De Wijk van Morgen is een innovatief programma waarin de 5 O’s (Onderwijs, Onderzoek, Ondernemers, Overheid en Omgeving) samen een inspirerende omgeving creëren voor de transitie naar een duurzaam gebouwde omgeving op het European Science and Business Park Avantis te Heerlen/Aken.
De vlinder is het symbool voor duurzame transitie. De transformatie vertoont parallellen met ons streven om ons leven en onze omgeving duurzaam te veranderen, nieuwe voorwaarden te creëren en uit te breiden.
Voorwoord
3
Achtergrond
4
Knik naar de Zon
5
Wist u dat...
6
Gebouw 4
8
Een duurzaam innovatief Limburg
Inhoud
én geld verdienen
10
Onderzoek
12
Partners aan het woord 13 Partners & sponsoren
15 Colofon Redactie Gabriël Bergmans, Ludo Kockelkorn, Bert Schroën, Karina Ratejec, Ronald Rovers, Franc Coenen Publiciteit. Eindredactie Karina Ratejec;
[email protected] Rappp Communicatie Fotografie Marcel van Hoorn, Crasborn Grafische vormgeving Crasborn Grafisch Ontwerpers bno Het project De Wijk van Morgen is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid en een bijdrage van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie.
Welkom bij de vierde uitgave van de brochure van De Wijk van Morgen. De eerdere versies van deze brochure zijn te zien op de website www.dewijkvanmorgen.nl. De Wijk van Morgen is een innovatief programma waarin de vijf O’s (Onderwijs, Onderzoek, Ondernemers, Overheid en Omgeving) samen een inspirerend centrum creëren voor een transitie naar een duurzaam gebouwde omgeving op het European Science and Business Park Avantis te Heerlen/Aken. Binnen dit innovatieve programma worden duurzame technieken ontworpen, bestudeerd en uitgeprobeerd zodat deze na vandaag toegepast kunnen worden in steden, wijken en gebouwen in de (Eu)regio.
Ontwikkelingen
Voorwoord
De afgelopen periode hebben zich een aantal ontwikkelingen voorgedaan die we graag met u delen. Zo zijn we zeer trots op het feit dat we onder andere kunnen beschikken over een Europese subsidie binnen het programma EFRO. Bovendien is er een programma Toekomst Bestendig Techniek Onderwijs Parkstad gestart om onderwijs en bedrijfsleven te versterken. Door beide ontwikkelingen zijn we in staat om de verschillende ambities en doelstellingen nog beter te realiseren. De bestaande relaties van De Wijk van Morgen worden -waar mogelijk en gewenstuitgebreid met nieuwe. Zoals bijvoorbeeld Cita Verde, dat de groenopleidingen in Limburg op VMBO en MBO niveau verzorgt. Op deze wijze wordt invulling gegeven aan onderwijsparticipatie bij het inrichten van het terrein en de groene daken.
Gebouwen Het eerste gebouw, ‘Knik naar de Zon’ is gereed en geschikt voor onderzoek en demonstratie. Voor het eind van 2011 neemt het kantoor van De Wijk van Morgen haar intrek in de knik totdat het volgende gebouw gereed is. Dit gaat namelijk functioneren als centraal gebouw binnen De Wijk van Morgen. Uiteraard is er in deze brochure ook een impressie van de feestelijke en druk bezochte opening van 'Knik naar de Zon' die op 23 september 2011 heeft plaats gevonden. Het vierde gebouw is in juni 2011 genomineerd. Dit MAXergy gebouw is ontworpen door Ilse Schoenmakers en Ruby Willems en staat volledig in het teken van hernieuwbare materialen en levert energie op. Verder in de brochure leest u meer over dit ontwerp, ‘de bloem’ genaamd. Dit is slechts een kleine greep uit de vele ontwikkelingen die zich het afgelopen jaar hebben voorgedaan binnen De Wijk van Morgen. Al nieuwsgierig? Wij wensen u veel leesplezier!
Gabriël Bermans Directeur De Wijk van Morgen
Bert Schroën Voorzitter stuurgroep De Wijk van Morgen
3
De Wijk van Morgen is als een programma van Zuyd Hogeschool ontstaan, maar dient als een samenwerkingsverband van Onderwijs en Onderzoek, Ondernemers, Overheden en Omgeving. Op de laatste pagina van deze brochure staan alle partners en sponsoren vermeld. Gezamenlijk is er een open-innovatiemodel opgesteld op het gebied van de duurzame gebouwde omgeving en nieuwe energie. Hierbij worden vernieuwde technologieën toegepast in een omgeving waar praktijknabij leren mogelijk is.
4
Achtergrond De oorsprong ligt in 2006, als de faculteitsdirecteuren van de faculteiten Bouw en Techniek de ambitie uitspreken een ’Research- en Innovatiecentrum voor Bouw en Nieuwe Energie’ te willen realiseren op het grensoverschrijdende bedrijventerrein Avantis. Doel van het centrum is een leer- en onderzoeksomgeving voor studenten te creëren op het gebied van nieuwe technieken in de bouw, waarbij duurzaamheid centraal staat.
Inmiddels is het initiatief al uitgegroeid tot dé demonstratieomgeving voor nieuwe ontwikkelingen op het gebied van duurzaam bouwen en duurzame energievoorziening voor de gebouwde omgeving. Bedrijven en studenten werken samen aan aansprekende projecten, steeds gebruikmakend van de laatste stand van de techniek. Nieuwe productideeën ontstaan in deze omgeving, die in samenwerking met bedrijven, Zuyd Hogeschool en andere kennisleveranciers binnen de Euregio verder ontwikkeld worden. De keuze voor het bedrijventerrein Avantis is een logische. Avantis profileert zich als hét European Science and Business Park voor technologiegeoriënteerde bedrijven in het algemeen en een duidelijke focus op de ontwikkelingen van ideeën en toepassingen van energie in het bijzonder. Parkstad heeft Nieuwe Energie als een speerpunt benoemd. En het, letterlijk, grensoverschrijdend karakter van Avantis past uitstekend bij de euregionale ambitie van het project. De Wijk van Morgen zien we dan ook terug in internationale netwerken, zoals het Cradle to Cradle (C2C) netwerk, internationale studies, zoals de IDES-EDU master en iiSBE (International Initiative for a Sustainable Built Environment). Veel informatie is te vinden op de website www.dewijkvanmorgen.nl. Maar wilt u in contact komen met het team over specifieke zaken, stuur dan een e-mail naar
[email protected].
De kroon op het werk van meer dan 250 studenten en leerlingen: dat is de opening van Knik naar de Zon, het eerste gebouw in De Wijk van Morgen. “Het eerste schaap is over de dam. Er volgen nog drie. We hebben nog enkele jaren te gaan en daarvoor hebben we betrokkenheid van onze partners én van studenten nodig”, aldus Gabriël Bergmans, directeur van De Wijk van Morgen bij de officiële opening op 23 september 2011.
5
Knik naar de Zon geeft De Wijk van Morgen een smoel De interesse voor de opening was groot. Meer dan 250 gasten zagen hoe Gabriël samen met drie studenten (van het hbo, mbo en vmbo) met een druk op de knop de in het dak geïntegreerde PV-installatie in werking stelde. Meteen daarna sprong de LED-verlichting in het gebouw aan. Want Knik naar de Zon is qua energie volledig zelfvoorzienend.
Het programma van de opening was afwisselend samengesteld. De dag begon met een paneldiscussie gevolgd door de officiële opening. Inhoudelijke deskundigen verzorgden de rondleidingen door het gebouw waar partners van het eerste gebouw van de wijk, de gelegenheid hadden gekregen om een eigen expositie in te richten. Uiteraard was er volop gelegenheid om te netwerken.
Rol Zuyd in de regio Tijdens de paneldiscussie noemde Remmelt Vetkamp, collegelid van Zuyd, het ambitieuze project op Avantis een tastbaar voorbeeld hoe Zuyd dingen doet die er voor de omgeving toe doen. “Wij leggen verbindingen met kennis en kunde naar zaken waar bedrijven geld mee kunnen verdienen en de regio een rol in kan spelen.” De inbreng van de hogeschool is belangrijk, vond Gosse Boxhoorn (voormalig directeur van Solland Solar), een van de andere deelnemers aan de paneldiscussie voorafgaand aan de officiële opening. “Er zijn nog veel vragen rond wetgeving en financiering die we moeten oplossen om zonne-energie op een simpele manier beschikbaar te maken voor de consument. Daar kan Zuyd een rol in spelen.” Burgemeester Paul Depla van Heerlen merkte in deze discussie op dat we “gevangen zitten in de paradox dat dit soort projecten moeten renderen”. “Daarom leggen we ons op dat we zaken tot achter de komma verantwoorden. Als we een nieuwe stereo-installatie kopen of een buitenring aanleggen, stellen we ons niet de vraag hoe snel we die terugverdienen. Waarom dan wel bij zonnepanelen?”
Open Dag en dan afbouwen Daags daarna was er een Open Dag waar we maar liefst 450 bezoekers in vier uur tijd door het gebouw hebben geleid, aldus een enthousiaste Gabriël Bergmans. Een hele mooie opkomst waar we zeer trots op zijn. De komende maanden bouwen de studenten van Zuyd samen met de leerlingen van Arcus College, Herle College en SVO|PL, Knik naar de Zon verder af. Helemaal af zal het nooit zijn. “De Wijk van Morgen is immers een real life laboratorium”, aldus Gabriël. De vier gebouwen zijn juist bedoeld om het bedrijfsleven de kans te bieden te experimenteren met nieuwe systemen, waarbij studenten onderzoek kunnen doen.
Het team van De Wijk van Morgen is het afgelopen jaar uitgebreid met vijf medewerkers.
Bezoek Oekraïne • • • • •
André Volders, verantwoordelijk voor het Bouwmanagement. Ed Loijens, verantwoordelijk voor de exploitatie van de gebouwen. Ed Schreurs, projectleider bouw Raymond Lahaye, coördinator studentaangelegenheden. Andrea Moerkamp, projectassistente
(Iris Verlinden is voorzitter van het ontwerpteam van de wijk geworden)
6
Duurzaam ca
fé
Plaatsing mei den
Wist u dat... Duurzaam café Er maandelijks lezingen, discussies en netwerkborrels gehouden worden tijdens het Duurzaam café van De Wijk van Morgen. De presentatieruimte van de wijk is de place to be. Op 18 januari heeft het eerste Duurzaam café plaatsgevonden. Op de website van De Wijk van Morgen vindt u onder de rubriek evenementen de maandelijkse cafés en de thema’s die behandeld worden.
Kerkrade West 2050 Tijdens het eerste Duurzaam café Lector Ronald Rovers van Zuyd Hogeschool de onderzoeksresultaten gepresenteerd heeft van de case study Kerkrade West 2050. Ronald Rovers vertelde over de verkenning die heeft plaatsgevonden naar de aanpak van een Bestaande Wijk van Morgen, in Kerkrade West. Deze wijk gebruikt na de transitieperiode netto geen energie, materialen en water meer. Op pagina 12 van de brochure leest u hier meer over.
De aftrap Toekomstbestendig Techniek Onderwijs Parkstad een feit is. Ongeveer dertig docenten techniek en bouw van het Arcus College, SVOPL en LVO en Zuyd Hogeschool hebben op 11 januari de eerste TBTOP bijeenkomst (Toekomstbestendig Techniek Onderwijs Parkstad) bijgewoond.
Het doel is: “Samenwerken om beter in te kunnen spelen op de behoeftes van de regionale arbeidsmarkt. Breed, sector overschrijdende, opgeleide medewerkers.” De deelnemers troffen zich in de presentatieruimte van het onderwijs- en onderzoeksprogramma De Wijk van Morgen op het European Science- and Business Park Avantis.
Deelname Provada De Wijk van Morgen heeft deelgenomen aan de Provada (The Real Estate Meeting Point) in de Rai te Amsterdam. Een geschikt evenement om De Wijk te profileren en onder de aandacht te brengen van diverse doelgroepen. De Wijk van Morgen maakte deel uit van de gemeenschappelijke (Eu)regiostand die groots was opgezet en een eenduidige uitstraling had.
Vandaag inspiratie opdoen in de Wijk van Morgen
De Wijk van Morgen op 13 mei 2011 onderdeel was van de, door OP-Zuid georganiseerde, Open Projectdagen in Europa. Iedereen kon het project bezichtigen.
Oekraïne Op initiatief van Agentschap.nl een delegatie van overheid, onderwijs, ondernemers uit de Oekraïne, De Wijk van Morgen bezocht heeft. Het gezelschap heeft een rondleiding en een presentatie gehad.
De enthousiaste groep Oekraïners heeft veel belangstelling voor de wijk en overweegt om het concept over te nemen.
Mei den Op vrijdag 13 mei 2011 de mei den op het hoogste punt van gebouw één, Knik naar de Zon, geplaatst is. Een bijzondere mijlpaal in de realisatie van De Wijk van Morgen.
De Wijk van Morgen en Rusland Voor het tweede jaar op rij Russische studenten actief geweest zijn in het afstudeeratelier van Zuyd voor De Wijk van Morgen. Deze keer hebben zij een kleine school ontworpen. Het schooltje komt in een nieuwbouwwijk in de Russische stad Wyksa. De voorbereidingen voor de bouw van de Russische 0-energiewoning, het winnend ontwerp van verleden jaar, zijn inmiddels gestart. Dit vindt plaats met ondersteuning van medewerkers van Zuyd Hogeschool.
Sustainable Building Western Europe 2010 (SB10) Afgelopen jaar RiBuilT, Zuyd Hogeschool (in samenwerking met de hogescholen in Aken en Luik) een internationale conferentie heeft georganiseerd. Tijdens deze conferentie stond de transitie naar een 0-impact gebouwde omgeving en De Wijk van Morgen als project centraal. Meer informatie over de bijdragen van de deelnemers zijn terug te vinden op www.ribuilt.eu.
Lector Ronald
Rovers tijdens
W a te
de conferentie
SB10
7
Solland Solar: Sunweb® mo
Er is een boek verschenen met bijdragen van de lectoren en de beste conferentie papers. Het is te bestellen bij uitgever Technepress: www.technepress.nl/publications.
Ook Finland heeft interesse in De Wijk van Morgen In het voorjaar een delegatie van Zuyd een bezoek gebracht heeft aan een collega hogeschool in Finland. De twee hogescholen verkenden mogelijkheden om samen te werken. Dit overleg heeft geresulteerd in een samenwerking om een Wijk van Morgen in Finland, in de stad Pori, te onderzoeken. Als eerste maken medewerkers en studenten een ontwerp voor een 0-energiewoning in Pori. Ook de Finse studenten gaan (net als de Russische studenten) deel nemen aan het afstudeeratelier van Zuyd.
Solland Solar Een innovatief project als De Wijk van Morgen vraagt om evenzo innovatieve partners om een geweldig idee tot realiteit te maken. Exact om die reden ondersteunt Solland Solar met veel plezier dit unieke project met 24 Sunweb® modules. Het Sunweb® module concept stelt Solland Solar in staat om een hoog efficiënt product te bieden dat zich duidelijk onderscheidt van alle andere producten en concepten in de pv-markt. Voor dit concept integreert Solland haar meest innovatieve MWT (“Metal Wrap Through”) ‘high efficiency’ cellen met alle voordelen die achterzijde-contact-
r p l an
dule
cellen bieden in de Sunweb® modules. Naast de uitzonderlijke verbetering in prestatie biedt het Sunweb® productgamma een opvallend aantrekkelijk design. Elke module van 60 cellen genereert een 6% hogere prestatie met 4% minder oppervlak. In vergelijking met de marktstandaard biedt het Sunweb® concept een 10% hogere energiedichtheid per vierkante meter. De combinatie van hoge efficiency, hoogwaardige kwaliteit en uniek design maakt deze module een perfect passende oplossing voor het dak van het huis om de gratis energie van de zon op een innovatieve en fraaie manier te gebruiken, en zó bij te dragen aan een duurzame toekomst.
Oproep: biobased materials gezocht Bedrijven die bouwproducten maken of produceren op basis van hernieuwbare materialen (biobased genaamd of C2C) verzocht worden zich te melden. De voorkeur gaat vooral uit naar de minder voor de hand liggende onderdelen zoals pijpwerk, hang en sluitwerk, sanitair, dakgoten en lichtschakelaars. We zijn op zoek naar alle onderdelen in een gebouw. Lector Ronald Rovers is uw contactpersoon,
[email protected].
Het terrein in ontwikkeling In het voorjaar van 2011 een begin gemaakt is met ontwerp en inrichting van het terrein van de Wijk van Morgen. Er zijn workshops gehouden met deskundigen en marktpartijen over onder
andere de kas en voedselkweek op het terrein en de watervoorziening en zuivering. Daarnaast staat de energieopwekking op het terrein als geheel, de inrichting van de groendelen, vooral hoe deze productief ingezet kunnen worden, op het programma. De aanleg van een innovatieve weg, denk daarbij aan materiaal van het wegdek, energieopwekking op en rond de weg en de openbare verlichting.
Het waterplan Er belangrijke vooruitgang geboekt is met het waterplan van de wijk. De (0-water) eis was om het water net zo schoon het terrein te laten verlaten als het erin komt. Dat betekent dat de wijk vrijwel geheel op regenwater is aangewezen. Regenwater dat voor een deel direct wordt ingezet en voor een deel tot drinkwater wordt omgezet. Aan de zuiveringskant moet het dan weer tot regenwaterkwaliteit worden gezuiverd, om het terrein te mogen verlaten zoals het erin kwam. Voor die zuivering zijn diverse technieken in te zetten. Denk aan het gebruik van grote stukken land, om met helofyten technieken (soort moeras) en vijvers natuurlijke zuivering te verkrijgen. Een andere mogelijkheid is het inzetten van installaties die hetzelfde kunnen. Het is dus een zorgvuldig afwegingsproces om tot de juiste keuze te komen. We houden u op de hoogte. Voor meer informatie kunt u terecht bij expertisemanager Willem Janssen,
[email protected].
Studenten Built Environment bouwen kantoorpand uit 81 procent lokaal hernieuwbare materialen: het MAXergy gebouw.
8
De bloem als inspiratie voor duurzaam bouwen Een bloem. Dat hadden Ilse Schoenmakers en Ruby Willems voor ogen toen ze het vierde gebouw voor De Wijk van Morgen gingen ontwerpen. Het resultaat: behalve dat hun kantoorpand qua energie zelfvoorzienend is, groeit op het dak in vijftig jaar tijd een groot deel van het benodigde bouwmateriaal terug aan. 0-energie en 0-materiaal bouwen zijn dus geen utopie.
“Als ik door Duitsland rij en ik zie al die zonnepanelen in de geluidswanden langs de snelweg, denk ik: waarom hebben we dat in Nederland niet?”
Een ranke steel, waar de levenssappen doorheen stromen. Bladeren die uit het daglicht energie halen en tegelijk de bloem en vrucht beschermen. Constructief licht genoeg om niet onnodig voedingsstoffen te verbruiken; sterk genoeg om de bloem een zomer lang te dragen. En als in de herfst de bloemen en bladeren afsterven, composteren ze tot voedingsstoffen voor de nieuwe plant die in het voorjaar de kop zal opsteken. “De natuur is een perfect voorbeeld van gesloten kringlopen. Dat hebben we nagebootst”, zegt Ruby Willems. Samen met Ilse Schoenmakers heeft ze voor haar afstuderen aan de opleiding Built Environment, de inspiratie voor hun duurzaam gebouwd kantoorpand dichtbij huis gezocht. Daardoor slagen de twee aankomend architecten erin om een 3-laags kantoorpand te bouwen uit grotendeels lokaal verbouwde en hernieuwbare materialen. Totale gewicht: 130 ton. Ter vergelijking: het ontwerp dat op de tweede plaats eindigde, weegt meer dan het dubbele.
Drie stappen “130 ton gewicht is voldoende om constructief aan alle eisen te voldoen. Tegelijkertijd is het licht genoeg om bijvoorbeeld voor de fundering gebruikte stelcon platen te gebruiken”, verduidelijkt Ilse. “De clou is dat we telkens in drie stappen hebben gewerkt. Eerst het materiaal-
gebruik zoveel mogelijk beperken, weglaten wat niet nodig is. Daarna duurzame en lokaal hernieuwbare materialen inzetten. En pas als het echt niet anders kan, niet hernieuwbare materialen gebruiken.” Zo slagen ze erin om liefst 81 procent lokaal hernieuwbare materialen te gebruiken. Essentieel in hun aanpak is de integrale benadering. Elke keuze heeft immers gevolgen verderop in het ontwerp.
Coating van frituurvet In het hart van het gebouw staan gelamineerde vurenhouten kolommen, gedraaid alsof er een reuzespelletje Mikado wordt gespeeld. Ruby: “Ze symboliseren de stengel van de bloem met sapstromen. Esthetisch is het mooi. Maar ze hebben ook een constructie- en duurzaamheidsfunctie.” Bovenop het dak staat een zonneschoorsteen. Deze zorgt samen met de open structuur van de kolommen voor een natuurlijke ventilatie. Op de houten buitenmuren (ecoboard, gemaakt van agricultuur vezels met slechts drie procent toevoegstoffen) komt een speciale coating van gebruikt frituurvet. Een Amerikaans product dat in Europa nauwelijks nog wordt toegepast. Deze coating heeft een dubbele functie: bescherming tegen wind en regen, en tevens isoleren. Ilse: “In de winter kleurt de coating zwart, zodat warmte in het gebouw wordt vastgehouden. In de zomer kleurt het gebouw wit en reflecteert het zonlicht. Bij alles hebben we zoveel mogelijk naar integrale oplossingen gezocht.”
Ilse Schoenmakers en Ruby Willems
Simpele concepten Heeft De Wijk van Morgen hun bouwkundige visie op duurzaamheid veranderd? Ruby: “Ik ben hierdoor wel anders gaan denken over duurzaamheid. Ik zoek het veel meer in doordachte concepten die in samenhang heel logisch en simpel in de oren klinken, net zoals het bloemconcept. Maar als architect heb je ook te maken met een opdrachtgever die dit moet willen.” En daar wringt de schoen, vreest Ilse. Duurzaam bouwen is nog altijd duurder dan traditioneel bouwen. Slechts weinigen benaderen het kostenplaatje integraal, dus bouw- en gebruikskosten samen. “Mensen zien nog niet dat duurzaam bouwen geld kan opleveren.” De mentaliteit moet veranderen. Ilse: “Als ik door Duitsland rij en ik zie al die zonnepanelen in de geluidswanden langs de snelweg, denk ik: waarom hebben we dat in Nederland niet?”
Op het dak groeien bouwmaterialen Deze integrale benadering komt terug in de daktuin. Ilse en Ruby hebben gekozen voor hennepplanten op het dak. Die leveren veel materiaal op en laten zich bijna zonder restmateriaal verwerken tot bouwmaterialen. “Hennep neemt bovendien het meeste CO 2 op en heeft weinig water nodig. Daardoor hebben we geen grote waterbuffer nodig op het groene dak zodat de constructie lichter kan blijven.” Ze dringen het waterverbruik nog verder terug, door voor een Nonolettoilet te kiezen. De ontlasting uit dit toilet wordt omgezet in compost, warmte en energie.
Amorfe PV-cellen De energie voor de vloerverwarming - buizen in een kartonnen isolatielaag - komt van de amorfe zonnemembraan: een folie die in een soort bloemblad is verwerkt. Dat hangt langs de voorgevel. De keuze voor de amorfe PV-cellen heeft alles te maken met het feit dat je in Nederland meer diffuus dan direct zonlicht hebt. Ook het lichtere gewicht en de flexibiliteit van deze PV-cellen zijn voordelen. Tussen het ‘blad’ met zonnecellen en de echte voorgevel, zit een halve meter ruimte. “Ook dit heeft een dubbele functie”, legt Ilse uit. “In de zomer hou je de koelte van de gevel af, in de winter omgekeerd.” Geïntegreerde spiegels zorgen ervoor dat het daglicht tot diep in het kantoorpand doordringt. De indeling van de ruimten is flexibel, door met kartonnen vouwwanden te werken. De honingraadstructuur van deze wanden biedt de stevigheid en zorgt voor voldoende geluidsisolatie.
4
gebouw
Ontwerp opdracht gebouw vier De woningen en gebouwen in De Wijk van Morgen kennen allemaal speciale ambities. Woning vier legt de nadruk op materialen. De studenten hadden de opdracht om deze geheel uit hernieuwbare materialen samen te stellen. Daarnaast onder een gewicht van 750 kg/m2 vloer te blijven en natuurlijk minimaal 0-energie. Wat zijn 100% hernieuwbare materialen? Een houten constructie, bijvoorbeeld. Maar ook de fundering uit hernieuwbaar materiaal en wat te denken van hang en sluitwerk, traditioneel uit staal, of waterleidingen en elektriciteitsdraad? Uit alle ontwerpen zijn er vier genomineerd. De genomineerde ontwerpen zijn allemaal berekend op de hoeveelheid land waarop ze beslag leggen. Hernieuwbare materialen moeten ergens groeien en nemen dus grond in beslag gedurende hun groei. De hoeveelheid landgebruik vormde een criterium bij de jurering van de woningen. Het is de bedoeling in de ‘tuin’ achter gebouw vier ook daadwerkelijk de materialen voor de bouw te laten (na-) groeien, als demonstratie. Tijdens de jurering die op 12 juli 2011 heeft plaatsgevonden zijn de ontwerpen door een internationale jury beoordeeld. De jury was zeer onder de indruk van de prestaties van de studenten. Uiteindelijk is er één winnaar uit de bus gekomen. Dit is het ontwerp project INDUBIO genaamd. De ontwerpende studenten Ilse Schoenmakers en Ruby Willems lichten hun ontwerp verder toe in het nevenstaande artikel.
9
Bart Jan Krouwel, pre-kwartiermaker Centre of Expertise New Energy, Built Environment & Renewables
10
Een duurzaam innovatief Limburg én geld verdienen Als Limburg een voortrekkersrol op het vlak van de duurzaam gebouwde omgeving en nieuwe energie ambieert, moet je initiatieven niet tot één stad beperken. Pak dit op provinciale schaal aan, want dan ontstaat de kritische massa die de vertaling van kennis naar succesvolle toepassingen in een stroomversnelling brengt. “Het gaat om het doel”, zegt Bart Jan Krouwel, pre-kwartiermaker Centre of Expertise New Energy, Built Environment & Renewables.
Elke dag dat ik leef, is er eentje korter. Het is al jarenlang een gevleugelde uitspraak van Bart Jan Krouwel, in het verleden o.m. mede-oprichter en eerste directeur van de Triodos Bank, laatstelijk directeur Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen van de Rabobank Groep. Als het om duurzaamheid gaat, krijgt zijn uitspraak een extra dimensie. De tijd om lang te filosoferen ontbreekt. Daarvoor zijn de klimaat-, energie- en grondstoffenproblemen te ernstig. “Plannen die we bedenken, moeten realiteitszin hebben. Down to earth meerwaarde opleveren.” Precies dat wil het Centre of Expertise. Geen luchtfietserij, maar initiatieven die concreet zijn. Die Limburg duurzamer maken, banen opleveren en de economische structuur van de provincie versterken. Want als oud-bankier weet Krouwel maar al te goed dat je duurzaamheid niet moet koesteren vanuit een emotionele waarde. “Er moet wel geld mee verdiend kunnen worden.”
visie en die moeten we samen tot stand brengen.” Het Centre of Expertise wil dat gaan doen door drie programmalijnen te operationaliseren: ontwikkeling en uitbouw van een applicatiecentrum nieuwe energie (Wat), de herstructurering van bestaande wijken (Waar & Toepassing) , ketenintegratie (Hoe). Als spin-off van het Centre of Expertise kunnen startende bedrijven ontstaan of op later moment een private equity fonds voor innovatieve bedrijven opgestart worden. Zuyd Hogeschool speelt een hoofdrol op het gebied van kennisvalorisatie, -disseminatie en -management. De partners van het Centre of Expertise bespreken hoe regie gevoerd kan worden over multidisciplinaire activiteiten in de provincie die moeten leiden tot duurzame innovatie en nieuwe economie. Het Centre of Expertise is daarmee een toonaangevend kenniscentrum op het gebied van nieuwe energie in de gebouwde omgeving en sluit aan bij Brainport 2020 en de nationale portfolio om te komen van kennis, via kunde, naar kassa.
De vijf O’s
Uitproberen
Ketenaanpak is in zijn ogen daarvoor een conditio sine qua non. Daarom hebben ondernemers, overheden, onderwijs, onderzoek en omgeving - de vijf O’s - elkaar gevonden in dit Centre of Expertise. Gesprekspartners zijn onder andere Zuyd Hogeschool, Gemeente Heerlen, Provincie Limburg, Chemelot Campus, Brainport 2020 en een aantal bedrijven en organisaties betrokken bij De Wijk van Morgen.
Bart Jan Krouwel ziet hierin een rol weggelegd voor De Wijk van Morgen. “Die biedt de ruimte om zaken die we hier aan tafel bedenken in de praktijk uit te proberen. Dat hebben we nodig.” Zien is namelijk geloven. “Vooroordelen ontstaan doordat mensen zaken niet kennen.” Bovendien; de proeftuin die De Wijk van Morgen is, kan de laboratoriumomgeving zijn waar kennis circuleert en open innovatie tot nieuwe oplossingen leidt. De Wijk van Morgen wordt niet voor niets een aantal malen genoemd in het rapport van Brainport 2020, top economy, smart
Krouwel: “Het Centre of Expertise moet een middel zijn om tot iets te komen. We hebben een
“Als oud-bankier weet Krouwel maar al te goed dat je duurzaamheid niet moet koesteren vanuit een emotionele waarde. Er moet wel geld mee verdiend kunnen worden.” society, februari 2011. Maar het initiatief moet nu versterkt en verbreed worden om transitie mogelijk te maken.
Niet minder, maar anders Werken aan een duurzame wereld is na meer dan dertig jaar nog steeds een uitdaging waar Bart Jan Krouwel voldoening in vindt. “Ik heb er lol in. Mensen hebben vaak het gevoel dat duurzaam leven betekent dat dingen niet meer mogen. Onzin. Je mag nog steeds veel, maar doe het wel anders.” Die omslag wil het Centre of Expertise versnellen. “We moeten het anders gaan doen, willen we dat generaties na ons ook nog op deze planeet kunnen overleven.” Het Centre of Expertise is een initiatief waar alle partijen die actief zijn op het gebied van nieuwe energie en duurzaam gebouwde omgeving in kunnen participeren. Bovenstaande informatie is de stand van zaken op 19/10/2011. Meer informatie: Ir. Ludo Kockelkorn, expertisemanager gebouwde omgeving, mobiel 0031 (0)6 1299 7818 of e-mail:
[email protected].
11
RiBuilT, het onderzoeksinstituut van Zuyd werkt aan het 0-impact concept. Deels werkt dit direct uit in onderzoek van toepassingen in de gebouwen van De Wijk van Morgen. Deels in ondersteunend onderzoek om een betere onderbouwing van keuzes mogelijk te maken.
12
Onderzoek Wat ondersteunend onderzoek betreft is vooral de beoordeling van gebouwen onderzocht. Hoe meten we welke impact gebouwen echt hebben op onze omgeving? En dan vooral vertaald in de hoeveelheid ruimte die er nodig is (landgebruik) om de zonne-energie en hernieuwbare materialen voor de gebouwen te leveren. Bestaande wijken zijn eveneens bekeken. Hoe kunnen we deze wijken herontwikkelen zodat de milieubelasting drastisch daalt? Zonne-energie Rond De Wijk van Morgen wordt veel onderzoek gedaan naar zonne-energie. Er wordt onderzoek gedaan naar organische zonnecellen en er is gestart met de ontwikkeling van een integraal gevelelement. Dit element is gemaakt uit hernieuwbare grondstoffen en met energieelementen geïntegreerd. Denk hierbij aan PV maar ook zonnewarmte collectoren of energieopslag. Zichtbaar in De Wijk van Morgen is het dak van het eerste gebouw ‘Knik naar de Zon’. Een van de onderzoeken heeft geleid tot de uitwerking van het dak met daarop op esthetisch verantwoorde wijze, de best presterende zonnecellen in de wereld verwerkt. Overige onderzoeken zijn: • kleine windturbines voor De Wijk van Morgen; • optimale inzet van de kas op het dak voor gebouw twee; • het waterplan; • het effect van groene daken op de waterbalans.
Ook wordt onderzocht wat de kritische punten zijn in de uitvoering van een passiefwoning (zoals de Knik is). Er is nog veel te leren en deze bevindingen worden in dit najaar gepubliceerd. Naast deze grotere projecten zijn er in de wijk steeds 10 tot 20 studenten actief met uiteenlopend onderzoek varierend van de organisatie van de bouw van ‘Knik naar de Zon’, tot de installaties en exploitatie van de gebouwen. Meer informatie over onderzoek kunt u opvragen bij Bijzonder Lector Zeger Vroon,
[email protected].
Limburg in 2050? Eén Wijk van Morgen is natuurlijk niet genoeg. De komende decennia moet Limburg een transitie maken waarbij we minder afhankelijk worden van fossiele brandstoffen. Tegelijk dienen we klimaatverandering binnen de perken zien te houden of ons eraan aanpassen. En wat te denken van de schaarste aan diverse grondstoffen. Het gaat er dus om Limburg toekomstbestendig te maken en een manier te vinden om met andere brandstoffen en grondstoffen de wereld om ons heen in te richten en te onderhouden.
Bestaande wijken De Wijk van Morgen is daarin een voorbeeldproject, dat laat zien dat het anders kan. Morgen al! De wijk leert studenten hoe ze daaraan de komende jaren vorm kunnen geven, samen met de bedrijven waar ze komen te werken. Maar dat is niet voldoende. We moeten honderden wijken in Limburg herontwikkelen om ze energiezuiniger te
maken, de grondstoffen te hergebruiken en voor nieuwe materialen hernieuwbare soorten in te zetten. Dat vergt een georganiseerd plan.
Kerkrade West Een eerste succes is al binnen. Samen met Hestia Groep en Cauberg Huygen is EOS demo subsidie verkregen voor de renovatie van circa 150 woningen in Kerkrade West tot passief huis niveau en zelfs 0-energie. De voorbereidingen zijn gestart en in het najaar start de renovatie van de eerste woningen. Momenteel wordt nog verkend welke innovaties hieraan te koppelen zijn. Er wordt gedacht aan een smart grid demonstratie, waarbij de energiegebruiken onderling afgestemd worden om zo tot besparingen te komen. Meer informatie over dit project krijgt u via docent en onderzoeker Herwin Sap,
[email protected]. Roadmap Het gaat om veranderingen op materiaal, gebouw, wijk en stedelijk gebied. Zelfs om veranderingen in het landschap. Op basis van dat gewenste beeld, wil RiBuilT verder werken aan de toekomst van Limburg: plannen en strategieën samen stellen om op onderdelen die veranderingen in te voeren. Daar waar nodig wordt aanvullend onderzoek gedaan. RiBuilT brengt ieder jaar een update uit van deze plannen en strategieen, die worden gepresenteerd in een roadmap. Tijdens het jaarlijks seminar ‘Limburg 2050’ wordt deze update gepresenteerd. Het streefbeeld Limburg 2050 is te downloaden via www.ribuilt.eu. Voor meer informatie neem contact op met Lector Jacques Kimman,
[email protected] .
Ideale proeftuin
P
romotie van techniek én een proeftuin om opdrachtgevers te overtuigen van de nieuwe, duurzame energietechnieken en materialen, zijn voor Burgers Ergon de drijfveren om mee te doen in De Wijk van Morgen. “Als een klant nieuwe techniek kan beleven, maakt hij sneller zijn keuze”, zegt Pascal Bertram, vestigingsdirecteur. De Wijk van Morgen is een samenwerkingsverband tussen een 40 tal partners uit het onderwijs, bedrijfsleven en overheid. Een overzicht van onze partners vindt u op de website van de wijk. “We vinden het belangrijk om onze partners aan het woord te laten. We doen een kleine greep uit de vele partners waar we mee samenwerken om u een beeld te geven, waarom en hoe zij samenwerken binnen de wijk”, aldus Gabriël Bergmans, directeur van De Wijk van Morgen.
Burgers Ergon, onderdeel van Heijmans, richt zich op complexe technische installaties in het hogere segment utiliteitsbouw. Steeds vaker willen klanten dat de installateur ook het beheer voor langere tijd op zich neemt. “We moeten bij de systeem- en materiaalkeuze dus rekening houden met toekomstige ontwikkelingen”, zegt Pascal Bertram. De installatie anno 2011 moet ook nog tegen 2030 state of the art zijn.
Zien en voelen Opdrachtgevers zijn vaak huiverig. Bang voor risico’s wanneer je als eerste nieuwe technologie toepast; afgeschrikt door de hogere investeringen. Groen denken verloopt nog vaak via de beurs, merkt John Schipper, adviseur. De Wijk van Morgen is daarom een ideale proeftuin, waar klanten van de nieuwe
technologie, kunnen zien en voelen. Neem de toepassing van phase changing materials om warmte in op te slaan. “We zijn daar al mee bezig geweest, maar voor die opdrachtgever was dit een stap te ver. Voor ons is het dus interessant dit wel in De Wijk van Morgen toe te kunnen passen.”
Kennisbron Dat de bezoekers ook de oplossingen van anderen zien, juichen beiden toe. “Het gaat om het maatschappelijk belang.” Voor Burgers Ergon is het netwerk ook een kennisbron. Die komt van pas bij de voorwaartse integratie in het ontwerpproces. “De Wijk van Morgen is meer dan een project. Hier komen onderwijs en bedrijfsleven bij elkaar”, zegt John Schipper. Voor een bouwer die duurzaamheid tot speerpunt heeft gemaakt, onmisbaar.
Techniek promotie Voor Pascal Bertram is er nog een ander argument om te participeren. Promotie van techniek. “Met De Wijk van Morgen kunnen we de uitdagende kanten van ons vak laten zien. Een stageopdracht is vaak theoretisch. Hier gaat het om de praktische realisatie. 13 Dat maakt De Wijk van Morgen uniek.”
Partners aan het woord
John Schipper Pascal Bertram
John Schipper (links) en Pascal Bertram
Burgers Ergon overtuigt in De Wijk van Morgen de klanten
John Monsewije collegevoorzitter SVO|PL
Jongeren verleiden met beeldend onderwijs
S
14
cholen hebben niet alleen een onderwijskundige taak. Ze moeten ook hun rol op de regionale arbeidsmarkt oppakken: opleiden voor beroepen waar vraag naar is. “We moeten af van doen wat leuk is. Krimp vraagt meer rendement van het onderwijs”, zegt John Monsewije, voorzitter van het College van Bestuur van Stichting Voortgezet Onderwijs Parkstad Limburg. Een cruciale rol voor De Wijk van Morgen. Leerlingen van de vmbo-scholen van SVO|PL hebben meegebouwd aan de eerste energieneutrale woning in De Wijk van Morgen. John Monsewije vindt dit niet alleen leerzaam voor de leerlingen, die in een real live omgeving
ervaren hebben dat techniek een beroep met toekomst is. “Ook voor docenten. Zij hebben nieuwe techniek leren kennen, nieuwe inzichten opgedaan over wat de bouw vraagt. Dat is het dubbele effect waarmee De Wijk van Morgen zich onderscheidt van stages.”
Paradigmashift De collegevoorzitter praat over een paradigmashift. “Wij moeten jongeren opleiden voor branches waar de arbeidsmarkt behoefte aan
heeft. In deze regio zijn dat zorg en welzijn en de techniek.” De Wijk van Morgen speelt hierin een rol om leerlingen en ouders te laten beleven wat het betekent om met de techniek van morgen bezig te zijn. Het bouwen met duurzame technieken van morgen én de competities, zoals de solar kart race, kunnen jongeren verleiden voor techniek te kiezen. “Samen met het centre of expertise en het centrum voor innovatief vakmanschap op Chemelot, ontstaat er in Zuid-Limburg een infrastructuur voor techniekonderwijs.” Die kun je uitbreiden door ook bij bestaande woningen met 0-energie concepten aan de slag te gaan. “De verschuiving van nieuwbouw naar bestaand vastgoed kan de volgende uitdaging voor onze leerlingen zijn.”
Beeldend onderwijs De docenten gebruiken de kennis uit De Wijk van Morgen op hun beurt voor de curriculumontwikkeling van de Limburgse vmbo-scholen. “Het nieuwe curriculum maakt techniekonderwijs meer beeldend (visueel) en aanspreekbaar, met andere lesmethoden en een natuurlijke doorlopende leerlijn. De Wijk van Morgen past daar in.”
Henk ter Stege Unitdirecteur Arcus College gen gaan inderdaad hands on als er gemetseld en getimmerd moet worden. Maar onze niveau 4 leerlingen zijn in staat een rol te spelen in het bedenken en ontwikkelen van nieuwe concepten.” Binnen De Wijk van Morgen wordt samenwerking gezocht tussen de HBO en MBO studenten om de theoretische plannen, praktisch uitvoerbaar te maken.
Voedingsbodem voor verdere integratie
D
e Wijk van Morgen heeft de betrokken onderwijspartners dichter bij elkaar gebracht. Maar het zijn vooral de leerlingen die profijt hebben van de bijzondere leeromgeving, vindt Henk ter Stege, directeur van de unit Techniek van Arcus College. Zij leren anders dan puur traditioneel naar de bouw kijken. “Tijdens een traditionele stage laat een bedrijf leerlingen eenvoudige opdrachten uitvoeren, omdat men liever geen fouten ziet. In de Wijk van Morgen mag je wel fouten maken. Daardoor leer je meer.” Uiteindelijk komt dit de Limburgse bouwsector ten goede, want die krijgt beter opgeleide medewerkers.
Doorlopende leerlijnen
“Met onze leerlingen kunnen de bedrijven op het vlak van duurzaamheid een slag maken. Ze halen kennis in huis én vinden via dit project de weg naar de kennisbronnen.”
Elkaar beter begrijpen Het project is voor de onderwijsorganisaties zelf eveneens een leerproces. Over en weer is duidelijker geworden wat de ander doet. Zo wordt bijvoorbeeld te gemakkelijk gedacht dat hbo’ers de denkers zijn en mbo’ers de doeners. Mbo-leerlingen vervullen echter verschillende rollen. “De niveau 1 en 2 leerlin-
En dat wil Henk ter Stege graag. De doorlopende leerlijnen in het technisch onderwijs moeten fysiek vorm krijgen. “Dat levert niet alleen synergievoordelen op, het heeft ook een positief effect op de uitstraling.” Werkprocessen en taken in de bouw veranderen door bijvoorbeeld prefab bouwen. Door hiermee aan de slag te gaan, kunnen leerlingen en studenten het ‘nieuwe bouwen’ en het aantrekkelijke van het vak laten zien. De Wijk van Morgen creëert een voedingsbodem voor zo’n samenwerking, hoewel het project ook duidelijk maakt dat de afstemming tussen het curriculum en zo’n real live project nog beter kan. “De inrichting van het onderwijs moet het bouwproces volgen. Dat hebben we inmiddels wel geleerd.”
15
Partners & sponsoren
Crasborn Grafisch Ontwerpers bno
De Wijk van Morgen European Science and Business Park Avantis Tesla 1 6422 RG Heerlen T. 0031 (0)6 4275 6681 Postadres: Postbus 550 6400 AN Heerlen
[email protected] www.dewijkvanmorgen.nl Het project De Wijk van Morgen is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid en een bijdrage van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie.
