INHOUD. Schaarste 2. Fraai gezelschap: bosranden 36 Voor onze leden: biobollen 42. De moestuin in juni en juli 3

INHOUD REDACTIONEEL

SIERTUIN

Schaarste

2

MOESTUIN

De moestuin in juni en juli

3

UIT DE PRAKTIJK

Mag het er in of mag het er niet in? Egels in de tuin

8 10

CONSUMENTENNIEUWTJES

Snoep is snoep en appels zijn appels. Logisch of toch niet? Cosmetica: De Groene Kans Consumentennieuwtjes Friggo-vrij van boer tot bord Bioweek: kies voor bio

36 42

UITGELEZEN

Eenjarigen, voor eens en voor altijd Menselijk verlangen, het recht om te dromen Genen op je bord Compost.be

49 49 50 50

EN VERDER

13 19 22 26 28

VOEDING

Lekker en gezond: 10 recepten voor een Bioweek

Fraai gezelschap: bosranden Voor onze leden: biobollen

31

Lollo rossa De Groene Zomer Groenbeheer, een verhaal met toekomst Dag van de Aarde Bulgaria Guidebook Groene gids voor kleine kids Maurice Broekaert Zoekertjes Waarheen Lezers schrijven

30 35 47 48 51 52 54 56 58 60

RECHTZETTINGEN

In het aprilnummer van Seizoenen vergaten we enkele fotografen te vermelden. De foto’s bij het artikel “Pesticiden in Eeklo: minder is meer” komen van de stad Eeklo. Bij het artikel over de moestuin zorgden zowel Daniel Laevens als Johan Deblaere voor illustraties.

MIDDENIN

Provinciale katern met alle afdelingsactiviteiten Zo besteld Seizoenen juni 2005/ 1

REDACTIONEEL SCHAARSTE

Onlangs op een studiedag een verhaal gehoord. Over een groep groentetelers (tomaten, paprika’s en komkommers) die in een nauw samenwerkingsverband telen, elkaars risico’s mee dragen en allerlei taken delen. En... die bovendien een heel bewust en doorgedreven beleid voeren inzake water, energie, meststoffen. Per paprika is precies geweten hoeveel water of energie die gevergd heeft. En als het even kan, wordt die inzet van grondstoffen nog wat teruggedrongen. De betrokken telers vinden dit niet meer dan normaal. Elke druppel telt. Het is maar één van de vele voorbeelden van hoe moderne, vooruitstrevende bedrijven rekening houden met het milieu. Toeval is dat natuurlijk niet. Niemand had dertig jaar geleden kunnen voorspellen dat er vandaag aan schone lucht een economische waarde zou worden toegekend, dat je daarvoor geld kan betalen of ontvangen. Niemand weet vandaag hoe duur water over twintig jaar wel zal zijn. En dàt soort fenomenen heeft natuurlijk met schaarste maken. De schaarste die we met zijn allen de afgelopen decennia hebben veroorzaakt door in ijltempo te consumeren. Daarop komt nu als antwoord: duurzamer ondernemen. ‘Duurzaam’, niet alleen omdat er zuiniger wordt omgesprongen met al die hulpbronnen. Maar misschien vooral omdat duurzaam hier ook betekenen kan: zo – en alleen zo – kan het blijven duren. Economie en ecologie zullen in de toekomst meer en meer samensporen en wie vooruitziend is, speelt daar nu al op in. Het is geen toeval dat in het toekomstscenario voor ‘Op grond van morgen’ de Vlaamse landbouw van de toekomst voorgesteld wordt als quasi gelijk aan de biologische landbouw.1 Als het om milieu en natuur gaat, kunnen we dus wellicht wat geruster zijn voor de toekomst. Is het niet omdat mensen die waarden de moeite waard vinden, tja, dan maar ‘dankzij’ die schaarste. Maar als het om mensen gaat, over zorg voor ouderen, zieken en gehandicapten... klinkt het verhaal weer anders. Minder hoopvol, misschien, want wat is daar het economisch belang? Dus toch maar blijvend de innerlijke waarde van werkelijk duurzaam handelen onthouden en uitdragen... Relinde Baeten 1

zie www.stedula.be

2/ Seizoenen juni 2005

DE MOESTUIN IN JUNI EN JULI DANIËL LAEVENS

In de maanden juni en juli beginnen de winterteelten op hun plaats te komen. De rijen waar ik geoogst heb, blijven niet lang leeg maar worden meteen ingeplant of ingezaaid. Het mulchen wordt goed gevolgd. Waar de plantjes te klein zijn of waar mulch af te raden is, wordt geschoffeld van zodra nodig is. Als dat in juli niet op tijd gebeurt, leg je daar de basis voor een vervuilde en door ongewenst groen overwoekerde tuin in het najaar.

Rond 15 juni beginnen voor mij veertien stresserende dagen. Als medeorganisator van de jaarlijkse kunsttentoonstelling Van KUNST tot kunst en als drijvende kracht achter het telkens terugkomend project Kleur in Stalhille heb ik meer dan mijn pluk. Dan worden meer dan twintig grote kunstig kleurige panelen in het straatbeeld gebracht. Ze blijven er tot begin oktober.

Deze preivariëteit (Reuzen van Carentan) schiet niet vlug door.

KUNST

Juni is de maand waarin ik mijn tuin een beetje opzij laat liggen, zelfs bijna verwaarloos. Ik controleer de ochtendtemperaturen niet meer. Hier in de polder komt nachtvorst begin juni nooit voor. Het oogsten van aardbeien, groenten en bessen laat ik aan anderen over. Ik verleg tijdelijk mijn prioriteiten. De eerste veertien dagen van juni zijn rustdagen waarvan ik er minstens zeven op reis ga. Dan zorgt mijn buurman beter dan ik voor de tuin en vooral voor de serre. Wij gaan nooit heel ver weg maar het is altijd deugddoend. Gewoonlijk is het een wat diepere duik in de natuur. Seizoenen juni 2005/ 3

RUST VOOR DE TUINIER

Juli telt voor mij een paar heel luie weken. Ik moet dan afkicken van mijn portie vrijwillig opgelegde stress. Aan dat afkicken ben ik echt verslaafd. Bij zonnig weer verhuist mijn luie leesstoel van het ene aangename hoekje van de tuin naar het andere. In die periode gaat de poort van onze tuin op slot en wordt het een oase van rust. Bij regenweer staat mijn stoel in de veranda en lig ik te luisteren naar de toch zangerige eentonigheid van de regen op het glazen dak. De weinige tuinactiviteiten gebeuren dan telkens vóór 8 uur ‘s ochtends. Het plukken en sorteren van de erwten begin ik, in alle rust en koelte, om 6 uur. Mijn vrouw zorgt er daarna voor dat alles volgens eigen goeddunken wordt bewaard. IN DE SERRE

Dit is de periode van rijkelijke overvloed in de moestuin. In de serre draait de komkommeroogst deze maanden op volle toeren. Voorwaarde is wel dat de planten om de andere dag worden begoten. De eerste tomaten worden geplukt. ’s Morgens vroeg controleer ik de serre en om de twee dagen geef ik water aan tomaten- en komkommerplanten. Als die niet regelmatig water krijgen, kunnen ze plots gedeeltelijk indrogen en stopt de opbrengst. Het is dan moeilijk om ze opnieuw op dreef te krijgen. Ongeveer half juni maak ik smeerwortelgier. Ik volg hiervoor mijn gewone methode: ik vul de ton tot de helft met smeerwortelbladeren – vooraf controleer ik of er geen rijpe zaden aanhangen. Ik laat het vat vollopen met regenwater en dek de ton af. De rottigheid trekt insec4/ Seizoenen juni 2005

ten aan. Daarom scherm ik mijn gierenmengsels altijd af met tuingaas. Na een week roer ik de brij af en toe eens om. Als ik een paar schepjes gesteentemeel toevoeg en omroer, vermindert de stank in grote mate. Teveel van dat natuurlijke parfum doet de buren klagen. BESSEN

Vorig jaar raakten alle bessenstruiken overwoekerd door haagwinde. Zo gauw de bessenpluk voorbij was, heb ik alle overwoekerde struiken gerooid. Op 14 juli startte ik met het aanleggen van een strook gras. Deze strook haalde ik weg op het voorland dat na 18 jaar meer dan een vuist naar boven was gekomen. De nieuwe grasmat wortelde heel vlug vast omdat ik juist na het beëindigen van de inplant op het gepaste moment hemelse steun kreeg: een hevige regenbui kwam mij ter hulp. Binnen de veertien dagen kon je helemaal niet meer zien dat het om ingeplant gras ging. Waar de struiken verdwenen waren, kon ik over de hele lengte van de moestuin een eenmalige extra rij suikerbrood planten. Vanaf dit jaar neem ik deze rij op in mijn teeltplan. Aan de andere kant van de tuin had ik in het najaar van 2003 al nieuwe bessenstruiken geplant. Mijn vrouw maakt van de bessen jam en cassisdrank en zet de jeneverbessen op alcohol. De jaarlijkse oogst van bessen is niet in het gedrang gekomen, integendeel, de nieuwe struiken brachten onverwachts ook al heel wat op.

THEE, AFTREKSELS, GIEREN EN BLOEMENEXTRACTEN BASISRECEPTEN

• Thee: Dompel de planten in kokend water. Breng het water opnieuw aan de kook en schakel het vuur uit. Wacht 24 u. Thee verstuif je op de planten. Het werkt zowel preventief als curatief. • Aftreksels: Week de planten 24 u voor. Laat het brouwsel 15 tot 20’ koken. Laat het vervolgens nog eens 24 uur trekken. Aftreksels werken zowel preventief als curatief. • Bloemenextracten: Bet de bloesems, mix ze, pers ze in een fijn doek uit. Bottel het extract in flesjes. Bij gebruik op planten voeg je een weinig water en klei toe om de kleefkracht te verhogen. Preventief of curatief. De basisrecepten voor gier vind je in het vorige nummer van Seizoenen (p. 8). Alle onderstaande planten kweek ik zelf voor gebruik in de moestuin. Heermoes: hiervan maak je een aftreksel tegen schimmels.

PREVENTIEF TEGEN SCHIMMELS

• Heermoesaftreksel 1 kg fijngesneden heermoesstelen, 10 l regenwater. Week de stelen 24 u, kook 30 min. en laat de gier vervolgens minstens 12 u afkoelen. • Thee van look en ui: 50 g look, 650 g ui met schil, 10 l regenwater. Hak de look en de uien in stukken. Leg ze in het kokende water. Laat ze 12 u trekken. Niet aanlengen of verstuiven. • Lookaftreksel: 80 tot 100 g goed gemalen lookteentjes, 10 l regenwater. Week de looktenen 24 u. Kook alles gedurende 15 tot 20’ en dek het af tijdens het afkoelen. Lookaftreksels worden preventief gebruikt tegen schimmelziektes. PREVENTIEF TEGEN BLADLUIZEN EN ANDERE INSECTEN

• Boerenwormkruidaftreksel: 300 tot 400 g vers boerenwormkruid, 10 l regenwater. Hak het boerenwormkruid in grove stukken. Week het 24 u in het regenwater. Kook het geheel 15 min. Verstuif het aftreksel op de planten. Het wordt preventief en lichtjes curatief gebruikt tegen: bladluizen, rupsen, aardvlooien. • Absintaftreksel: 10 kg droge absintplanten, 10 l regenwater. Meng de planten met het water en kook alles 30’ Laat het geheel een dag afkoelen en rusten. Filter het brouwsel en verstuif het om de 10 tot 14 dagen. Dit aftreksel is een preventief middel tegen bladluizen. • Lavendelgier: Preventief tegen bladluizen en mieren. Seizoenen juni 2005/ 5

TUINGEDEELTE IN COMBINATIETEELT

1C Ik schoffel goed tijdens de groei van sjalot. Mulchen doe ik niet want sjalot is erg gevoelig voor schimmel. 2B De laatste worteltjes worden begin juli geoogst. Onmiddellijk daarna worden de laatste boontjes gezaaid. Ik geef de voorkeur aan Argus. Deze bonen zijn draadloos, ze hebben een lekkere smaak en zijn van 18 tot 20 cm lang. 3C Dit was het zaaibed voor de prei. Nu die zaaiprei bijna volledig is uitgeplant, plant ik hier het voorgezaaide groenlof (suikerbrood) uit. 4A Broccoli blijft overdekt met gaas. Einde juni, begin juli begin ik te oogsten: eerst de hoofdknop. De plant blijft staan en later oogst ik de zijknoppen. Zij zijn wel kleiner maar worden altijd talrijker. 5C Einde juli oogst ik de boontjes. 6B Spitskool, rode kool en groene kool worden niet afgedekt, ze krijgen wel een mulchlaag. 7C De mulchlaag houd ik goed in orde. In juli oogst ik rode bietjes. 8A Einde juni zijn alle erwten geoogst. De kooi en steundraad haal ik weg. Ik zaai warmoes en rode biet in de rij. 9C In juni plant ik prei – Reuzen van Carentan. Deze variëteit schiet niet vlug door. 10B De mulchlaag bij selder moet ik goed onderhouden. 11C Als alle kropsla is geoogst, plant ik prei. 12A Zodra de erwtjes zijn geoogst, zaai ik venkel. Dat gebeurt in juli. 13C Alle plantuien worden geoogst voor 15 juli. Daarna zaai ik rode biet. 14B De laatste vroege worteltjes zijn geoogst begin juli. Daarna plant ik prei uit. 15C Na de oogst van de boontjes bedek ik de grond met een mulchlaag. Half juli plant ik een halve rij roodlof. En einde juli komt daar een halve rij groenlof bij. 16A Spruitkool mulch ik goed en om de 14 dagen begiet ik met smeerwortelgier. 17C Einde juli, begin augustus begin ik de boontjes te oogsten. TUINGEDEELTE IN WISSELTEELT

Vak 1: De courgetteplanten mogen niet droog komen te staan. Ik ga regelmatig kijken en indien nodig begiet ik ze. Een ingegraven omgekeerde bloempot zorgt ervoor dat ik gericht kan gieten. Begin juli 2004 gingen alle courgetteplanten dood door droogte, enkel de patisson overleefde. De bessenstruiken staan dichtbij en waren overwoekerd door haagwinde. Dat zorgde voor waterconcurrentie. Bovendien had ik te weinig water gegeven. Gelukkig had een medetuinier nog wat courgetteplanten voor mij. Ik heb de planten vervangen en na een korte groeistop kwam alles toch nog goed op dreef. Vak 2: Einde juli is al een gedeelte van de winterwortelen geoogst. Daar plant ik zes boerenkolen die ik zelf heb opgekweekt. Ik breng onmiddellijk een mulchlaag aan. Boerenkolen die ik over heb, krijgen her en der in de tuin een plaatsje, bijvoorbeeld tussen de bessenstruiken. Ik geef ze elk jaar een andere plaats. 6/ Seizoenen juni 2005

Vak 3: Het is tijd om te zorgen voor vervanging van de aardbeiplanten. Ik plaats zo’n 80 potjes van 8x8 cm op het perceel. De potjes zijn gevuld met natgemaakte potgrond. Het eerste plantje van elke uitloper zet ik in een potje, de rest wordt weggeknipt. Na een week knip ik de plantjes los van de moederplant. Ik verzamel alle potjes in de buurt van de waterbak. Hier staan ze uit de volle zon en kan ik de potjes makkelijk begieten en verzorgen. De oude moederplanten haal ik weg. De grond wordt losgemaakt, begoten en afgedekt met mulch. Eind augustus komt er venkel op dit perceel. Vak 4: Bij de tomaten neem ik de okselscheuten – dieven – weg. Ook bind ik de planten aan. Einde juli worden de planten getopt als ze vier trossen hebben. Uien en sjalotten oogst ik einde juli. Daarna werk ik compost in de grond voor de aardbeien. De knolselderplanten krijgen wat extra mulch.

De grond rond de aardbeiplanten wordt in het voorjaar bedekt met stro. Foto’s Daniel Laevens en Johan Deblaere.

Seizoenen juni 2005/ 7

UIT DE PRAKTIJK MAG HET ER IN OF MAG HET ER NIET IN?

Aardappelenschillen zijn composteerbaar. Foto Heleen Smeyers.

Wat is composteerbaar en wat niet? Het is een vraag waarover composteerders al menig verhitte discussie hebben gevoerd. Willen we deze vraag beantwoord zien met een louter en onomstotelijk ja of neen, dan komen we er vaak helemaal niet uit. Het wordt pas boeiend als we rekening houden met afkomst en samenstelling van het materiaal, de hoeveelheid waarin het voorkomt, de

aanwezigheid van andere materialen om mee te mengen, maar ook met onze eigen composteerervaring en vaak zelfs met persoonlijke overtuiging en visie. In de tabel (zie volgende pagina) doen we toch een poging om een scheidingslijn te trekken tussen wat wél en níet (of moeilijk) composteerbaar is. Bij het overlopen van de tabel gaan wellicht hier en daar wat wenkbrauwen omhoog. We bekijken enkele moeilijke gevallen even van dichterbij. AARDAPPELSCHILLEN COMPOSTEREN WEL

Aardappelschillen zijn wel degelijk composteerbaar. • Het laagje zetmeel dat bij het schillen mee wordt verwijderd, verteert zelfs heel gemakkelijk. De schil vraagt iets meer tijd. Voeg je veel aardappelschillen in één keer bij de compost, meng er dan bruin materiaal tussen. • In de handel worden kiemremmers in poedervorm nog maar zelden gebruikt bij aardappelen. Vind je er toch resten 8/ Seizoenen juni 2005

van terug, was de aardappelen dan vóór het schillen. Bij bioaardappelen zijn die kiemremmers niet aanwezig. • Je stelt vast dat aardappelschillen schieten (keesten) tijdens het composteren. Dit heeft niets met de verteerbaarheid van de aardappelen te maken maar alles met de omstandigheden die werden gecreëerd. De scheuten zijn als het ware de verklikkers van slechte composteeromstandigheden of toch minstens de waarschuwing dat de compost dringend moet worden gekeerd. SINAASAPPELSCHILLEN: IN STUKJES

Ook sinaasappelschillen zijn vaak voorwerp van discussie. We zetten een en ander even op een rijtje: • Ineengestapelde uitgeperste halve sinaasappelen en andere citrusvruchten laten zich moeilijk vermengen met de andere keuken- en tuinresten. Stapel de schillen dus niet op en snij ze nog eens in twee, dat vergemakkelijkt het mengen en composteren. • “Citrusvruchten zijn zuur. Hun schil verzuurt de compost,” zo klinkt het. Geen probleem. In tegenstelling tot wat vaak wordt gezegd en geschreven, is verzuring geen probleem bij compostering. Integendeel, te natte, slecht verterende compost wordt eerder te basisch (= omgekeerde van zuur). De zuren in de schil verteren tijdens de compostering zonder het proces te hinderen. • Sinaasappelschillen liggen er vaak veelkleurig, beschimmeld bij in de compost. Schimmels zijn ook afbraakorganismen, maar met een voorkeur voor eerder droog materiaal. Meng de schillen met het andere keukenafval, dat houdt ze vochtig. Het zet eerder de bacteriën aan

het werk, die de schillen snel week maken. Enkele weken later zijn ze volledig verteerd. • Een veel gevoeliger discussiepunt vormen de bewaarproducten waarmee gangbare citrus- en andere tropische vruchten worden behandeld vooraleer ze hun reis hierheen aanvangen. Er is vrij veel onderzoek gedaan naar de residu’s die overblijven in de schil WEL COMPOSTEERBAAR

Keukenafval • aardappelschillen en andere groenteresten • schillen van citrusvruchten en andere fruitresten • eierschalen • doppen van noten • papier van de keukenrol • koffiedik en filterzakjes • verwelkte snijbloemen Tuinafval • haagscheersel • versnipperd snoeihout • grasmaaisel • plantenresten uit moes- en siertuin • mest van planteneters • onkruid • hooi en stro • herfstbladeren en dennennaalden NIET OF MOEILIJK COMPOSTEERBAAR

• gekookt voedsel en brood • vet, saus, olie • vlees- en visresten • kattenbakvulling • uitwerpselen honden en katten • timmerhout • wegwerpluiers • stof uit stofzuigerzak • as uit de kachel Seizoenen juni 2005/ 9

en in de compost en het blijkt telkens over heel lage waarden te gaan. In dat kader moeten we ons ook de bedenking maken dat de betreffende plantages de behandelingen zich niet beperken tot de transportrijpe vrucht ná het plukken maar dat reeds vanaf de bloemvorming allerhande sproeistoffen worden gebruikt, tenminste in de niet-biologische landbouw. Een aantal van die producten zijn systemisch: ze worden door de bladeren opgenomen en komen via het sap ook ín de vrucht terecht. Is het niet een beetje vreemd dat we ons zorgen zouden maken over de gezondheid van onze compostwormpjes en springstaartjes nadat wij eerst de sinaasappel zélf hebben geconsumeerd? Met biosinaasapppelen ligt het natuurlijk anders.

Kleine hoeveelheden bereide etensresten die samen met de schillen van de groenten in een goed werkende compost terechtkomen, zorgen maar zelden voor problemen. Voeg er voor alle zekerheid nog wat extra bruin materiaal aan toe. Een beginnend composteerder raden we het eerder af. Vettig materiaal en resten van vlees en vis kunnen immers ongedierte aantrekken en verhogen het risico op geur. In het volgende nummer bespreken we nog een paar andere twijfelgevallen. Gerrit Van Dale Vlaamse Compostorganisatie (Vlaco vzw)

EGELS IN DE TUIN Ik weet nog hoe trots ik was toen ik voor het eerst ‘s nachts een egel betrapte in mijn tuin. Het bewijs dat ik goed bezig was! Omdat ik graag wilde dat hij terugkwam, knipte ik gaten in de omheining en legde ik kattenvoer om hem te lokken. Om het mijn kleine bezoeker helemaal naar zijn zin te maken, besloot ik een egelverblijf te bouwen. De ideale plaats was onder de composthoop. Ik leegde de hoop en op de bodem plaatste ik een stevige, omgekeerde fruitkist. Om de egel geen koude voeten te bezorgen, bedekte ik een houten frame met gaas en jute dat dienst deed als vloer. Een ruime inlooppijp vormde de ingang. Met wat plastic over de fruitkist kon de composthoop terug op zijn plaats. Die zomer ben ik vaak met een zaklamp gaan kijken of het egelhuis al bewoond was. En opeens was hij er! Spijtig genoeg 10/ Seizoenen juni 2005

werd een overstroming van de beek hem fataal. Verdronken dreef hij voor zijn hol. Na het wegtrekken van het water ontdekte ik een stel minder plezante dieren in het hol: ratten. Ik besloot mijn mooie egelhuis op te doeken. Mijn zoon is sinds deze zomer het ouderlijk huis uit. En geloof het of niet, de eerste week kwam hij apetrots thuis met de woorden: “Papa, we hebben een egel in de tuin en ik heb kattenbrokjes buiten gezet!” Dat van die appel is dus toch waar… WIL JIJ OOK EEN EGEL IN JOUW TUIN?

Voor een egel vormt de ecologische tuin een goede start. Om egels naar je tuin te lokken zijn voedsel, water en voldoende beschutting om overdag te rusten be-

langrijk. Een gevarieerde en afwisselende begroeiing geeft egels voldoende voedsel en bijvoederen is dan niet nodig. Egels eten werkelijk alles: slakken, kevers en hun larven, rupsen, wormen, muizen, paddestoelen… In dit lijstje staan een hoop dieren die tuiniers slapeloze nachten bezorgen; de egel wordt dan ook wel de vriend van de tuinier genoemd. Eén tuin volstaat echter niet voor een egel om zijn kostje bijeen te zoeken. Zorg er dus voor dat de egel gemakkelijk in en uit je tuin kan. Voorzie in afscheidingen tussen tuinen een aantal poortjes van ongeveer 12 x 12 cm. Zo voorkom je dat egels op de voor hen zo gevaarlijke weg belanden. Water is in elke tuin wel te vinden; enkele plasjes volstaan. Let op met steile vijverranden. Zorg ervoor dat een egel die in de vijver terechtkomt, er opnieuw uit kan. Plaats daarom in de vijver een loopplankje bedekt met kippengaas. Zo

kan de egel zonder glijden uit de vijver klauteren. In een ecologische tuin vinden egels voldoende materiaal (bladeren en gras) om een eigen nest te bouwen. Zij doen dit onder takkenstapels, bladhopen, struiken en onder composthopen. De composthoop van Ludo was dus misschien al bewoond! Verwijder takken-, blad- en composthopen dus niet en steek er ook nooit zomaar een spade of riek in. Kijk eerst of er een egel onder zit. Als je je tuin extra aantrekkelijk wil maken voor een egel, dan kan je een egelhuis bouwen. Doe dit echter op een beschutte en droge plaats. Ludo Zanders & Stefanie Delarue Wil je meer weten? • Het praktische egelboek. Lohmann M. Tirion. • Egels in de tuin. Neumeier M. Tirion.

Egels zijn de vrienden van de moestuin. Foto Pierre Zanders. Seizoenen juni 2005/ 11

Bron: ‘Stichting Egelopvang Amstelveen’. 12/ Seizoenen juni 2005

SNOEP IS SNOEP EN APPELS ZIJN APPELS. LOGISCH, OF TOCH NIET? NADIA TAHON

Sinds een half jaar is Velt lid van een nieuwe koepelorganisatie voor ecologische consumenten: ASECO – Alliance for Sustainable and Ecological Consumer Organisations: Verbond van duurzame en ecologische consumentenorganisaties. Het is een netwerk van 12 consumentenorganisaties uit EU-landen en kandidaat-lidstaten die samenwerken om duurzame consumptie in Europa te bevorderen. Als lid van ASECO werkt Velt mee aan een duurzame Europese wetgeving. De actuele thema’s zijn: bestraling van voeding, ggo’s en verrijkte voeding. Dit artikel gaat over het laatste thema. De Europese Commissie maakte in 2003 een voorstel voor de toevoeging van vitaminen en mineralen aan voedingsmiddelen. Dit wetsontwerp beoogt enerzijds een optimale bescherming van de consument; anderzijds wil ze de vrije handel van goederen in de EU vrijwaren. Volgens dit voorstel, dat nu aan Europese Parlement wordt voorgelegd, is verrijking ook mogelijk voor

suiker- en vetrijke producten. Het is dus de vraag of met het huidige voorstel de bescherming van de consument wordt gegarandeerd. GEZOND ONTBIJT

Je staat in de supermarkt en wil een gezond ontbijt voor je kinderen kopen: granen, een zuivelproduct en fruit. ‘s Morgens heb je niet veel tijd. Je kiest dan maar voor cornflakes, een fles melk en een vruchtensapje. Dat is handig en snel klaar. Maar welke cornflakes kies je nu? Veel bio is er niet te vinden. Voor alle veiligheid kies je dan maar die waar extra calcium, vitaminen en ijzer zijn aan toegevoegd. Je wil immers het beste voor je kind. Dat er in de cornflakesdoos ook veel te veel suiker en zout zit, dat kan je niet meteen uit de verpakking afleiden. Daarvoor moet je de ingrediëntenlijst lezen en daar heb je momenteel geen tijd voor. Beste consument, je koos zojuist een verrijkt voedingsmiddel! Seizoenen juni 2005/ 13

VERRIJKTE VOEDING IN BIO

HOEZO VERRIJKT?

In biologische producten is principieel geen verrijking toegestaan, tenzij het wettelijk verplicht is: denk maar aan de vitaminen A en D die aan margarine moeten worden toegevoegd. Dat is eigenlijk ook logisch: biologische producten bevatten uit zichzelf gemiddeld meer vitaminen en anti-oxidanten, en ze zijn doorgaans minder geraffineerd zodat de meeste voedingsstoffen behouden blijven. Toch vind je in de winkelrekken ook verrijkte bioproducten zonder dat de toevoeging wettelijk verplicht is. Een mooi voorbeeld van zo’n ‘grensgeval’ is biologische sojamelk, die op zich heel ‘gezond’ is omdat ze geen cholesterol bevat en geen genetisch gewijzigde bonen, maar waar jammer genoeg in vergelijking met koemelk ook geen calcium in zit. En zo krijg je verschillende merken biologische sojamelk op de markt die met calcium zijn verrijkt, door toevoeging van kalk (calciumcarbonaat, E170) of van kalkhoudend zeewier (lithothamnium calcareum). Beide toevoegingen staan in de bijlagen bij de wetgeving bio vermeld als toegelaten. Mààr, en dit lijkt sterk op juridische spitstechnologie, calciumcarbonaat is toegelaten als hulpmiddel (natuurlijke kleurstof, antiklontermiddel of middel tegen aanbakken) in verwerkte producten en dus niet als verrijkend ingredient. Het kalkhoudend zeewier daarentegen is opgenomen in de lijst van de ‘ingrediënten van agrarische oorsprong die (nog) niet biologisch zijn geproduceerd’. Zulke ingrediënten zijn toegelaten binnen de 5% niet-biologische bestanddelen van een verwerkt product. Op deze wijze kan er dus wel calcium worden toegevoegd, maar moet er ook op het etiket staan dat deze afkomstig is uit het zeewier. Dit is dus de wet, maar of je voor een snufje kalk in je sojamelk bij manier van spreken de zeeën moet gaan leegvissen, is een andere kwestie…

Bij verrijkte voeding gaat het om etenswaren waaraan vitaminen, mineralen of andere nutriënten zijn toegevoegd. Nutriënten zijn essentiële bouwstoffen die we uit onze voeding moeten halen omdat ons lichaam ze zelf niet aanmaakt. Vitaminen en mineralen zijn het best gekend. Soms wordt voeding verrijkt om een gebrek aan nutriënten te neutraliseren. In Denemarken wordt er bijvoorbeeld jodium toegevoegd aan zout omdat het jodiumgehalte van de bodem relatief laag is. In Finland voegt men vitamine D toe aan de melk omdat de zon er relatief weinig schijnt. Steeds meer voeding met een hoog suiker-, vet-, en zoutgehalte (ook wel junkfood genoemd) wordt verrijkt met mineralen of vitaminen. In onze winkelrekken zijn dat vooral ontbijtgranen en ook veel fruitsappen. Op 20 verpakkingen van ontbijtgranen in de supermarkt zijn er minstens 15 waaraan calcium, ijzer of vitaminen werd toegevoegd. Verrijkte voeding is wijdverspreid in sommige EU-landen, zoals Groot-Brittannië, Duitsland en België, maar erg zeldzaam in bijvoorbeeld Denemarken. Deze variatie komt voort uit het verschil tussen de nationale wetten op verrijkte voeding in de EU-landen.

14/ Seizoenen juni 2005

ONGEZOND WORDT GEZOND

Toegevoegde vitaminen en mineralen kunnen voedingsmiddelen gezonder doen lijken dan ze eigenlijk zijn. Uit onderzoek blijkt dat het grootste deel van de verrijkte voedingsproducten meer vet, suiker of zout bevatten dan aanbevolen. De voedingsindustrie is op deze manier in staat producten van

minderwaardige kwaliteit te verkopen als gezonde voeding. Bovendien kunnen deze producten tegen hogere prijzen worden verkocht onder het mom van gezonde voeding. SNOEP + VITAMINEN = APPEL?

Snoep is snoep en appels zijn appels, dat klinkt logisch. Maar wat als er vitaminen worden toegevoegd aan dat snoep? Word je dan gezonder door ervan te eten? De voedingsindustrie doet ons geloven dat verrijkte voeding een geschikt alternatief is voor natuurlijke, gezonde voeding. In de overvloed aan reclame voor verrijkte voeding zal elke boodschap voor een gezonde en gevarieerde voeding verloren gaan. Kinderen worden aangetrokken door een kleurrijke zak verrijkt snoep en niet door een appel of wortel. Hoe zal de consument ooit in staat zijn om de weg te vinden in deze jungle van kunstmatige voeding? De grens tussen wat consumenten als ongezonde en gezonde voeding zien zal heel vaag en verwarrend zijn.

Een gezonde hap tussendoor is te verkiezen boven verrijkte voeding. Foto Wim Van Daele.

Bron: www.foodcomm.org.uk. VOEDINGSPROFIEL VAN VERRIJKT VOEDSEL

260 producten werden vergeleken met de richtlijnen van het Britse ministerie van Volksgezondheid i.v.m. vet, suiker en zout. Meer dan 10% van het gewicht aan suiker Meer dan 30% energie uit vet Meer dan 0,5 g natrium per 100 g Overmatig veel vet, suiker of zout

Aantal producten 129 28 97 192

% producten uit de steekproef 50% 11% 37% 74% Seizoenen juni 2005/ 15

TEVEEL RISICO

Vitaminen en mineralen zijn levensnoodzakelijk. Dat wil niet zeggen dat hoe hoger de dosis is die we innemen, hoe gezonder we worden. Er bestaat een risico op een teveel aan nutriënten. Nutriënten leven in een fragiel evenwicht met elkaar. Door een plotse toename van een nutriënt kan dit evenwicht verstoord geraken waardoor de andere niet meer optimaal worden opgenomen. Zo bevordert vitamine C in groenten en fruit de opname van ijzer uit volkoren graanproducten, maar kan een te grote dosis vitamine C diarree veroorzaken. Een teveel aan vitamine A kan bij het ongeboren kind afwijkingen veroorzaken. Teveel vitamine D bij kinderen kan leiden tot te veel kalk in hun botten. Voor elke vitamine ligt de drempelwaarde anders,

maar de wetenschap kan nu nog geen exacte waarde voor de verschillende nutriënten geven. Als je veel verrijkte voeding eet, is het gevaar reëel dat je een teveel aan nutrienten inneemt of dat je nutriëntenbalans uit evenwicht raakt. Bij het eten van gevarieerde voeding is dat gevaar er nagenoeg niet. ONZINNIGE VERWARRING

Vandaag is er in Europa een grote voedselvoorraad. Ziektes die een gevolg zijn van tekorten komen weinig voor. In gevarieerde maaltijden is het natuurlijke gehalte aan vitaminen, mineralen, proteïnen, vet (zowel verzadigd als onverzadigd) en koolhydraten hoog genoeg. Natuurlijk eet niet iedereen gevarieerd en valt er niet te ontkennen dat er nog heel wat werk aan de winkel is vooraleer iedereen gezond eet. Maar eerder dan vitaminen toe te voegen aan ongezonde producten zijn we meer gebaat met goede informatie over gezonde voeding. Verrijkte voeding brengt de consument in de war. JUNKFOOD

Kellogg’s Honey Pops: de toevoeging van vitaminen en mineralen maakt deze ontbijtgranen niet gezonder. 16/ Seizoenen juni 2005

In 2003 voerde The Food Commission een Britse onafhankelijke organisatie die opkomt voor het recht op een veilige, gezonde een onderzoek naar 260 voedingsproducten die toegevoegde vitaminen en mineralen bevatten. Uit het resultaat bleek dat het grootste deel (74%) van dit soort verrijkte junkfood maar weinig voedingswaarde had. Junkfood is sowieso vet- en suikerrijk. Onderzoek wijst uit dat junkfood even verslavend kan zijn als bijvoorbeeld harddrugs.

VOORBEELDEN VERRIJKTE VOEDING

Naar aanleiding van het onderzoek publiceerde The Food Commission een aantal voorbeelden van verrijkte producten op de Britse markt die zich vooral richten op kinderen. Hieronder vind je een greep uit het assortiment van Kellogg’s. Deze producten zijn ook in België te verkrijgen. Ontbijtgranenproducent Kellogg’s moest overigens vorig jaar in Denemarken achttien producten uit de rekken nemen omdat ze zoveel toegevoegde vitaminen en mineralen bevatten dat volgens de overheid het gevaar op een overdosis bestond. • Kellogg’s Winnie the Pooh Hunny Bzzz zijn ontbijtgranen met een laagje honing in combinatie met honingkoekjes in verschillende vrolijke vormpjes. Volgens de verpakking is het product met zijn toegevoegde vitaminen bijzonder geschikt voor opgroeiende kinderen. Maar het bevat wel 44% zetmeelrijke koolhydraten, 39% suiker. • De bekende Kellogg’s Frosties zouden goed zijn voor de gezondheid van de huid, ogen, nagels, bloed, zenuwstelsel, het zich ontwikkelende hart van een foetus, spieren en botten. Maar het bevat 48% zetmeelrijke koolhydraten, 40% suiker. • Volgens de reclame zouden Kellogg’s Choco Pops bijdragen aan sterke botten, een goede concentratie en de fysieke energie. Wie verder kijkt, leest dat ze 43% zetmeelrijke koolhydraten en 42% suiker bevatten.

FUNCTIONAL FOODS

Functionele voedingsmiddelen zijn voedingsmiddelen waaraan gezondheidsbevorderende stoffen zijn toegevoegd of waaruit bepaalde bestanddelen zijn verwijderd. Voorbeelden zijn margarine, yoghurt en melkproducten met toegevoegde plantaardige stoffen (plantesterolen) om het cholesterolgehalte te verlagen, brood met toegevoegde voedingsvezels (inuline) of zuivelproducten met bacteriën (probiotica) voor een goede werking van de darmen. Ook ontbijtgranen verrijkt met vitaminen en mineralen zijn een categorie binnen de functionele voedingsmiddelen. De consumptie van deze producten heeft nauwelijks extra voordelen voor gezonde mensen die gevarieerd en gezond eten. Gebruik functionele voedingsmiddelen alleen bij specifieke gezondheidsproblemen en als de werking van het product onafhankelijk getoetst en wetenschappelijk bewezen is. OP WEG NAAR NUTRIGENOMICS

De nieuwste trend zijn de nutrigenomics: maaltijden op maat van je voedingsproblemen. Unilever zou een stof onderzoeken die de eetlust onderdrukt. En voedingsgigant Nestlé onderzoekt hoe stress te controleren valt. Ratten in een stresssituatie kregen een speciaal samengesteld voer. “Dat deed de stress dalen,” aldus Laurent-Bernard Fay van Nestlé. Samen met het stressniveau veranderde ook de concentratie van sommige eiwitten in het bloed, ontdekten de onderzoekers. “Zulke eiwitten kunnen dienen als een gemakkelijk op te sporen verklikker voor de stresstoestand, en voor de voedingsbehoeften.” De firma DSM bijvoorbeeld test de gunstige effecten van bestanddelen van groene thee. “Als dikke muizen onze (geheime) bereiding met theeextracten eten,vermindert hun lichaamsvet,” zei Manfred Eggersdorfer van DSM op de biotechconferentie Life Science Forum in München. “Verschillende van zulke gezonde stoffen willen we combineren en als pakket verkopen voor specifieke gezondheidsproblemen.” Bron: De Standaard- door Kim De Rijck 29.04.2005 Seizoenen juni 2005/ 17

Kellogg’s graanrepen zijn een handig tussendoortje. Rice Krispies en Choco Pops van Kellogg’s zouden goed zijn voor gezonde botten, concentratie en fysieke energie. Maar let op: de Rice Krispies-reep bevat 50% suiker, 16% vet (waarvan 12% verzadigd), de Choco Pops-reeps bevat: 40% suiker, 18% vet (waarvan 15% verzadigd). VERRIJKTE VOEDING, NEEN BEDANKT!

Natuurlijke voeding die niet of nauwelijks bewerkt is, geniet onze voorkeur en past het best in een ecologisch menu. Verrijkte voeding is vaak bewerkte voeding die aan voedingswaarde heeft verloren. Na de verwerking voegt men er mineralen en kunstmatige vitaminen aan toe. Dit is energieverspilling en helemaal niet natuurlijk. Het leidt tot verwarring over de precieze ingrediënten. Ongezonde voeding kan worden vermomd als gezonde voeding en zo zetten we onze gezondheid op het spel. Het zal eerder leiden tot zwaarlijvigheid in plaats van ze tegen te gaan. Verrijking is enkel aanvaardbaar als de volksgezondheid gevaar loopt en om gebreken in het eetpatroon aan te pakken. En zo willen we het ook dat het wordt opgenomen in de Europese wetgeving. CONCLUSIE

Er is voldoende keus aan voedingsmiddelen in de EU. Een gebrek aan vitaminen en mineralen zou dus zelden mogen voorkomen. Het innemen van voedingssupplementen of verrijkte voeding is in normale omstandigheden niet nodig. Als we ons niet goed voeden, dan komt 18/ Seizoenen juni 2005

dat omdat we te weinig groenten en fruit eten. Of we laten heel wat vitaminen en mineralen verloren gaan door een verkeerde voedingswijze. Wie meer evenwichtig en gevarieerd eet, gebruikt meestal ook minder vetrijke en zoete voedingsmiddelen en komt er doorgaans goedkoper vanaf. Voor meer info over Aseco en verrijkte voeding kan je terecht op www.velt.be. Algemene bronnen zijn op te vragen bij [email protected] of telefonisch bij Velt op 03 281 74 75.

COSMETICA: DE GROENE KANS Al sinds de oudheid experimenteert de mens met de natuurlijke flora. Van sommige bloemen of planten is bekend dat ze helpen ontspannen, goed zijn tegen droge huid of wonden ontsmetten. Tegenwoordig kost het de cosmeticaindustrie veel geld om natuurlijke ingrediënten te gebruiken. Niet alleen zijn er veel planten nodig voor de extracten, er moeten ook genoeg bewaarmiddelen worden toegevoegd zodat het product niet bederft. Het is veel gemakkelijker om synthetische stoffen te ontwikkelen in een labo: ze laten zich beter bewerken zodat de geur intenser wordt of de werking van het product verbetert. Deze chemische varianten zijn vervuilend voor het milieu en tasten de huid aan. Het is altijd mogelijk dat je een allergische reactie vertoont na langdurig gebruik van een schoonheidsproduct. Toch kan het anders. Dat bewijst De Groene Kans in Diksmuide, een sociaal tuinbouwproject met biologisch geteelde kruiden en kleinfruit. Zij bereiden met hun oogst zalven, tincturen en oliën en voedingsproducten zoals jam en azijn. Seizoenen vroeg aan coördinatrice Dominique Lapeire hoe dat allemaal in zijn werk gaat. • Jullie telen biologisch. Wat houdt dat in? Wij telen kruiden en fruit zonder chemische producten. We voeden de planten met biocompost en bestrijden ziekten en plagen op een natuurlijke manier. Schadelijke insecten zoals bladluizen en mieren verdrijven we door natuurlijke vijanden zoals de oorworm en het lie-

veheersbeestje aan te trekken. In plaats van chemische pesticiden gebruiken we brandnetelgier of natuurlijk pyrethrum. Ook door verschillende planten bij elkaar te zetten waarbij de ene soort de andere beschermt, hou je schadelijke insecten op een afstand, bijvoorbeeld goudsbloemen bij de fruitbomen of tagetes bij eenjarige kruiden. • Hoe trekken jullie die natuurlijke vijanden aan? Tussen de planten hangen of zetten we met stro gevulde potten om de oorwormen en lieveheersbeestjes aan te trekken. We planten de kleine maagdenpalm (Vinca minor) als bodembedekker. Lieveheersbeestjes overwinteren er graag. • Met welke natuurlijke bestrijdingsmiddelen pakken jullie ziekten en plagen aan? De ziekten en plagen waar we het meest mee te maken krijgen, zijn valse meeldauw en de samenwerking van mieren en bladluizen. We gebruiken verschillende manieren om ze te bestrijden. Bijvoorbeeld door tussen de teeltgewassen kruiden of bloemen te planten die natuurlijke afstoters zijn. Of we zetten er planten die juist aantrekkelijk zijn en bovendien gemakkelijk te telen en te verwijderen. Zo zetten we goudsbloem, Oost-Indische kers, Afrikaantjes en boerenwormkruid tussen de andere planten. Ze trekken bladluizen aan. Als we die planten verwijderen, worden de bladluizen vanzelf meegenomen. Verder begieten we met brandnetelgier of een aftreksel van vlierblaadjes. Kalk of gesteentemeel verstuiven of bladeren Seizoenen juni 2005/ 19

van lavendel, marjolein, tijm, tomaat, notelaar en varens uitstrooien helpt ook. Als laatste middeltje leggen we op de bezochte plaatsen gebroken eierschalen of rode peper. • De oogst aan bloemen en kruiden worden verwekt in zalfjes, olie en tincturen. Wat zijn tincturen? Het is een aftreksel van kruiden die enkele weken op alcohol van minstens 40° gezet worden. De alcohol wordt gefilterd en in donkergekleurde flesjes gebotteld. Wij maken Echinaceatinctuur van rode zonnehoed en sint-janstinctuur van de sint-jansbloem. • Hoe gebeurt de verwerking van de ingrediënten? We doen alles zelf, van de teelt, over de oogst naar de verwerking. De verwerking gebeurt ambachtelijk in een aan HACCP-normen aangepaste keuken. Elke onderneming die die levensmiddelen produceert of verkoopt, is aan deze normen onderworpen. Deze regels werden opgesteld om de veiligheid en de hygiëne van de verwerking van levensmiddelen te garanderen. • En de verpakking? Hebben jullie oog voor duurzaamheid bij het verpakken van de producten? Natuurlijk proberen we zoveel mogelijk afval te vermijden. Er wordt enkel een etiket geplakt op de glazen flesjes of potjes, er komt geen extra kartonnetje rond. Grote hoeveelheden worden per twaalf verpakt in kartonnen doosjes, daartussen komen gerecycleerde papiersnippers.

PLANT IN DE KIJKER

Drie planten die bij De Groene Kans groeien zijn de goudsbloem, sint-janskruid en rode zonnehoed. GOUDSBLOEM (CALENDULA OFFICINALIS)

De goudsbloem is oorspronkelijk een Grieks symbool voor dankbaarheid en liefdevolle herinnering. Ze kwam daarom vooral voor op kerkhoven en op grafmonumenten. Tegenwoordig is de goudsbloem geliefd in borders en perkjes en als natuurlijk afweermiddel tegen insecten of ziekten tussen andere planten. De goudsbloem is al eeuwenlang een populaire plant op cosmetisch, culinair en medicinaal gebied. De oude Egyptenaren gebruikten de plant voor zijn helende krachten bij de huidverzorging. Nog steeds worden goudsbloemen toegepast in de hedendaagse kruidengeneeskunde dankzij hun ontstekingswerende eigenschappen. Weetje: De goudsbloem werd in de Middeleeuwen door alchemisten gebruikt bij hun pogingen om goud te maken.

20/ Seizoenen juni 2005

SINT-JANSKRUID (HYPERICUM PERFORATUM L.)

het afbreken van het haar tegen te gaan. De bloeiende toppen en bladeren worden toegevoegd aan het badwater omdat ze de huid verstevigen. Weetje: Volgens een Duitse legende doorprikte de duivel in een jaloerse bui de bladeren van het sint-janskruid omdat het magische krachten bezat.

RODE ZONNEHOED (ECHINACEA PURPUREA)

Het sint-janskruid is een doorlevend kruid dat inheems is in Europa, WestAzië en Noord-Afrika. In vroeger tijden geloofde men dat sint-janskruid magische krachten had die het kwaad deden vluchten. Het werd in huizen opgehangen en op akkers geplant om de duivel te bezweren en men smeerde het sap op kledij om hondenbeten te vermijden. In de kruidengeneeskunde werd het kruid gebruikt tegen bloedingen, bij diepe wonden en om het urineren te bevorderen. Een overmatig inwendig gebruik maakt de huid overgevoelig voor zon. Sint-janskruid wordt in de huidige geneeskunde vooral gebruikt als antidepressivum omdat het minder bijwerkingen kent dan de gangbare geneesmiddelen. Olie-extracten kunnen als verzachtende massageolie dienen bij een pijnlijke rug. In de cosmetische industrie worden de kruidenextracten in shampoos en haarlotions gebruikt om

Vanaf juli tot de herfst zorgt de rode zonnehoed met haar opvallende paarsrode bloemen voor kleur op de NoordAmerikaanse prairies en in open bossen. Ook bij ons doet deze plant het goed. Het is een winterharde vaste plant die vooral om haar sierwaarde als haar medicinale kwaliteiten wordt gekweekt. Men gebruikt het middel ter verhoging van de weerstand, bij griepachtige aandoeningen, verkoudheid en infectieziekten. Weetje: Vlinders zijn dol op deze plant. Deborah Hotag

Seizoenen juni 2005/ 21

CONSUMENTENNIEUWTJES GEEF ‘M VAN (EERLIJKE) KATOEN!

Na de resem bekende voedingsmiddelen zoals koffie, thee, honing, bananen, rijst en suiker, is het voortaan ook mogelijk om kledingstukken te vinden met het fairtrade-label. Je herkent ze aan het Max Havelaarkeurmerk. De wereldmarkt van katoen is de laatste decennia veranderd in een zootje ongeregeld, voornamelijk door de enorme subsidies voor de Amerikaanse katoenkwekers die nu 37% van de wereldmarkt in handen hebben. Voor de katoentelers in het Zuiden is de situatie niet alleen economisch ongunstig: de ongebreidelde inzet van meststoffen, pesticiden, onkruidverdelgers en ontbladeringsmiddelen zorgen, samen met een waterverbruik tot 10 l per vierkante meter, voor uitputting van bodem en grondstoffen en voor heel wat gezondheidsproblemen. Met de invoering van eerlijke handelspraktijken wil Max Havelaar een aanzet geven voor een (gedeeltelijke) oplossing van een aantal problemen: een eerlijke prijs voor de producent (zowat het dubbele van de marktprijs) én voor de verwerkers, meer respect voor het milieu (maar nog niet echt bio), en gecontroleerde arbeidsomstandigheden in de textielfabrieken. Daar zullen in eerste instantie 3300 boeren van 12 coöperaties in Mali, Senegal en Kameroen van profiteren. Een maand na de lancering in Frankrijk, zijn nu ook in België T-shirts van eerlijke katoen te vinden in de volgende wintercatalogus van La Redoute, sokken van Kindy bij Delhaize, en, vanaf juli, 22/ Seizoenen juni 2005

mannenondergoed en sokken bij Cora (merk Influx). NATUURLIJK PLUIS

Zo heet de nieuwe campagne van Goede Waar & Co over duurzame kleding. Met deze actie wil de vereniging zoveel mogelijk consumenten informeren over natuurlijke stoffen en wil ze de keuzemogelijkheden voor duurzame kleding vergroten. www.goedewaar.nl. HOEZO, E-NUMMERS IN OXFAMCHIPS?

(Niet biologische) paprika- of lookchips fabriceren zonder gebruik te maken van specifieke aroma’s die voor het gewenste smaakeffect moeten zorgen, dat is niet zo’n eenvoudige klus. Dat mochten nu ook de Oxfam-Wereldwinkels ondervinden. Hun taco-chips worden gemaakt in Costa Rica, met behulp van paprika- en lookaroma’s. In eerste instantie ging de bezorgdheid van Oxfam-Wereldwinkels uit naar de afwezigheid van ggo’s (genetisch gemodificeerde organismen) in de gebruikte aroma’s. Maar toen er via Duitsland uiteindelijk ggo-vrije aroma’s waren gevonden, bleken er wel sporen in te zitten van onder meer de smaakversterker natriumglutamaat (E621) die bij sommige mensen gevoeligheidsreacties kan uitlokken. En vanaf november 2005 moet deze aanwezigheid volgens een nieuwe Europese regelgeving op de verpakking vermeld staan. Oxfam-Wereldwinkel loopt dus voor op de verplichte etikettering (hiervoor al een eerlijke

pluim), maar blijft zoeken naar aroma’s die niet alleen ggo-vrij zijn maar ook vrij van de bewuste smaakversterkers. ECOLOGISCHE GARNALEN UIT DUITSLAND

Wetenschappers van het bedrijf Ecomares zijn erin geslaagd om in de Oostzee bij Kiel een ecologische kwekerij van grote garnalen op te zetten als milieuvriendelijk alternatief voor de Aziatische gamba’s die dikwijls met antibioticaresten verpest zijn en afkomstig zijn uit de vervuilende aquacultuur. De Duitsers hopen op het eind van het jaar zo’n 6 ton van deze beestjes op de markt te kunnen brengen tegen de forse prijs van € 50 per kg. SAMENSTELLING BIOPRODUCTEN KAN GEZONDER

Britse biologische worstjes die een derde meer vet bevatten dan gangbare, of biologische mierikswortelsaus, gecertificeerd door de grootste Britse controleorganisatie Soil Association, die vijf keer vetter blijkt te zijn dan die van marktleider Colman, en ook nog eens dubbel zoveel zout bevat? Volgens de Engelse Food Commission moet er dringend worden gesleuteld aan de technische vereisten voor verwerkte biologische producten, wil men niet het risico lopen het gezonde imago van bio onderuit te halen. Van biologische producten verwacht de consument nu eenmaal dat ze niet worden volgepropt met suiker, vet en zout. De kwestie werd al aangekaart op de jaarlijkse conferentie van de Soil Association (SA), maar er rijst veel weerstand bij de verwerkers die aanhalen dat de definitie van bio enkel slaat op de landbouwme-

thode en dat gesleutel aan hun recepten commercieel onverantwoord is. Toch zijn er ook verwerkers die oren hebben naar de wensen en gevoeligheden van consumenten die het gezondheidsaspect prioritair stellen. De SA zelf heeft in haar vormingsprogramma’s, bijvoorbeeld naar scholen, altijd gesteld dat een gezonde biologische voeding gebaseerd is op verse groenten en fruit van het seizoen, afkomstig uit de streek. Voor de verwerkte bioproducten kan men dan op korte termijn de aanwezigheid van minder gezonde ingrediënten beter aangeven via een aangepaste etikettering, maar op langere termijn is volgens de Food Commission een pro-actievere rol van de SA nodig, zoals men blijkbaar in Zwitserland al heeft toegepast. MUGGENAFWEER: IN DE STEEK GELATEN

Toepasselijke titel boven het artikel over de testresultaten van muggenafweertoestellen door Öko-Test. Met de zomer die eraan komt, worden er in heel wat (kinder)kamers verdampers in de stopcontacten gestoken om de belagers te verjagen of te doden. Het verjagen van muggen gebeurt van oudsher met etherische oliën zoals citronella waar muggen niet van houden. Een nieuwere uitvinding is het gebruik van ultrasoon geluid (dat wij dus niet kunnen horen). Het geluid dat de (bevruchte vrouwelijke) muggen die ons willen steken wél horen, zou lijken op dat van een naderende mannetjesmug. Logisch dat die vrouwtjes op de vlucht slaan: van die mannetjes hebben ze net letterlijk hun buik vol. Dodelijk zijn de vloeistoffen of tabletten Seizoenen juni 2005/ 23

‘BIOLOGISCHE’ HORMONENZWENDEL IS DUBBELE FRAUDE

Op 12 mei werd een internationale hormonenzwendel opgerold. De media berichtte dat in ‘biokruidenmengsels’ het corticosteroïd hormoon Dexamitasone werd gemengd. Niet alleen dit hormoon, maar ook de vermelding bio is onderdeel van de fraude, weet Pascal Houbaert van het Federale Voedselagentschap FAVV. Er is met andere woorden niets bio aan de hele handel en het FAVV bevestigt dat er geen biobedrijven bij de zaak betrokken zijn. De verdachte veehandelaar kocht volgens het parket in Ieper legale kruidenmengsels in Spanje. Die werden daar in een clandestien lab met het corticosteroïde hormoon gemengd. De gemengde producten werden verpakt, voorzien van etiketten met de naam biologisch en via een internationale transportfirma ingevoerd. “Ook die etiketten zijn onwettig en maakten deel uit van de zwendel,” benadrukt Pascal Houbaert van het FAVV. De term biologisch is – in tegenstelling tot ecologisch – in Spanje niet wettelijk beschermd . En daar wilde de bende misbruik van maken. Maar in België is deze term wel degelijk wettelijk beschermd. Wie deze naam gebruikt, moet zich laten controleren en certificeren door een onafhankelijke controleorganisatie die door de overheid is erkend. In België zijn dat Ecocert en Integra, afdeling Blik. De genoemde kruidenmengsels waren niet gecertificeerd. Belgische biologische bedrijven weten daarom dat ze zulke mengsels niet kunnen gebruiken. Dat is ook de reden waarom er geen enkel Belgisch biobedrijf betrokken is bij deze zaak, bevestigt het FAVV. die het natuurlijke pyrethrum bevatten, of de synthetische pyrethroïden en DEET. Van de synthetische pyrethroïden werd altijd aangenomen dat ze enkel de belagers doden (en de vissen in jouw aquarium als je de pomp laat aanstaan). Toch duiken steeds meer getuigenissen op van hoofdpijn, zenuwaandoeningen en aantastingen van slijmhuid. Volgens Dr. Greiser uit Bremen zou men het 24/ Seizoenen juni 2005

inzetten van pesticiden tegen muggen gewoon moeten verbieden. Leuk om weten ten slotte zijn de resultaten van een effectiviteitstest: geen van de 5 geteste ultrasone toestellen bleken muggen af te schrikken (omdat ze klaarblijkelijk niet op juiste frequentie zitten!), terwijl al de pesticidenpreparaten meestal na een uur hun werk deden. De etherische oliën zitten daar ergens tussen: sommige muggen zullen toch nog proberen te steken. Besluit: wil je echt goed en gezond slapen zonder ook maar één zoemende mug rond je oren, maak dan je raam dicht met een hor of vliegenraam; of kruip gezellig onder het muskietennet… FORMALDEHYDEKIPPEN

Een voor de mens giftig oplosmiddel van lijmen dat al een roemruchte carrière achter de rug heeft omdat het verdampt uit bijvoorbeeld spaanderplaten, heeft nu een toegelaten toepassing gekregen als groeibevorderaar voor… kippen. Het Europese Voedselagentschap ziet er geen graten in om formaldehyde, want om deze stof gaat het, toe te laten in kippenvoer als de maximumdosis van 660 mg per kg voeder niet wordt overschreden. Bij hogere doses beginnen evenwel snel ongewenste neveneffecten de kop op te steken. Misschien verkoopt men binnenkort kakelende spaanderplaten… UITGEBREID GETEST: BABY- EN KINDERVOEDING

• Potjes met groentemengeling Öko-Test (ÖT) heeft het probleem vorig jaar al aangekaart: uit de schuimachtige synthetische dichting van potjes baby-

voeding kunnen bepaalde ongewenste scheikundige verbindingen (semicarbazide en 2-ethylhexaanzuur) overgaan in de kant-en-klare babymaaltijden. De industrie heeft toen snel beterschap beloofd, maar bij recente tests van 16 potjes met groentebrijen blijken alle potjes nog dezelfde problemen te vertonen. De dekselse fabrikanten hebben nu ten stelligste verzekerd dat vanaf augustus dit jaar deze stoffen niet meer zullen worden gebruikt. Verheugend is wel de vaststelling dat in 15 van de geteste potjes biologisch geteelde groenten zijn verwerkt, maar … dat bij 6 van deze toch een verhoogd nitraatgehalte is vastgesteld. ÖT concludeert dat je toch beter zelf de babypapjes blijft maken. • Potjes groenten met gevogelte In deze test bevatten 3 van de 16 sluitingen geen semicarbazide: alternatieven voor de dichting van de deksels zijn dus mogelijk. Voor het overige zijn de resultaten vrij gunstig: geen pesticidenresidu’s (bijna alle potjes zijn biologisch), amper nitraten en geen schadelijke kiemen zoals schimmels. De voedingswaarde van de babymaaltijden kan echter beter volgens ÖT: in elf potjes zit te weinig ijzer en alle stalen zouden wat meer vitamine C mogen bevatten.

ÖT liet er 25 onderzoeken, van yoghurt en koeken tot ontbijtgranen, kaas en worst. De resultaten zijn zoals nuchtere ouders al konden vermoeden: verbijsterend. Slechts 7 producten zijn vrij evenwichtig samengesteld, eigenlijk zo ongeveer hetzelfde als de producten die bedoeld zijn voor… volwassenen. Kritische punten bij de overige kinderkost: te zoet en/of te vet (16 keer), overbodige verrijking met vitaminen en mineralen (10x), smaakversterkers, kunstmatige zoetmiddelen en teveel aroma’s (7x). Conclusie van ÖT: speciale kindervoedingsmiddelen zijn over het algemeen overbodig. De enkele betere producten uit de test, zoals het lekkere, biologische tijgercacaodrankje van Rapunzel, kunnen zo nu en dan eens aan kinderen worden gegeven, maar dan als snack of snoepje. Luk Naets Bronnen: De Standaard, WeeWee-krant, Öko-Test, Food Magazine

Zelfgemaakte papjes zijn nog altijd gezonder dan potjesvoeding. Foto Heleen Smeyers.

• Voedingsmiddelen speciaal voor kinderen Verpakkingen met stripfiguren en vrolijke dieren spreken kinderen onmiddellijk aan: die producten zijn voor hen bedoeld. En ouders die de kleurrijke dozen en potjes steevast negeren, riskeren gezeur en gejengel tijdens de wekelijkse winkelronde. Maar hoe zit het met de voedingswaarde van deze producten? Seizoenen juni 2005/ 25

FRIGGO-VRIJ VAN BOER TOT BORD De consument weet graag wat hij eet. Dat geldt ook voor ggo’s. De meeste consumenten willen ze niet. Toch kan het zijn dat je onbewust de genetisch gemanipuleerde landbouw steunt. Een dier kan gevoed worden met ggoproducten zonder dat dit later moet worden vermeld op de verpakking van de vleeswaren en zuivelproducten afkomstig van dit dier. Dit is vastgelegd in de Europese wetgeving in verband met ggo’s. Velt is het hier niet mee eens en start daarom samen met Greenpeace en Bond Beter Leefmilieu een nieuwe campagne: Friggo-vrij van boer tot bord. WAT GESCHIEDENIS

De eerste genetisch gemanipuleerde grondstoffen kwamen Europa binnen in het najaar van 1996. Het betrof Roundup Ready soja van het bedrijf Monsanto. Tot de lente van 1998 gaf de Europese Unie toelatingen om ggo’s in te voeren. Er was toen geen verantwoord beleid voor het gebruik van ggo’s. Hiertegen kwam een storm van protest. Verschillende lidstaten eisten een goede wetgeving als voorwaarde om nieuwe ggo’s binnen te laten in Europa. Dit noemt men het Europese de facto moratorium op ggo’s. Sinds 2001 ondersteunt België dit moratorium. Sinds 18 april 2003 is de Europese wetgeving van kracht over onder meer de traceerbaarheid en etikettering van ggo’s. Hierdoor werd het moratorium opgeheven.

26/ Seizoenen juni 2005

HUIDIGE EUROPESE WETGEVING

Wat houdt de Europese etiketteringswetgeving in? GGO-producten moeten als ggo worden verkocht. Dit is ook het geval als genetisch gemanipuleerde organismen een bepaalde drempelwaarde in producten overstijgen. Zo weet je als consument wat je koopt en kan je ook bewust geen ggo’s kopen. Ook dierenvoeders moeten worden geëtiketteerd als de tolerantiedrempel wordt overschreden. Deze tolerantiedrempel dient om een toevallige besmetting op te vangen. Zo moet een ggo-vrij product bij een heel lichte besmetting niet onmiddellijk als ggo op de markt worden gebracht. De tolerantiedrempel is 0,9% voor elk ingrediënt afzonderlijk . Volgens de huidige Europese wetgeving is het echter niet vereist dat producten van dieren die voer kregen met genetisch gemanipuleerde organismen geëtiketteerd worden als ggo-product. Dit zorgt voor een vreemde kronkel in de wetgeving: • Als koekjes meer genetisch gemanipuleerde soja bevatten dan de toegelaten waarde, moet dit volgens de huidige wetgeving vermeld worden op het etiket. • Soja na persing – sojaschroot – is een voedingsbron voor dieren. Als dit sojaschroot ggo’s bevat boven de toegelaten waarde, moet dit worden geëtiketteerd. • Maar als een koe eet van dit genetisch gemanipuleerde sojaschroot, worden haar vlees en haar melk en alle andere afgeleide zuivelproducten niet beschouwd als ggo-product. Een verwijzing naar

ggo’s op het etiket is dus niet nodig volgens de huidige Europese wetgeving. PROBLEEM

In de winkelrekken liggen nauwelijks producten die rechtstreeks afkomstig zijn van ggo’s. Dit komt omdat de consument ze niet wil en er dus geen vraag naar is. Toch blijven consumenten onwillekeurig via een omweg meewerken aan een genetisch gemanipuleerde landbouw. Dit gebeurt doordat dierlijke producten afkomstig van dieren gevoederd met genetisch gemanipuleerde organismen niet als dusdanig moeten worden geëtiketteerd. Als de consument niet op de hoogte is, kan hij dus ook niet kiezen. FRIGGO-VRIJ VAN BOER TOT BORD

Velt neemt het op voor de consument en eist het recht op ‘weten wat we eten’. Daarom lanceert Velt in samenwerking met de Bond Beter Leefmilieu en Greenpeace de campagne: Friggo-vrij van boer tot bord. De campagne richt zich op ggo’s in dierenvoeders en heeft als doelstelling een wijziging in de Europese wetgeving: dierlijke producten (zuivelproducten en vlees) van dieren die gevoederd werden met ggo-voeders moeten als ggo worden geëtiketteerd. De petitie die in het midden van Seizoenen zit, zal aan de Europese Commissie overhandigd worden en kadert in een Europese campagne met heel wat andere organisaties over heel Europa. De noodzaak van etikettering ligt voor de hand: wil de consument een ggovrije ijskast dan moeten de producten

op zijn minst gelabeld zijn. De petitie zal de eisen (etikettering) die de consument onderschrijft, kenbaar maken op Europees beleidsniveau. Hoogtepunt van de campagne is een evenement dat Greenpeace organiseert in Brussel, in het voorjaar van 2006. Bart De Bolster WAT KAN JIJ DOEN?

• In het midden van Seizoenen zit een petitie. Jij, je familie en vrienden kunnen deze petitie tekenen en zo de eis voor etikettering van dierlijke producten afkomstig van dieren die werden gevoederd met ggo’s, kracht bijzetten. In België willen we 100.000 handtekeningen verzamelen. Vul de petitie in en stuur ze op. Help zo ook mee het tij te keren naar een meer duurzame landbouw. Deze campagne gaat weldra ook in de rest van Europa van start. Het Europese streefdoel is 1.000.000 handtekeningen. Waarom dit getal? In de Europese grondwet staat dat bij 1.000.000 handtekeningen de Europese commissie de plicht heeft om zich over de vraag te buigen en advies te geven. • Op de wikkel van Seizoenen heb je waarschijnlijk de sticker al gevonden. Kleef deze op je ijskast en verklaar je ijskast ggo-vrij. Iedereen heeft het recht om te weten wat hij koopt en juist daarom moeten ook de dierlijke producten afkomstig van dieren gevoederd met ggo’s worden geëtiketteerd. Neem een foto van jezelf en je ggo-vrije ijskast en stuur hem naar Greenpeace, Haachtsesteenweg 159, 1030 Brussel of per e-mail: [email protected]. org. Je foto komt op website van Greenpeace! www.greenpeace.org/ggovrij. Wil je meer weten over deze campagne of de Europese wetgeving? Op www.velt.be kan je hierover een dossier downloaden. Op het Velt-secretariaat is Luk Naets de contactpersoon voor deze campagne. Seizoenen juni 2005/ 27

BIOWEEK: KIES VOOR BIO Biologisch eten is gezond genieten. Je vindt een steeds ruimer gamma van biologische producten in natuurvoedingswinkels, supermarkten, rechtstreeks op de boerderij, op de markt, bij bioslagers en -bakkers. Producten afkomstig uit de biologische land-, tuinbouw en veeteelt zijn zonder chemische meststoffen of bestrijdingsmiddelen geteeld en gemaakt. Er worden tijdens de verwerking geen synthetische additieven gebruikt en een biologisch product bevat geen ggo’s. Op die manier draagt de biosector bij tot een schoner milieu. Bovendien staat dierenwelzijn hoog op de agenda. En het is goed voor jezelf! Bio is lekker, gezond en zit boordevol vitaminen.

Daarom lanceert de biosector de oproep: ‘Kies voor bio’. Een oproep naar de consumenten: kies voor bioproducten in de supermarkten, bij de natuurvoedingswinkels en op de markt. Als je kiest voor bio, kies je tegelijk voor gezonde en kwaliteitsvolle voeding, voor dierenwelzijn, voor duurzaamheid, voor biodiversiteit, voor een schoner milieu, voor een leefbare wereld. Kiezen voor bio is een simpele maar stevige bijdrage aan een betere samenleving en je eigen gezondheid.

Gezonder, schoner, zuiverder, kwaliteitsvol... Ondanks al deze adjectieven daalt de productie en consumptie van bio in Vlaanderen. Binnen de Europese Unie bengelt Vlaanderen helemaal aan de staart. Enkel Cyprus doet het nog slechter. Het lijkt wel het Eurovisie Songfestival. Op 0,51% van onze landbouwgronden in Vlaanderen wordt biologisch geteeld. In Oostenrijk wordt 12,90% van de landbouwgrond biologisch bewerkt. Italië heeft het grootste aantal bio-boerderijen en de grootste oppervlakte die beschikbaar is voor biologische teelt in het geheel van de Europese Unie. 1

Een oproep naar de overheid: kies voor bio. Ondersteun boeren die willen omschakelen met premies en advies, bied bio-maaltijden aan in overheidsrestaurants, ziekenhuizen en scholen, investeer in de promotie van bio-producten, ondersteun de sector financieel, zet bio mee op de kaart in beleidsdomeinen als onderwijs en innovatie, maak bio belangrijk in het landbouw- en milieubeleid, investeer in onderzoek naar biologische teeltwijzen,...

In Vlaanderen hebben we de weg naar bio nog niet gevonden. Het argument dat bio ‘duurder’ is, speelt uiteraard een rol. Maar de iets hogere prijs kan niet de enige reden zijn waarom biologisch Vlaanderen geen vleugels krijgt. Want wereldwijd groeit bio. In 2004 groeide de bioconsumptie in Europa met 5%. Het is alsof we voedsel- en dioxinecrississen nodig hebben om over te schakelen op biovoeding. De biosector zit echter niet te wachten op crisissen. Integendeel, we willen dat boeren en consumenten overschakelen naar bio omdat ze overtuigd zijn van de betere kwaliteit en van de waarden. Als positieve keuze dus. 28/ Seizoenen juni 2005

We roepen alle maatschappelijke organisaties op om te pleiten voor bio.

We roepen boeren op om om te schakelen naar bio, om deze stap te zetten. We vragen aan de landbouworganisaties om bio een prominente plaats te geven in hun werking. We vragen aan veilingen en groothandels om afzetstructuren uit te bouwen en te optimaliseren. Kortom: Kies voor bio. Als consument heb je daartoe dè sleutel in handen. Want bio, dat is mijn natuur. Marianne Vergeyle, BioForum Vlaanderen, de koepel van de bio-sector

1

FIBL Survey 2004, Organic Farming in Europe

Doe de bioweek De Bioweek loopt van 4 tot 12 juni. Die week – en doorheen de hele zomer – stellen heel wat bioboerderijen hun deuren open en zijn er nog tal van andere activiteiten. Kijk eens op www.bioweek.be of vraag een activiteitenkalender aan op 078 151 152.

www.bioweek.be

Seizoenen juni 2005/ 29

LOLLO ROSSA WAAR GEBEURD: NEDERLANDERS PROEVEN BIO

Vlamingen hoeven niet langer meewarig naar culinair Nederland te kijken: hun Noorderburen kunnen wel degelijk een verschil tussen bepaalde voedingswaren proeven. Dit verheugende fenomeen is recent aan het licht gekomen tijdens twee los van elkaar staande proeverijen. De Nederlandse Velt-leden zullen op dit moment misschien even gespannen op het puntje van hun stoel zitten, maar een aantal feiten kunnen verklaren waarom ecologische Vlamingen zo naar hen kijken. Wie er de Nederlandse biologische vakbladen op naslaat, leest het telkens weer: ondanks de royale steun – in vergelijking met Vlaanderen – van de Nederlandse overheid aan de bioboeren, de professionele promotieen informatiecampagnes van de Stichting Biologica, en het jarenlange universitair onderzoek door de universiteit van Wageningen en het Louis Bolkinstituut, zit er klad in de groei van de biologische landbouw. Omdat het gros van de Nederlandse bioproductie met stijgend succes wordt geëxporteerd, en de modale Nederlander zo op z’n portemonnee zit dat hij maar luttele eurocenten méér over heeft voor een liter biomelk bij Albert Heijn, is/was de enige mogelijke conclusie: hij proèft het verschil niet. In België klagen de bioboeren ook, maar om een heel andere reden. Hier kunnen supermarkten en natuurvoedingswinkels amper de wensen van de Bourgondische fijnproevers bijhouden. Gevolg hiervan is dat de kleinschalige bioboeren niet aan de vraag kunnen voldoen en zodoende wordt de Belgische markt overspoeld door massaal aangevoerde Italiaanse, Spaanse en Franse biogroenten en fruit waarop royale winstmarges worden genomen. Besluit: de Belg (die het kan betalen) waardeert de superieure smaak van bio. Maar, zoals ik al aankondigde: het kan verkeren! Eerste lichtpunt is een proeverij van de Nederlandse afdeling van de Slow Food-beweging die de smaakvolle en ambachtelijk bereide streekproducten weer in ere wil herstellen. Vijftig van deze Slow Food-adepten zijn voor de gelegenheid (per huifkar?) samengebracht in het Amsterdamse Hiltonhotel voor een aardappelproeverij waar de rassen Agria en Ditta worden gekeurd in drie teeltvarianten: gangbaar, biologisch en biologisch-dynamisch. Uitkomst: de biologisch geteelde rassen scoren het best. Het resultaat is opgetekend voor verder onderzoek door het Centrum van Smaakonderzoek in… Wageningen. Lichtpunt twee heeft meer weg van een actiefilm. Ik stel mij Koos Bakker voor, de minzame directeur van de Nederlandse biologisch-dynamische groothandel Odin, onder meer gekend van de beroemde biologische groenteabonnementen. Als hij keer op keer wordt geconfronteerd met kritische schrijfsels over bio door journalist Thijssen van het dagblad Trouw, laat een toornige Koos hem samen met 24 trawanten van de redactie ontvoeren naar een blindproeverij in een winderige schuur op de Flevopolder, alwaar zij met knikkende knieën de voorgezette stalen gangbare en biologische wortelen, komkommers, witloof, spek, garnaal en zalm tot zich moeten nemen. De uitslag laat zich raden, maar nog is Koos niet tevreden. Hij sleept Thijssen naar diens woning waar de inhoud van de koelkast, bestaande uit broccoli, alweer witloof (de gevreesde dubbelblindproef!), champignons en brie, opnieuw samen met de bioversies, onder dwang worden binnengepropt. Met succes, want Thijssen klampt zich verontschuldigend jammerend vast aan de biokatoenen broekspijpen van Koos die hem als afscheid achteloos een kastanjechampignon tussen de kiezen keilt… Toegegeven, deze eerste resultaten voldoen niet helemaal aan de maatstaven van een wetenschappelijk onderzoek, maar ze zijn wel waar. Onze bron: Biologisch Nieuws, uit Nederland! Wil jij ook bio proeven in Nederland? Dat kan tijdens de Open Dagen van Platform Biologica. Zie p.58. 30/ Seizoenen juni 2005

LEKKER EN GEZOND: 10 RECEPTEN VOOR EEN BIOWEEK

Elke dag een mooie selectie seizoensgroenten en -fruit op je bord. Laat je verrassen door volgende recepten, snel klaar en helemaal niet moeilijk. Begin de week met een gedurfd slasoepje. Dinsdag voeren aardappelen en selder de boventoon. Midden in de werkweek mag je jezelf verwennen met rabarbertaartjes of fruitspiesjes. Donderdag is visdag, lekkere biologische zalmsnippers in een frisse junisla. Begin het weekend al swingend met pannenkoekjes met vers fruit. Zaterdag mag het wat uitgebreider: zomersla met lookvinaigrette, zuiderse lamskoteletjes en zonnige fruitsla. De pizza mozzarella sluit deze week met een zuiders tintje af. Alle recepten zijn berekend voor 4 personen. Meer recepten vind je in het Handboek Ecologische voeding van Velt. • MAANDAG: SLASOEP

Sla heeft veel toepassingen: met tomaten, vinaigrette, bieslooksnippers, gei-

tenkaasblokjes... Waarom niet eens iets creatiever: gebruik de sla in je soep! Bereidingstijd: 20’ 3 kroppen groene kropsla - 1 middelgrote aardappel - 1 sjalot - 2 dl (soja)melk, groentebouillon naar smaak - 1 eetlepel neutraal smakende olie (bijvoorbeeld slaolie, zonnebloemolie of maïsolie) - 1 koffielepel dragon - peper - ter garnering: 8 stengels bieslook Maak de groente schoon. Snij de geschilde aardappel in dobbelsteentjes. Verdeel de sla in stukken. Snipper de sjalot, verwarm de olie en fruit het sjalotje. Voeg de aardappelblokjes en ca. 3/ 4 liter water toe en breng de soep aan de kook. Voer na ca. 10’ de sla toe en laat de soep nog enkele minuten zachtjes koken. Voeg de bouillon en de (soja)melk (en zo nodig meer heet water) toe en pureer de soep heel goed fijn; Breng de soep op smaak en laat ze goed doorwarmen maar niet meer koken. Koken doet de sojamelk schiften. Verdeel de soep over de borden en leg ter garnering in elk bord soep 2 takjes bieslook. Seizoenen juni 2005/ 31

• DINSDAG: GRATIN VAN AARDAPPEL EN SELDER

Kan gegeten worden met een portie vlees of vis. Bereidingstijd: 45’ (incl. 10’ baktijd) 6 middelgrote aardappelen - 1/2 knolselder - 1 bleekselder - 1 grote ui - 100g gemalen belegen kaas - 1 eetlepel olijfolie - snuifje tijm - snuifje rozemarijn - peper - zout Schil de aardappelen en de knolselder, snij ze in dobbelsteentjes en stoom ze samen gaar. Maak nu de bleekselder schoon, snij ze in reepje en stoom ze gaar. Snipper intussen de ui, verwarm de olie en fruit de ui samen met de tijm en de rozemarijn. Draai de aardappel met knolselder door de roerzeef en roer er vervolgende de gefruite ui door. Breng de puree goed op smaak met peper en zout. Schep de puree in een geoliede ovenschotel en schep de gare bleekselder er bovenop. Bestrooi met de kaas en laat ongeveer 10’ gratineren in een voorverwarmde oven (180°). • WOENSDAG FRUITSALADE OP KWARKLAAGJE

Bereidingstijd: 25’ 2 rijpe perziken - 300g vers fruit naar keuze (bv. perzik, peer, meloen) - 250g volle of halfvolle kwark (of vervang de kwark door yoghurt) - 1dl appelsap Ontpit en schil de perziken. Pureer ze met het appelsap. Meng de kwark met de vruchtenpuree. Schep een laagje van het kwarkmengsel in dessertglazen. Snij het fruit in kleine stukjes en verdeel het over de glazen. 32/ Seizoenen juni 2005

VOOR DE KINDEREN: FRUITSPIESJES

Bereidingstijd: 10’ vers fruit van het seizoen bv. aardbeien, meloenballetjes, appelpartjes, druiven, frambozen - 8 satéstokjes Snij het fruit in hapklare stukjes en rijg het aan de houten stokjes. Maak de fruitspiesjes kort voor het serveren of leg ze in een lage schaal in wat vruchtensap zodat ze hun kleur behouden. • DONDERDAG JUNISALADE MET ZALMSNIPPERS

Bereidingstijd: 25’ 200 g biologische gerookte zalm 1/4 groene krulsla of eikenbladsla 300 g witte asperges - 100 g kerstomaatjes - 1/2 komkommer - 1 bakje tuinkers - 50 g luzernekiemen - 1 jonge ui - enkele bieslookbloempjes - enkele dilletakjes - enkele bloempjes van bernagie (komkommerkruid) Voor de saus: 4 eetlepels yoghurt - 2 eetlepels mayonaise - 1 eetlepel gehakte bieslook - een snuifje dragon Roer voor het sausje de mayonaise, de yoghurt en de kruiden goed door elkaar. Maak de groenten schoon. Stoom of blancheer de asperges (10’-15’), laat ze schrikken onder koud water en afkoelen. Snij de asperges in kleinere stukken. Snipper de ui. Scheur de sla in kleinere stukken. Halveer de kerstomaatjes. Snij de komkommer in lucifers. Snij de zalm in grote snippers. Schep alle groenten en de vis luchtig door elkaar. Bestrooi de salade met de takjes dille en de bloempjes. Verwijder bij de bieslook het harde gedeelte. Serveer het sausje apart.

• VRIJDAG PANNENKOEKJE MET VERS FRUIT

Bereidingstijd: 25’ Flensjesbeslag* - fruit naar keuze (bv. rijpe perziken, aardbeien, abrikozen, bessen), 100 g mascarpone of zure room - olie - 1dl vruchtensap (appel, sinaasappel) - diksap of esdoornstroop naar smaak Roer het vruchtensap door de room of mascarpone en zoet naar smaak. Maak het flensjesbeslag*. Verhit de olie. Bak dunne pannenkoekjes en hou ze warm. Snij het fruit. Serveer de pannenkoekjes met het fruit en schep er een lepel saus over. * Flensjesbeslag: Bereidingstijd: 15’ (goed voor ongeveer 8 dunne pannekoekjes/flensjes) 100 g tarwemeel of -bloem - 2 eieren - 2 1/2 tot 3dl (soja)melk - olie - snuifje zout Klop de eieren los en voeg het meel, de melk en het zout toe. Roer goed. Verhit de olie in een pan. Bak dunne pannenkoekjes. • ZATERDAG VOORGERECHT: ZOMERSALADE MET LOOKVINAIGRETTE

Bereidingstijd: 25’ 4 kleine courgettes - 1 gele paprika - 250g (Roma)tomaten (Roma- of pomodoritomaten zijn vlezige, langwerpige tomaten met een zoete smaak) - vinaigrette, 1 eetlepel olijfolie Maak een lookvinaigrette*. Snij de courgettes in dunne plakjes. Snij de paprika in dunne reepjes. Verhit de olijfolie. Bak de paprika en de courgette op een

zacht vuur beetgaar. Vermeng ze warm met de vinaigrette en laat afkoelen. Snij de tomaten in repen. Roer de tomaten door de salade en laat nog even trekken vooraleer te serveren. * Lookvinaigrette Bereidingstijd: 5’ 6 eetlepels neutraal smakende olie of olijfolie - 1 tot 3 eetlepels azijn of citroen - (kruiden)zout - peper - 1 koffielepel mosterd - een teentje gesnipperde look Vermeng de azijn, zout, peper, mosterd en look. Voeg de olie al roerend toe. HOOFDGERECHT: ZUIDERSE LAMSKOTELETJES

Bereidingstijd: 40’ (+ 2u marineertijd) 4 lamskoteletjes - 250g prinsessenboontjes - 2 tomaten - 4 tot 6 teentjes look - 4 eetlepels olijfolie - 1 koffielepel Provençaalse kruiden - zout - peper Maak een marinade met de olijfolie, geperste look, kruiden en zout. Laat de koteletjes minstens 2u in de marinade trekken, Stoom de boontjes gaar. Laat de koteletjes vervolgens uitlekken en leg ze in de oven op een rooster onder de grill (ongeveer 12’). Leg intussen de boontjes in een ondiepe ovenschotel. Leg schijfjes tomaat op de boontjes, giet de rest van de marinade erover en plaats de schotel naast het lamsvlees nog ongeveer 8’ onder de grill. NAGERECHT: ZOMERFRUITSALADE

Bereidingstijd: 25’ 1 zoete meloen - 250g aardbeien - 2 perziken - 2 pruimen Seizoenen juni 2005/ 33

Pers een halve meloen (met behulp van blender, sapcentrifuge of staafmixer). Snij het fruit in kleine stukjes maar hou 4 aardbeien apart voor de garnering. Verdeel het fruit in 4 schaaltjes en overgiet met het meloensap. Garneer elk dessertschaaltje met een aardbei. • ZONDAG PIZZA MET MOZZARELLA EN VERSE KRUIDEN

Bereidingstijd: 55’ (15’ bakken inclusief, 90’-120’ rijzen van het deeg exclusief ) 1 courgette - 1 rode ui - 150g champignons - 3 tomaten - 2 teentjes look - 250g mozzarella - 3 eetlepels geraspte parmezaan - 4 eetlepels olijvenpasta - 4 eetlepels gehakte verse gemengde mediterrane kruiden (oregano, basilicum, rozemarijn) - 2 eetlepels olijfolie - peper - zout

Als alternatief voor de pannenkoekjes met vers fruit kan je een pannenkoekentaart maken. Besmeer elke pannenkoek met jam en stapel ze op een groot bord tot een taart. Garneer de bovenste pannenkoek met jam en vers fruit. Kinderen zijn er dol op. Foto Luk Thys. 34/ Seizoenen juni 2005

Bereid eerst het deeg.* Maak de groenten schoon en snij ze in dunne plakjes (snij vooral de ui in zeer dunne plakjes). Verwarm de olie en bak de paddestoelen kort. Breng ze op smaak met peper, zout en geperste look. Bestrijk vervolgens het pizzadeeg met de olijvenpasta en beleg het dan met de verschillende groenten. Snij de mozzarella in dobbelsteentjes en verdeel ze over de groenten. Bestrooi de pizza nog met de kruiden en de gemalen kaas. Bak 15’-20’ in een voorverwarmde oven (200-220°C) * Pizzadeeg 400g tarwemeel, 1 zakje droge gist (ongeveer 10g), ongeveer 2 1⁄2 dl water, 1 eetlepel olijfolie, eventueel zout Doe meel, gist en eventueel wat zout in een kom. Voeg het water en de olie bij het meel. Meng alles goed. Bestuif je werkvlak met meel en kneed het deeg gedurende ongeveer 10’ tot een soepele deeg. Doe het deeg in een ingeoliede kom. Leg er een vochtige handdoek over en laat het in een warme kamer gedurende 1 tot 2 uur rijzen. Verdeel het deeg in twee gelijke delen en kneed opnieuw even kort door. Rol het deeg uit of rek en trek tot je twee lappen hebt. Maak een opstaand randje. Verdeel het deeg over de ingeoliede pizzavorm(en) of leg het op een bakplaat. Vulling erop en 15’-20’ bakken in de voorverwarmde oven (ca. 220°C) Alle recepten komen uit het Handboek ecologische voeding, Diana Lauwers. Je kan het bestellen bij Velt, zie Zo besteld p. xvi van de Plaatselijke activiteiten.

DE GROENE ZOMER Zondag 22 mei ging de Groene Zomer van start. Het was een mooie dag, ideaal om tuinen te bezoeken. In de open tuinen hing dan dan ook een gezellige sfeer. Er werd druk gepraat over de ecologische tuinen en de geïnteresseerde bezoekers stelden veel vragen. Een geslaagde dag! De Groene Zomer is nog lang niet afgelopen. De komende maanden zetten nog heel wat tuinen en huizen hun deuren open. In de catalogus van De Groene Zomer (zie vorige Seizoenen) vind je een overzicht van alle activiteiten. Of kijk eens op www.velt.be.

De tuin van familie Van BosstraetenGommers in Onze-Lieve-VrouwWaver. Foto Luk Naets.

De schooltuin De Wip (Wezemaal). Foto Amaury Vemeire. Seizoenen juni 2005/ 35

FRAAI GEZELSCHAP: BOSRANDEN STEFANIE DELARUE

Dit artikel vormt aflevering drie in de reeks ‘Fraai gezelschap’. Als aanvulling op het vorige artikel (Bosplanten), komt nu de bosrand aan bod. Hoewel het woord bosrand steeds de aanwezigheid van een bos impliceert, kan het ook zonder. Denk maar aan hagen, houtkanten, schaduwstukjes aan de voet van muren, ondergroei voor een alleenstaande boom, een kruidenrijke border en zoveel meer.

Foto Jan Bakker, www.amsterdamsebos.com.

MET MANTEL EN ZOOM

Bosranden weerspiegelen al wat er in het bos te beleven valt. Ze vormen de kunstzinnige omkadering van het prachtige bosschilderij. Samen zijn ze het kunstwerk. Bosranden zorgen voor een geleidelijke overgang tussen bos en open terrein. In ons cultuurlandschap verweven ze akkers, weiden en hooilanden met het bos. Bosranden zijn er niet zomaar. Ze vormen een natuurlijke buffer tegen allerlei omgevingsfactoren en houden de luchtvochtigheid en luwte van een bos in stand. En een bosrand vormt dé manier voor het bos om zich steeds verder uit te breiden. In het ideale geval kan je aan de rand van bossen een mantel en een zoom onderscheiden. De mantel bestaat uit klimplanten en struiken die aansluiten bij de bomen van het bos. Daarop aansluitend komt de zoom: hoge meerjarige kruiden. Als je de bosrand als inspiratiebron wil gebruiken én je hebt een grotere tuin, dan kan je beide zones aansluitend combineren. In kleinere tuinen kan je ook kiezen voor enkel de mantel – bijvoorbeeld als haag of heg – of enkel de zoom: als kruidenrijke border met bosplanten.

36/ Seizoenen juni 2005

NOORDELIJK EN ZUIDELIJK

De meeste mensen associëren bosranden met schaduw. Dat is maar gedeeltelijk waar. Een bosrand ligt rondom het bos, dus zowel aan de schaduwzijde (noorden) als aan de zonnige zijde van het bos (zuiden). Dit zorgt voor een totaal verschillend microklimaat en dus ook voor een andere plantengroei. Een op het zuiden gelegen bosrand is relatief warm en droog door de directe zonnestraling. Hier voelen planten als wilde kamperfoelie (Lonicera periclymenum), zoete kers (Prunus avium), hengel (Melampyrum pratense) en gewone agrimonie (Agrimonia eupatoria) zich thuis. Een op het noorden gerichte bosrand kenmerkt zich door permanente beschaduwing en dus een hogere luchtvochtigheid. Dit is het milieu bij uitstek voor mossen en varens, maar vochtminnende soorten zoals moerasspirea (Filipendula ulmaria), koninginnenkruid (Eupatorium cannabinum) en smeerwortel (Symphytum officinale) kunnen hierdoor ook op wat drogere plaatsen voorkomen.

Look-zonder-look (Alliaria petiolata) is een typische kruidachtige van de bosrand. Bovendien vormt deze plant de kraamkamer van een prachtig vlindertje: het oranjetipje. Foto Jan Bakker. Het bont zandoogje is een soort van de bosrand. In tuinen wordt dit vlindertje vaak gezien in de buurt van hagen, houtkanten en braamstruwelen. Foto Stefanie Delarue.

SOORTENRIJKE OVERGANGEN, OOK IN JE TUIN!

Overgangszones zijn zeer interessant in de natuur. In een bosrand voelen zowel bossoorten zich thuis als soorten van kruidenrijke begroeiingen en de aangrenzende open begroeiingen. De bosrand is voor beide groepen de grens van hun woongebied waar iets extra’s kan zijn. Een mantel met doornstruweel is in het voorjaar voor vogels van het open veld aantrekkelijk voor het bouwen van nesten. In de nazomer en de herfst komen bosvogels dan in deze mantel om er te foerageren op bessen. Seizoenen juni 2005/ 37

met kleine maagdenpalm (Vinca minor), smeerwortel (bijv. Symphytum grandiflorum) en op plekjes waar toch een beetje zonneschijn is met bosaardbei (Fragaria vesca) en verschillende ooievaarsbekken (zoals Geranium macrorrhizum en G. renardii). Om het geheel af te maken kan je tegen de muur (de ‘bomen’) een schaduwminnende klimmer plaatsen als klimop (Hedera helix) of klimhortensia (Hydrangea anomala).

Hop en bosrank, broederlijk naast elkaar groeiend op een houtstapel. Foto Stefanie Delarue. Maar er zijn ook soorten die zich het best voelen in de bosrand. Vlinders als het bont zandoogje en het oranjetipje of vogels zoals de heggenmus zijn sterk aan bosranden en struwelen gebonden. Maar ook voor talrijke planten bieden bosranden een specifiek milieu. In je tuin zorgt zo’n overgangszone dus voor een extra aantrekking, een extra spanningsveld waarmee je tal van soorten kan lokken. BOSRANDEN IN DE TUIN: RAND ZONDER BOS

Bosranden zijn in de natuur onlosmakelijk met bossen verbonden. In de tuin hoeft dit niet. Andere elementen kunnen fungeren als bos of ruggensteun, waardoor je duizend-en-een toepassingsmogelijkheden krijgt. • In een beschaduwde voortuin bijvoorbeeld is je huis het bos en kan je je voortuin invullen als een noordelijk gelegen bosrand. Planten als hosta’s en hortensia’s houden van dit koelere, iets vochtige microklimaat. Je kan dit aanvullen 38/ Seizoenen juni 2005

• Een gewone geschoren haag met aan de voet enkele half-schaduwplanten vormt de ideale bosrand-interpretatie voor kleinere tuinen. De haag kan bestaan uit echte bosbomen zoals de klassieke beuk (Fagus sylvatica) of haagbeuk (Carpinus betulus), maar het kan ook een gemengde haag van lichtminnende mantelstruiken zijn zoals eenstijlige meidoorn (Crataegus monogyna), sleedoorn (Prunus spinosa) of wilde liguster (Ligustrum vulgare). Heb je meer plaats? Dan kan de gemengde haag een niet- of weinig geschoren breder uitgroeiende heg worden. Deze geeft meer bloei dan in geschoren vorm. En in heel grote tuinen kan de heg een heuse struikengordel worden waarbij volgende – vooral schaduwverdragende – soorten kunnen worden toegevoegd: rode kornoelje (Cornus sanguinea), Gelderse roos (Viburnum opulus), sporkehout (Frangula alnus), Amerikaans krentenboompje (Amelanchier lamarckii) en hazelaar (Corylus avellana). Voor een houtachtige aanplanting in je tuin waarvoor de bosrand model staat en waarvoor je een authentiek beeld nastreeft, kies je bij voorkeur inheemse soorten. Maar je hebt misschien niet voldoende ruimte voor hazelaars en meidoorn en je tuin kan te smal zijn waar-

door hogere struiken te veel schaduw geven. Dan kunnen uitheemse soorten een oplossing bieden. Denk maar aan een strak geschoren haag met daarvoor enkele lagere zuurbessen (Berberis-soorten) of een schaduwrijk plekje voor een muur met een groep lage sneeuwbalstruiken (Viburnum davidii). Ook deze situatie is geïnspireerd op de bosrand, zij het dan op heel kleine schaal! Heb je liever wat meer kleur en bovendien wat meer gespreid over het seizoen? Je kan ook uitheemse soorten planten. Als kleiner boompje of hogere struik misstaan seringen (Syringa vulgaris) en blazenstruik (Colutea arborescens) zeker niet. Aan de rand kan je op minder zonnige plaatsen sneeuwbes (Symphoricarpus x chenaultii), kransspiraea (Stephanandra tanakae) en sierbraam (Rubus odoratus) planten. En op meer zonnig georiënteerde plekken zijn dan weer sierstruiken zoals Weigelia florida, Kolkwitzia amabilis en bruidsbloem (Deutzia ‘Mont Rose’) beter geschikt. • Houtstapels en takkenrillen kunnen dienst doen als groeiplaats voor typische bosrandklimmers zoals bosrank (Clematis vitalba), bitterzoet (Solanum dulcamara), heggenrank (Bryonia dioica) en hop (Humulus lupulus). Aan de voet hiervan kan je het prachtig aanvullen met vroegbloeiende bosplanten zoals speenkruid (Ranunculus ficaria), maarts viooltje (Viola odorata), muskuskruid (Adoxa moschatellina) en bosvergeetmij-nietje (Myosotis sylvatica). Nog een kleine waarschuwing: veel van deze planten zijn giftig. Als er kleine kinderen in de tuin spelen, kan je beter geen bitterzoet of heggenrank aanplanten, omdat de besjes giftig zijn! Ook bosrank is een giftige plant.

OP GROTE SCHAAL

In een grote tuin houdt niets je tegen om bij een heus vogelbosje een uitgewerkte rand aan te leggen. Je kan die rand volledig aanplanten of je kan ook voor de avontuurlijke en natuurlijke weg gaan: de bosrand zichzelf laten ontwikkelen. Begeleid door een correct maai- en kapbeheer ontwikkel je in geschikte omstandigheden een gevarieerde mantel en zoom. Een derde optie – en eigenlijk voor tuinen de meest geschikte – is aanplant en spontane ontwikkeling combineren. Hierbij plant je enkele soorten aan, waarbij je nog voldoende ruimte laat voor de vestiging van andere soorten. Bij aanplant worden tegen het

• Schaduwverdragende soorten in de bosrand: hazelaar (Corylus avellana) hulst (Ilex aquifolium) gewone vlier (Sambucus nigra) meidoorns (Crataegus-soorten) veldesdoorn (Acer campestre) rode kornoelje (Cornus sanguinea) wilde kardinaalsmuts (Euonymus europaeus) vogelkers (Prunus padus) sporkehout (Rhamnus frangula) wilde lijsterbes (Sorbus aucuparia) • Lichtminnende soorten in de bosrand: zuurbes (Berberis vulgaris) sleedoorn (Prunus spinosa) hondsroos (Rosa canina) wegedoorn (Rhamnus cathartica) egelantier (Rosa rubiginosa) geoorde wilg (Salix aurita) grauwe wilg (Salix cinerea) laurierwilg (Salix pentandra) brem (Cytisus scoparius) Seizoenen juni 2005/ 39

bos(je) schaduwverdragende soorten gebruikt. Voor de buitenste mantelstrook zijn lichtminnende soorten geschikt. Hierlangs kan zich vervolgens een zoom ontwikkelen. Om de mantel in de rand te behouden, volstaat een sporadisch hakhoutbeheer. Bij een bosrandbeheer worden de struiken zoveel mogelijk gespaard en worden alleen de zeer zware exemplaren gezaagd. Je kan het hout in de mantel stapelen. Houd wel in de gaten dat er zich geen exoten vestigen. Soorten als Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina), Amerikaanse eik (Quercus rubra) of robinia (Robinia pseudoacacia) worden gauw overheersend. Verwijder of kap hen op tijd. En als je geen bramen in je rand wil – hoewel in de bosrand vaak waardevol – maai ze dan regelmatig (juli-augustus). De zoom vraagt dan weer een maaibeheer met afvoer van het maaisel. Zoniet dan

vestigen struiken en klimmers zich tussen de kruiden. Zo breiden houtige soorten en dus ook het bos zich langzaam uit. Om een kruidenrijke zoom te bekomen is op een zeer voedselrijke bodem in de beginfase jaarlijks maaien nodig; later en bij andere bodemtypes volstaat iedere 2 tot 3 jaar maaien. Om zowel fauna als flora alle kansen te geven, hanteer je het best een gefaseerd maaibeheer. Onderscheid hierbij minstens 3 maaivakken en maai ieder jaar minstens één vak niet. Maai bij voorkeur in juli of augustus. Bij aanleg en beheer probeer je ook het best de bosrand niet te rechtlijnig te houden. Maai bijvoorbeeld op de ene plaats wat dieper in de mantel dan op een andere. Zo zorg je voor een hoog aantal gevarieerde microklimaatjes wat extra aantrekkelijk wordt voor de plantengroei en dieren.

Aan te raden literatuur: • Beheer van bosranden. Van scherpe grens naar soortenrijke gradiënt. 1999. Stortelder, van Dort, Schaminée & Smits. KNNV Uitgeverij. • Perennials and their garden habitats. 1993. Hansen & Stahl. Cambridge University Press. • Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties. 1999. Weeda, Westra, Westra & Westra. IVN. • De ecologische siertuin. 2001. Rigaux & Vercauteren. Velt. Rechtzetting: In het vorige artikel (Seizoenen april 2005) in deze reeks werden ook foto’s van Jan Bakker gebruikt. Je kan ook deze foto’s bewonderen op de website van het Amsterdamse Bos: www.amsterdamsebos.com. 40/ Seizoenen juni 2005

INSPIRERENDE BOSRANDEN 1. BLOEMENMANTEL

2. EEN VOORJAARKLEURENPALET

Zeg nu zelf, wie had dit beter kunnen bedenken? In deze natuurlijke situatie op een frisse leembodem zijn gewone vlier (Sambucus nigra) en hondsroos (Rosa canina) één geworden. In de vroege zomer staat dit garant voor een wit-roze bloemenzee. Een lust voor oog én oor, want deze bloemenpracht trekt talrijke zoemende insecten aan. In het najaar wordt deze schoonheid herhaald door blauwpaarse vlierbessen gecombineerd met oranje gezwollen rozenbottels. Deze bloeiende heg kan aangevuld worden met rode kornoelje (Cornus sanguinea) en kardinaalsmuts (Euonymus europaeus). Toepasbaar op zonnige tot licht beschaduwde tuindelen in grotere tuinen.

Een boszoom met een duidelijk voorjaarsaspect. Het hoofdonderdeel van deze rand vormen bloembollen als wilde hyacint (Hyacinthoides non-scripta) en daslook (Allium ursinum). In je tuin kan je dit nog aanvullen met andere voorjaarsbloembollen. Deze rand wordt pas echt opvallend gemaakt door de vroeg bloeiende voorjaarszonnebloem (Doronicum). Voorjaarszonnebloemen houden van een humusrijke, frisse grond in zon of halfschaduw. Om dit stukje rand ook de rest van het jaar boeiend te houden, plant je beter later opkomende en bloeiende planten tussen de bollen. Hosta’s ontvouwen zich langzaam in het late voorjaar en kunnen met hun grote bladeren de uitgebloeide bloembollen gaan bedekken. Tussen de grote hosta-bladeren kan je het contrasterende, fijne, wit-bloeiende Lievevrouwebedstro (Asperula odorata) planten. Hoger groeiende schaduwplanten als prachtspirea’s (Astilbe) en zilverkaarsen (Cimicifuga) samen met het bodembedekkende hondsdraf (Glecoma hederacea) sluiten het geheel. Deze rand laat zich het best onder een alleenstaande bladverliezende boom of een groepje loofbomen toepassen.

Twee worden één: gewone vlier en hondsroos. Foto Stefanie Delarue.

Een bloembollenzoom (wilde hyacint en daslook) aangevuld met voorjaarszonnebloem. Foto Jan Bakker. Seizoenen juni 2005/ 41

3. MAAK VAN DE NOOD EEN DEUGD

Zevenblad (Aegodpodium podograria) is ook een bosrandplant en kan flink woekeren. Het is wel een ideale bodembedekker. We gaan je niet aanraden deze soort in je tuin aan te planten, maar als ze er groeit, dan kan je hiermee beter rekening houden bij je plantenkeuze. Zevenblad groeit op halfbeschaduwde, iets vochtiger plaatsen. En dat is waar ook speenkruid (Ranunculus ficaria), klimopereprijs (Veronica hederifolia), gewone vogelmelk (Ornithogalum umbellatum) en dagkoekoeksbloem (Silene dioica) van houden. Zij komen in natuurlijke situaties dan ook samen met of naast zevenblad voor. Ook andere planten kunnen met zevenblad worden gecombineerd. Staan ook graag op een frisse bodem in de halfschaduw: pioen (Paeonia officinalis), akeleiruit (Thalictrum aquilegifolium), wijfjesvaren (Athyrium filix-femina), roze ooievaarsbek (Geranium endressii) en schoenlappersplant (Bergenia cordifolia).

Boven: een vrolijke, natuurlijke combinatie van dagkoekoeksbloem (roze) en havikskruid (geel). De eerste soort kan met zevenblad samengroeien. Foto Stefanie Delarue. Onder: Een zoom van bijna exclusief zevenblad. Foto Jan Bakker. 42/ Seizoenen juni 2005

4. BUITENLANDSE DELEGATIE VOOR HALFSCHADUW

In deze zoom-geïnspireerde beplanting speelt de prachtige donkere ooievaarsbek (Geranium phaeum) de hoofdrol. Dit is een Zuid-Europese gebergteplant, die al eeuwen in cultuur is. Mogelijk is hij oorspronkelijk gebruikt als rouwsymbool omwille van de donkere, soms zwart aandoende bloemkleur; de Britten noemen hem dan ook mourning widow. De donkere bloemen contrasteren prachtig met de frisgroene bladeren die vaak enkele zwarte vlekken bij de bladinsnijdingen vertonen. Deze donkere ooievaarsbek is een typische stinsenplant. Hij groeit gewoonlijk in halfschaduw, vooral in licht loofbos op vochtige, voedselrijke grond, plaatselijk ook in oude boomgaarden en aan beschaduwde slootkanten. Ook in zware schaduw kan hij nog tot bloei komen. Hij kan gecombineerd worden met – in volgorde van verschijning – de zacht geel-groene amandelwolfsmelk (Euphorbia amygdaloides), de bruinrood bloeiende Lamium orvala of een gelijkaardige, netelachtige plant met witte bloemen met roze lippen Melittis melissophyllum, de grijsgroene, zachtgeel bloeiende vrouwenmantel (Alchemilla mollis), het prachtige, witte tot donkerroze zeeuws knoopje (Astrantia major) of zijn rozigwite reuzenbroertje Astrantia maxima (tot 1m hoog). Je kan dit alles aanvullen met de tweejarige tuinjudaspenning in de paarsbloeiende of witbloeiende vorm (Lunaria annua) of de overblijvende zacht-lila bloeiende wilde judaspenning (Lunaria rediviva).

De donkere ooievaarsbek vormt de inspiratie voor deze overwegend uitheemse zoom. Foto Jan Bakker.

Lamium orvala is een droomplant: een mooie, stevige dovenetel die niet woekert. Foto Stefanie Delarue Seizoenen juni 2005/ 43

VOOR ONZE LEDEN: BIOBOLLEN De voorbije twee jaar organiseerde Velt een bloembollenactie. We boden een assortiment aan van biologisch geteelde bloembollen. De gangbare bloembollenteelt is immers enorm milieuvervuilend door het gebruik van kunstmest en chemisch-synthetische bestrijdingsmiddelen. Dit jaar wordt de actie niet herhaald. Toch laten we onze leden die graag biologische bloembollen willen planten niet in de kou staan. In het Seizoenennummer van februari-maart kon je al biologisch geteelde sneeuwklokjes ‘in the green’ bestellen. In dit nummer bieden we je een ledenkorting op biologische bloembollen. Je kan als Velt-lid rechtstreeks je bestelling plaatsen bij Hoeve Vertrouwen (verdeler van biologisch geteelde bloembollen – Ecobulbs); je krijgt 10 % korting. Maar hoe kies je nu de beste bloembollen voor je eco-tuin? We zetten alles nog eens op een rijtje.

Deze inheemse soort (wilde hyacint – Hyacinthoides non-scripta) vormt een belangrijk voorjaarsaspect in oudere, vochtige bossen. Foto: Evelyne Fiers 44/ Seizoenen juni 2005

Eerst en vooral heb je al een bewuste keuze gemaakt door voor biologisch geteeld plantgoed te kiezen. Maar misschien word je verleid door al die fraaie vormen en kleuren, waardoor de kans bestaat dat je soorten bestelt die het helemaal niet goed doen in je tuin. Waarmee hou je als ecologische tuinliefhebber dan best allemaal rekening voor een fraai en duurzaam resultaat? • Inheemse soorten vormen natuurlijk steeds een meerwaarde in de ecologische tuin. Zij komen hier van nature voor en hebben hun plaats weten te veroveren tussen andere plantensoorten. Zij hebben ook minder of meer gespecialiseerde relaties met onze inheemse fauna. Voor bolplanten is ook hun landschappelijke waarde niet te verwaarlozen. Maar een exclusieve inheemse aangelegenheid moet een eco-tuin zeker niet zijn. Veel van de ‘inheemse’ bloembollen zijn trouwens inwijkelingen die zich hier goed voelden en dan maar gebleven zijn. Zo behoren ze nu definitief tot onze inheemse flora. Deze ingeburgderde bolsoorten worden ook wel stinsenplanten genoemd.

• In de siertuin is het belangrijk dat je kiest voor verwilderingsbloembollen. Bloembollen die je keer op keer opnieuw moet aanplanten om zeker bloei te hebben, kan je weinig duurzaam noemen. Deze maatregel is veelal nodig omdat de planten onvoldoende aan ons klimaat zijn aangepast om zich te kunnen vermeerderen. Inheemse soorten en soorten uit een vergelijkbaar klimaat als het onze zijn dan zeker aan te bevelen.

Sneeuwklokjes (Galanthus nivalis) vermeerderen gemakkelijk en vormen zo een prachtige witte tapijtjes in de tuin. Foto Sofie Hoste. • Natuurlijk horen bollen niet enkel thuis in de siertuin. Ook in de moestuin kunnen ze ingeschakeld worden! Tulpen die niet gemakkelijk verwilderen, kunnen er als snijbloemen worden toegepast. En dan beschouw je de bollen net als zaad dat je opnieuw moet aankopen. Wel elk jaar op een nieuwe plaats aan te planten, omdat veel cultivars van tulpen gevoelig zijn voor bodemziektes. Als je bollen in je moestuin teelt, dan kan je ook niet-winterharde soorten telen. Deze bollen haal je voor de winter uit de grond en kan je het volgende jaar opnieuw planten.

Dit vrolijke tulpenveld kan perfect in de moestuin. Een echt opbrengstveldje, want je kan er tientallen prachtige boeketten uithalen. Winst voor jou, maar ook voor het milieu. Want de snijtulpen die je in de winkels koopt, zijn onder zeer milieuonvriendelijke omstandigheden geteeld. Foto Evelyne Fiers.

Seizoenen juni 2005/ 45

• Het wordt vaak gezegd: uitzonderingen bevestigen de regel. Want hoewel veel bloembollen liefst geen té natte voeten hebben, groeit de kievitsbloem van nature in vochtige en regelmatig overstroomde graslanden. Hoewel dit juweeltje voor velen een echt hebbeding is, koop je ze het best enkel als je de juiste groeiomstandigheden in jouw tuin hebt! Zoek ook voor de andere bloembollen een geschikte plaats in jouw tuin.

Deze schoonheid (kievitsbloem – Fritillaria meleagris) houdt van natte voeten. Foto: Evelyne Fiers

• Bloembollen vormen naast een aantal vroeg bloeiende bomen een van de eerste nectar- en stuifmeelbronnen voor vroeg vliegende insecten. Uiteraard moeten de bloemen dan wel toegankelijk zijn voor die insecten. Een tuin vol soorten met dubbele bloemen, daar heeft het insectenvolkje geen boodschap aan! Voor meer info over soortenkeuze, planttijdstip en planttips verwijzen we naar de artikelenreeks in Seizoenen van 2003. En niet te vergeten: er zijn een flink aantal lesgevers die hierover een boeiende en aantrekkelijke voordracht geven. Vraag ernaar bij je afdeling! Geertje Coremans Stefanie Delarue BLOEMBOLLEN BESTELLEN?

Enkelvoudige, natuurlijke bloemen vormen een makkelijk toegankelijke feestdis voor talrijke insecten! Hier: Tulipa tarda. Foto Wim Postema (Hoeve Vertrouwen).

46/ Seizoenen juni 2005

Bij de bestelling bij Hoeve Vertrouwen krijg je als Velt-lid 10% korting. Hiervoor wordt gevraagd om je lidnummer bij overschrijving te vermelden. Dit kan je terugvinden op het adreslabel van Seizoenen. Hoe bestellen en waar? Zie advertentie p. 65.

GROENBEHEER, EEN VERHAAL MET TOEKOMST Vlaanderen kent een grote verstedelijkingsdruk. Steden en bebouwing lopen uit over de wijde omgeving in het buitengebied. Groen kan de leefbaarheid van deze verstedelijkte gebieden sterk verbeteren. VERNIEUWEND BOEK

Het boek Groenbeheer, een verhaal met toekomst toont de imact van groen op de leefbaarheid van steden. Het gaat hier niet alleen over grote oppervlakten groen, maar ook over groen in de straten en langs gebouwen. In het boek komen heel wat onderwerpen aan bod. Het begint met een overzicht van de functies en de rol van groen in de stedelijke gebieden, zowel in het verleden als in de huidige situatie. Steden zijn warmte-eilanden, fauna en flora hebben zich hieraan aangepast. Het boek gaat dieper in op stadsecologie. Vervolgens is er een hoofdstuk gewijd aan het belang van een goed ontwerp, dat met heel wat factoren rekening houdt. Ook concrete groenelementen komen aan bod; vegetaties op verhardingen, op oude muren, gevelgroen, groendaken, tuinen, parken, laanbomen en water. Elk van deze groenelementen krijgt een hoofdstuk. Dit boek is het resultaat van een samenwerking tussen professor Martin Hermy (KULeuven), de afdeling Bos & Groen en Velt. Het boek is vanaf juli te verkrijgen bij Velt. Het is bedoeld als inspiratiebron voor groenbeheerders, beleidsmakers en studenten groenbeheer. STUDIEDAG OP 27 JUNI

Aansluitend op de verschijning van het boek organiseert de afdeling Bos & Groen op 27 juni 2005 een studiedag in Gent. De studiedag is gericht naar groenambtenaren, beleidsmensen, mensen die op professionele wijze bezig zijn met openbaar groen. • In de voormiddag behandelen diverse sprekers vragen als: beschikken onze steden over voldoende

groen en parken? Hoe is dat groen verspreid over de stad? Hoe evenwichtig is die verdeling? Wat is de economische waarde van groen en parken? • In de namiddag zijn er twee wandelingen op het terrein. Hier wordt getoond hoe de stad Gent een geïntegreerde beleidsvisie (Harmonisch Park-en Groenbeheer) in de praktijk brengt. Je kan kiezen uit deze 2 wandelingen: - T1: bezoek aan het stadspark De Groene Vallei en de Brugse Poort - T2: Bomenbeheer in de stad Gent Info studiedag: Dirk Demeyere, afdeling Bos & Groen, tel 02 553 81 13. Waar: Provinciaal Administratief Centrum ‘Het Zuid’, Auditorium De Schelde, W. Wilsonplein 2, 9000 Gent. Prijs: (publicatie inbegrepen) € 60 (€ 50 voor studenten en werkzoekenden) Inschrijven: - voor 20 juni - met vermelding van T1 of T2, voor de namiddagwandeling Inverde, Duboislaan 2, 1560 Hoeilaart 02 657 93 64, fax 02 657 57 54 Seizoenen juni 2005/ 47

DAG VAN DE AARDE Velt-vrijwilligers (Middenkempen) bereiden een heerlijke seizoensgroentensoep.

Kinderanimatie op de Dag van de Aarde in Herentals. Foto’s Dirk Wouters.

Op 24 april namen in heel Vlaanderen ongeveer 10 000 mensen deel aan de zes natuur- en milieuhappenings in het kader van de Dag van de Aarde. De thema’s waren zeer divers, gaande van het behoud van een lokaal natuurgebied tot biodiversiteit en alternatieve energie. Al deze activiteiten waren het resultaat van een samenwerking tussen verschillende verenigingen. Maar liefst 140 verenigingen toonden hun werking, inzet en projecten voor meer natuur en een beter milieu. Ook Velt-afdelingen waren aanwezig met een stand, een Biobabbel of verzorgden mee de catering. Voor deze gelegenheid werd de Biobabbel in een aangepast kleedje gestoken: nog meer interactief, een quiz met een zoektocht naar “de biomol”, proevertjes en recepten. Veltmedewerkers toonden hun kookkunsten: lekkere seizoensgroentensoep, ook brandnetelsoep stond op de menulijst. Een aantal deelnemers maakten dankzij een Velt-lesgever in een Velt-tuinencomplex kennis met de principes van de ecologische moestuin. Zorg voor de aarde begint dicht bij ons. Door in eigen huis, tuin, keuken bewust te kiezen voor een ecologische levenswijze dragen we bij tot oplossingen voor milieu en natuurproblemen en een meer rechtvaardige wereldwijde verdeling van voeding. Velt-afdelingen hebben zich op deze dag met eigen accenten en mogelijkheden ingespannen om deze boodschap te verspreiden. Alice Maes

48/ Seizoenen juni 2005

UITGELEZEN EENJARIGEN, VOOR EENS EN VOOR ALTIJD’

Lieve Adriaensens, 2005, Groenboekerij, Kosmos – Z&K Uitgevers, Utrecht/Antwerpen, ISBN 90 215 4309 5, 143 p. € 24,95 Voor de geboorte van mijn jongste zoon zocht ik een alternatief voor suikerbonen en dacht ik aan bloemenzaden. Tijdens mijn zoektocht hiernaar stuitte ik op Eenjarigen, voor eens en voor altijd. De auteur heeft haar eigen kwekerij – Silene – van bijzondere een- en tweejarigen in Buggenhout. Een boek uit de praktijk dus. In het eerste – en grootste – deel worden ‘101 bijzondere eenjarigen’ beschreven op een aangename en poëtische manier. Niet enkel inheemse soorten komen aan bod, maar ook migranten die het hier onder bepaalde omstandigheden goed doen. De indeling van dit eerste deel verloopt op basis van uiterlijke kenmerken van de planten. De titels zijn dan ook eerder omschrijvend: ‘kant en filigraan’, ‘zon, maan en sterren’.

Origineel, maar bij gebrek aan index vind je hierdoor bepaalde soorten moeilijk terug. Voor een duidelijk alfabetisch overzicht kan je wel terecht op de website van de kwekerij: www.silene.be waar je ook online zaden en plantgoed kan bestellen. Opvallend is dat de auteur veel aandacht besteedt aan de habitat. Daarnaast geeft ze in een apart hoofdstuk allerlei tips over de combinatiemogelijkheden van eenjarigen in de tuin. Ook de praktische kanten – zaaien, verzorgen, planten, plukken (voor de vaas) – krijgen de no-

dige aandacht. Uit dit boek blijkt duidelijk dat eenjarigen op veel plaatsen in de tuin een grote én mooie meerwaarde kunnen bieden, ook in de ecologische tuin! Een geslaagde en zinnenstrelende smaakmaker met prachtige foto’s – veelal close-ups – van François De Heel. Sofie Hoste MENSELIJK VERLANGEN. HET RECHT OM TE DROMEN

Riccardo Petrella, VUBpress, 2004, ISBN: 90-5487-377-9, 208 p., € 19,95 Met de titel Menselijk verlangen verwijst Petrella naar het verlangen van mensen naar welzijn, vrede, solidariteit en gemeenschappelijke veiligheid. Dit staat in schril contrast tot wat vandaag telt: de individuele rijkdom. Er bestaat geen recht op werk, water of onderwijs. Er zijn alleen nog maar behoeftes, vooral die van de sterksten. Alles is koopwaar. De waarde van een mens, een goed of dienst wordt bepaald in functie van zijn rendabiliteit. Seizoenen juni 2005/ 49

Steden, streken en landen die weinig aantrekkelijk zijn voor privé-investeringen, worden ‘gedumpt’. De dominante klassen kregen een cultuur opgelegd van mondiale oorlog: de concurrentie voor het overleven. Ook voor de actuele strijd rond zaaigoed en ggo’s heeft Petrella geen ander woord dan ‘oorlog’. Deze kapitalistische werelddroom mondt uit in de Universele Handelsmaatschappij (UHM) waar elke menselijke activiteit die geld kan opbrengen als een economisch goed wordt beschouwd. Ook de genen, delen van het menselijk lichaam en de voortplanting vallen hieronder. “Door de mogelijkheid tot het patenteren van het menselijk gen heeft de UHM het hoogst mogelijke niveau van commercialisering bereikt: die van het menselijk leven.” Toen onlangs bedrijven onder druk van de publieke opinie de vervolging van Zuid-Afrika in verband met het gebruik van gepatenteerde ‘biotische materialen’ voor de productie van AIDS-geneesmiddelen staakten, gebeurde dit in ruil voor een boete van één symbolische dollar. Een overwinning zou je zeggen, maar de bedrijven gaven niet toe op het gebied van de intellectuele eigendom. Ze redden enkel hun ethisch imago. Dit betekent dat volgens deze farmaceutische bedrijven de intellectuele privéeigendom voorrang moet krijgen 50/ Seizoenen juni 2005

op toegang tot gezondheidszorg. “Een samenleving wier leden vooral dromen van ‘rijk worden’, is niet in staat om over de res publica – het algemeen belang – na te denken.” Enkel de droom van rijkdom wordt als realistisch, haalbaar, waardevol beschouwd. “Wanneer Westerse landen via de Wereldhandelsorganisatie of de Wereldorganisatie voor de Intellectuele Eigendom de wereld regels proberen op te leggen, proberen zij ‘het worden te bedenken’ in de plaats van de andere landen.” Zij gebruiken hun macht om de wereld een toekomst op te leggen die door hun bedacht is. Petrella roept ons op om opnieuw zelf te dromen: “het laten varen van de vanzelfsprekendheden, het zichzelf projecteren

in een werkelijkheid die anders durft te worden gedacht.” Tegenover de UHM plaatst Petrella de globale burgermaatschappij die de universele waarden van vrede en broederlijkheid deelt. Petrella herstelt de maakbare samenleving in ere en toont aan dat het mogelijk is armoede de wereld uit te helpen. Het echte obstakel voor het uitroeien van armoede is niet het gebrek aan financiële middelen, maar het gebrek aan politieke wil. Menselijk verlangen is een stevige aanklacht, maar biedt ook een stevig alternatief. Bart Coenen GENEN OP JE BORD

Ann van Gysel, e.a., Natuurwetenschap & Techniek, 2003 ISBN: 9076988196 240 p., € 40,50 Genen op je bord is een publicatie van Natuur en Wetenschap in samenwerking met het Vlaams Interuniversitair instituut voor Biotechnologie (VIB) over de mogelijke toepassingen van genetische modificatie in de landbouw en voedselverwerking. Het boek geeft een analyse van de gangbare landbouw en bespreekt de gevolgen hiervan op het leefmilieu. En besluit terecht dat we naar een meer duurzame landbouw moeten evolueren. Onder duurzaamheid verstaat men in dit boek “ontwikkelin-

gen die ook op de lange termijn bruikbaar zijn en daardoor zowel voor de huidige als toekomstige generaties waarde hebben.” Algemeen wordt aangenomen dat dé definitie van duurzame ontwikkeling in het Brundtlandrapport staat. Dit is het verslag van de Wereld Commissie voor Milieu en Ontwikkeling (1987). Door dit rapport werd het begrip ‘duurzame ontwikkeling’ een algemeen aanvaard principe. Als je beide definities met elkaar vergelijkt merk je meteen dat er een stuk ontbreekt: “een ontwikkeling die tegemoet komt aan de behoeften van de huidige generaties zonder de mogelijkheden van de toekomstige generaties in gevaar te brengen om hetzelfde te doen.” Duurzaamheid wil men in dit boek bereiken met genetische modificatie. De lezer krijgt een uitgebreide beschrijving over de mogelijke toepassing van deze techniek en de praktische uitvoering, toch worden zowel ecologische en sociale risico’s on-

voldoende belicht. Theoretisch kan de biotechnologie misschien wel een meerwaarde vormen, toch mist dit boek een bredere toetsing aan realiteit. Wat de auteurs in de definitie ‘vergaten’, zijn ze dus ook doorheen het boek vergeten. Genen op je bord is zeker het lezen waard, het is informatief met heldere beschrijvingen van de techniek en de toepassingen van genetische modificatie en een goede analyse van de problemen in de gangbare landbouw. Daarom kan het een meerwaarde zijn voor wie zich wil verdiepen in het thema. Toch is het aangeraden om dit boek te lezen met een kritische ingesteldheid. Bart De Bolster UITGESURFT: COMPOST.BE

Juni is compostmaand. Het lag dus voor de hand dat we dit keer surften naar de Vlaco-site www.compost.be. De drie meest gestelde vragen bij Velt over compost zijn: hoe moet ik composteren? Hoe moet ik compost gebruiken? Waar kan ik goede compost kopen? Op deze vragen geeft compost.be een antwoord. Op de site vind je links naar specifieke pagina’s of deelsites per doelgroep: professionele gebruikers (bv. tuinaanleggers, landbouwers…) en thuisgebruikers. Op thuiscomposteren.be vind je basisinformatie over hoe je com-

post zelf kan maken: algemene principes, verschillende composteermethodes (wormenbak, compostvat, compostbak, composthoop komen aan bod), welk materiaal kan je composteren en wat niet. Op www.tuingrond.be vind je waar je in jouw buurt compost kan krijgen (thuis geleverd, af te halen), al of niet met het VLACO-kwaliteitslabel voor compost. Ook wordt summier aangegeven hoeveel je het best kan gebruiken, bv. in de moestuin. Dat is zeker nuttig om een inschatting te maken van de hoeveelheid die je nodig hebt. Inhoudelijk sluiten al deze teksten aan bij de teksten over compost in het Handboek Ecologisch Tuinieren van Velt. Surf je naar www.vlaco.be, de ‘moeder’ van al deze sites, dan word je op de homepage meteen doorverwezen naar één van de Vlaco-deelsites. Zo vind je vrij goed de specifieke informatie die je zoekt. Minpunt zijn de grote foto’s op elke deelsite. Zij nemen een flink deel van je scherm in beslag waardoor nuttige info buiten beeld blijft. Op www.compost.be verschijnt om de paar seconden een andere foto. Dit kan heel wat surfers afleiden of zelfs irriteren. Dit filmpje zou beter verhuizen naar een andere plek, want de interessante inhoud van deze website hoort bovenaan, waar iedereen het in een oogopslag ziet. Bart Coenen en Geert Gommers Seizoenen juni 2005/ 51

BULGARIA GUIDEBOOK, BED & BREAKFASTS AND GUESTHOUSES

VAKANTIE OP EEN BOERDERIJ OF KLEIN PENSION?

Eceat-gidsen bieden een ruime keuze aan ecologische vakantieadressen. De volgende gidsen kan je bij Velt bestellen: • In het Nederlands: Polen: € 8,55 Tsjechië: € 10,95 Frankrijk (vernieuwd in 2005): € 13,75 Benelux: € 13,75 Groene Vakantiegids Europa: meer dan 1000 adressen in 13 Europese landen. 700 blz., € 20,45 • In het Duits: Italië € 13,75 • In het Engels: Scandinavië, € 8,55, Groot-Brittannië/Ierland: € 13,75 Spanje-Portugal € 13,75 Al deze prijzen zijn inclusief verzending. Zie ook Zo besteld, op p. xvi van de Plaatselijke activiteiten (in het midden van Seizoenen). 52/ Seizoenen juni 2005

Grotten bezoeken, avontuurlijk stappen in de ongerepte natuur en ’s avonds nagenieten met een glas wijn op het terras van een landelijk pensionnetje: dat is de indruk die je krijgt van Bulgarije in deze vakantiegids. Over kamperen bij een of andere ecologische boerderij wordt – een merkwaardige afwijking ten opzichte van de overige Eceatgidsen – met geen woord gerept. Dan maar even kijken welke verblijfsuggesties worden aangeraden. De 77 pensions en hotelletjes liggen verspreid over 7 verscheiden regio’s. Met 25 adressen lijkt het Rhodopegebergte in het zuiden de populairste aantrekkingspool. Uit de omschrijving (in het Engels) van de streek, wordt snel duidelijk dat hier zowat alles mogelijk is, met de nadruk op historische sites en waterpret op de vele stuwmeren en bergrivieren. Ook kamperen wordt er terloops vermeld. Het gros van het aangeboden logies wordt aangeduid met twee sterren. De prijzen variëren van € 5 tot 20 voor bed en ontbijt. Als we de gids mogen geloven, zijn de Bulgaren een zeer gastvrij volk met maar één eigenaardigheid: als ze met hun hoofd schudden, betekent dit ‘ja’; knikken ze ja, dan bedoelen ze ‘nee’. Om misverstanden te vermijden kan je volgens BAAT maar beter eenvoudige woorden gebruiken en deze aanvullen met gebaren… Luk Naets De Bulgaria Guidebook, bed & breakfasts and guesthouses kost € 13,75. Je kan hem bestellen bij Velt door overschrijving van dit bedrag op 001-0990550-62, met de vermelding van Bulgarijegids.

NIEUW BIJ VELT: GROENE GIDS VOOR KLEINE KIDS Een kindje wordt geboren en iedereen is blij. Zachte kleuren, zachte smaken, zachte doeken: zo wil je zorgen voor dat kleine wezentje. En misschien wil je tegelijk zorgen voor een gezonde wereld, waar voor iedereen een plaatsje is. Dat is niet zo moeilijk – en elke stap telt. In deze brochure vind je allerlei ideeën om uit te proberen: tips voor wat baby’s en peuters nodig hebben. Op hun bordje, in de badkamer, voor luiers en kleding, in hun kamertje en niet te vergeten: om goed te kunnen spelen.

Je kan deze brochure bestellen door storting van € 2,50 op rekeningnummer 001-0990550-62 van Velt. Enkele dagen later ligt hij dan in je brievenbus. Seizoenen juni 2005/ 53

MIJN VELT IS MIJN TUIN, MIJN TUIN IS MIJN VELD MAURICE BROEKAERT, GEUZENREUS 2005

Op 23 maart 2005 ontving Velt-icoon Maurice Broeckaert de titel van Geuzenreus 2005. Een absoluut terechte keuze van Opbouwwerk Pajottenland, volgens heel wat Velt-vrijwilligers. De Geuzenreus is een jaarlijkse nominatie waarmee Opbouwwerk Pajottenland een vereniging of persoon een jaar lang in de kijker wil zetten. Deze erkenning wordt toegekend aan een persoon of vereniging die ijvert voor een mens- en milieuvriendelijke ontwikkeling van het Pajottenland.

Foto’s Eric De Jonge. OPBOUWWERK PAJOTTENLAND VZW

Opbouwwerk Pajottenland vzw werd opgericht op 11 januari 1974 als één van de eerste socio-culturele streekverenigingen. Opbouwwerk Pajottenland beklemtoonde in de beginjaren vooral de streekidentiteit. Belangrijke aandachtspunten zijn de werkloosheid, de toekomst van de landbouw, sociale huisvesting, veilig verkeer en milieuzorg. Abonneren op hun tijdschriftje is mogelijk door storting van € 5 op 001-1985597-83. Hiermee heb je recht op de vier nummers van de lopende jaargang. http: //www.opbouwwerk-pajottenland.tk. 54/ Seizoenen juni 2005

Bij Velt kennen wij Maurice Broekaert als pionier, als jarenlange trekker van Velt Pedevallei, als zadenverantwoordelijke, redacteur voor de provincie Vlaams-Brabant en ga zo verder. Op vergaderingen is hij een graag geziene gast die voor een humoristische noot zorgt en die met zijn opmerkingen de bal weet raak te slaan. Op de uitreiking van de Geuzenreus formuleerde hij zijn inzet voor Velt als volgt: ”Mijn Velt is mijn tuin en mijn tuin is mijn veld. Tuinieren op een ecologische manier, zonder spitten, is belangrijk. In de periode dat men begon te spreken over de schadelijke gevolgen bij het gebruik van bestrijdingsmiddelen werd mijn interesse gewekt. Ik tuinier nu op een bewuste manier.” Maar Maurice is niet alleen actief op het vlak van ecologisch tuinieren. Hij doet al meer dan 30 jaar aan vrijwilligerswerk in het Pajottenland. Zo ijverde hij eind jaren ’80, begin jaren ’90 mee voor een veiligere N8. De acties van Maurice en zijn vrouw Liesbeth aan het kruispunt van Eizeringen hebben er mee voor gezorgd dat de Ninoofse Steenweg – een dodenbaan van het eerste uur – verkeersveiliger werd onder meer door snelheidsbeperkingen en de plaatsing van meer verkeerslichten. “Als er nu nog degelijke fietspaden komen, zijn we waar we moeten zijn,’’ zegt hij. EEN PASSIE VOOR ZONNEWIJZERS

Een andere passie van Maurice is de zonnewijzer. Hij vergaarde daarover veel

kennis die hij voor iedereen beschikbaar maakte op een website. Naast de theoretische uitleg over de werking van zonnewijzers en schaduwlijnen, vindt de bezoeker er ook een interactief programma om zijn eigen zonnewijzer te berekenen. Maurice maakte ook een uitgebreide handleiding ter promotie van de plaatsing van zonnewijzers. “De toekomst van het Pajottenland ligt volgens mij in het toerisme, de recreatie en de horeca. Daarom droom ik van een zonnewijzerroute doorheen het Pajottenland. De bedoeling is om in elk dorp een zonne-

wijzer te plaatsen of de reeds aanwezige te herstellen,” aldus Maurice. En dat is nu zo typisch aan Maurice Broekaert: op een erg creatieve manier bouwt hij mee aan een duurzame samenleving. Proficiat! Nadia Tahon Maurice’s website over de zonnewijzer: http://users.pandora.be/mbrk/.

Seizoenen juni 2005/ 55

• Te koop: droogapparaat, € 40 Gezocht: appelpers, Koen Van Herreweghen, 014 51 31 69.

ZOEKERTJES • Te koop: graanmolen, type DDD nr. 2. Frans Lefebvre, 0477 85 09 87. • Te koop: - graanmolen maalt met stenen - wind- of wanmolen - hydrometer voor wijn + 2 wijnafstopsels + wijnfles 20 of 25 l - damesfiets Alles in goede staat, prijs o.t.k. Adrienne Muylle, Spanjaardstraat 25, 8610 Kortemark • Te koop: broodbakoven op hout voor 6 broden. € 150. 069 68 88 23. • Te koop: maak zelf thuis je gezond roomijs met Icemaker (Philips), met tweede koelelement extra, capaciteit ca. 2 l ijs. Prijs: € 15. 03 889 74 62(Bornem). • Te koop: sapketel voor 5 kg fruit. € 15. J. Hartman-Mur, 040 253 49 87. • Gezocht: wie heeft er een Champion-Juicer of een betere sapcentrifuge staan en wil hem verkopen? Annie Dockx 03 667 37 38 of [email protected]. 56/ Seizoenen juni 2005

• Gezocht: informatie over het verantwoord maken en bewaren van diverse (fruit)sappen? Ik zoek ook een degelijk semiprofessioneel fruitpersapparaat. Paul Gybels 0475 63 24 25 of [email protected]. • Naar aanleiding van het artikel Chips lekker ongezond, ben ik opzoek naar een recept om zelf chips te maken. Wie helpt mij of heeft info? Koen Van Herreweghen, 014 51 31 69. • Te koop: boogserres: 5 meter breed. In elke gewenste lengte, bv. 8 m lang (€ 75), inclusief gebruikte plastic en grondankers. 0472 81 20 43 (graag in het weekend). • Te koop: aluminium hobbyserre, 3.5 x 7 m: deur en 8-tal dakramen. Al volledig gedemonteerd. Prijs o.t.k. Santermans, Diepenbeek, 0474 32 52 98. • Te koop: - honing van eigen bijenstand in potten of per gewicht. - brandhout: extra harde Franse eik en beuk op 1 m. Aan huis geleverd per 25 m3 of 50 m3. 051 30 47 16. Antoon Tanghe, [email protected]. • Brandhout te verkrijgen van knotwilgen en halffijne houtsnippers, zuiver van wilgenhout.

Roger Verstraeten, Nieuwe Stationsstraat 57, 9160 Lokeren Graag seintje als je komt. In de week na 17u bellen. • Te koop: 15 pakken homatherm (21m2) houtwolisolatie. Dikte 18 cm, ongeopend, aan halve prijs. 054 24 02 18. • Te koop: Jersey koe (zuiver ras), ideaal voor melk of vlees. 0472 61 02 46. • Te koop: - jonge Ronquière kalkoenen (heel sterke dieren en goede graseters) - jonge legkippen - 2 schapen met elk 2 lammetjes Marc & Charline, 053 70 69 55. • Te koop: jonge Ronquière kalkoenen. Sterk ras - goede graseters. 016 69 67 34. • Te koop: broedeieren en kuikens van Mechelse Koekoek en Poule de Bresse. Etienne De Troyer, 054 33 65 23. • Gezocht: 5 hennen, ras Lakenvelder. 0498 32 74 71. • Te koop: Soy-schaap, ram. Gemakkelijk in onderhoud, moet niet geschoren worden. Eventueel ooi ook te koop. 052 37 55 05, [email protected] • Te koop: Nederlandse landgeit met lammetjes, geregistreerd in het stamboek, lieve, sterke dieren. 015 75 28 61.

• Te koop: - twee jonge, raszuivere Soayrammetjes (geboren begin april) - 1 jong, raszuiver (zwart) Ouessantooitje (geboren begin april). Johan Duyck 051 68 63 65. • Te koop: lam: kruising Ardense Voskop en Zwartbles. € 75. 012 26 36 91. • Te koop: - prachtige Houtland- en Voskoplammeren 2005, - enkele volwassen ooien en rammen van diverse bloedlijnen, met stamboekpapieren. Opfok volledig bio. Enkel contact via email: [email protected] • Te koop: Houtlanders (mooi oud schapenras), lammetjes geboren febr ‘05 (1x ooi, 2x ram) + 2-jarige ooi. Huysmans, 055 49 61 30. • Gratis: wie zorgt voor een goede thuis voor (2) Nederlandse landgeit bokken en/of (2) boklammen. 015 75 28 61. • Te koop: lammeren Gotland (ooien en bokken). Robuust ras met mooie grijze wol, zeer lieve dieren. Te Borgloon (Z. Limburg). Prijs € 50. 012 74 11 84. • Te koop: wegens overbevolking 5 Mergellandschapen ooien van 2003/2004” allen stamboek. Mergellandschaap ram (kleur: wit) van 2004 stamboek, afstamming uit twee OMS stamboek schapen. Prijs € 50 per stuk.

Luc Bruneel, Oude Brugseweg 267, 8460 Oudenburg, 0478 90 78 15. • Oproep: mensen die hun landschildpad om de een of de andere reden beu zijn, mogen ze bij mij in de tuin deponeren. Ik hou van schildpadden maar wil de verkoop in het commerciële circuit niet bevorderen. Ik wens liever een gevestigd dier te redden. Omdat ze toch 100 jaar worden, loont dat de moeite. Welkom op 03 666 83 19. • Over te nemen: gekende rendabele natuurvoedingswinkel, Oost-Vlaanderen, zonder concurrentie, lage huur, met ruime woonst met tuin, parkeermogelijkheid. 0479 26 07 32 • Gezocht: wij zijn in de toekomst grote delen van het jaar uithuizig. Daarom zoeken wij iemand die in ruil voor een woonst bij ons de tuin (5000m2) en de buitenkant van ons huis wil onderhouden het hele jaar door. Wij denken aan een gepensioneerd koppel of een alleenstaande natuurliefhebber(s). 014-425921. • Te koop: grotendeels gerenoveerde woning met bio-ecologische materialen, in omstreken van Leuven. Nieuw dak, nieuw schrijnwerk ramen met driedubbele beglazing, 3 slaapkamers, eetpl, keuken, zithoek, speelruimte, bureel, zolder, vloerverwarming, muurverwarming,

massief parket, groot zonnesysteem, regenwatersysteem, lage energiewoning K25. Grote tuin van 17 are, rustige bosrijke omgeving. Vraagprijs € 275.000. 0474 39 15 89. • Bouwgronden voor eco-bouw te koop in Bassevelds ecologisch woonerf (27 kavels), hartje Meetjesland in Oost-Vlaanderen. Er zijn nog 13 kavels te koop voor de milieubewuste bouwer. Het project is zeer goed gelegen aan de buitenzijde van een bestaande verkaveling en in de buurt van een toeristisch fietspad in wording. Zie www.ecologischwoonerfbassevelde. be. Philip Haers 09 373 61 79, of 0497 45 89 61. • Rijwoning te huur: 22 are gemakkelijk te bewerken grond, centrale verwarming, met rustige omgeving. € 600 voor alles; € 400 per verdieping, tuin ook afzonderlijk te huur. Ecologisch te bewerken. Voor mensen met groene vingers en dierenliefhebbers. Te Gavere. 0475 522 866. • Het experimenteel ervaringscentrum RIZSAS (een project dagbesteding in de bijzondere jeugdzorg Vlaams-Brabant) is op zoek naar een tuinman/vrouw die op vrijwillige basis of in het kader van een opleiding of een stage in de ecologische moestuin wil komen werken. In ruil voor je werk delen we in de opbrengst. Meer info via 016-35.69.35 of [email protected]. Seizoenen juni 2005/ 57

WAARHEEN

Wie wil deelnemen, wordt op het aangeduide uur verwacht aan de fortingang, in de Goorstraat te Oelegem. Laarzen of waterdichte schoenen, een zaklamp en een warme trui zijn zeker wenselijk. Volwassenen:€ 2,5, kinderen (-12): € 2. Inschrijven: Natuur 2000, Bervoetstraat 33, 2000 Antwerpen, tel. 03 231 26 04, fax 03 233 64 99.

DE VROENTE

Dinsdag 5 juli (10u tot 16u): Spitter spetter, natuur-atelier voor kinderen (van 7 t.e.m. 12 jaar). Inschrijving verplicht; € 5 (eten is inbegrepen) NEC De Vroente ; Putsesteenweg 129; 2920 Kalmthout, 03 620 18 30; www.devroente.be [email protected] OPEN VLEERMUISAVONDEN FORT OELEGEM

Wil je meer weten over vleermuizen? Ga dan op zaterdagen 27 augustus (21 u) en 24 september (20 u) naar de vleermuisavonden van Natuur 2000. De avond begint met een diareeks. Nadien volgt een rondleiding doorheen de fortgebouwen. Ten slotte krijg je een demonstratie met een vleermuizendetector, een toestel dat de ultrasone geluiden die de vleermuizen in het donker produceren voor ons hoorbaar maakt. Of er veel vleermuizen te zien zullen zijn op deze avonden, hangt vooral af van het weer. 58/ Seizoenen juni 2005

BIOLOGISCHE ROZENKWEKERIJ DE BIERKREEK OPEN DAGEN 2005

Rozenkwekerij De Bierkreek teelt ruim 620 soorten rozen in de volle grond en in container. Het bijzondere is vooral dat alle rozen biologisch worden geteeld. In 2005 organiseert de kwekerij drie opendagenweekenden. Ben je van plan in het najaar je tuin te beplanten?. Dit is hét moment om te kijken, voelen ruiken en proeven om je keuze te maken. Zaterdag/zondag 18 en 19 juni Zaterdag/zondag 25 en 26 juni: Thema: rozenteelt in pot en container Zaterdag/zondag 9 en 10 juli velddagen rozenteelt in de volle grond. Telkens van van 10 u tot 17 u Rozenkwekerij de Bierkreek Zevenhofstedenstraat 9 4515 RK IJzendijke, Nederland 0031 (0)6-12905085, [email protected], www.bierkreek.nl.

DE BOER OP! FIETSTOCHTEN NAAR BIOLOGISCHE BOERDERIJEN 25 EN 26 JUNI

Tijdens het weekend van 25 en 26 juni (tijdens de Open Dagen van Platform Biologica) organiseren vrijwilligers van Milieudefensie samen met andere organisaties zo’n 40 fietstochten naar biologische boeren en tuinders in Nederland. Bij alle Natuurvoedingswinkels die aangesloten zijn bij de Natuurvoedings Winkel Organisatie (NWO), kunnen deelnemers op zaterdag 25 juni een gratis rugzakje gevuld met hapjes en drankjes ophalen. De routes kunnen op individuele basis gefietst worden. In veel plaatsen kan je ook aansluiten bij een groepsfietstocht. Meer info: w w w. m i l i e u d e f e n s i e . n l / fietstochten of bel de MilieudefensieServicelijn: 0031 (0)20 6262620.

Winkels waar een rugzakje is te halen: www.denatuurwinkel.com. Deelnemende bedrijven aan de Open Dagen: www.platformbio logica.nl. DE ENERGIETUIN

De Energietuin van de Nederlandse vereniging De Kleine Aarde laat doelgroepen kennismaken met duurzame energietechnieken die direct toepasbaar zijn in of bij vrijwel ieder huis of bedrijf. In de Energietuin wordt gedemonstreerd en voorgelicht wat de werking, de randvoorwaarden en de voordelen zijn van verschillende duurzame energietechnieken. De Energietuin wordt geopend op het Ecofestijn op 26 juni, bij De Kleine Aarde, Het Klaverblad 1 5283 TV Boxtel (net over de Nederlandse grens) De tuin kan zowel in groep als individueel bezocht worden, na reservatie bij Jolanda de Laat op het nummer 0031(0)411661097. De kosten voor een Energietuinexcursie zijn € 150,voor groepen t/m 15 personen of € 10,- p.p. Als je je zich individueel aanmeldt, wordt je ingedeeld in een van de excursiegroepen die vanaf 26 juni iedere dinsdag en donderdag vanaf 10 uur op De Kleine Aarde starten. BOUWEN MET HOUT

Het Provinciaal Centrum Duurzaam Bouwen en Wonen

organiseert de tentoonstelling inHOUT, over hout als duurzaam (bouw)materiaal. Naast de binnententoonstelling, die het materiaal hout en de bouwkundige toepassingen ervan belicht is er ook een kijkdorp van diverse houtbouwsystemen. De tentoonstelling loopt van juni 2005 t.e.m. december 2006 in: Kamp C, Provinciaal Centrum Duurzaam Bouwen en Wonen Britselaan 20 - 2260 Westerlo De toegang is gratis. PORTES OUVERTES

Krijg je maar niet genoeg van onze eigen Groene Zomer in Vlaanderen en Nederland? Ga dan eens kijken op de Portes ouvertes van onze Waalse collega’s van Nature et Progrès. Er zijn niet alleen huizen en tuinen te bezichtigen, maar ook boerderijen en bedrijven. Zo stelt bijvoorbeeld een biobakker zijn deuren een dagje open voor geïnteresseerden. De agenda van Portes Ouvertes is te vinden op www.natpro.be. Portes Ouvertes duurt nog tot in november.

poel leven. De speurders worden opgedeeld in teams, die elk een stuk van het onderzoek zullen voeren. Wanneer de verschillende teams aan het eind van het spel de resultaten van hun onderzoek samenbrengen, kunnen we de moord misschien oplossen... Woensdag 6 juli van 14.00 tot 16.30, voor iedereen van 10 tot 14 jaar. Inschrijven vóór 2 juli op 015 31 95 11 of [email protected] PIME vzw Mechelsesteenweg 365 2500 Lier Heleen Smeyers & Lore Aerts

PIME

Het Provinciaal Instituut voor Milieu-Educatie (PIME) organiseert op woendsag 6 juli een spannende zoektocht naar de moordenaar van één van de waterdieren aan de poel! Tijdens de zoektocht leer je alle mensen en dieren kennen die in en om de Seizoenen juni 2005/ 59

DE BIOBOX IN DE KLAS

De leerlingen van juf Martine Lambert van het zesde leerjaar in Aarsele ontwierpen nieuwe bio-logo’s. In deze klas zitten duidelijk tekenaars met talent. Wie twijfelt er nog om bio te kopen als je deze tekeningen ziet? Proficiat! Deze klas ontvangt een gratis boek Eerlijk is heerlijk voor de klasbibliotheek.

LEZERS SCHRIJVEN

Voor meer info over de Biobox en over lessen over bio kan je terecht bij Karen Remans: [email protected] of 03 281 74 75.

SOLITAIRE BIJEN

In Seizoenen van december verscheen een oproep om deel te nemen aan het Solitaire BijenProject. Dit is ondertussen uitgegroeid tot een groot succes. 570 nestkastjes zijn verspreid over Vlaanderen en de kastjes worden hier en daar al gebruikt door de solitaire bijen. Van de 570 deelnemers aan het project kwamen er 145 via Velt . De overige hebben gereageerd op artikels of oproepen in tijdschriften van JNM, Natuurpunt en de Imkersbond. Ook een aantal werkgroepen nemen als groep deel aan het project. Van een 80-tal weten we de achtergrond niet.

Margot & Irene Thilo

Joren

Dries Laget Labo voor Zoöfysiologie & Informatiecentrum voor Bijenteelt www.zoofysiologie.ugent.be

Brecht & Ward

Janne & Emmelien 60/ Seizoenen juni 2005

Anne-Laure