Inhoud. Voorwoord Beste plek om te ondernemen 5. Steenworp Vestigingsadviseurs Wat doen wij? Voor wie en hoe? 6. De resultaten 7

Jaaroverzicht 2015

Jaaroverzicht 2015

Inhoud Voorwoord Beste plek om te ondernemen

5

Steenworp Vestigingsadviseurs Wat doen wij? Voor wie en hoe?

6

De resultaten

7

Profiel Grip op de zaken

9

Partners uit de vastgoedwereld ‘Net zo slim acteren als de verhurende partij’

10

Groei transacties vooral door vervangingsvraag

12

Profiel Haagse Stadszagerij

15

Haags Retailpunt Menukaart voor besturen winkeliersverenigingen

16

Impulsen voor de locale economie YES!Delft gaat regionaal

19

Businesscases voor een betere wereld

20

2 Steenworp Vestigingsadviseurs Haaglanden

Profiel Head Communications

23

Nieuwe vorm van financiering Qredits kijkt verder dan de cijfers

24

Profiel Braadstaal Rotisserie

27

Bedrijfsverzamelgebouwen Voor een schone, faire en duurzame wereld

28

Maori’s naast het IJspaleis

29

Conceptors landt in Leidschendam

30

Trendsetter in leegstandsbeheer naar Haagse regio

31

Cijfers Bedrijfsonroerendgoed 2015 Meer beweging op de bedrijfsonroerendgoed markt

33

De Compagnie

Steenworp Jaaroverzicht 2015

3


Voorwoord

Beste plek om te ondernemen Ondernemers zijn harde werkers, optimisten en vakmensen met kennis van zaken. In dit jaaroverzicht staan vier portretten van ondernemers die in 2015 een eigen bedrijf begonnen of - als gevolg van groei nieuwe huisvesting zochten. Zij en vele anderen vonden met steun van Steenworp een geschikte locatie in Den Haag of elders in de regio. We hebben dit type ambitieuze ondernemers keihard nodig. Ze zorgen voor banen en voor dynamiek in de stad. Een sterke economie levert bovendien het draagvlak op voor goede voorzieningen zoals sportaccommodaties, theaters en musea. Dat maakt onze stad aantrekkelijk voor bewoners, bedrijven en bezoekers. De gemeente steekt veel energie in het ondernemingsklimaat. Steenworp is daar een voorbeeld van: onafhankelijk en professioneel advies over bedrijfshuisvesting. Een ander voorbeeld is het Haags Retailpunt (zie hoofdstuk 3 van dit jaaroverzicht). Ondernemers zijn bij uitstek mensen die geloven in eigen kracht en die nieuwe kansen zien. Dat is wat onze stad en regio nodig hebben. Gelukkig is er weer alle reden voor optimisme. De economie en huizenmarkt trekken stevig aan. Ook in 2016 zullen opnieuw veel starters en gevestigde ondernemers de deur openen van hun nieuwe bedrijfspand. Een succesvolle zoektocht begint bij Steenworp.

Karsten Klein, wethouder Stedelijke Economie, Zorg en Havens gemeente Den Haag

5 Steenworp Jaaroverzicht 2015

Steenworp Vestigingsadviseurs

Wat doen wij? Voor wie en hoe? Sinds 2000 biedt Steenworp onafhankelijk en kosteloos advies over bedrijfshuisvesting in Haaglanden. We geven een objectief beeld van de mogelijkheden. Onze klanten zijn starters, gevestigde bedrijven, instellingen en non-profitorganisaties. Doel is hun zoektocht te laten eindigen in de regio Haaglanden en daarmee behoud en versterking van werkgelegenheid te garanderen. c kosteloos, transparant en onafhankelijk c één database met alle beschikbare bedrijfsruimte c compleet overzicht van kavels, kantoren, bedrijfs- en winkelpanden c database verkennen op basis van individuele criteria c selectie van locaties c een introductie bij gemeenten en makelaars c persoonlijke begeleiding Steenworp werkt samen met gemeenten, makelaars, eigenaren, leegstandbeheerders en anderen uit de wereld van het bedrijfsonroerend goed. We helpen klanten om antwoorden te vinden op vragen over bestemmingsplannen, vergunningen en andere relevante zaken om een weloverwogen beslissing te kunnen nemen. Het team van Steenworp. V.l.n.r.: Kim van Loon, Silvia van den Dobbelsteen, Barco den Ouden en Manon Lubbers.

Steenworp adviseert tevens de gemeenten over het beleid voor herstructurering van gebouwen en bedrijventerreinen. Ook vastgoedeigenaren benaderen ons om een oplossing te vinden voor moeilijk te verhuren panden.

BIS: 24x7 online zoeken Al het beschikbare bedrijfsonroerend in Haaglanden nemen we op in het Bedrijfspanden Informatie Systeem (BIS). Deze database is online vrij toegankelijk (24x7). De bezoeker kan een zoekprofiel aanmaken op basis van vereisten en voorkeuren en krijgt dan automatisch overzichten van objecten die daarbij passen. Het aanbod wordt dagelijks geactualiseerd. Steenworp Vestigingsadviseurs werkt in opdracht van negen gemeenten in de regio Haaglanden: Delft, Den Haag, Leidschendam-Voorburg, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk, Wassenaar, Westland, Zoetermeer.


De resultaten In 2015 maakten veel ondernemers gebruik van onze diensten. Daarvan besloten er 77 met in totaal 502 werknemers in dienst tot (her)huisvesting in Haaglanden. Eén van de redenen van (her)huisvesting is verwachte groei. Zo voorzagen 2 bedrijven in totaal ca 50 nieuwe medewerkers aan te trekken. In 2014 besloten 66 bedrijven tot (her)huisvesting met behulp van onze dienstverlening.

Een nieuw adres voor 77 bedrijven Net als in voorgaande jaren was de diversiteit aan bedrijven groot. We zaten aan tafel met starters en gevestigde ondernemers in de horeca, dienstverlening, maakindustrie, detailhandel enzovoort. Elke adviesvraag is maatwerk, waarbij een samenspel van factoren bepaalt wat de ideale locatie is. Ook in 2015 bleek het Bedrijfspanden Informatie Systeem (BIS) een onmisbaar hulpmiddel om snel tot een selectie van panden te komen. In dit jaaroverzicht staan portretten van vier ondernemers die vorig jaar met steun van Steenworp huisvesting vonden. Hieronder noemen we nog kort een aantal andere ondernemingen. c Tosti van Josti, een lunchroom met een team dat gedeeltelijk bestaat uit medewerkers met een arbeidsbeperking. c Center for International Legal Cooperation (CILC), een organisatie die wereldwijd met locale partners werkt aan invoering en versterking van de rechtstaat. c Naïf, een jong bedrijf met 100% verantwoorde verzorgingsproducten voor baby’s. c Wild Life Justice, een nieuwe ngo die de strijd aanbindt met stroperij en illegale handel in bedreigde diersoorten. c Logeion, een landelijke beroepsorganisatie voor professionals in de communicatie. c Smidswater, gerenommeerd Haags communicatiebureau. c Garagepark Den Haag verhuurt units op een beveiligd park voor opslag, werkruimte en hobby. c WASTE, een consultancy gespecialiseerd in het verduurzamen van afvalstromen in ontwikkelingslanden. Overigens verhuisde Steenworp ook zelf, weliswaar op bijna minder dan Steenworp-afstand: van de 3e verdieping in WTC The Hague naar de 4e verdieping.


Steenworp Vestigingsadviseurs Haaglanden

Grip op de zaken dienst en/of product

c advies op het gebied van erfrecht en personen- en familierecht c curator, bewindvoerder en/of mentor c levensexecuteur en executeur

ondernemer

Bjoke H. Bergsma

aantal medewerkers

5

hoogtepunten 2015

c verhuizing naar Schiekantoor in Delft c opening vestiging in Friesland c snelle groei naar vijf medewerkers c positie verworven in de regionale markt c steeds meer verwijzers naar Grip op zaken

Grip op de zaken Schieweg 93 2627 AT Delft [email protected] www.gripopdezaken.nl

verwachtingen 2016 c uitbreiding van het aantal cliënten c erkenning als leerbedrijf c start met eerste stagiaires c ‘Erfrechtmeesters’: nauwe samenwerking met advocaten en notarissen, gespecialiseerd in erfrecht


Partners uit de vastgoedwereld

‘Net zo slim acteren als de verhurende partij’ Steenworp werkt nauw samen met makelaars, ontwikkelaars en andere partners uit de vastgoedwereld. In dit hoofdstuk interviews met Fred-Anton Knoop van AREA Occupier Solutions en Rudmer Tettero van JNW Makelaars.

Ondernemers weten alles van hun product, maar vaak weinig van de vastgoedwereld. Toch is de keuze van het juiste bedrijfspand essentieel voor het succes van de onderneming. Hoe kom je tot de optimale mix van locatie, pand en huurcondities? Dat is het specialisme van AREA Occupier Solutions uit Delft. Een interview met managing partner Fred-Anton Knoop. Waarin onderscheidt AREA OS zich van reguliere makelaarskantoren? ‘Wij werken uitsluitend in opdracht van huurders. Het belang van de eindgebruikers staat altijd voorop. We zorgen dat zij net zo goed geïnformeerd zijn en net zo slim acteren als de verhurende partij. Bij reguliere makelaarskantoren is vaak sprake van wisselende rollen.’ ‘Onze expertise ligt bij zaken als organisatie, ict en huisvesting. Klanten schakelen ons vaak in als de huurovereenkomst afloopt. De vastgoedmarkt biedt nu volop ruimte om te onderhandelen over prijs, voorzieningen en aanpassingen van het pand. Wij staan klanten bij in het denkproces en de feitelijke onderhandelingen. Een upgrade van de werkomgeving blijkt vaak een goede aanleiding voor modernisering van de hele organisatie. Denk aan het nieuwe werken.’ Zie je de wensen van huurders en eindgebruikers veranderen? ‘Absoluut! Eindgebruikers realiseren zich steeds meer dat huisvesting een middel is om de doelstellingen van de organisatie te realiseren. Voor de één is zichtbaarheid essentieel, voor de ander bereikbaarheid, terwijl een derde een dynamische omgeving zoekt om zo jonge professionals te kunnen aantrekken. Het is altijd maatwerk. Wij begeleiden klanten bij het formuleren van de huisvestingsvraag en het maken van keuzes. Je hoeft niet in het Beatrixkwartier te gaan zitten als de Binckhorst ook goed voldoet of misschien nog wel beter. Om te weten waar een organisatie het beste kan landen, moet je thuis zijn in de vastgoedmarkt.’ ‘Verder is flexibiliteit een belangrijk item. De crisis heeft diepe sporen getrokken. Ondernemers realiseren zich dat de markt plotseling radicaal kan veranderen. De economische en technologische ontwikkelingen gaan zo snel dat het al lastig is om een jaar vooruit te plannen, laat staan vijf jaar. We zien dat organisaties gaan werken met een flexibele schil van medewerkers én werkplekken.’


Is en blijft de huurprijs doorslaggevend? ‘Jazeker en dan bedoelen we de ‘netto huurprijs’ inclusief incentives. Onderhandelingen gaan allang niet meer alleen over de huur per m². Je praat over een pakket aan huurvoorwaarden, voorzieningen en voordelen. Daarom is het belangrijk precies te weten wat er in de markt gebeurt en wat tegenwoordig mogelijk is.’ Wat verwacht je van 2016? Continuering of trendbreuk? ‘Continuering. De behoefte aan vierkante meters blijft dalen onder meer als gevolg van het ‘nieuwe werken.’ En daarnaast bestaat het na-ijleffect van verborgen leegstand. Organisaties hebben in het verleden vaak teveel gehuurd. Men blijft voorzichtig met verhuizen of uitbreiden. Maar voor wie durft, zijn er interessante nieuwe projecten in Haaglanden met aantrekkelijke huurcondities. Hoe zie je de rol van Steenworp? ‘Steenworp kan in een vroeg stadium inzicht geven in de mogelijkheden op de vastgoedmarkt. De zoekende partij hoeft zich niet gebonden te voelen en wordt geen onderwerp van gesprek in de makelaarswereld. Verder is Steenworp goed op de hoogte van de diverse specialismen van makelaars en huisvestingsadviseurs. Als klanten verder willen, kan Steenworp gericht adviseren welke partij hen daarbij het beste ter zijde kan staan.’ Werken jullie weleens samen met Steenworp? ‘Ja, een mooi voorbeeld is Waste - advisers on urban environment and development. Deze NGO (nietgouvernementele organisatie) verhuisde in 2015 van Gouda naar het centrum van Den Haag. Steenworp heeft een eerste selectie gemaakt van geschikte panden. Waste koos er drie voor nader onderzoek. In die fase stelde Steenworp voor een huisvestingsadviseur in de arm te nemen. De keuze viel op AREA-OS. We hebben Waste bijgestaan in de finale onderhandelingen. Dit voorbeeld laat zien hoe je tot een optimaal resultaat komt als partijen goed hun rol vervullen: Steenworp in de eerste fase, wij als huisvestingsadviseur en onderhandelaar en de verhurende makelaar vanuit de optiek van de eigenaar. Het was een transparant proces waarbij ieders inzet helder was.’

Fred-Anton Knoop, managing partner, AREA Occupier Solutions

‘Soms is het Beatrixkwartier de ideale locatie, soms is dat de Binckhorst. Om jouw ideale locatie te vinden, kun je het beste deskundig advies inwinnen.’

AREA Occupier Solutions [email protected] www.area-os.com


Groei transacties vooral door vervangingsvraag ‘De crisis is nog niet voorbij,’ concludeert Rudmer Tettero in een terugblik op 2015. Hij is partner bij JNW Makelaars-Taxateurs en kent de vastgoedmarkt in Haaglanden door en door. Wat zijn de verwachtingen voor 2016? Merk je dat de markt aantrekt en dat meer bedrijven nadenken over verhuizen en/of uitbreiden? ‘Vanaf eind 2015 zien we inderdaad een toenemend aantal transacties, maar dat betreft hoofdzakelijk een vervangingsvraag en niet uitbreiding. Het zijn relatief kleine transacties met een beperkt metrage. Van een omslagpunt in de markt is volgens ons nog geen sprake. Bedrijven die verhuizen geven de voorkeur aan locaties dichtbij openbaar vervoer en met voldoende voorzieningen in de buurt. Het afgelopen jaar zijn opvallend veel transacties rondom treinstations gesloten.’ Wat is het perspectief van de grote voorraad incourante en langdurig leegstaande panden? ‘Weinig tot geen perspectief. Zeker als deze gebouwen op perifere locaties staan waar herontwikkeling nauwelijks mogelijk is. Dat geldt voor het grootste deel van de leegstand. Gebouwen op aantrekkelijke binnenstedelijke locaties hebben wel degelijk een toekomst. Je ziet steeds meer transformaties van kantoren naar appartementen.’

Rudmer Tettero, partner bij JNW Makelaars-Taxateurs

‘Vernieuwing in de detailhandel: webwinkel gekoppeld aan keten van fysieke winkels om bestellingen op te halen en uit te testen.’

Hoe zou je de markt voor beleggers willen karakteriseren? ‘Het sentiment is positief. Buitenlandse partijen zien onze vastgoedmarkt nog steeds als relatief aantrekkelijk geprijsd. Veel kapitaal is op zoek naar solide beleggingen. Nederland heeft een stabiele economie, terwijl dat elders in de EU duidelijk anders ligt. Ook zakken de huurprijzen niet verder meer. Daar staat tegenover dat incentives worden verstrekt zoals een huurvrije periode of fysieke aanpassingen op verzoek van de huurder.’ Wat verwacht je van 2016? ‘Gezien de beperkte economische groei denken we niet dat de markt snel significant beter wordt. Het aantal transacties zal redelijk stabiel blijven en vooral voortkomen uit vervangingsbehoefte. Bedrijven breiden niet uit, maar grijpen een verhuizing juist aan om efficiënter te gaan werken. Ze nemen vaak minder m² af, maar wel op een hoogwaardiger locatie.’


Ook de detailhandel blijft problematisch. Nederland kent sedert jaren een overaanbod aan winkelruimte. Je ziet het aan de leegstand in aanloopstraten en in veel kernwinkelgebieden. Opmerkelijk is wel dat enkele webshops nu ook fysieke winkels gaan openen zoals Coolblue en Neckermann. Misschien wordt dit een nieuwe succesformule: een uitgebreide website en een netwerk van winkels om bestellingen op te halen en uit te testen. Dat reduceert de hoge verzend- en retourkosten.’ Hoe zie je de rol van Steenworp? Wat is de toegevoegde waarde? ‘Steenworp adviseert vooral (startende) bedrijven en huurders die in eerste instantie anoniem de markt willen verkennen. Ze kiezen daarvoor een onafhankelijke, transparante en bovendien kosteloze dienstverlener. Als Steenworp kandidaten aan ons voorstelt, merken we dat zij goed geïnformeerd en doelgericht zijn. Daar zit de meerwaarde van Steenworp. In 2015 hebben we een aantal keren succesvol samengewerkt.’ Heb je nog een advies/tip voor Steenworp? ‘Ik heb wel een idee. Je zou de zoekvragen in het digitale Bedrijfspanden Informatie Systeem van Steenworp kunnen laten matchen door makelaars. Een ondernemer of een instelling die ruimte zoekt, zou anoniem een programma van eisen kunnen achterlaten. Vervolgens gaan makelaars onderzoeken of zij een aanbod hebben dat aansluit bij de vraag. Dat is interessant voor de betrokken ondernemer, voor Steenworp en natuurlijk ook voor kantoren als Jansen Nadorp Weatherall.’

Jansen Nadorp Weatherall Makelaars-Taxateurs www.jnwmakelaars.nl [email protected]



Haagse Stadszagerij dienst en/of product

ondernemers

hoogtepunten 2015

verwachtingen 2016

De Haagse Stadszagerij

c gekapte stadsbomen verzagen c zaag-opdrachten, workshops, projecten c demonstraties op locatie

Valutapad 7 2496 ZP Den Haag [email protected] www.dehaagsestadszagerij.nl

Coen van Oven Ritse Mol Lex Polderman c terrein bij Ypenburg geschikt gemaakt voor start bedrijf c vergunning gekregen om iepen te wateren c natuurlijke speelobjecten gemaakt in Escamp c project Kijken met je handen op het Edith Stein college c veel zaagdemonstraties c overleg met gemeente over rol bij bestrijding iepziekte c bouw van een droogcabine bij de zagerij c inzet vrijwilligers c groei opdrachten, demonstraties en projecten


Haags Retailpunt

Menukaart voor besturen winkeliersverenigingen Het Haagse Retailpunt (HRP) is een servicebureau van de gemeente voor ondernemers in de detailhandel. In dit hoofdstuk aandacht voor een aantal van de projecten zoals ondersteuning van winkeliersverenigingen, Den Haag Internationale Winkelstad, lokale winkelhelden en smart shopping. Het HRP heeft voor bestuurders van winkeliersverenigingen een ‘menukaart’ ontwikkeld met diensten, trainingen en praktische tools. Karien Klinkenberg en July Patoir zijn de drijvende kracht hierachter. Karien: ‘Eén van onze veelgevraagde diensten is de winkelstraatschouw. Ondernemers en vertegenwoordigers van de gemeente lopen samen door het winkelgebied. Ze letten op zaken als schoon, heel en veilig, maar ook op parkeren, bewegwijzering of andere situaties die opvallen. Na de schouw hebben we een lijst met actiepunten. Gemeente en ondernemers spreken af wie wat gaat doen.’

Den Haag BIZ-koploper Winkeliersverenigingen hebben altijd grote moeite gehad hun achterban te activeren. Veel ondernemers zijn volcontinu met de eigen zaak bezig. Maar sinds vijf jaar is er iets veranderd. Winkelgebieden kunnen ervoor kiezen Bedrijveninvesteringszone (BIZ) te worden. Met 20 van deze zones is Den Haag nationaal koploper. Het team van Het Haagse Retailpunt

Na een experimentele fase konden tien verenigingen in 2015 beslissen over voortzetting van hun BIZ. In alle gevallen hebben de ondernemers in grote meerderheid voor verlenging gestemd. Een mijlpaal, volgens July Patoir. ‘Ondernemers zien dat het werkt. Een BIZ geeft structuur aan de vereniging en een vaste financiële basis. De gemeente int bij alle ondernemers een bijdrage via de OZB. Geen freeriders meer. Als je meebetaalt, wil je ook betrokken zijn bij wat er met het geld gebeurt. Per 1 januari 2016 zijn er weer twee nieuwe BIZ’s bijgekomen en zeker vijf winkelgebieden hebben serieuze interesse.’

Winkelstad 2015-2018

16

In 2015 heeft de gemeente het Actieprogramma Den Haag Winkelstad 2015-2018 gepresenteerd. Doel is de Haagse detailhandel aantrekkelijk te houden, nu en in de toekomst. Hoe doe je dat met 60 verschillende winkelgebieden? Volgens Karien Klinkenberg kunnen ondernemers veel van elkaar leren: ‘Den Haag heeft een aantal populaire winkelstraten met bijna nul leegstand. Je ziet dat men daar de zaken goed op orde heeft: een evenwichtige branchering, een aantrekkelijke en schone openbare ruimte, een kern van authentieke Haagse winkels en sterke collectieve acties. Als de basis goed is, kun


je het winkelend publiek binden.’ July Patoir: ‘Overal in de stad zie je nu hoe ondernemers nadenken en actie ondernemen om hun winkelgebied aantrekkelijk te houden. Het Haags Retailpunt speelt in op de actuele behoefte en ontwikkelt nieuwe tools.’

Pop-up = win-win Wim Hamming houdt zich bij het Haagse Retailpunt bezig met de pop-up stores. ‘Eigenaren van vastgoed staan er steeds meer voor open. Langdurige leegstand haalt een pand naar beneden, terwijl een leuke tijdelijke winkel juist laat zien wat er mogelijk is. De pop-up store is van een enkel experiment uitgegroeid tot een vaste waarde in het winkellandschap. Voor zeker drie partijen zit er meerwaarde in: ondernemers testen met beperkte kosten een nieuwe winkelformule of product uit. Eigenaren brengen een leegstaand pand weer terug in de belangstelling en het winkelend publiek maakt kennis met nieuwe hippe concepten.’ Soms start een ondernemer met een tijdelijke winkel om daarna bij gebleken succes in hetzelfde pand de zaak als reguliere huurder voort te zetten. Een mooi voorbeeld is modeontwerper Michael Barnaart van Bergen in de Papestraat. Een andere invulling is Collectiv in de Prinsestraat waar in een grote pop-up store twintig creatieve ondernemers hun producten aanbieden. Wim Hamming: ‘Pop-up is één van de opties om de impasse van langdurige leegstand te doorbreken. Net als een flexibeler huurstelling. Je ziet steeds vaker dat de huur afhankelijk wordt gemaakt van de omzet of dat een starter een huurvrije periode krijgt. Huurcontracten worden maatwerk.’

Haagse Winkelhelden Den Haag slaagt er goed in landelijke en internationale ketens aan te trekken. Voor het evenwicht in de winkelstraat blijft een authentiek Haagse inbreng van vitaal belang. ‘Local heroes’ worden ze genoemd in het Actieprogramma Den Haag Winkelstad 2015-2018. Zij geven een eigen profiel aan winkelgebieden als de Denneweg en het Zeeheldenkwartier. Wim Hamming: ‘We gaan samen met de ondernemers deze typisch Haagse zaken beter op de kaart zetten. Door hun vakmanschap en kwaliteit hebben ze vaak een geweldig aanbod. Dat mag best met meer kracht en durf worden gepresenteerd. Samen met Steenworp adviseren we ondernemers ook over de beste locatie voor hun winkelconcept.’ Hester Bunnik en Wim Hamming


17

Smart Shopping Smart shopping is het werkterrein van Hester Bunnik. Waar staat dit begrip voor? ‘Het gaat erom dat je de winkelomgeving - fysiek en online - zo inricht dat de consument een superervaring heeft. Een combinatie van genot, gemak en gewin. Digitale technieken zijn daarbij een hulpmiddel. Je moet bovenal heel flexibel zijn. Klantgedrag verandert voortdurend. De kunst is tijdig nieuwe trends te zien en erop in te spelen.’ Een voorbeeld is het plan van BIZ Belgisch Park voor een centraal servicepunt. Klanten plaatsen via internet bestellingen bij de aangesloten winkeliers. Later halen ze alle bestellingen op bij het servicepunt of laten alles thuisbezorgen. Dit idee won de HRP Retailprijs 2015 (een gedeelde eerste prijs met Klein Kunst Plaats van BIZ Paleis Noordeinde).

Wat wil het publiek? Wim Hamming: ‘Waar het echt op aan komt, is dat je mensen een reden geeft om je winkel binnen te lopen én om terug te komen. Dat zit in beleving, aankleding en assortiment. Je ziet steeds meer combinaties bijvoorbeeld een winkel met een koffiecorner. Of twee of drie ondernemers met hun eigen assortiment binnen één pand. Nog een ander concept is de winkel annex werkplaats zoals ‘Eudia, handmade hats’ aan de Denneweg. Achter in de winkel worden de hoeden gemaakt die voor in de etalage liggen.’ Authenticiteit, dat is wat het publiek wil. Webwinkelen is snel en gemakkelijk, maar qua beleving stelt een muisklik weinig voor. Dan toch liever de sfeer en levendigheid van de Fred of het Hofkwartier.’

Het Haags Retailpunt [email protected] www.haagsretailpunt.nl

Team Haags Retailpunt Servicepunt Collectieven/BIZ Info: Smart Shopping: DH internationale winkelstad:

18

July Patoir en Karien Klinkenberg


Karien Klinkenberg & July Patoir Hester Bunnik Wim Hamming (informeren en aantrekken van internationale retailers, investeerders en intermediairs)

Impulsen voor de locale economie In 2015 startten twee nieuwe initiatieven om groei en innovatie in Haaglanden te stimuleren: Metropolitan Start-up Lab en The Hague Impact Economy. In beide gevallen een samenwerking van overheid, onderwijs en bedrijfsleven. Metropolitan Start-up Lab: een springplank voor lokaal technotalent

YES!Delft gaat regionaal Bij technostarters denk je al snel aan Delft of Eindhoven. Niet meteen aan Voorburg, Monster of Wassenaar. Toch kunnen ook daar baanbrekende ideeën het licht zien. Metropolitan Start-up Lab zoekt innovatief talent in de hele Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH). Oktober 2015 presenteerden YES!Delft en de MRDH een programma om lokaal kansrijke ideeën op te sporen en op te schalen. Daarvoor is een menukaart ontwikkeld met zes à la carte gerechten voor een innovatieve impuls: van coaching en ideation tot een discovery day of een tour langs start-up hubs. De doelgroep is breed: studenten, starters, ondernemers, professionals, maar ook vindingrijke burgers. Wat ze gemeen hebben, is een nieuw idee voor een kansrijk product. Soms zal het niet meer zijn dan een schets op een A4-tje, soms is er wellicht al een prototype of een businessplan. Metropolitan Start-up Lab gaat de bedenkers een stap verder brengen op de weg naar een vermarktbaar product.

Ideeën genoeg Waar komt dit initiatief uit voort? Programmamanager Lija Groenewoud van Vliet legt uit: ‘We wonen hier in een sterk verstedelijkt gebied met 2,2 miljoen inwoners. Daar moet meer innovatieve potentie zijn dan nu aan de oppervlakte komt. Ideeën zijn er vaak wel, maar er wordt te weinig gedacht in termen van marktkansen en ondernemerschap. Het is een kwestie van bewustwording. Je moet kansen leren zien om ze te kunnen grijpen.’

Overal kunnen baanbrekende ideeën het licht zien.’

‘Wij maken duidelijk langs welke route een idee zich verder kan ontwikkelen. Dat is een spannend en inspirerend proces. Je hoeft het bovendien niet alleen te doen. Deze regio heeft een professioneel ecosysteem voor de begeleiding van start-ups. Denk aan YES!Delft en andere incubators, maar ook aan InnovationQuarter en de drie delta’s: Medical Delta, CleanTech Delta en Security Delta. Wij wijzen de weg en zorgen dat je met de juiste partners aan tafel komt. ’


Mondiale impact De Randstad kampt net als andere metropolen met grootstedelijke vraagstukken rond infrastructuur, energie, milieu en veiligheid. Hoe pakken we die slim en effectief aan? Oplossingen die hier succesvol zijn, kunnen ook elders in de wereld worden toegepast. ‘Het Start-up Lab brengt ondernemers, financiers en potentiële klanten samen om een experimenteel idee uit te werken en in de praktijk te testen. Aanhaken bij het juiste netwerk is essentieel voor succes.’ De 23 gemeenten die samen de MRDH vormen, zijn opdrachtgever van het Metropolitan Start-up Lab. Samen met lokale partners wordt het programma uitgerold. Rotterdam en Zoetermeer gingen eind 2015 voorop met de eerste Inspiration-sessies.

Metropolitan Start-up Lab Lija Groenenwoud van Vliet programmamanager [email protected] www.yesdelft.nl/msl

Gemeente lanceert The Hague Impact Economy 2015-2018

Businesscases voor een betere wereld Recht, Vrede en Veiligheid zijn mooie idealen, maar voor Den Haag zijn het ook pijlers onder de locale economie. Op dit terrein bewegen zich honderden instellingen, ngo’s en bedrijven waar tienduizenden professionals werkzaam zijn. Hun kennis en netwerken vormen een ideaal klimaat voor het ontstaan van start-ups met ‘impact’ voor de wereld. Een voorbeeld is Aerialtronics. Dit jonge bedrijf ontwikkelt drones die voor humanitaire doeleinden kunnen worden ingezet. Zo zijn er meer Haagse bedrijven die oplossingen aandragen voor mondiale vraagstukken. Ampyx Power bouwt zweefvliegtuigen om met windkracht energie op te wekken en SimGas werkt aan eenvoudige biogas-systemen om te koken en voor verlichting op het Afrikaanse platteland.


De gemeente Den Haag versterkt met het programma The Hague Impact Economy 2015-2018 dit type bedrijvigheid. De stad moet een centrum worden van bedrijven die zich richten op global challenges. Het is de ondernemende kant van de stad van Vrede en Recht. Voor het hele programma is een budget van 6 miljoen euro beschikbaar.

Scale your impact Haagse bedrijven, kenniscentra en onderwijsinstellingen kunnen meer dan nu het geval is samenwerken met internationale organisaties. De gemeente gaat deze cross-overs stimuleren en zo mogelijk faciliteren. De stad heeft al een goede infrastructuur voor start-ups met verzamelgebouwen, accelerators en kennisclusters als The Hague Security Delta. Wel zijn er nog hiaten, zoals testfaciliteiten en living labs om ideeën in de praktijk te toetsen.

Den Haag : stad van start-ups met impact voor de wereld.

Challenge-prijs The Hague Innovators Challenge is een prijsvraag voor instellingen, bedrijven, scholen en individuele burgers. Concepten die meerdere disciplines en sectoren verbinden hebben de voorkeur. De beste ideeën maken kans op geldprijzen tussen € 5.000 en € 35.000. De gemeente wil als eerste klant een actieve rol spelen bij de introductie van nieuwe producten en diensten. World Startup Factory is een nieuwe Haagse accelerator voor jonge bedrijven met een overtuigend idee dat bijdraagt aan de oplossing van mondiale vraagstukken. In januari 2016 zijn de eerste tien start-ups met het programma begonnen.

Impact Economy [email protected] www.impactcity.nl www.denhaag.nl/impacteconomy



Head Communications your intelligent & adaptive data link dienst en/of product

c innovatieve drone- en datatechnologie c product: Beyond Line of Sight c supersnel en gecomprimeerd datatransport c op afstand monitoring en managing van objecten

ondernemer

Cornelius Wicks

aantal medewerkers

start met 5

hoogtepunten 2015

c vestiging in WTC The Hague c uitgeroepen tot een van de 100 meest innovatieve MKB-bedrijven c samenwerking met TU Delft en Rotterdam School of Management

verwachtingen 2016

Head Communications World Trade Center 1, 5th Floor Prinses Margrietplantsoen 33 2595 AM Den Haag [email protected] www.headcommunications.eu

c start met testlocaties c samenwerking met nieuwe partners c snelle groei aantal medewerkers c deelname aan The Unmanned Systems Expo 2016 in Den Haag


Nieuwe vorm van financiering

Qredits kijkt verder dan de cijfers Reguliere banken zijn vaak niet geïnteresseerd in kleine kredieten voor starters en mkb’ers. Inmiddels zijn er alternatieven zoals crowdfunding, maar ook Qredits, een kredietverschaffer zonder winstoogmerk met circa 475 klanten in onze regio. Bedrijfsadviseur Jarno van Eekelen schetst een beeld van zijn klanten. ‘We financieren ondernemers in elke branche, dat loopt uiteen van een Surinaamse broodjeszaak tot een verhuurder van Tesla’s. Voor het merendeel zijn het startende ondernemers. Onlangs heb ik nog een leuke klant erbij gekregen: een oud politieagent heeft een schitterende ijs- en chocoladesalon neergezet. Echt een ondernemer met passie en volharding. Een andere klant is een ondernemersduo dat een grote hengelspeciaalzaak is begonnen. Pas kreeg ik een telefoontje met de vraag of ze extra konden aflossen. Een mooier bericht kun je niet krijgen. Mijn eerste klant in Den Haag was een vinoloog. Hij heeft een goedlopende wijnspeciaalzaak met mooie maar niet per se dure wijnen. Inmiddels levert hij al aan diverse ambassades.’ Hoe hoog zijn de kredieten gemiddeld? ‘De meeste aanvragen vallen binnen het microkrediet: een bedrag tussen 5.000 en 50.000 euro. Gemiddeld ligt het rond de 20.000 euro. Daarnaast hebben we het MKB-krediet van 50.000 tot maximaal 250.000 euro. De belangstelling daarvoor groeit.’

‘Een grote hit op onze website is het digitale sjabloon voor een ondernemingsplan. Dat wordt gemiddeld 120 keer per dag gedownload.’

Qredits biedt ondernemers meer dan alleen financiering, ook coaching en online tools. Wordt daar veel gebruik van gemaakt? ‘Coaching is geen verplichting, maar vaak adviseren we ondernemers wel een coach te nemen. Onze klanten hebben vaak veel verstand van hun product, maar missen nog weleens ondernemersvaardigheden om een solide zaak op te bouwen. Coaching kan het verschil maken. Ongeveer 65% van onze kredietklanten kiest voor coaching door Qredits. Een grote hit op onze website is het digitale sjabloon voor een ondernemingsplan. Dat wordt gemiddeld 120 keer per dag gedownload.’


Zie je verschuivingen binnen het klantenbestand? ‘Het valt ons op dat de startende ondernemer steeds jonger wordt en vaker hoog opgeleid is. Ik zie ook steeds meer hybride ondernemers. Ze werken in loondienst en hebben tegelijkertijd een eigen bedrijf. Dat lijkt me een positieve ontwikkeling. Je behoudt dan inkomenszekerheid in de onzekere startfase van je bedrijf.’ Waarin onderscheiden jullie je van de reguliere kanalen voor bedrijfsfinanciering? ‘Wij nemen de tijd. Vaak zit ik wel zo’n anderhalf uur bij de ondernemer thuis aan de keukentafel om het ondernemingsplan te bespreken. Bij ons zijn de persoonlijkheid van de ondernemer en de ambitie, expertise en visie nog bijna belangrijker dan het financiële plaatje. We moeten vertrouwen hebben in de klant. Dat ontstaat alleen als je elkaar in de ogen kijkt en in alle openheid de sterke en zwakke punten van een bedrijfsplan bespreekt.’ Stichting Qredits is actief sinds 2009 als een onafhankelijke kredietverstrekker zonder winstoogmerk. Partners zijn onder meer ING en Triodosbank. Qredits verstrekt circa 1.500 kredieten per jaar en geeft coaching aan circa 1.000 ondernemers.

Qredits [email protected] www.qredits.nl Jarno van Eekelen, bedrijfsadviseur Stichting Qredits



Braadstaal Rotisserie dienst en/of product

c modern Frans restaurant/rotisserie

Braadstaal Rotisserie

ondernemers

Bas van Kooten Bas Jongma

aantal medewerkers

Reinkenstraat 105 2517 CT Den Haag [email protected] www.braadstaal.nl

10

hoogtepunten 2015

c verbouw en opening restaurant aan de Reinkenstraat c vanaf dag 1 volle zaak c stroom positieve reviews c veel vaste gasten

verwachtingen 2016

c terrasvergunning c schuifraam om zaak nog meer een open karakter te geven c uitbreiding


Bedrijfsverzamelgebouwen New World Campus

Voor een schone, faire en duurzame wereld Naast zzp’ers en start-ups huren ook steeds meer gevestigde bedrijven werkplekken in bedrijfsverzamelgebouwen. Met zo’n 60 locaties biedt Haaglanden volop keuze. Op onze website staat een compleet overzicht. Om een indruk te geven van het actuele aanbod schetsen we een portret van vier nieuwe aanbieders.

Eind mei 2015 ging New World Campus open aan het Spaarneplein in Den Haag. Het is een broedplaats voor de aanpak van de grote mondiale vraagstukken van deze tijd. Op de campus werken ondernemers, ngo’s, kennisinstituten, investeerders en overheden samen. Dit past bij de trend dat innovaties steeds meer het resultaat zijn van co-creatie. Geen enkele partij kan het alleen. Doel is versnelling en opschaling van oplossingen voor: c water & sanitatie c landbouw & voedselzekerheid c ict c duurzame bouw c energie Hoe complexer een probleem, hoe meer disciplines nodig zijn voor een succesvolle aanpak. In het gebouw van New World Campus werken professionals aan oplossingen, maar de community is ook verbonden met een groot internationaal netwerk. Input kan komen van over de hele wereld. De campus biedt ruimte aan flexwerkers, start-ups en al gevestigde bedrijven. Centraal in het gebouw ligt de Wicked Problems Plaza, een laboratorium waar intensieve sessies worden gehouden over de meest lastige problemen. Erasmus Universiteit ontwikkelde een methodiek om innovatieve oplossingen te generen. New World Campus is gevestigd in een monumentaal kantoorgebouw aan het Spaarneplein. De verbouw en herinrichting gebeurden op basis van cradle to cradle. Al het gesloopte materiaal is in het gebouw hergebruikt.

New World Campus Spaarneplein 2 2515 VK Den Haag [email protected] www.newworldcampus.nl


Tribes The Hague CS

Maori’s naast het IJspaleis November 2015 opende Tribes in de Haagse binnenstad de vijfde vestiging van dit landelijke concept. Onderscheidend kenmerk is de bijzondere look & feel van het interieur. Elke vestiging heeft een eigen stijlicoon in de vorm van een niet-westers cultuurvolk. In Den Haag zijn dat de Maori uit Nieuw-Zeeland. Hun kleuren, kleding, tatoeages en kunst vormden de inspiratiebron bij de inrichting. Alles ademt een tribale sfeer. Voor de opening werd een spectaculaire haka-dans uitgevoerd door een formatie mannen strak in pak. Zo basic als de Maori leefden, zo hightech zijn de faciliteiten bij Tribes. Alles afgestemd op de behoeften van de moderne, mobiele professional. Supersnel en toegankelijk ict, maar ook gezonde lunches, aanvullende diensten (stomerij, fitness) en een aangename sfeer. In het Tribes Café is ruimte voor ontmoeting, afspraken en netwerken. Tribes mikt op de doelgroep businessnomaden, werkzaam als zzp’er of verbonden aan een bedrijf of instelling. Steeds meer professionals hebben geen vaste werkplek meer, maar kiezen al naar gelang hun agenda en opdrachten een werklocatie uit. En dan liefst een plek met uitstraling en ambiance waar het prettig werken is en waar je ‘collega-nomaden’ ontmoet.

Tribes The Hague CS c flexible workplaces c ‘dedicated’ workplaces c meetingrooms c lounge-areas c bar, café, restaurant c fitness Tribes is de eerste huurder van het gerenoveerde Forum-gebouw, onderdeel van het stadhuiscomplex van architect Richard Meier. In 2015 heeft Tribes in hoog tempo vestigingen geopend in Eindhoven, Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Den Haag, Arnhem, Brussel, Antwerpen en Gent.

Tribes The Hague CS Kalvermarkt 53 2511 CB Den Haag [email protected] www.tribes.nl


Sector V

Conceptors landt in Leidschendam Najaar 2015 ging Sector V open in Leidschendam, in het vroegere kantoor van het Nederlands Bureau voor Toerisme. Dit is het jongste project van Conceptors, bekend van onder meer De Stadhouder en De Verlichting. Ook voor dit nieuwe gebouw is de belangstelling groot. Nog voor de oplevering waren al dertig units verhuurd. Het complex heeft de vorm van een vierkant met in het midden een binnentuin. Dat maakt het mogelijk afzonderlijke vleugels te creëren met een eigen signatuur: gezondheidszorg, ict/startups en ambachtelijk/creatief. Het hart van Sector V is een centrale hal bij de hoofdingang. Een plek om afspraken te maken, te lunchen of voor besprekingen in kleine kring. c 4.000 m² c ruimte voor circa 150 bedrijven c oppervlakten van 15 à 25 m² tot 400 m² c drie clusters Met de vestiging van een aantal artsen, therapeuten, diëtisten en coaches is inmiddels een sterk gezondheidscluster ontstaan. Verder behoren ict-bedrijven, webshops en een beeldend kunstenaars tot de pioniers van Sector V. Naast de goede faciliteiten zijn ook de bereikbaarheid en het gratis parkeren sterke punten. De Vlietweg ligt dichtbij de afslag Leidschendam van de A4.

Sector V Vlietweg 14/15 2266 KA Leidschendam [email protected] www.conceptors.nl facebook.com/conceptorsNL

30

De Compagnie


Gapph

Trendsetter in leegstandsbeheer naar Haagse regio Leegstand is een gemiste kans. Of het nu gaat om kantoren, bedrijfshallen, woningen of zorginstellingen. Voor elk ongebruikt gebouw is bijna altijd een tijdelijke bestemming te vinden. Dat is de visie van Gapph, een trendsetter voor de exploitatie van vastgoed in transitie. Een interview met directeur Jeroen Fanchamps. Leegstand van zorgvastgoed is een nieuw fenomeen. Vooral verzorgingshuizen hebben ermee te maken. Zijn ook daar oplossingen voor? ‘We krijgen inderdaad vragen van zorginstellingen die moeite hebben alle wooneenheden regulier te verhuren. Voor de bewoners is het onprettig als het steeds stiller wordt om hen heen. De instelling ziet bovendien een gat ontstaan in de exploitatie. Wij zoeken naar oplossingen op maat. Soms kunnen leeggekomen kamers tijdelijk worden verhuurd aan een doelgroep die goed bij de zittende bewoners past. Dat brengt nieuw leven in huis en inkomsten voor de instelling. We selecteren de tijdelijke bewoners en regelen alle formele zaken. De instelling heeft er verder geen omkijken naar.’ Leegstandbeheer kan bij meer actuele vraagstukken een rol spelen. Gapph wordt regelmatig gevraagd mee te denken over huisvesting van vluchtelingen in leegstaande gebouwen. De ruimtenood is hoog. Je moet alle mogelijkheden benutten. We zijn bijvoorbeeld betrokken bij het plaatsen van een aantal Syrische gezinnen in corporatiewoningen.’ Gapph onderscheidt zich door vastgoedeigenaren een opbrengst in het vooruitzicht te stellen. Is dat realistisch? ‘Het eerste belang van een eigenaar is zijn vastgoed beschermen tegen waardeverlies door kraken, vandalisme of inbraak. Daar zorgen we sowieso voor, maar in veel gevallen kunnen we ook opbrengst generen. Bij exploitaties voor een langere periode is het goed mogelijk een interessant verdienmodel te ontwikkelen. Als een gebouw van eigenaar wisselt, kost het vaak veel tijd voordat een definitieve nieuwe bestemming is geregeld. In de tussentijd leveren wij een bijdrage aan de exploitatie. Soms neemt de koper van vastgoed de mogelijkheden voor tijdelijk beheer mee in het bod.’ Leegstandbeheer is maatwerk. Veel factoren bepalen wat mogelijk is: gebouw, locatie, wetgeving, perspectieven voor de langere termijn, maar ook de locale vraag naar tijdelijk gebruik. Gapph probeert voor elke situatie een op maat gemaakte oplossing te bieden.’

Jeroen Fanchamps

‘Bij exploitaties voor een langere periode is het goed mogelijk een interessant verdienmodel te ontwikkelen.’


Wat is jullie aanbod in de regio Den Haag? ‘Het gaat nu nog voornamelijk om kantoorpanden waar startende ondernemers, studenten en kunstenaars tijdelijk gebruik van maken. In 2016 willen we een regiokantoor openen voor het gebied Rotterdam-Den Haag en het aanbod uitbreiden. Regelmatig krijgen we vragen uit bijvoorbeeld Delft van startende techbedrijven op zoek naar tijdelijke werkruimte. Wij willen ze graag verder helpen. Daar heeft de locale economie veel belang bij, zeker als het bedrijf later flink doorgroeit. Ondernemers blijven vaak gevestigd in de regio waar ze hun bedrijf zijn gestart.’ Gapph heeft een hoofdkantoor in Eindhoven en vijf regiokantoren verspreid over het land. Ook heeft Gapph vestigingen in Antwerpen en Londen.

Gapph Leegstandbeheer [email protected] www.gapph.nl

32

De Compagnie


Cijfers Bedrijfsonroerendgoed 2015

Meer beweging op de bedrijfsonroerendgoed markt De cijfers over 2015 uit het Steenworp Bedrijfspanden Informatie Systeem (BIS) laten twee opmerkelijke ontwikkelingen zien. Het aanbod kantoren en bedrijfsruimten lag eind 2015 voor het eerst sinds 2007 (het begin van de crisis) lager dan een jaar eerder. Bij de detailhandel was in 2014 al sprake van een afname en die trend zet door. In alle categorieën - kantoren, bedrijfsruimten en winkelpanden - lag de doorstroomsnelheid hoger dan voorafgaande jaren. Dit gold zowel voor grote bedrijven als voor de kleinere kantoren en bedrijfsruimten (tot 500 m²) en kleinere winkelpanden (tot 200 m²).

Aanbod Bedrijfsonroerend goed (BOG) in m² Kantoren Bedrijfsruimten Winkelpanden

01-01-2015

Aanbod 31-12-2015

%

Verschil m2

1.284.000 505.000 100.500

1.203.500 419.500 84.000

-6,3 -17,0 -16,5

-80.500 -86.000 -16.500

De afname van de leegstand is een landelijke trend. Een aantal ontwikkelingen draagt hieraan bij. Naast een toename van nieuwe verhuringen speelt ook mee dat er nog maar weinig kantoren aan de voorraad worden toegevoegd. Dit gebeurt eigenlijk alleen nog in het topsegment op stedelijke locaties. Verder zet de transformatie van kantoren en bedrijfspanden naar andere functies door, mede als gevolg van de aantrekkende woningmarkt. Kantoren op aantrekkelijke locaties worden omgezet in studentenhuisvesting, hotels en steeds vaker in appartementen. In Den Haag gebeurt dat in populaire wijken als het Benoordenhout, Bezuidenhout en centrum. De vraag naar kantoorruimte is voor een belangrijk deel een vervangingsvraag. Bedrijven maken gebruik van de relatief lage huren om te verhuizen van een gedateerde perifere locatie naar een hoogwaardiger locatie in de stad of bij een ov-knooppunt.


Het aanbod horecazaken in Haaglanden nam in 2015 met 40 toe van 158 naar 198 objecten. In 2014 nam het juist af met 19 objecten. Het aanbod agrarische objecten waaronder glastuinbouwbedrijven nam verder af van 29 naar 25. In 2014 was er al een daling van 38 naar 29.

Publicatie Monitor BOG Haaglanden 2015 Steenworp publiceert maart 2016 voor de twaalfde keer de Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden. Hierin staat een grondige analyse van de cijfers uit het Bedrijfspanden Informatie Systeem en alle daarmee samenhangende ontwikkelingen in Haaglanden. Vierhonderd makelaars en andere vastgoedaanbieders leveren actuele input waarmee de database up-to-date blijft. De monitor is te downloaden via www.steenworp.nl.



Colofon Uitgave Steenworp Vestigingsadviseurs Haaglanden maart 2016

Vormgeving Zwart op Wit, Delft

Fotografie Sicco van Grieken (Bedrijfsprofielen en team Steenworp) Hugo de Wolf - Worcflow (De Compagnie) Metropolitan Start-up Lab Omslagbeeld Sicco van Grieken

Druk Nivo, Delfgauw

Oplage 250


36

Prinses Margrietplantsoen 35 2595 AM Den Haag 070 314 15 16 [email protected] www.steenworp.nl


www.steenworp.nl

Inhoud. Voorwoord Beste plek om te ondernemen 5. Steenworp Vestigingsadviseurs Wat doen wij? Voor wie en hoe? 6. De resultaten 7

Recommend Documents