VII
Inhoud I
Deel I Inleiding
1 Demografie en veroudering ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3
N. van Nimwegen en N.L. van der Gaag 1.1 Veroudering: probleem of succes?��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 4 1.2 Kleinere gezinnen en langer leven ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 4 1.3 Veroudering: een zaak van lange adem����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 4 1.4 Verschillende tinten ‘grijs’������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 4 1.5 Meer gezonde levensjaren, toekomstmuziek?��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 5 1.6 Veroudering raakt de hele wereld ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 7 1.7 Oplossen of aanpassen?����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 7 Literatuur ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 8 2 Verouderingstheorieën ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 9 2.1 2.2 2.3 2.4
N.G.J. Jaspers, W.P. Vermeij, A.A. Marcoen, M.J. Aartsen en G.C.F. Thomése Lichamelijke, biologische theorieën����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 10 Emotionele theorieën��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 15 Sociale theorieën������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 18 Tot slot��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 19 Literatuur����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 20
II
Deel II Lichamelijke veroudering
3 Volledig geriatrisch onderzoek bij kwetsbare oudere patiënten����������������������������������������������������������������� 23 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10
D.Z.B. van Asselt Inleiding ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 24 Inventarisatie van de medische voorgeschiedenis������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 24 Inventarisatie van de gebruikte medicatie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 25 Anamnese��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 25 Heteroanamnese������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 25 Tractusanamnese ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 25 Functionele anamnese ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 26 Biografie ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 26 Sociale anamnese����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 26 Lichamelijk onderzoek ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 26 Literatuur ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 27
4 Aandoeningen van het bewegingsapparaat ������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 29 4.1 4.2 4.3
M.H. Emmelot-Vonk, M. Visser, L.A. Schaap, J. Holla, M. van der Leeden, W.F. Lems en J. Dekker Osteoporose ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 30 Sarcopenie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 32 Artrose��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 37 Literatuur����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 39
5
H art- en vaatziekten������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 41
5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6
F.U.S. Mattace-Raso Inleiding ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 42 Veroudering van hart en arteriën����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 42 Hypertensie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 43 Hartinfarct ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 43 Hartfalen����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 43 Beroerte (cerebrovasculair accident, CVA)����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 44 Literatuur ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 45
VIII
Inhoud
6
C OPD����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 47
6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9
F.M.E. Franssen en M.A. Spruit Definitie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 48 Epidemiologie ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 48 Pathofysiologie ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 48 Risicofactoren������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 48 Klinische presentatie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 48 Exacerbaties ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 49 Extrapulmonale manifestaties en comorbiditeiten ����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 49 Diagnostiek en classificatie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 49 Behandeling ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 50 Literatuur ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 51
7
O bstipatie ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 53
7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 7.9
D.Z.B. van Asselt Inleiding ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 54 Definitie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 54 Prevalentie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 54 Obstipatie en de rol van veroudering��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 54 Oorzaken van obstipatie ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 54 Gevolgen van obstipatie ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 55 Diagnostiek����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 55 Behandeling ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 56 Preventie ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 57 Literatuur ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 57
8
K auw- en slikstoornissen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 59
8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 8.9
G.J. van der Putten Inleiding ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 60 Cariës ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 60 Parodontale aandoeningen ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 60 Verkorte tandbogen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 60 Prothetische behandelingen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 61 Slijmvliesafwijkingen ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 61 Speekselsecretie ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 63 Presbyfagie en dysfagie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 64 Tot slot��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 64 Literatuur ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 64
9
P arkinsonisme ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 65
9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8
T. van Laar Inleiding ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 66 Epidemiologie ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 66 Pathogenese��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 66 Etiologie ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 66 Verschijnselen van typisch parkinsonisme����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 68 Diagnostiek van typisch parkinsonisme��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 68 Verschijnselen van atypisch parkinsonisme ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 68 Behandeling ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 70 Literatuur ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 70
10 10.1 10.2 10.3 10.4
Urine-incontinentie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 71 V. Decalf, M.A. Denys en K. Everaert Urogenitale veroudering��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 72 Diagnostiek van urine-incontinentie ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 73 Behandeling en zorg ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 74 Preventie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 76 Literatuur ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 76
IX Inhoud
11 11.1 11.2 11.3
12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6 12.7
13 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6
14 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6 14.7
15 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5
16 16.1 16.2 16.3 16.4 16.5 16.6
Huidziekten ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 77 J.M.G.A. Schols De ouder wordende huid������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 78 Veelvoorkomende huidaandoeningen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 78 Wonden, in het bijzonder ulcus cruris en decubitus ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 79 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 81 Bloedarmoede ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 83 E. Joosten Veroudering van het hematopoëtische systeem�������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 84 Definitie en klinisch belang van bloedarmoede bij ouderen�������������������������������������������������������������������������������������� 84 Algemene diagnostische beschouwingen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 84 Anemie door chronische ziekte������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 85 IJzergebreksanemie (IDA) ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 85 Anemie door vitamine B12- en foliumzuurgebrek������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 86 Onverklaarde bloedarmoede���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 87 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 87 Diabetes mellitus ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 89 K.J.J. van Hateren en H.J.G. Bilo Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 90 Diabetes en de rol van veroudering �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 90 Pathofysiologie ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 90 Epidemiologie �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 90 Diagnostiek�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 91 Behandeling ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 91 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 93 Nierfalen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 95 J.M.H. Joosten en G.J. Navis De nieren en hun functies���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 96 Nierfunctie en de rol van veroudering���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 96 Acuut en chronisch nierfalen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 97 Oorzaken van nierfalen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 98 Prevalentie en indeling van chronische nierschade�������������������������������������������������������������������������������������������������������� 98 Presentatie en diagnostisch onderzoek bij nierschade�������������������������������������������������������������������������������������������������� 99 Behandeling van chronische nierziekte�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 100 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 103 Kanker ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 105 H.A.A.M. Maas Kanker in de bevolking en levensverwachting������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 106 Prognose bij ouderen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 106 Doel van een behandeling �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 107 Twee voorbeelden ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 108 Perspectief���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 110 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 110 Infecties ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 111 J. Flamaing Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 112 Normale veroudering en infecties������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 112 Epidemiologie van acute infecties������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 112 Pathologie ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 112 Behandeling en zorg �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 114 Preventie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 114 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 115
X
Inhoud
III
Deel III Functionele veroudering
17
Het ontstaan van participatiebeperkingen (disablement process) ������������������������������������������������������������ 119 H.S.J. Picavet Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 120 Disablement process�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 120 Toepassingen van het disablement process ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 121 Meten van functionele en participatiebeperkingen ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 123 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 124
17.1 17.2 17.3 17.4
18 18.1 18.2 18.3 18.4 18.5 18.6 18.7
19
19.1 19.2 19.3 19.4
Mobiliteit en loopstoornissen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 125 M.B. van Iersel Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 126 Hoe vaak komt het voor?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 126 Het bepalen van de mobiliteit�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 126 Mobiliteitsveranderingen en leeftijd ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 127 Pathologie ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 127 Behandeling van mobiliteitsproblemen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 127 Preventie van mobiliteitsproblemen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 129 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 129 Zintuigen en communicatie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 131 R.M.A. van Nispen, G.H.M.B. van Rens, S.E. Kramer, P. Merkus, C. de Graaf, S. Boesveldt, J. van Borsel en M. de Letter Visuele beperkingen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 132 Gehoor������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 134 Reuk en smaak�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 137 Spraak, taal en slikken����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 138 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 142
IV
Deel IV Cognitieve veroudering
20
Dementie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 145 J.A.H.R. Claassen Wat is dementie?���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 146 Prevalentie en incidentie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 146 Diagnostiek�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 147 Dementie versus normale cognitieve veroudering���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 147 Belangrijkste oorzaken van dementie ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 148 Behandeling en zorg �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 148 Is dementie te voorkomen?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 149 Gevolgen van dementie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 149 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 150
20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 20.6 20.7 20.8
21 21.1 21.2 21.3 21.4 21.5 21.6
Gedragsproblematiek bij dementie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 151 M.E. de Vugt Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 152 Epidemiologie �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 152 Syndromen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 152 Etiologie �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 152 Diagnostiek�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 152 Behandeling en zorg �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 153 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 155
XI Inhoud
22 22.1 22.2 22.3 22.4 22.5 22.6 22.7
Delier ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 157 S.E.J.A. de Rooij Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 158 Voorkomen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 158 Diagnostiek�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 158 Predisponerende en uitlokkende factoren�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 159 Pathofysiologie ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 159 Behandeling ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 160 Nazorg������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 161 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 161
V
Deel V Emotionele veroudering
23
Depressie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 165 R.M. Kok Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 166 Prevalentie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 166 Meetinstrumenten ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 166 Pathogenese, risicofactoren en klachtenpresentatie������������������������������������������������������������������������������������������������������ 167 Behandeling ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 167 Preventie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 168 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 169 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 169
23.1 23.2 23.3 23.4 23.5 23.6 23.7
24 24.1 24.2 24.3 24.4 24.5 24.6 24.7
25 25.1 25.2 25.3 25.4 25.5 25.6 25.7
Angststoornissen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 171 R.C. Oude Voshaar Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 172 Prevalentie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 172 Meetinstrumenten ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 174 Normale veroudering en risicofactoren�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 174 Behandeling en zorg �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 175 Preventie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 175 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 176 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 176 Persoonlijkheidskenmerken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 177 S.P.J. van Alphen Persoonlijkheid: adaptief versus maladaptief������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 178 Prevalentie van persoonlijkheidsstoornissen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 178 Meetinstrumenten voor persoonlijkheidsstoornissen �������������������������������������������������������������������������������������������������� 178 Pathogenese, risicofactoren en klachtenpresentatie������������������������������������������������������������������������������������������������������ 179 Behandeling ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 180 Gedragsadvisering������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 180 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 180 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 181
VI
Deel VI Sociale veroudering
26
Sociale aspecten van veroudering �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 185 T.G. van Tilburg, M.I. Broese van Groenou en B.A. Suanet Sociale netwerken�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 186 Eenzaamheid������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 187 Sociale participatie; ouderen en vrijwilligerswerk ���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 189 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 192
26.1 26.2 26.3
XII
Inhoud
27
Pensionering�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 193 C.J.I.M. Henkens, H. van Solinge Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 194 De veranderende context van pensioneren������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 194 Pensionering als proces �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 194 Pensionering in de levensloop ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 195 Sociale inbedding�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 195 Pensionering en gezondheid���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 195 Aanpassing aan pensionering�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 195 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 196 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 196
27.1 27.2 27.3 27.4 27.5 27.6 27.7 27.8
28 28.1 28.2 28.3 28.4 28.5 28.6 28.7
Beeldvorming������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 197 W.J.A. van den Heuvel Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 198 Elementen van beeldvorming�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 198 Beelden over oud worden en oud zijn ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 198 Stereotypen over ouderen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 199 Gevolgen van negatieve beeldvorming voor ouderen�������������������������������������������������������������������������������������������������� 199 Maatregelen die beeldvorming (over ouderen) beïnvloeden ������������������������������������������������������������������������������������ 200 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 200 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 201
VII
Deel VII Interactie
29
Geriatrische syndromen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 205 M.G.M. Olde Rikkert Definitie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 206 Acute en chronische geriatrische syndromen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 206 Interacties������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 208 Empirisch bewijs voor geriatrische syndromen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 209 Diagnostiek en behandeling ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 209 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 209 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 210
29.1 29.2 29.3 29.4 29.5 29.6
30 30.1 30.2 30.3 30.4 30.5 30.6 30.7
31 31.1 31.2 31.3 31.4 31.5
Kwetsbaarheid���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 211 C. van Campen Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 212 Hoe denken ouderen over kwetsbaarheid?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 212 Definitie en meting van kwetsbaarheid������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 212 Beloop van kwetsbaarheid �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 212 Prevalentie van kwetsbaarheid������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 213 Toekomstige ontwikkeling van kwetsbaarheid���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 215 Integrale zorg en ondersteuning voor kwetsbare ouderen����������������������������������������������������������������������������������������� 215 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 216 Multimorbiditeit������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 217 F.G. Schellevis Definitie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 218 Prevalentie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 218 Belang van multimorbiditeit ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 218 Een voorbeeld uit de praktijk���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 219 Kwaliteit van zorg bij multimorbiditeit �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 219 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 220
XIII Inhoud
32 32.1 32.2 32.3 32.4 32.5
Polyfarmacie �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 221 R.J. van Marum Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 222 Veranderde farmacokinetiek en farmacodynamiek bij ouder worden�������������������������������������������������������������������� 222 Rationeel voorschrijven �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 223 De periodieke medicatiebeoordeling������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 224 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 225 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 225
VIII Deel VIII Gezonde leefstijl 33 33.1 33.2 33.3 33.4 33.5 33.6
34 34.1 34.2 34.3 34.4
35 35.1 35.2 35.3 35.4 35.5 35.6
36 36.1 36.2 36.3 36.4 36.5 36.6
37 37.1 37.2 37.3 37.4 37.5
Lichaamsgewicht en ondervoeding������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 229 M. Visser Veranderingen in lichaamsgewicht en -samenstelling met de leeftijd ������������������������������������������������������������������ 230 Lichaamsmaten voor het bepalen van onder- of overgewicht bij ouderen ���������������������������������������������������������� 230 Het vaststellen van onder- of overgewicht bij ouderen ������������������������������������������������������������������������������������������������ 230 Prevalentie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 232 Behandeling ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 232 Preventie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 233 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 233 Voeding en supplementgebruik�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 235 M. Visser, C.P.G.M. de Groot De voeding van Nederlandse ouderen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 236 Veranderingen met de leeftijd������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 236 Het meten van de voedselinname������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 238 Voedingsproblemen bij ouderen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 238 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 240 Lichaamsbeweging en sedentair gedrag ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 241 M. Visser Lichaamsbeweging en sedentair gedrag van ouderen�������������������������������������������������������������������������������������������������� 242 Veranderingen met de leeftijd������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 242 Het meten van lichaamsbeweging en sedentair gedrag ���������������������������������������������������������������������������������������������� 243 Gevolgen van lichamelijke inactiviteit en sedentair gedrag��������������������������������������������������������������������������������������� 243 Beweegtraining ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 244 Preventie van afname in lichaamsbeweging���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 244 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 244 Alcohol���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 247 H.C. Comijs Alcoholgebruik onder ouderen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 248 Alcohol en lichamelijke veroudering ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 248 Overmatig alcoholgebruik meten ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 248 Gevolgen van overmatig alcoholgebruik bij ouderen���������������������������������������������������������������������������������������������������� 249 Behandeling en zorg �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 250 Preventie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 250 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 250 Roken ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 251 M. Huisman Het rookgedrag van ouderen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 252 Veranderingen met de leeftijd������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 252 Rookgedrag meten������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 252 Gevolgen van roken���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 253 Behandeling en zorg �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 253
XIV
Inhoud
37.6
Preventie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 254 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 254
38
Slaap en slaapproblemen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 255 H. Tiemeier en A.I. Luik Slaap bij ouderen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 256 Oorzaken van slaapproblemen bij ouderen����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 256 Slaapstoornissen���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 256 Diagnostiek van slaapstoornissen������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 257 Gevolgen van verstoorde slaap������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 258 Behandeling van slaapstoornissen ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 258 Preventie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 259 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 259
38.1 38.2 38.3 38.4 38.5 38.6 38.7
IX
Deel IX Zorg en zorggebruik
39
Organisatie en toegankelijkheid van zorg���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 263 H.L.G.R. Nies Typering van de Nederlandse ouderenzorg����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 264 Wettelijke ordening van de zorg���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 264 Samenwerking in ketens en netwerken�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 264 Besturing van organisaties�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 265 Nieuwe ontwikkelingen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 266 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 266
39.1 39.2 39.3 39.4 39.5
40 40.1 40.2 40.3 40.4 40.5 40.6 40.7 40.8
41 41.1 41.2 41.3 41.4 41.5 41.6 41.7
42 42.1 42.2 42.3 42.4 42.5
Zorggebruik formele zorg��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 267 R. van der Sande Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 268 Eerstelijnszorg �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 268 Langdurige zorg: zorg thuis ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 269 Langdurige zorg: zorg met verblijf ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 269 Tweedelijnszorg������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 270 Combinaties van wonen en zorg �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 270 Trends en determinanten zorggebruik ouderen �������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 270 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 272 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 272 Zorgen voor elkaar: mantelzorg�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 273 A.H. de Boer, M.M.Y. de Klerk Maatschappelijke trends ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 274 Volwassen kinderen en hun oude ouders���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 274 Wie verzorgt de eigen ouders? ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 274 Beleving van het geven van hulp aan ouders�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 275 Ouderen zorgen ook voor elkaar �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 276 Beleving van het verzorgen van de partner������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 276 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 277 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 277 Verpleging van ouderen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 279 J.P.H. Hamers Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 280 Kwaliteit van zorg�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 280 Belangrijke zorgproblemen ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 280 Kwaliteit van zorg verbeteren: vrijheidsbeperking als illustratie������������������������������������������������������������������������������ 282 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 283 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 283
XV Inhoud
43 43.1 43.2 43.3 43.4 43.5 43.6 43.7 43.8 43.9
44 44.1 44.2 44.3 44.4 44.5 44.6 44.7
Zorggebruik informele zorg ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 285 M.M.Y. de Klerk en M.A.M. Marangos Wat is informele zorg?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 286 Overheidsdenken over zorg������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 286 Meningen van de bevolking over informele zorg������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 286 Willen en kunnen mensen informele hulp ontvangen? ������������������������������������������������������������������������������������������������ 286 Ontvangers van informele zorg ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 287 Informele of formele zorg ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 288 Ontwikkelingen in het gebruik van informele hulp�������������������������������������������������������������������������������������������������������� 288 Toekomst ouderen met informele hulp�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 288 Tot slot������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 288 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 289 De laatste levensfase�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 291 H.R.W. Pasman en B.D. Onwuteaka-Philipsen Inleiding �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 292 Cijfers over verwachte overlijdens������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 292 Verloop laatste levensfase���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 292 Advance care planning���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 292 Palliatieve zorg�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 293 Doorgaan of stoppen met behandelen�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 293 De wens om te sterven ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 294 Literatuur ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 294
Register�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 295
http://www.springer.com/978-90-368-0443-1