Inhoud Dankwoord
11
Inleiding: In het land der blinden is eenoog koning
13
Hoofdstuk 1 De Chinese taal: introductie in het modulesysteem
21
Vergelijking van het Chinees met westerse talen Kenmerken van de Chinese taal Een aantal grammaticale aspecten Korte zinnen Vragen stellen Ontkennend of bevestigend antwoorden Dubbele ontkenning als sterke affirmatie Trappen van vergelijking Maatwoorden / klaswoorden Variëteit van begrippen Windrichtingen Uitspraak van het Chinees Transcriptie van de Chinese karakters Pīnyīn Klinkers in pīnyīn Medeklinkers in pīnyīn Bōpomōfo De geschreven Chinese taal Soorten Chinese karakters Enkele voorbeelden van karakters De positie van betekenisonderdelen Het schrijven van een Chinees karakter De structuur van de Chinese karakters Evolutie van het Chinees Klassiek Chinees Samenstellingen in Modern Chinees Vaste uitdrukkingen Nieuwe begrippen creëren
21 22 25 25 26 26 27 27 28 29 30 33 33 34 34 35 35 36 36 38 42 43 44 44 45 46 47 47
5
Mindmapping China
Een eigen bedrijfsvocabularium Een oneindig modulesysteem? Hoeveel Chinese karakters bestaan er? De ‘juiste’ vertaling Chinees leren zonder karakters?
Hoofdstuk 2 Historische evolutie van de Chinese karakters Ontstaan en ontwikkeling van de Chinese karakters Evolutie in de schrijftaal Stadia in de evolutie van het Chinees schrift Grootzegelschrift Li-schrift Grasschrift Modelschrift Vereenvoudiging van de Chinese karakters Naar een restauratie van de complexiteit in de Volksrepubliek? Connectie van hedendaags met klassiek China
Hoofdstuk 3 Taal en cultuur Inleiding: verband tussen de Chinese taal en de Chinese cultuur Verband tussen de Chinese taal en de Chinese filosofie 1. Een confucianistische blik op taal Confucianisme: introductie Een centralistische organisatie Confucianistische dynamiek Heropleving van het confucianisme Spreuken die het confucianistische gedachtegoed omvatten Confucianistische werkethiek in spreuken Modern China: een harmonieuze maatschappij Weerspiegeling van sociale status in aanspreektitels 2. Een taoïstische blik op taal Taoïsme: introductie Symboliek Termen samengesteld door tegengestelde begrippen 3. Een communistische blik op taal 4. Globalisering en de Chinese taal
6
48 49 49 50
51 51 53 54 54 54 55 55 56 58 58
61 61 64 64 64 67 69 69 73 75 77 78 79 79 81 82 83 87
Bibliografie
Hoofdstuk 4 Taal en tijd - cycli en cirkels
89
Tijdsaanduidingen – tijdsconcept Tijdsaanduidingen in het Chinees Synchroon of chronologisch? De maaltijd als culturele uiting
89 92 97 97
Hoofdstuk 5 Taal en zelfcultivering - kalligrafie Schrijven en morele vorming De cirkel als basis van kalligrafie De politieke macht van kalligrafie: kalligrafische opschriften van grote communistische leiders Hoofdstuk 6 Taal en identiteit Mandarijn/putonghua/standaard-Chinees en lokale talen Mandarijn Chinees als lingua franca in Azië Chinezen die geen Chinees spreken ‘Chinees worden’ Standaard-Chinees: de standaard voor alle Chinezen Globalisering en lokalisering Insider-outsiderethiek en taal Discours van de Confucius-instituten: het internationale imago van China Streven naar het behoud van niet-vereenvoudigde Chinese karakters: identiteit in China en Taiwan
99 99 101 102
105 105 106 107 108 109 111 112 113 117
Hoofdstuk 7 Politiek-maatschappelijk discours in China
119
Inleiding 1. Taal als politiek instrument Van Keizerrijk naar Republiek Van Republiek naar Volksrepubliek Beeldtaal als politiek instrument Het gouden communisme
119 119 119 123 127 129
7
Mindmapping China
Beleid van de overheid omgezet in taal en beeldtaal Veranderingen in discours Nationalisme Tegendiscours Economisch beleid via slogans Milieubeleid 2. Taal als instrument om het volk op te voeden De wereldtentoonstelling in Shanghai in 2010 3. Taal als maatschappelijk instrument Spirituele civilisatie Iedereen draagt verantwoordelijkheid Een lijstje met do’s & don’ts Rode banieren met witte karakters Politieke propaganda op verrassende plaatsen 4. Taal als strategisch instrument Materiaal en regels
Hoofdstuk 8 Kenmerken van communicatie in China Inleiding: taal als commercieel instrument Van planeconomie naar ‘socialistische economie met Chinese karakteristieken’ De opkomst van advertenties en commercials in China Algemene evoluties in bedrijfscommunicatie Adverteren in China Logo’s en brands Vertaling van bedrijfsnamen en productnamen Veel gebruikte begrippen in product- of bedrijfsnamen Motto’s en Corporate Spirit Klassieke taal in advertenties Hybride strategieën in advertenties 1. Het confucianistische discours: hiërarchie en harmonie Familie als centraal thema Voorkeur voor een jongen Groepsgerichtheid in promotiecampagnes Relaties en communicatie Insider-outsiderethiek 2. Het taoïstische discours 3. Het communistische discours
8
130 132 134 134 135 136 138 140 142 142 146 147 148 149 151 159
161 161 161 163 165 167 168 169 170 171 171 173 173 175 176 176 179 180 181 182
Bibliografie
4. Het discours van het ‘Westen’ 184 Globalisering 186 Goede producten hebben een geschiedenis 187 Design: het esthetische spel met Chinese karakters 188 Kalligrafie in advertenties 191 Een bekroonde advertentie: vertaalpennen 191 Discours in advertenties 195 Eén groot sterk verenigd China 195 Een harmonieuze maatschappij en wetenschappelijke ontwikkeling 197 De grote helden als rolmodel in advertenties 198 Filmsterren uit Hongkong 200 Historische figuren 200 5000 jaar Chinese cultuur: modern China sluit aan bij het oude China 201 Bamboelatjes 202 Stempels 203 Een opeenstapeling van ‘Chineseness’ 203 Advertenties en veranderingen in de Chinese maatschappij 205 Het veranderende China 206 Een succesvol bedrijfsimago in China 207 Kwaliteit 208 Campagne voeren met een positieve blik 209 Adverteren en wetgeving 211 Impact van de overheid op advertenties 212 De maatschappij bepleisterd met advertenties 213 Intellectuele eigendom en namaak 214 De Chinese klant 220 Groepsgerichtheid in koopgedrag 221 Customer service 222 Slechte Engelse vertalingen: Chinglish 222 Nawoord
225
Bibliografie
227
Register
233
9
汉语中充满了把人生看作演戏的比喻 The Chinese language abounds in metafors regarding the drama of human life
林语堂 Lin Yutang
Dankwoord
Zoals in mijn vorige publicaties, wil ik ook hier vele mensen danken voor de totstandkoming van dit boek. Eerst en vooral wil ik mijn hartelijke dank uitdrukken aan allen die me hebben begeleid bij de studie van het Chinees en bij het verwerven van dieper inzicht in de Chinese taal, cultuur en maatschappij. Langzaam, misschien wel héél langzaam, maar ook heel zeker, ben ik van de Chinese taal gaan houden. Ik geniet er nu van om de onuitputtelijke fontein van spreuken steeds verder te ontdekken. Het laat me nooit meer los. Ik geniet er ook van om te discussiëren over cultuur en cultuurverschillen en de daarmee samenhangende variërende visies op de werkelijkheid. De Chinese taal en cultuur hebben me een andere blik op het leven gegeven en dat fascineert me mateloos. Ik ben door het hele proces ook meer van mijn eigen cultuur gaan houden. Het is boeiend om diep te graven in een andere cultuur, want hoe dieper je graaft hoe meer je in de spiegel kijkt. Mijn speciale dank gaat uit naar mensen die rechtstreeks bij dit boek betrokken zijn. Peng Jiayu, PhD en docent PCVO, Bai Xuesong, directeur AID Beijing, Kong Xiangjun, advocaat bij Nivea Shanghai, Yang Rui, HRM bij Lenovo, Sun Lulu, operationeel logistiek assistent bij IBA, Liu Lixin, professor in Beijing Daxue, die me geholpen hebben bij het vinden van spreuken. Ik wil in het bijzonder de mensen danken die het manuscript hebben nagelezen, Lianne Baaij, sinoloog en directeur van China Access, Lieve Peeters, sinoloog en General Manager BCECC, Anneleen Verstegen, sinoloog en docent Katholieke Hogeschool Mechelen, Jan Van den Bergh, marketing specialist en Chairman Holaba in Shanghai, Annie Zheng Yi, partner PMC connect, en Dirk Van Braeckel, finance director ICRH. Hun waardevolle commentaren hebben me geholpen om dit boek op een hoger niveau te tillen.
11
Ik wil uitgever Gert De Nutte danken voor de fijne samenwerking bij de productie van het boek, Lizz De Walsche voor haar inzet bij de promotie, en de andere mensen van ASP die op een of andere manier betrokken waren, en natuurlijk ook David Hyde voor de jarenlange vriendschap en samenwerking en voor nog maar eens een mooie kaft Tot slot wil ik ook nog mijn kinderen Jono en Nuna Pili van Belle danken voor de talloze boeiende discussies en de multiculturele blik die ook zij hebben op het leven.
12
Inleiding: In het land der blinden is eenoog koning
Kennis van de Chinese taal en cultuur heeft een enorme impact op de samenwerking met China. Een goede kennis van China is een absolute must om efficiënt te kunnen werken. Om goed te communiceren in China is het nodig om inzicht te hebben in culturele voorkeuren en gevoeligheden. Dat betekent inzicht hebben in zowel de Chinese cultuur als in de taal. De Chinese taal heeft enorm aan belang gewonnen sinds het openstellen van China in 1978. Steeds meer mensen leren Chinees en ook steeds meer mensen hebben vragen over de Chinese taal en de impact ervan op samenwerking met China. ‘Is het Chinees echt zo moeilijk?’ klinkt het vaak. Precies omdat het Chinees zo verschillend is van westerse talen hangt er een soort van mystiek rond, wat de taal onnodig onbereikbaar maakt. Die zogenaamde onoverkomelijke moeilijkheidsgraad van Chinees wordt vooral bepaald door perceptie. Het is waar dat je in het Chinees per ongeluk ‘paard’ zegt in de plaats van ‘moeder’ als je niet de juiste toon gebruikt. Dat komt omdat het woord ‘ma’ in de ene toon uitgesproken ‘paard’ betekent en in een andere toon ‘moeder’. Het Chinees is een toontaal. Dat is even wennen voor iemand die is opgegroeid in een taalomgeving zonder tonen. Bij toontalen is de betekenis van een woord of karakter verbonden met de toon waarop je het uitspreekt. Verschillende tonen genereren verschillende betekenissen. Dat is een van de moeilijkheden van het Chinees. Nog een moeilijkheid is dat exotische Chinese schrift dat eruitziet als tekeningetjes maar waar je kop noch staart aan krijgt. Hoe slaagt een mens er ooit in om zoiets te leren? Westerlingen die Chinees spreken en schrijven, krijgen vaak een soort van exclusiviteit toegeschreven door hun omgeving terwijl het van Chinezen
13
Mindmapping China
heel normaal wordt gevonden dat ze dat kunnen. Ook zij hebben het moeten leren. Een vriend uit Taiwan vertelde me ooit dat hij als kind soms zat te huilen omdat hij zoveel karakters moest leren. Door de globalisering en het toenemende aantal mensen dat Chinees studeert, vervalt de exclusieve positie die sinologen enkele honderden jaren hebben gehad. Toch speelt dat exotisme nog steeds. Vele mensen leggen zichzelf een psychologische drempel op waardoor ze er maar liever nooit aan beginnen, zelfs al wonen ze in China. Dat is jammer want zo’n drempel heeft veel meer gevolgen dan je op het eerste gezicht zou denken. Je maakt het leven voor jezelf zoveel moeilijker dan nodig als je geen enkele stap zet om tenminste een basisinzicht in de taal te verwerven. Als je als buitenlander in China Chinees spreekt – ook al is dat beperkt – plaats je jezelf in een andere, meer comfortabele positie. Omdat Chinezen een sterke culturele traditie hebben van insider-outsiderdenken zal kennis van de Chinese taal je meer tot een insider maken. Dat is zelfs wetenschappelijk bewezen. De moeite die je doet om Chinees te leren, zal heel erg gewaardeerd worden omdat je op die manier blijk geeft van commitment. Tegenwoordig beginnen Chinezen Engels te leren vanaf het ogenblik dat ze leren spreken, terwijl westerlingen allerlei excuses vinden om geen Chinees te moeten leren: ‘het is te moeilijk’ of ‘ik heb geen tijd’ of ‘de Chinezen met wie ik werk, spreken heel goed Engels’. Stilaan maar zeker geraakt de balans tussen China en het Westen uit evenwicht en daar dragen we zelf toe bij. De Chinese taal staat echter zo ver van ons af dat het moeilijk is om te weten wat in welk tijdsbestek mogelijk is. Bijna wekelijks verschijnen nieuwe handboeken en taalcursussen. Massa’s lesmateriaal en pakketten worden aangeboden op het Internet. Maar welke keuze maak je? Ga je voor ‘Chinees leren online’ of voor ‘Chinees in twintig lessen’? Of ga je meteen voor het ‘Business Chinese’ waar talloze instituten mee uitpakken? Het is voor een beginner moeilijk kiezen. Al is er weinig logisch nadenken voor nodig om te beseffen dat ‘Business Chinese’ wellicht een illusie is. Hoe kan je spreken over ‘Business Chinese’ als je zelfs niet de allersimpelste basisbeginselen van een taal beheerst?
14
Inleiding
En er zijn nog meer vragen. Hoe komt het dat iemand na twee jaar avondschool Chinees razend enthousiast kan zijn over zijn verworven inzicht in de Chinese taal, terwijl iemand die zich decennialang in de Chinese taal heeft verdiept alleen maar nederig kan vaststellen dat het Chinees nooit helemaal te beheersen is? Nooit zal ik vergeten hoe mijn professor Klassiek Chinees spontaan een woordenboek vastpakte toen ik hem advies vroeg over de vertaling van een aantal klassieke gedichten in mijn scriptie. Hoe was het mogelijk dat een man die al dertig jaar met de Chinese taal bezig was en zo erudiet was nog een woordenboek nodig had, dacht ik. Het kwam als een schok, zelfs na vier jaar Oosterse Talen en Culturen. Pas later besefte ik hoe groot mijn naïviteit toen nog was. Chinese literaire vertalingen zijn onmogelijk te maken zonder woordenboeken, zelfs niet als je de taal heel goed beheerst. De Chinese taal heeft namelijk een heel grote flexibiliteit en min of meer afgelijnde betekenis ontstaat pas door de context waarin iets staat. Chinees leren is voor een westerling meestal een proces waarbij je verschillende stadia van euforie en frustratie doorloopt. De beginfase is bijzonder frustrerend omdat je de Chinese karakters in je hoofd moet prenten zonder dat je een verband kan leggen met kennis die al in je hoofd aanwezig is. Het principe van leren door associatie en koppeling aan andere reeds opgeslagen kennis gaat niet op zolang je geen inzicht hebt in het systeem van de Chinese karakters. Aangezien we vooral leren door kennis te koppelen aan andere kennis die we al hebben, is het lastig om een start te maken met de Chinese taal. Na de eerste overwinning van inzicht en kennis van een aantal karakters komt de euforie. Het is fantastisch in het begin om een zin te zien waarvan je alle karakters kent. Maar daar komt het volgende obstakel. Je wordt geconfronteerd met een zin waarvan je alle karakters kent en toch begrijp je niet wat er staat omdat je de structuur van de zin niet ziet. Wanneer je dan vlotter begint te lezen en structuren herkent, word je weer euforisch. Het is buitengewoon fantastisch dat je Chinese karakters kan lezen, dat je Chinese teksten kan lezen. Een nieuwe wereld is voor je opengegaan. De volledige overwinning is echter nog niet in zicht. Plotseling kom je in een stadium waarin je begint te merken dat Chinezen discussiëren over de juistheid van vertalingen. De een zegt dit, de ander beweert dat. Wat is nu het juiste?
15
Mindmapping China
Je hebt intussen ook geleerd dat het Chinees vele spreuken en zegswijzen kent, maar hoe meer je er leert, hoe meer er lijken te volgen. Na een tijdje stel je vast dat er honderden van die spreuken zijn, misschien wel duizenden of tienduizenden. Je beseft dat je ze nooit allemaal zal kennen. De lange weg van euforie en frustratie, van overwinning en nieuwe obstakels strekt zich uit en gaat door en door, om uiteindelijk, als het een beetje meezit, te eindigen in een bevredigend stadium waarbij je rustig wordt en weet dat je de rest van je leven zal bijleren. Tijdens de interculturele trainingen van ChinaConduct heb ik door de jaren heen heel veel vragen over de Chinese taal gekregen. Op die vragen probeer ik hier een antwoord te formuleren. Wat betekent ‘Chinees leren’? ‘Chinees spreken’? ‘Chinees lezen’? Chinees is niet gemakkelijk, maar het is en blijft wel een taal die al duizenden jaren bestaat en die vandaag door meer dan een miljard mensen wordt gesproken en geschreven, dus het kan ook weer niet zo onmenselijk moeilijk zijn. Meer nog, het is zelfs helemaal niet zo moeilijk om inzicht te verwerven in het systeem van de taal. Precies dat motiveert me om dit boek te schrijven. Om de misvattingen en vooroordelen rond het Chinees te ontkrachten is het nuttig om stil te staan bij de taalverschillen tussen het Chinees en Europese talen en de impact daarvan op cultuur en maatschappij. Het inzicht in de Chinese taal dat je op korte termijn kan verwerven zal je helpen om beter te communiceren in China. Dit boek is geen taalcursus; die bestaan er al voldoende in allerlei vormen en formaten. Het is ook geen volledige beschrijving van de Chinese taal. Daarvoor hebben we in het Nederlands al het excellente werk van Jeroen Wiedenhof, Grammatica van het Mandarijn. Eerder dan een taalkundige wil dit boek een culturele analyse zijn waarbij we uitgaan van een nauwe band tussen taal en cultuur, en waarbij we via de Chinese taal kijken naar de Chinese cultuur en maatschappij vandaag. We gebruiken de Chinese taal ook als instrument, als methode om naar het China van vandaag te kijken. Taal dient in het Westen vooral voor communicatie, al zijn er uiteraard woordenkunstenaars in elke taal. De Chinese taal is echter veel meer dan dat: de Chinese taal draagt de cultuur en de geschiedenis in zich. We analyseren daarom in dit boek de taal en beeldtaal in campagneslogans (maat-
16
Inleiding
schappelijk, politiek, economisch, ethisch, strategisch) en in advertenties (commercieel). Daaruit zal duidelijk worden dat taal, discours en cultuur in China heel nauw met elkaar verbonden zijn. Dit noodzakelijke inzicht zal al wie met of in China werkt helpen om beter te begrijpen wat er een rol speelt bij (schriftelijke en mondelinge) vertalingen, wat de impact is van de vertaling van een bedrijfsnaam of een productnaam, welke taalvormen er worden gebruikt bij promotieacties in China. Het verschil in opbouw van de Chinese taal in vergelijking met westerse talen en de flexibiliteit van het Chinees hebben invloed op het omgaan met informatie, op de manieren van communiceren, op het implementeren van bedrijfscultuur, op het geven van instructies of presentaties. Kortom, taal heeft zo’n grote invloed op culturele en bedrijfsspecifieke aspecten in China dat het onvoorstelbaar is dat westerlingen in China werken zonder dat basisinzicht.
In een eerste deel focussen we op allerlei specifieke aspecten van de Chinese taal. We beginnen met een blik op de Chinese karakters. We bekijken de soorten Chinese karakters, hoe ze worden opgebouwd, welke onderdelen er in een karakter te vinden zijn en hoe die onderdelen zich tot elkaar verhouden. Vervolgens kijken we hoe losse karakters zich op hun beurt tot elkaar verhouden in het talige weefsel. We zullen zien dat we te maken hebben met een modulesysteem waarbij kleinere bouwsteentjes worden opgebouwd tot grotere en grotere tot nog grotere. We belichten een paar aspecten van de Chinese grammatica en daarnaast focussen we op een aantal woorden die interessant of belangrijk zijn voor dit boek. De eigenschappen van de Chinese taal die we hier bespreken, zijn heel bewust gekozen om de relatie tussen taal en de dagelijkse praktijk te kunnen uitleggen. De grammaticale aspecten die we belichten, zijn nodig om inzicht te krijgen bijvoorbeeld in de talloze slogancampagnes waarover we het zullen hebben. Getallen, windrichtingen en tijdsaanduidingen nemen we op omdat die een nauwe band hebben met de cultuur. Omdat het Chinees zoveel spreuken heeft, wordt via de taal tot op vandaag het eeuwenoude gedachtegoed van generatie op generatie overgeleverd. Het valt ook op hoe aanwezig de Chinese taal is in de maatschappij en hoeveel
17
Mindmapping China
invloed ze op allerlei gebieden uitoefent. Taal is een politiek instrument, een economische tool, een hulpmiddel om morele en ethische normen op te leggen. Taal voedt de Chinese burgers op met morele boodschappen en is tegelijk een middel tot ordehandhaving in de maatschappij. Slogans zijn overal aanwezig, tot in de verste uithoeken van China. Het kan gaan om campagnes tegen corruptie, voor meer hygiëne, voor aidsbestrijding of misdaadbestrijding, voor geboortebeperking of gewoon om de Chinese burgers goede manieren bij te brengen. Het steeds veranderende discours van de Chinese overheid wordt geïmplementeerd via taal en is overal aanwezig, zelfs in commerciële boodschappen. Chinezen groeien op met propagandaboodschappen. Ik vraag me soms af of ze zich daarvan bewust zijn en of het hen opvalt dat dit soort boodschappen in het Westen nauwelijks in het straatbeeld aanwezig is. De impact van taal op communicatie in China wortelt naar mijn mening veel dieper dan in het Westen. Boodschappen refereren vaak aan traditionele cultuur, gedichten, spreuken of andere culturele vormen. Referenties aan eeuwenoude gebeurtenissen zijn heel normaal in het dagelijkse leven in China, ook in het zakenleven. In Europa zou een zakenman wellicht vreemd opkijken als je met voorbeelden van de Grieken of de Romeinen zou komen aandraven om een situatie van vandaag te belichten. In China is dat de normaalste zaak van de wereld. Het historisch bewustzijn is er heel groot. Daarom geven we ook een historisch overzicht van de evolutie van de Chinese karakters en geven we later in het boek concrete voorbeelden van advertenties en promotiecampagnes die rechtstreeks verband houden met die geschiedenis. De analyse van de slogans die ik hier maak, is gebaseerd op de slogans in publieke ruimten in China. Alle foto’s in het boek heb ik genomen in het straatbeeld en in openbare gebouwen. In dit boek wil ik dus focussen op de invloed van de Chinese taal op de Chinese cultuur en op China als land. Ik heb voor dit boek talloze kilometers afgelegd met mijn fototoestel in de hand, op zoek naar slogans. Je hoeft niet ver te lopen in China om slogans te vinden. Maar om een beeld te kunnen geven van wat er in de maatschappij allemaal aan slogans te vinden is en op welke plaatsen die voorkomen, was het wel nodig om lange tijd met een gerichte, zoekende blik rond te lopen. Dit boek is dan ook het resultaat
18
Inleiding
van een proces dat al jaren aan de gang is. Al altijd fascineren slogans en opschriften me en wordt mijn aandacht getrokken naar de soms leuke en verrassende zaken die ik lees. Ik hoop dat de kristallisatie van mijn zoektocht in dit boek inzicht zal brengen en dat ik hiermee de Chinese taal en de Chinese cultuur weer een beetje dichterbij kan brengen bij wie met China samenwerkt en bij iedereen die interesse heeft in het land en de cultuur. Als titel voor dit boek koos ik voor Mindmapping China. Ik wilde een titel met een verwijzing naar de hersenen. Enerzijds gaat dit boek over hoe hersenen leren omgaan met een taal die als een modulesysteem in elkaar steekt, en anderzijds gaat het over de impact van taal op manieren van denken. De Chinese taal vormt het centrale idee van dit boek en daar omheen zweven allerlei aspecten en invloeden, als een ‘mindmap’. Het idee van de ‘mindmap’ wordt hier dus als een metafoor gebruikt. Voor de transcriptie van de Chinese karakters wordt het pīnyīnsysteem gebruikt, de standaard in de Chinese Volksrepubliek. Enkel waar dat relevant is, wordt een andere transcriptie gebruikt, bijvoorbeeld bij persoonsnamen die in een bepaalde schrijfwijze de geschiedenis zijn ingegaan zoals Sun Yat-sen (pīnyīn: Sun Zhongshan). Bij alle Chinese karakters in de tekst wordt het pīnyīn voorzien. Doorheen het boek worden heel veel afbeeldingen getoond om de tekst te illustreren, alsook foto’s van een aantal slogans die we zullen bespreken of foto’s van advertenties in China. Van sommige slogans die niet duidelijk af te lezen zijn op de afbeelding, of maar gedeeltelijk op de afbeelding voorkomen, geven we naast de vertaling ook nogmaals de tekst in het Chinees en de pīnyīntranscriptie. Van afbeeldingen die niet in de eerste plaats wegens de tekst getoond worden maar bijvoorbeeld wegens de beeldtaal, of van afbeeldingen waar zeer veel tekst op staat, geven we geen vertaling omdat dat in die gevallen niet extra bijdraagt tot de inhoud van dit boek. Jeanne Boden Gent, oktober 2009
19
Mindmapping China
20
Hoofdstuk 1 De Chinese taal: introductie in het modulesysteem
Vergelijking van het Chinees met westerse talen Westerse talen hebben een alfabet van min of meer 26 letters. Letters vormen een woord; woorden vormen een zin. Grammatica zorgt voor verleden, heden of toekomstige tijd, geeft vrouwelijk of mannelijk aan. De uitspraak van een woord is gebaseerd op klank maar uit het woord zelf kunnen we geen betekenis halen. Het Chinees heeft een fundamenteel andere structuur. Er is geen alfabet. De taal wordt geschreven in Chinese karakters. 214 betekeniselementen, ‘radicalen’ of ‘sleutels’ bouwen de betekenis van Chinese karakters. De combinatie van de betekenisonderdelen bepaalt de betekenis van een karakter. Een karakter krijgt pas in de context van andere karakters zijn min of meer afgelijnde betekenis. Het Chinees heeft nauwelijks grammaticale regels. In de aanloop naar de Olympische Spelen in Beijing in 2008 werden alle taxichauffeurs in Beijing verplicht om Engels te leren. Zij zouden immers veel met de buitenlandse gasten in aanraking komen. Het is grappig om te zien dat een van de zinnetjes in English for Taxi Drivers het volgende is: ‘Uw grammatica is fantastisch.’1 Het is wat een westerling tegen een Chinees zou kunnen zeggen maar het is weinig waarschijnlijk dat die zin in een basisconversatie gebruikt zou worden. Dat die zin voorkomt in een dergelijk boekje zegt echter wel iets over het verschil in grammatica tussen Chinees en westerse talen. Het is voor Chinezen moeilijk om grammatica te leren, zoals het voor 1. Bennett Andrew, 2004, p.177
21
Mindmapping China
westerlingen moeilijk is om een taal als het Chinees met heel weinig grammatica te leren. Westerlingen zijn immers gewend om een taal te leren op basis van grammatica.
Kenmerken van de Chinese taal Een aantal kenmerken zijn uniek in de Chinese taal. Linguïst Yong Ho omschrijft er vier.2 Morfologische eenvoud is een eerste kenmerk. In vergelijking met Europese talen is de Chinese grammatica zeer eenvoudig. Een zin krijgt in het Chinees zijn specifieke betekenis niet door de manipulatie van woorden (vervoeging, verbuiging) maar door de manipulatie van woordvormen, woordvolgorde, specifieke partikels en vocabulaire items. Een tweede kenmerk is de syntactische economie, of anders gezegd, een spaarzaamheid in de opbouw van een zin. Vele syntactische ingrepen die in Europese talen worden gebruikt bestaan niet in het Chinees. Zo is er geen onderscheid tussen enkelvoud of meervoud (boek/boeken), geen nominatief onderscheid (ik/mijn), geen vervoeging van werkwoorden (werk/werkte), geen actieve of passieve vorm, geen trappen van vergelijking (groot, groter, grootst), geen tegenwoordige of verleden tijd. Het onderscheid tussen geslachten is afwezig. Een fúwùyuán 服务员, een bediende, kan zowel aan een man als aan een vrouw refereren, een yǎnyuán 演员 kan zowel een acteur als een actrice zijn. Uiteraard bestaan er in het Chinees andere manieren om al die zaken duidelijk te maken. Dat gebeurt voornamelijk door de opbouw van een zin. Er bestaat een aantal grammaticale partikels. Het partikel le 了 doet dienst als tijdsaanduiding. Er bestaan maar twee vormen: ‘voleindigd’ en ‘aan de gang zijnde’. Afhankelijk van het specifieke gebruik van le wordt de tijdsaanduiding gemaakt. Het partikel de 的 maakt al wat ervoor staat ondergeschikt of bezittelijk. 2. Yong Ho, 1997, pp.iv-v
22
De Chinese taal: introductie in het modulesysteem
Het karakter men 们 is een van de weinige achtervoegsels in het Chinees. Het wordt gebruikt achter persoonlijke voornaamwoorden (ik, jij, hij) of achter aanduidingen van personen (heren, dames) om ze in het meervoud te zetten. Wanneer uit de context duidelijk is af te leiden dat er over meerdere personen wordt gesproken vervalt de men vaak, enkel bij persoonlijke voornaamwoorden blijft hij dan behouden. Het persoonlijk voornaamwoord voor de derde persoon is in het Chinees ‘tā’ wat zowel ‘hij’ 他, ‘zij’ 她, als ‘het’ 它 kan betekenen. Het onderscheid wordt wel gemaakt in de karakters, maar niet in de uitspraak. Dat is wellicht de reden waarom Chinezen bij het spreken van Engels of andere talen zich wel eens vergissen in het gebruik van ‘hij’ of ‘zij’. 我
wǒ
ik / mijn
你
nǐ
jij / jouw
您
nín
u
他／她／它
tā
hij/ zij / het / zijn / haar
我们
wǒmen
wij
你们
nǐmen
jullie
他们／她们
tāmen
zij
Door deze eigenschap van syntactische economie is de Chinese taal bijzonder geschikt voor sloganboodschappen. Door de geringe impact van grammatica kan men met het Chinees zeer compacte boodschappen genereren. Omdat combinaties van karakters een bepaalde betekenis krijgen, kan men, wanneer een samenstelling sterk is ingeburgerd, een aantal karakters weglaten en toch dezelfde betekenis behouden. Dit is mogelijk omdat de associatie met de volledige samenstelling blijft bestaan. Een voorbeeld is Beijing Universiteit Běijīng Dàxué 北京大学 wat overal in China wordt afgekort als ‘Běidà ’ 北大. Wanneer iemand het over ‘Běidà ’ heeft, bestaat er geen enkele twijfel over wat er precies bedoeld wordt.
23
Mindmapping China
Een derde kenmerk van het Chinees is het feit dat betekenis belangrijker is dan vorm. De woordvolgorde van een zin is van cruciaal belang voor de betekenis. Europese talen gebruiken een systeem van onderschikking (hypotaxis) wat betekent dat grammaticale elementen aan elkaar worden geregen door verbindingswoorden. Zinnen in het Chinees zijn eenvoudiger en gebruiken een systeem van nevenschikking (parataxis). Een opvallende eigenschap van woordvolgorde in het Chinees is de verhouding tussen de syntactische structuur (opbouw van een zin) en de chronologische opeenvolging van gebeurtenissen. Tijd- en ruimteuitdrukkingen staan in het Chinees vóór het werkwoord omdat ze eerst de tijd en ruimte omschrijven waarin een actie plaatsvindt. Bijvoorbeeld: ‘Wǒ míngtiān lái ’ 我明天来, wat letterlijk betekent ‘ik morgen kom’. Bepalingen, bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden staan altijd vóór het bepaalde zelfstandig naamwoord of werkwoord. Bijvoorbeeld: ‘De persoon die naar Shanghai gaat’ wordt in het Chinees ‘qù Shànghǎi de rén’ 去上海的人, wat letterlijk vertaald ‘gaan naar Shanghai [de ] persoon’ wordt. De de maakt alles wat ervoor staat ondergeschikt. Diezelfde zin kunnen we gebruiken als voorbeeld van de afwezigheid van meervoud of enkelvoud en van mannelijk of vrouwelijk. De zin ‘qù Shànghǎi de rén’ kan vertaald worden als ‘de mensen die naar Shanghai gaan’, ‘de persoon die naar Shanghai gaat’, ‘de man die naar Shanghai gaat’, ‘de vrouw die naar Shanghai gaat’. Wat de spreker of schrijver van deze zin uiteindelijk bedoelt en over wie het gaat, wordt pas duidelijk uit de context. De woordvolgorde bepaalt de vaste of juist minder vastomlijnde betekenis. Een vierde kenmerk is de onderwerp-commentaarzin. Ongeveer 50% van de zinnen in het Chinees bestaan volgens zijn onderzoek uit een indeling in twee delen: 1) het onderwerp en 2) de commentaar daarop. Bijvoorbeeld: ‘tā māmā – shēntǐ hén hǎo’ 他妈妈身体很好, wat letterlijk vertaald kan worden als ‘zijn moeder – gezondheid heel goed’.
24
De Chinese taal: introductie in het modulesysteem
Een aantal grammaticale aspecten Het Chinees heeft dus weinig grammatica in vergelijking met Europese talen. Er bestaan geen vervoegingen of verbuigingen. Een karakter krijgt een bepaalde functie door de context waarin het wordt gebruikt. Eenzelfde karakter kan dus in een zin fungeren als werkwoord, zelfstandig naamwoord, bijwoord, enzovoort. Om een zin te ontleden moet men analyseren welke functie de verschillende karakters hebben in de specifieke context. Zodra een karakter uit de context wordt gehaald verliest het zijn specifieke rol die het in die bepaalde context had en kan het een heel andere betekenis krijgen. Toch wordt de Chinese taal gebruikt om te communiceren. Er moet dus voldoende logica in zitten die communicatie mogelijk maakt. We halen hier enkele grammaticale kwesties aan om een idee te geven van de werking van grammatica in het Chinees. Zoals eerder gezegd is het niet de bedoeling om een volledig overzicht te geven van de Chinese grammatica. We verwijzen daarvoor graag opnieuw naar het boek van Jeroen Wiedenhof.3 De voorbeelden hier zijn enkel bedoeld om de grammaticale verschillen tussen Europese talen en het Chinees iets concreter te maken.
Korte zinnen Wanneer in het Nederlands iets over het onderwerp wordt gezegd, dan gebeurt dat door middel van een werkwoord. Er komen ook vaak nog andere woorden aan te pas. In het Chinees kan hetzelfde meestal met minder karakters worden uitgedrukt. Dit is een voorbeeld van de syntactische economie waar we in het overzicht van Yong Ho naar verwezen. NL: Jij bent goed. NL: Jij hebt het druk.
CH: Jij goed. Nǐ hǎo 你好 CH: Jij druk. Nǐ máng 你忙
3. Wiedenhof Jeroen, 2004
25
Mindmapping China
Vragen stellen Er bestaan in het Chinees verschillende manieren om vragen te formuleren. We geven hier de belangrijkste. Een eerste manier is om achter een stellende zin het grammaticale partikel/ karakter ‘ma 吗’te plaatsen. NL: Jij gaat. NL: Ga jij?
CH: Nǐ qù 你去 CH: Nǐ qù ma? 你去吗 ?
Een tweede manier is om karakters te gebruiken die de functie hebben van een vragend voornaamwoord: wie shéi 谁, shuí 谁; wat shénme 什么; hoe zěnme 怎么; hoeveel jǐ 几, duōshao 多少; waar nǎr 哪儿. Een derde manier is door een keuze aan te bieden tussen twee zaken. Bijvoorbeeld: man of vrouw nánde háishi nǚde 男的还是女的?. Nog een andere manier om vragen te stellen is door een bewering te laten volgen door de ontkenning ervan, wat ook wel een reduplicatievraag wordt genoemd. NL: Ga jij?
CH: ‘Nǐ qù bú qù 你去不去?’ (letterlijk ‘jij gaan niet gaan?’)
Ontkennend of bevestigend antwoorden Er wordt wel eens beweerd dat ‘ja’ en ‘neen’ niet bestaan in het Chinees. Toch worden er ‘ja/neen’ vragen gebruikt en bestaan er uiteraard ook mogelijkheden om bevestigend of ontkennend te antwoorden. Bevestigend antwoorden kan door het werkwoord van de vraag te herhalen. NL: Ga jij? NL: Ik ga!
26
CH: Nǐ qù ma? CH: Qù!
De Chinese taal: introductie in het modulesysteem
Instemmen kan door middel van het karakter duì 对, wat zoveel betekent als ‘inderdaad/ precies/ het klopt wat u zegt’ wat dus niet hetzelfde is als ‘ja’ of ‘ja’ gewoon kan vervangen. Een andere manier om in te stemmen is door shìde 是的, wat ‘zo is het’ betekent. Om ontkennend te antwoorden wordt ‘neen’ of het karakter bù 不 zelden alleen gebruikt. Meestal gaat bù vooraf aan het werkwoord dat in de vragende zin werd gebruikt. NL: Ga jij? CH: Nǐ qù ma? CH: Bú qù. Enkel voor het werkwoord ‘hebben’ yǒu 有 wordt een ander karakter gebruikt om het ontkennend te maken: méi 没: ‘niet hebben’: ‘méi yǒu’.
Dubbele ontkenning als sterke affirmatie We willen hier graag aandacht besteden aan de constructie van een dubbele ontkenning die resulteert in een sterke affirmatie. De Nederlandse zin ‘Dit moet je gezien hebben!’ kan in het Chinees worden uitgedrukt als: ‘Fēi kàn bù kě!’ 非看不可 (letterlijk ‘Het kan niet dat je dit niet hebt gezien!’). Chinezen geven omwille van gezichtsverlies vaak de voorkeur aan woorden zoals ‘waarschijnlijk’ of ‘misschien’ omdat die een zin minder expliciet maken; er wordt gekozen voor indirecte communicatievormen. Die grammaticale constructie van dubbele negatie toont aan hoe het indirecte ook in de taal zelf aanwezig is.
Trappen van vergelijking De trappen van vergelijking worden in het Chinees niet geformuleerd door verbuiging of vervoeging van een woord zoals in het Nederlands ‘groot, groter, grootst’. Ze worden geformuleerd door een samenstelling van twee of meerdere karakters:
27
Mindmapping China
Goed – hǎo 好 Iets beter – hǎo yìdiǎn 好一点 Nog beter – gèng hǎo 更好 Best – zuì hǎo 最好
(letterlijk: ‘goed een beetje’) (letterlijk: ‘nog meer goed’) (letterlijk: ‘meest goed’)
Maatwoorden / klaswoorden Het Chinees maakt gebruik van een systeem om zaken te classificeren, onder te brengen in soorten, in te delen in categorieën. Door middel van ‘klaswoorden’ of ‘maatwoorden’ worden categorieën in de taal gecreëerd. In het Nederlands kan je dit vergelijken met uitdrukkingen als een blad papier of een school vissen. In het Chinees bestaan er heel veel van dit soort woorden. Door het gebruik van maatwoorden wordt een extra semantische betekenis gegeven.4 We geven hieronder enkele voorbeelden. Het klaswoord ge 个 kan voor alle klassen en soorten gebruikt worden. Dus als je moet spreken over een onderwerp waarvan je niet weet tot welke klasse of categorie het behoort, kan je in alle gevallen ge gebruiken. Het klaswoord zhāng 张 wordt gebruikt voor alles wat plat en vlak is. Bijvoorbeeld: ‘een zhāng ticket’ (een ticket), ‘drie zhāng papier’ (drie bladen), ‘twee zhāng schilderij’ (twee schilderijen), ‘vijf zhāng tafel’ (vijf tafels). Het klaswoord jiàn 件 wordt gebruikt voor kledingstukken: ‘drie jiàn trui’ (drie truien), ‘drie jiàn T-shirts’ (drie T-shirts). Een lange broek heeft echter een ander klaswoord: tiáo 条, dat wordt gebruikt voor lange smalle zaken: ‘twee tiáo broek’ (twee broeken) en ook ‘vijf tiáo schip’ (vijf schepen), ‘drie tiáo slang’ (drie slangen). Sommige zaken hebben vaste klaswoorden. Het klaswoord běn 本 wordt enkel bij boeken gebruikt: ‘zes běn boek’ (zes boeken). Het klaswoord kǒu 口 wat letterlijk ‘mond’ betekent, wordt gebruikt om een aantal mensen aan te duiden: ‘mijn familie heeft acht kǒu mensen’ of ‘mijn familie bestaat uit acht monden mensen’.
4. Yong Ho, 1997, p.iv
28
De Chinese taal: introductie in het modulesysteem
Enkele voorbeelden van maatwoorden 个
ge
algemeen maatwoord
张
zhāng
plat vlak
件
jiàn
kledingstuk
口
kǒu
mond
aantal mensen
条
tiáo
langwerpig smal
schepen, broeken
本
běn
ticket, papier
boeken
Variëteit van begrippen Volgens theoretici als Ferdinand De Saussure, Charles Sanders Peirce, Roland Barthes berust taal op conventies binnen een cultuur. Die conventies van het taalsysteem worden aangeleerd en onbewust opgenomen wanneer een kind leert spreken. Verschillende talen hebben verschillende conventiesystemen. Sommige talen hebben bijvoorbeeld heel veel woorden voor één bepaald deelaspect van het leven, waar andere talen er veel minder hebben. Een bekend voorbeeld is dat van de Inuit Eskimo’s die vele termen hebben om naar sneeuw en ijs te verwijzen.5 We komen later in het boek terug op de vraag of een verschillend taalgebruik ook leidt tot een verschillend ervaren van de werkelijkheid. Het Chinees verschilt in ieder geval ook op dit vlak van westerse talen. Er bestaan woorden die verwijzen naar zaken waar we in het Westen geen woorden voor hebben, of er bestaat een breder gamma aan woorden dan in Europese talen. Een voorbeeld vinden we bij de kleuren. Behalve de traditionele kleuren die in Europese talen bestaan, heeft het Chinees de kleur qīng 青 die afhankelijk van de context op verschillende manieren wordt vertaald. Deze kleur verwijst naar de ‘kleur van bergen in de verte’. ‘Qing’ wordt vertaald als ‘zwart’, ‘groen’, of ‘blauw’. 5. Hall Stuart, 2009, pp.22-23
29
Mindmapping China
红
hóng
rood
黄
huáng
geel
蓝
lán
blauw
绿
lǜ
groen
白
bái
wit
黑
hēi
zwart
青
qīng
blauw, groen, zwart (kleur van bergen in de verte)
Een ander voorbeeld van woorden waar we in het Westen weinig of geen alternatieven voor hebben, zijn de vele onomatopeeën of klanknabootsingen die er in het Chinees bestaan. Die hebben we in het Nederlands veel minder. Er bestaan veel karakters die staan voor geluiden als piepen, kraken, enzovoorts. Dit soort karakters heeft vaak de mond ‘sleutel’. Voorbeelden zijn bā 吧，wat ‘kraken’ weerspiegelt of gū 呱, het geluid van een huilende baby. Het gebruik van klanknabootsingen kan een probleem vormen bij vertalingen omdat we in de Europese talen weinig woorden gebruiken die deze functie hebben. Een mooi voorbeeld van hoe geluid in de karakters wordt weerspiegeld is ‘pingpong’ 乒乓 pīng pāng. De beweging zit echt in de Chinese karakters.
Windrichtingen Omdat de windrichtingen vaak in verschillende aspecten van de Chinese cultuur en in het dagelijkse leven terugkomen, gaan we ook daar even op in. Windrichtingen duiden de vier voornaamste tradities in de Chinese keuken aan: noordelijk (Beijing), oostelijk (Shanghai), zuidelijk (Kanton), westelijk (Sichuan). Wanneer iemand informatie vraagt over de weg ergens heen, wordt het antwoord meestal geformuleerd op basis van de windrichtingen: ‘U loopt naar het noorden ...’
30
De Chinese taal: introductie in het modulesysteem
Plaatsnamen in China verwijzen vaak naar de windrichtingen. We kennen de provincies Hebei/ten noorden van de rivier, Henan/ten zuiden van de rivier, Shanxi/ten westen van de bergen, Shandong/ten oosten van de bergen, Hunan/ten zuiden van het meer, Hubei/ten noorden van het meer. Voorbeelden van stadsnamen die windrichtingen in zich hebben zijn Beijing/de stad in het noorden, Nanjing/de stad in het zuiden. Het centrum wordt soms ook als richting benoemd dus dan zijn er vijf windrichtingen. 中 北 南 东 西
zhōng běi nán dōng xī
midden noord zuid oost west
We geven hieronder een overzichtje van een aantal Chinese steden en provincies die benamingen hebben met een windrichting in. We geven in de tabel rechts de letterlijke vertaling, maar uiteraard worden de Chinese benamingen behouden in vertalingen.
北京
běijīng
南京
nánjīng
河南
hénán
河北
héběi
山东
shāndōng
山西
shānxī
湖南
húnán
湖北
húběi
Beijing noorden stad Nanjing zuiden stad Henan rivier zuiden Hebei rivier noorden Shandong bergen oosten Shanxi bergen westen Hunan meer zuiden Hubei meer noorden
31
Mindmapping China
Het is niet zo dat alle steden en plaatsnamen in China worden bepaald door of refereren aan windrichtingen. Steden als Shanghai shànghǎi 上海 refereren veeleer aan de plaats waar ze zich bevinden. Shanghai betekent letterlijk ‘op de zee’, of ‘zich op de zee begeven’. Hongkong xiānggǎng 香港 betekent ‘geurige haven’. Andere plaatsnamen bevatten dan weer geen enkele referentie aan de plaats, bijvoorbeeld Jilin jílín 吉林 betekent ‘voorspoedig woud’. Nummerplaten in China beginnen met een Chinees karakter. Soms is dat een karakter van de stad of regio zoals 京 voor 北京 Beijing, 吉 voor 吉林 Jilin, 津 voor 天津 Tianjin. Soms is dat een Chinees karakter dat verwijst naar de oude benaming van een regio. In Shanghai 上海 bijvoorbeeld wordt het karakter hù 沪 gebruikt, in Jiangxi 江西 het karakter gàn 赣.
Nummerplaten uit verschillende regio’s
32
