen. Wat kan een duif niet allemaal zijn? Een held, een plaaggeest, een huisdier, voedsel, een sportartikel en een halfgod. Hoe kan één vogel zo veel verschillende rollen vervullen? Oorlogsveteranen hebben tranen over duiven gestort, politici hebben voor hun uitroeiing geijverd. Zoals we zo dadelijk zullen zien, heeft de gave van duiven om uit verre onbekende streken huiswaarts te kunnen keren, diverse schrijvers over duiven behoorlijk in verwarring gebracht, aangezien het een vaardigheid is die we niet met ze delen. Duiven zijn uitzonderlijk vaak bestudeerd; juist omdat er zoveel over ze bekend is, is het interessant om ons in deze vogels te verdiepen. Niettemin zijn er nog steeds leemten in onze kennis over duiven. Deze leemten hebben te maken met de problemen om andere soorten te bestuderen, vooral wanneer hun waarneming van de wereld sterk van de onze verschilt. Duiven onthullen onze verwarde houding ten opzichte van andere soorten en de praktische problemen waarmee wetenschappelijk dieronderzoek wordt geconfronteerd.
Wanneer is een duif geen duif? Charles Darwin wijdde een groot gedeelte van zijn eerste hoofdstuk van The Origin of Species aan duiven: ‘Over duiven zijn veel verhandelingen in verschillende talen gepubliceerd en sommige van die werken zijn erg belangrijk.’ Darwin hield zelf duiven. Hij verzamelde
6 de duif die een bataljon redde denken dieren na?
147
Figuur 6.1 De heldhaftige duif Cher Ami, die aan verwondingen stierf die hij tijdens de Eerste Wereldoorlog opliep. Tot op de dag van vandaag is hij in opgezette vorm te zien in het Smithsonian Museum in Washington D.C. (Smithsonian Institution).
exemplaren uit alle windstreken, werd lid van Londense duivenclubs en trok op met duivenmelkers. Hij kende de namen en uiterlijke kenmerken van de diverse duivenrassen en verwonderde zich over hun diversiteit:
6 de duif die een bataljon redde denken dieren na?
148
Vergelijk de Engelse postduif met de Engelse tuimelaar met zijn korte koppetje en let op de fraaie verschillen tussen de snavels ... De Romein is een hele grote vogel ... De Barbarijse duif is verwant aan de postduif, maar heeft in plaats van een lange een hele korte, brede snavel. Het lijf, de vleugels en de poten van de kropduif zijn relatief lang en zijn enorm ontwikkelde krop die hij kan laten opzwellen wekt verbazing en zelfs de lachlust op. De meeuwduif heeft een korte, ronde, taps toelopende snavel met een andersom gerichte veertekening op zijn borst; hij heeft de gewoonte om het bovenste gedeelte van zijn slokdarm voortdurend lichtelijk uit te zetten. De kapduif heeft dermate veel andersom gerichte veren achter in de nek dat ze een kraag vormen; zijn vleugels en zijn staartveren zijn proportioneel langer. Zoals hun namen al doen vermoeden, klinkt het gekoer van de trompetduif en de lachduif heel anders dan het gekoer van de andere duivenrassen. De pauwstaartduif heeft wel dertig of veertig staartveren ... Darwin kon pagina’s lang uitweiden over de wonderen van de duif. Deze gedrevenheid had een bedoeling: Darwin wist dat niemand kon ontkennen dat de enorme variëteit van de verschillende duivenrassen geheel tot stand was gebracht door menselijke duivenhouders die bepaalde gewenste eigenschappen hadden geselecteerd en duiven vervolgens op die eigenschappen hadden gefokt. Maar Darwin zei ook: ‘Bij elkaar zijn er minstens twintig verschillende soorten duiven die, als je ze aan een ornitholoog liet zien en erbij zei dat het wilde dieren waren, door die ornitholoog als een welomschreven vogelsoort zou worden beschouwd.’ Als mensen al in staat waren om via kunstmatige selectie zulke diverse rassen te kweken, stelde Darwin, dan kon de natuur ook zeer diverse soorten creëren door de beter geadapteerde exemplaren te laten overleven ten koste van exemplaren die minder goed in staat waren om in toekomstige generaties nageslacht te produceren. En dat was evolutie via natuurlijke selectie. Darwin wist dat alle tegenwoordige duivenrassen afstammen van de rotsduif, columba livia. Rotsduiven nestelen zich op de randen van kliffen en voeden zich met de zaden van kustgrassen. Deze levensstijl heeft ze verrassend goed voorbereid op het neerstrijken op de vensterbanken van huizen en het zoeken naar afval in de buurt van bakkerijen.
