1
Inhoud Inleiding Een speciaal genre: Fantasy Fantasy, propoganda van Satan? Toets wat je leest, kijkt en luistert Conclusie Bronnen
2
Inleiding Zolang er mensen bestaan, bestaat er fantasie. Het is simpelweg in ieder mens, in mindere of meerdere mate, in gebakken. Fantasie of geestelijke verbeeldingskracht is deel van ons mens zijn en is daarmee ook niet te ontwijken. Het is dan ook volkomen logisch dat deze fantasie door de eeuwen heen is omgezet in kunstzinnige projecten als verhalen, boeken, schilderijen, muziek, films en tegenwoordig zelfs videogames. In de negentiende en zeker in de twintigste eeuw ontwikkelde zich een eigen fantasy genre in de literatuur en later ook in film‐ en computergamewereld. Meteen ontwikkelde zich een grote groep trouwe fans. Christenen, daarentegen, staan vaak erg sceptisch tegenover de vaak magische en fantastische werelden ontsproten aan de verbeeldingskracht van schrijvers en filmmakers. Eerlijk gezegd ontstaan bij mijzelf, als fantasy liefhebber én christen, ook vaak ingewikkelde vragen. Is alles zomaar goed om te lezen? Is er een grens en waar ligt die dan? Is de literaire magie hetzelfde als werkelijke magie? Opent het lezen of kijken van fantasy verkeerde deuren naar de onzichtbare geestenwereld? Is het occult of zet het aan tot occulte acties? Vragen waarvan de antwoorden enige studie behoeven. Na het verdiepen, lezen en kijken van vele fantasy verhalen heb ik een praktisch stappenplan ontwikkeld, wat je kan helpen bij het nadenken en bepalen van je positie ten opzichte van fantasy verhalen.
3
Een speciaal genre: Fantasy Wat is fantasy? Voordat ik verder ga, moeten we toch eerst het onderwerp enigszins afbakenen. Het woordenboek spreekt bij fantasy over ‘een literair genre waarbij het verhaal zich afspeelt in een denkbeeldige werkelijkheid’. In dit essay staat het woord fantasy voor verhalen, films en games die zich afspelen in een parallelle werkelijkheid/wereld, vroeger, nu of in de toekomst, ontsproten aan de fantasie van de schrijver, verteller of maker. Orson Scott Card is auteur van diverse science fiction en fantasy verhalen en legt de term Fantasy heel kort uit als 'verhalen in een wereld die niet aan dezelfde regels zijn onderworpen als de onze'. Ik geef toe, de terminologie blijft wat zweverig, het blijft lastig om een sluitende definitie te geven van het genre. Tegelijk typeert dit het eigenlijk ook wel weer. Het genre staat open voor allerlei fantastische verzinsels en fabelachtige bedenksels van de maker. Er zijn geen regels of beperkingen. Iedereen is welkom om de grenzen te verkennen en verbreden. Dat is het mooie van fantasie; onbeperkte mogelijkheden. Een belangrijke fantasy schrijver, J.R.R. Tolkien (Lord of the Rings, De Hobbit) heeft toch een belangrijke kwaliteitsnorm geformuleerd in zijn essay ‘On Fairy Tales’. Hierin bepleit hij dat hoe fantastisch de nieuwe wereld, de personages, de avonturen ook zijn, het moet innerlijk consistent zijn. Er moeten duidelijke verklaring zijn waarom iets wel of niet gebeurd, zodat, volgens hem, het verhaal geloofwaardig blijft. Tegenwoordig is het genre erg breed en heeft het verschillende subgenres. Veel science fiction als Star Wars, Star Trek, en zelfs moderne films als I Robot, Minority Report en de vele superhelden epossen waaraan Holywood rijk is, worden onder fantasy gerekend. Fantasy geschiedenis Verhalen over dappere helden, afschuwelijke monsters en vreemde werelden zijn al eeuwen oud. Legenden, verhalen, mythen en sagen als King Arthur, Odyssee van Homerus, Hercules of Dr. Frankenstein boeien al sinds mensenheugenis een groot publiek. Toch is het moderne fantasygenre nog maar zo’n 150 jaar oud, met oplevingen in de jaren 60 en rond de laatste eeuwwisseling. Het begint allemaal met de Schotse schrijver George MacDonald en zijn romans The princess and the Goblin en vooral ook Phantastes, het laatste boek wordt vaak beschouwd als de eerste fantasyroman voor volwassenen. MacDonald werd door latere fantasyschrijvers, als Tolkien en Lewis, gezien als grote inspiratiebron. Toch duurde het nog tot in de vroeg twintigste eeuw voordat het grote publiek het fantasygenre omarmde. The lost World, Alice’s adventures in Wonderland en De tovenaar van Oz werden razend populair onder jongeren. Het genre kreeg ook een enorme boost door de komst van stripboeken, met name in de vorm van het Superheld’‐subgenre. Superman, Batman, Mr. Incredible en Spiderman werden in korte tijd wereldberoemd. Ook met de komst van de film en radioverhalen wint het fantasygenre aan populariteit. Toppers als King Kong, Fantasia (Walt Disney) en War of the Worlds breken de records. Dankzij Lord of the Rings (Tolkien 1954‐1955) en The Chronicles of Narnia (Lewis 1950‐1956) wordt het subgenre High Fantasy in de tweede helft van de twintigste eeuw het centrale genre van fantasy. Andere populiare werken van die tijd zijn de Gormenghast triologie van Mervyn Peak en The Seventh Voyage of Sinbad van Ray Harryhausen.
4
Rond de eeuwwisseling krijgt het genre opnieuw een boost. Doordat special effects binnen de filmwereld het onmogelijke mogelijk maken, wordt het ene na het andere fantasy of adventure verhaal zeer realistisch verfilmt en spreekt het meer tot de verbeelding dan ooit te voren. Natuurlijk aangevuld door de mateloos populaire Harry Potter serie van Joanne K. Rowling is het genre niet meer weg te denken uit de film en boekenwereld. Ook videogame ontwikkelaars, ‘computernerds’ zijn vaak groot fan van het fantasygenre, gaan met de trend mee en ontwikkelen hun eigen fantasysubreality’s. Voorbeelden zijn de online game War of Warcraft, Settlers en Starcraft. Beroemde fantasy Een paar beroemdheden zijn hierboven al genoemd, hier toch nog even een aantal bekenden: Literatuur 1. Harry Potter (J.K. Rowling) 2. Lord of the Rings (J.R.R. Tolkien) 3. The Chronicles of Narnia (C.S. Lewis) Film 1. Lord of the Rings (triologie) 2. Harry Potter (serie) 3. Star Wars (serie) TV Serie 1. Heroes 2. Lost 3. Charmed 4. Avatar (animatie) 5. Dragon Ball Z (animatie) Games 1. War of Warcraft 2. Lord of the Rings online 3. Diablo
5
Fantasy, propaganda van Satan? Harry Potter laat kinderen geloven dat occulte dingen interessant en spannend zijn. ‘Leuk, willen wij ook’ kan dan hun reactie zijn. Kijk eens om je heen in de wereld, het stik van heksen en aanbidders van Satan. TV programma’s promoten ook dat heksen spannend zijn. Het leidt tot een leven zonder God. Satan wil de mensen losmaken van God. Het lijkt spannend, maar het is het begin van het einde.’ Desiree op form.gkv.nl
Vaak wordt er, door o.a. christenen, erg heftig gereageerd op populaire fantasywerken. Woorden als magie, occult en spiritualiteit vliegen op verschillende forums heen en weer. Wat wel en niet kan of mag is lang niet duidelijk. Want als Harry Potter op een bezem door de lucht vliegt, is dit anders dan wanneer Nathan Petrelli uit de bekende serie Heroes door zijn synthetisch verkregen ‘gave’ of ‘superpower’, zonder de hulp van een bezem, door het luchtruim suist? Is het ene magie en occult en het andere een superheld? Is het ene slecht en het andere goed? Het is waar, er komen veel bijzondere dieren, wezens, natuurverschijnselen en magische taferelen voor in fantasy. Maar is fantasie gelijk aan realiteit? Is het waar dat kinderen en volwassenen door duistere machten langzaam maar zeker worden losgeweekt van God en gebod en zo opening verschaffen aan Satan en zijn trawanten? Is fantasy propaganda van Satan, verhuld in een mooi goed leesbaar of met special effects opgeleukt jasje? Reden genoeg om dit te onderzoeken. Wat zegt de bijbel over fantasy? Aangezien ik, de schrijver van dit essay, christen ben en dus de Bijbel als absolute waarheid en woord van God beschouw en dit verhaal ook voor christenen geschreven is, vind ik het belangrijk om eerst te kijken wat de bijbel zelf zegt over deze zaken. Het woord fantasie komt in de meeste Bijbelvertalingen niet voor. Alleen in Het Boek heb ik twee keer het woord kunnen vinden. Namelijk in: Colossenzen 2,18 Laat u niet wijsmaken dat u verloren bent als u geen engelen wilt vereren. Wie dat beweren, denken recht van spreken te hebben omdat ze een visioen hebben gehad. Het enige wat die trotse mensen hebben (ook al beweren zij nederig te zijn) is een rijke fantasie! Judas 8 Maar de mensen over wie ik net sprak (inwoners van Sodom en Gommora), trekken zich daar niets van aan. Zij laten hun fantasie de vrije loop en doen schandalige dingen met hun lichaam. Zij aanvaarden geen enkel gezag en spotten met de hemelse machten. De Bijbel zegt dus niet veel over het feitelijke woord, laat staan over het genre dat nog niet als zodanig bestond. Toch wordt er wel vaak gewaarschuwd voor verkeerde fantasieën of de inmenging in bovennatuurlijk zaken. De bijbel spreekt zich uitdrukkelijk uit tegen het uitleven van seksuele fantasieën, tovenarij, waarzeggerij, het aanbidden van doden of het voorspellen van toekomst door sterren, wolken of andere natuurkundige verschijnselen. “Wees heilig, want ik, de H E E R , jullie God, ben heilig.” Leviticus 19,2 Niettemin is elk mens, door God geschapen, met een flinke dosis aan fantasie. Dat is onmogelijk uit de weg te gaan en zelfs nuttig voor de ontwikkeling van kinderen. God (met name ook Jezus in het Nieuwe Testament) zelf sprak ook in verhalen, profetieën en gelijkenissen die fantastisch en intrigerend zijn. De Bijbel legt zo vaak de moeilijke dingen van het leven uit. Is fantasie fout? Op
6
zichzelf uiteraard niet, maar, net als bij alles wat we zien, horen en ervaren moeten we nadenken, bidden en praten met anderen om te zoeken naar wat het goede is. Zoals eerder gezegd, ontstaan er soms heftige reacties en gesprekken over fantasyboeken en films onder christenen. Vaak worden hierin allerlei drogredenen, aannamen en verkeerd toegepaste terminologie gebruikt. Ik heb een aantal van deze misvattingen uitgezocht en wat uitgewerkt: Fantasy vs. Realiteit Naar mijn mening worden fantasie en realiteit te vaak aan elkaar gemeten. Dit is geen goede meetmethode want fantasie en realiteit zijn uitersten van elkaar. In een fantasiewereld kunnen logischerwijs de meeste onvoorstelbare en wonderlijke situaties ontstaan. Er zijn geen natuurkundige wetten of andere regels dan die de fantasie ons ingeeft. Iemand die vliegt, of dingen op afstand laat bewegen, is niet magisch of vreemd in een fantasie wereld. Daar kan het zo logisch zijn als dat in de werkelijkheid, door de zwarte kracht, voorwerpen altijd naar beneden vallen. Toch raken ze elkaar, want fantasie is en blijft onderdeel van de realiteit. Arjan Wilschut, jeugdboekenschrijver, bepleit in het boek ‘Het Lam en het land van de Leeuw’ in zijn essay ‘Verzonnen waarheid, echte verzinsels’ dat fantasy verhalen vaak ‘echter’ overkomen vanwege een duidelijke scheiding tussen goed en kwaad. ‘Fantasy maakt meer dan andere genres gebruik van de wonderlijke werking van verbeelding. (…) Het gemiddelde christelijke verhaal kan prettig en herkenbaar zijn, doordat de hoofdpersonen hetzelfde geloven als wij. Terwijl christelijke fantasyverhalen juist een verbeelding zijn van datgene wat we geloven, namelijk de strijd tussen goed en kwaad in een bovennatuurlijke wereld.’ Ik kwam tijdens mijn research verschillende essay’s, boeken, forumdiscussies en zelfs dvd’s tegen over hoe verkeerd Harry Potter of Lord of the Rings (LotR) wel niet zijn. Daarin wordt de vergelijking tussen fantasie en realiteit continue gemaakt. Harry Potter of Gandalf (LotR) worden moeiteloos vergeleken met hedendaagse hekserij en Wicca praktijken, terwijl, als je het echt bestudeerd, de vergelijkingen vrij snel mank gaan. Sterker nog, het houdt vaak al op bij het woord tovenaar of heks. Willem J. Ouweneel, filosoof en theoloog, schrijft hierover in zijn essay ‘Narnia, de Ring en Potter: Magie en magie is twee’ het volgende: Waarom vallen we zo gemakkelijk voor de drogredenering ‘magie is magie’? Laten we ons niet door woorden in de war laten brengen: een tovenaar in Narnia of Harry Potter is heel wat anders dan een tovenaar in het animisme of sjamanisme.’ Ik denk dat hij gelijk heeft. We moeten voorzichtig zijn om fantasy met realiteit te vergelijken. Want denken we bij de kabouterboeken van Rien Poortvliet aan dezelfde kabouters als die de Germanen zagen als hun huisgeesten? We moeten om fantasyverhalen te beoordelen goed nadenken over de vergelijkingen die we maken, horen of lezen en vooral in gedachten houden dat fantasywerelden, parallel lopen aan onze eigen werkelijkheid. Is fantasy occult? Een vaak gehoord commentaar op fantasy verhalen is dat ze occult zijn of ingang geven tot een duistere onderwereld. Dit heeft natuurlijk alles te maken met het bovenstaande . Het woord occult betekend simpelweg geheim of in het veborgene en komt van het Latijnse occultus. In deze betekenis van het woord houden veel fantasyverhalen zich bezig met het occulte. Vaak wordt het woord occult echter als negatief ervaren en vermengt met spirituele en religieuze bewegingen als Wicca en Paganisme. In die zin van het woord heeft fantasy daar niets mee te maken.
7
Maar binnen het fantasygenre wordt toch vaak verteld over tovenaars, heksen, magie, mythische wezens en allerlei andere bovennatuurlijke krachten. Dan is het toch niet gek dat dit gelijk wordt gesteld met Wicca of Paganisme? Ja en nee. Inderdaad gebruiken deze spirituele bewegingen dezelfde woorden en symbolen. Toch bedoelen ze naar mijn mening niet hetzelfde. Ook Willem Ouweneel denkt hier anders over: ‘In de Bijbel staat het begrip tovenarij altijd in verband met demonische praktijken, zoals die gangbaar zijn in de afgoderij; de tovenaar als een instrument waardoor de bovennatuurlijke krachten van de goden (lees demonen) tot de mensen komen. Maar in de sprookjeswereld, ook die van Lewis, Tolkien en Rowling, heeft magie de veel bredere betekenis van alle bovennatuurlijke krachten, uit welke bron ze ook mogen komen, en het beheer over die krachten.’ En weer komen we terug bij punt het punt fantasy versus realiteit. De wereld van sprookjes is anders dan de onze. Ook als het gaat om magie! Ouweneel noemt het zelfs ‘onverantwoord’ om literair werk waarin op positieve wijze magie wordt opgevoerd meteen als occult te bestempelen. Het is een kwestie van definitie van het woord. De magie die gebruikt wordt in Narnia, Lord of the Rings en zelfs in Harry Potter is zeer bewust van een heel andere aard en niet te vergelijken met de realistische variant. Voor de kritische lezers onder ons drie voorbeelden: Narnia: De magie in het land Narnia wordt niet opgeroepen door rituele handelingen of spreuken, maar het zit diep verweven in het land en in haar wezens. Dit komt het duidelijkste naar voren als Aslan zich opoffert voor de ‘zondige’ Edmund en door de ‘deep magic’ opstaat uit de dood. Lord of the Rings: Gandalf de Wizard wordt voorgesteld in de gedaante van een mens, maar in feite is hij een Maiar, een heel ander wezen (gelijk aan bijvoorbeeld de Balrog die het reisgenootschap tegenkomt in Moria), met andere mogelijkheden, grenzen en wetten dan een mens. Dit komt ook heel duidelijk naar voren. Midden‐Aarde bezit zo nog een aantal wezen met andere mogelijkheden. Het zou raar en dom zijn om ze gelijk te stellen en te vergelijken met onze realiteit. Ze bestaan gewoon weg alleen in de verbeelding, net als de pratende wolf van Roodkapje. Harry Potter: Ook bij Harry Potter wordt duidelijk een andere wereld gecreëerd. Hij wordt zelfs uit ‘onze’ muggle‐wereld gehaald (overigens net als de Pevensie kinderen in Narnia) en geplaatst in een subrealiteit, de wereld van Witchcraft en Wizardry. De magie die erbij aan te pas komt, de krachten van Harry en zijn vrienden komen niet voort uit een goede of kwade bron, ze zijn aangeboren. Het gaat dus weer over de bredere fantasie magie. De invloed van fantasy op Kinderen Vaak wordt aangedragen dat fantasy gevaarlijk is voor kinderen. Zo zou de wereld van tovenaars, heksen en magiërs interessant worden gemaakt en als goed worden bestempeld. Ja dat is waar, kinderen worden gemakkelijk beïnvloed door wat ze zien, lezen en horen. Maar is daarmee ook gezegd dat ze het verschil tussen fantasie en realiteit niet begrijpen of kunnen onderscheiden? Toen ik een jaar of tien was, hield ik erg van de TV serie The Thunderbirds en vaak waande ik me één van hen, vaak had ik een diep verlangen om ook in zo’n machtige machine rond te vliegen en mensen te redden over de hele wereld. Maar tegelijkertijd snapte ik drommels goed dat het geen realiteit was, maar gewoon televisie. Oké, dat vond ik jammer, maar het was ook te mooi om waar te zijn. Natuurlijk hebben deze fantasyverhalen invloed op kinderen, en ik denk niet minder op volwassenen. Het brengt mooi gevoelens en verlangens naar boven. Maar is daarmee gezegd dat het een foute 8
uitwerking heeft? Ik denk juist van niet. Zoals eerder gezegd, de grenzen tussen goed en kwaad zijn vaak veel duidelijker dan in de realiteit van het dagelijkse leven. De witte Heks, Sauron en Voldemort zijn door en door slecht. Alles wat met hen te maken heeft is slecht, zwart, duister, eng, monsterlijk en lelijk. Vaak wordt erg duidelijk verteld dat als je je daarmee inlaat het niet goed met je afloopt. De Pevensie kinderen, Frodo en Sam en Harry Potter zetten zich absoluut in, natuurlijk met al hun ‘menselijke’ zwakheden, in voor het goede. Liefde overwint het kwaad is vaak de boodschap in fantasyverhalen. Ik vind het juist een mooie gelegenheid om met kinderen (en ook volwassenen) te praten over de belangrijkere zaken in het leven, zoals Jezus dat ook deed door de gelijkenissen die hij vertelde. Wanneer wordt het dan toch gevaarlijk? Alles kan gevaarlijk worden als je het doet zonder je verstand te gebruiken. Deelnemen aan het verkeer kan uitermate verkeerd aflopen als je niet blijft nadenken. Zo ook het lezen van boeken, kijken van films of luisteren van muziek. Denk na, praat erover en denk weer na. Loop niet zomaar achter mensen aan, maar beslis zelf je positie. Misschien kan het stappenplan, zoals dat is beschreven in het volgende hoofdstuk , je op weg helpen in de wonderenwereld van de Fantasy. Willem Ouweneel: ‘Niemand is verplicht Lewis, Tolkien of Rowling te lezen. En wie het toch doet, hoeft het geen grote literatuur te vinden of er zelfs van te genieten. Maar wie erover schrijft, moet die werken wel recht laten wedervaren.’
9
Toets wat je leest, kijkt of luistert. Waar sta je zelf? Het is goed om te bedenken waar jezelf staat in het leven. Wat is je levensovertuiging en waar liggen je grenzen? Het fantasygenre doet iets met je, het beweegt je tot nadenken. Vaak zijn de verhalen behoorlijk diep en kost het enige moeite om de onderlagen te begrijpen. Bedenk ook of je van het genre houdt. Dit is een sterke voorwaarde, want als je er niet van houdt vind je het waarschijnlijk helemaal niets. Over smaak valt niet te twisten. Gaat het direct tegen Gods geboden in? Het is goed om elke vorm van kunst (muziek, film, boeken, etc) te toetsen aan de Bijbel. Gaat het direct en duidelijk (denk aan vloeken of onnodig bloot en/of grof geweld) in tegen Gods geboden, dan kun je wel stellen dat, hoe prachtige ook vormgegeven, het niet iets is waar je je als christen mee in moet laten. Bekijk trailer en/of lees recensies Trailers en recensies kunnen je een goed beeld geven van het verhaal en de sfeer er omheen, zonder dat het je direct beïnvloed. Ze kunnen je helpen bij je beslissingen. Maar, let op, geloof niet alles wat je leest of ziet. Verdiep je in de schrijver/maker De schrijver of maker is de bron waar het vandaan komt. Wat zijn de intenties? Waarom heeft hij of zij het verhaal geschreven? Ter vermaak, gewoon een goed verhaal, is het een gelijkenis, roept het op tot iets, enz? En daarnaast hoe staat hij of zij in het leven en nog belangrijker wat is zijn of haar levensovertuiging? Wat is het grote verhaal, de moraal in het verhaal? Waar draait het verhaal om? Wie overwint? De hoofdpersonen, wat maken zij mee en wat doet het met ze? Meestal neem je de gevoelens van de hoofdpersonen over na het lezen van een boek of kijken van een film. Dus het proces dat zij doormaken is belangrijk. Ook de moraal van het verhaal: Spreekt het van goed doen, of juist helemaal niet? Waarom wel of waarom niet lezen? Als je nog steeds twijfelt kun je alle redenen, de voors en tegens, nog eens op een rijtje zetten en natuurlijk met anderen erover praten, om zo een goede afweging te maken!
10
Conclusie Wat ik in dit essay heb betoogd is dat fantasy niet per definitie fout is, maar dat het ook niet gemakkelijk is om te bepalen waar de grens ligt, wanneer iets goed of slecht is. Daarom pleit ik tot goed nadenken, erover praten en lezen. Ik zelf heb ook nog vaak mijn twijfels en moeilijke vragen bij fantasyverhalen of games. Toch denk ik dat het niet goed is om deze wereld te mijden, omdat we juist door fantasy de diepere lagen van ons bestaan kunnen raken en begrijpen. De wonderlijke wereld van verbeelding kan juist zorgen dat je dieper bij jezelf en dichterbij God komt. Wat je ook doet, denk er over na, bidt er voor, praat erover met anderen en denk nogmaals na! Het is ieders vrije keuze om te beslissen wat je wel of niet kijkt, leest of luistert. Om met de woorden uit Prediker 11 af te sluiten: ‘Geniet dus, beste vriend, van je jonge jaren, haal je hart op aan de dagen van je jeugd. Volg de wegen die je hart wil gaan, gun je ogen wat ze wensen. En onthoud bij alles wat je doet dat God je aan zijn oordeel onderwerpt.’ Klaas van de Ketterij – J3C
11
Bronnen Boeken: ‐ De Bijbel ‐ Narnia serie – C.S. Lewis ‐ Harry Potter serie – J.R. Rowling ‐ Lord of the Rings serie – J.R.R. Tolkien ‐ Harry Potter en de bijbel, De dreiging achter magie – Richard Abanes (2001) ‐ Harry Potters wetenschap, hoe magie echt werkt – Roger Highfield (2002) ‐ Het lam en het land van de Leeuw – Henk P Medema Eind red. (2005) ‐ J.K. Rowling, Biografie – Sean Smith (2002) Films/DVD’s ‐ Harry Potter, Hekserij in een nieuw jasje (2005) ‐ Harry Potter serie ‐ Narnia serie ‐ Lord of the Rings serie Websites: http://kunst‐en‐cultuur.infonu.nl/taal/9660‐fantasy‐wat‐is‐het.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Fantasy http://www.biblija.net/biblija.cgi?q=waarzeggerij&idq=19&q1=1&qall=1&qids=fffffffffffffffffffffff&id 37=1&id16=1&id35=1&id17=1&pos=0&l=nl&set=10 http://www.eo.nl/ronduit/page/Harry_Potter_christelijk__/articles/article.esp?article=8728372&por tal=8573376&baseBlock=8573379&page=2#reacties http://www.eo.nl/algemeen/homepage/page/‐ /search_results.esp;jsessionid=20CDFC717E9AE48947355CEC510C0CD5.mmbase02?cx=0117578091 97218423530%3Ahofno‐v9tvc&q=harry+potter&cof=FORID%3A11 http://www.real‐life.nl/inzicht/harrypotter.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Subgenres_van_de_fantasy http://forum.gkv.nl/forum/list_messages/5566///narnia
12
