ING Economisch Bureau Hightech meets business. De economische impact van technologie voor sectoren, organisaties en mensen

ING Economisch Bureau

Hightech meets business De economische impact van technologie voor sectoren, organisaties en mensen

Samenvatting en visie Hoe raakt technologie de economie? Wat zijn de belangrijkste technologieën die richting 2025 zorgen voor doorbraken die leiden tot verandering? Hoe raakt technologie sectoren, organisaties en mensen in economische zin? Die vragen staan in dit rapport centraal. Onze hoofdconclusie: We verwachten een steeds snellere technologische verandering, waar de Nederlandse economie per saldo bij wint. Er zijn dus veel winnaars, maar we verwachten ook meer verliezers. Onze tien belangrijkste inzichten:

1. Het wereldwijde innovatiepotentieel is exponentieel gegroeid de afgelopen twintig jaar. Technologie verandert dus echt sneller. Nederland heeft een hoog innovatiepotentieel, vooral door het hoge opleidingsniveau en de goede ontsluiting van kennis. In de rest van de wereld groeit het innovatiepotentieel echter wel sneller dan in Nederland: de voorsprong neemt af. 2. Het Nederlandse bedrijfsleven benoemt zeven technologische gebieden waarvan de kans op doorbraken het grootst is: Computing power (chips en sensoren), Internet of Things en Big Data, Robotica, alternatieve energie, nieuwe materialen en 3d printen. 3. Technologie leidt tot nieuwe – efficiëntere - processen en nieuwe of betere producten. De totale economische koek wordt groter, maar er is wel een flinke herverdeling. De consument is vaak de ‘winnaar’: de prijzen dalen en nieuwe behoeften worden vervuld.


4. Binnen sectoren leidt technologie vaak tot disruptie, waarbij forse verschuivingen in markten kunnen optreden. De Automotive sector is daarvoor het meest gevoelig, gevolgd door Gezondheidszorg en Industrie. 5. Maar liefst 30 procent van de Nederlandse ondernemers in het MKB zegt dat hun verdienmodel de komende tien jaar kan verdwijnen door de veranderende wereld. Eigenaren van jonge bedrijven en van bedrijven met meer dan vijftig werknemers zijn optimistischer dan het gemiddelde. 6. Onder bedrijven zijn er meer winnaars en verliezers dan vroeger: de dynamiek neemt toe. De aanvallers bepalen het spel, zij bepalen wat er van bedrijven gevraagd wordt: ze moeten slim, creatief, marktgericht en wendbaar zijn. Winnaars weten deze vier kwaliteiten te bundelen. 7. Technologie creëert per saldo veel banen, vooral omdat technologie nieuwe economische activiteit aanjaagt. De nieuwe banen zijn vaker banen voor hoogopgeleiden, maar ook voor lager opgeleiden is technologie een bron van werkgelegenheid.

2

8. Toch staan er ook veel werknemers en banen onder druk. Vooral oudere werknemers met een lagere opleiding lopen gevaar dat zij hun baan verliezen en daarna óf niet meer aan het werk komen, of laag waardiger of minder betaald werk moeten gaan doen. 9. Voor Nederland is de vergrijzing een risico voor de concurrentiekracht: bedrijven strijden om de vernieuwende kracht van een relatief steeds kleinere groep jongere werknemers. 10. Werknemers én ondernemers moeten zich voorbereiden op de ‘midlife career change’: een drastische wending in hun loopbaan, ergens tussen veertig en vijftig jaar, die ervoor zorgt dat hun verdienpotentieel op peil blijft.

Hightech meets business / Juni 2015

Inhoud 4 5 6

1. Wereld in beweging

1.1 Exponentiële groei van het technologisch innovatiepotentieel 1.2 Economische impact van technologische innovatie – denkmodel I

16 17 18 19

3. Sectoren in beweging

3.1 Agrarische sector, Automotive en Bouw 3.2 Gezondheidszorg, Handel en Industrie 3.3 Leisure, Transport en logistiek en Zakelijke dienstverlening 20 3.4 Disruptiegevoeligheid

21 4. Organisaties in beweging 22 4.1 De ondernemer aan het woord 24 4.2 Dynamiek 25 4.3 Wendbaar 26 4.4 Delen en samenwerken bij innovatie 27 4.5 Samenwerken in de regio’s 28 4.6 Veel eisen aan de organisatie – een denkmodel voor bedrijven met ambitie 29 4.7 Ondernemen wordt topsport

7 2. Technologie in beweging 8 2.1 Drivers of change - Big 7 9 1. Computing power – krachtig en intelligent 10 2 + 3. Communicatie en kennis – IoT en Big Data 11 4. Leren en doen – robotica 12 5. Goedkoop en decentraal – alternatieve energie 13 6. Licht en sterk – nieuwe materialen 14 7. Ontwerpen en maken – 3d printen 15 2.2 Big 7: het draait om de combinaties

30 5. Mens in beweging 31 5.1 Werkgelegenheidsimpact van technologische innovatie – denkmodel II 32 5.2 Vergrijzing en technologie 33 5.3 Van verliezers naar winnaars


3

35 Samenvatting en onderzoeksverantwoording 36 Met dank aan 37 Bronnenlijst 38 Colofon


Wereld in beweging

1.1 Exponentiële groei van het technologisch innovatiepotentieel 1.2 Economische impact van technologische innovatie – denkmodel I

1

1.1 Exponentiële groei van het technologisch innovatiepotentieel

Steeds meer potentiële innovators: meer mensen met afgeronde hogere opleiding

3,0

400

Wereld

Wereld

300 200 100 0 x 1 mln

1995

2000

2005

2010

2,0

2000

1,5

1500

1,0 0,5 x 1 mln

% 15+ met afgeronde hogere opleiding

250

Nederland

Nederland

1995

2000

2005

2010

10% 5%

Nederland

2000 Wereld

2005

2010

x 1 mln

100%

200 150 100

2015

0

1995

2000

2005

2010

2015*

Groei van de potentiële kennisdeling: groeitempo Nederland aanvankelijk hoger, nu lager

Patentaanvragen per miljoen inwoners

50 1995

500 0

2015*

Steeds meer kennisdeling: Toegang tot internet inmiddels voor miljarden

1000

Groei van de kennispoel: Nederland blijft achter op groei rest van de wereld

15%

0%

3000 2500

Groei potentiële innovators in Nederland: zelfde tempo als de rest van de wereld 20%

Steeds grotere kennispoel: de aanwas van patenten groeit ieder jaar

2,5

0,0

2015*

niveau, en groeide de afgelopen twintig jaar ook razendsnel, door de aanwas van het aantal hoogopgeleiden en de toegang tot internet. Alleen op de aanwas van kennis groeit Nederland minder snel dan de rest van de wereld. Het innovatiepotentieel is in Nederland weliswaar zeer hoog en een veelvoud ten opzichte van 1995, maar de voorsprong wordt kleiner. De maatstaf onderbouwt ook een gevoel: de verandering gaat echt steeds sneller.

Nederland

500

patenten. Dat gaat steeds sneller, de jaarlijkse aanwas is nu bijna drie keer zo groot als twintig jaar geleden. Tot slot het aantal mensen dat via internet kennis kan opdoen en delen. Hun aantal is in twintig jaar bijna tachtig keer zo groot geworden. Per saldo is het innovatiepotentieel nu exponentieel toegenomen ten opzichte van twintig jaar geleden. Het Nederlands innovatiepotentieel staat op een hoog

Wereld

Hoe snel kan technologie zich ontwikkelen in een wereld die volop in beweging is? Om hier een beeld bij te krijgen bekijken we het ‘wereldwijde innovatiepotentieel’. Dat benaderen we door drie maatstaven: ten eerste het aantal hogeropgeleiden. Hun aantal is wereldwijd in twintig jaar ruim verdubbeld. Ten tweede de hoeveelheid beschikbare kennis waarop kan worden voortgeborduurd. Als benadering daarvoor gebruiken we de aanwas van

% bevolking dat internet gebruikt

80% 60% 40% 20%

1995 Nederland

2000 Wereld

2005

2010

2015

0%

1995 Nederland

2000 Wereld

2005

2010

2013

1.2 Economische impact van technologische innovatie – denkmodel I Om de economische impact van technologische innovatie te doordenken hanteren we in dit rapport een abstract denkmodel. We hanteren drie afzonderlijke kanalen tussen technologische innovatie en de economie: procesinnovatie, productinnovatie en het veranderen van de marktstructuur. In werkelijkheid lopen de kanalen overigens door elkaar heen: productinnovaties leiden bijvoorbeeld tot procesinnovaties. Het denkmodel laat zien: de totale economische koek groeit, maar de koek wordt anders verdeeld. De consument profiteert uiteindelijk in veel gevallen. Als werknemer zal de consument extra willen werken, hierdoor groeit de economie harder.

Technologische innovatie Via productinnovatie* • Door technologie ontstaan nieuwe producten, die nieuwe behoeften vervullen of een alternatief zijn voor bestaande behoeften.

economische impact • Nutsverhogend: de consument krijgt toegang tot nieuwe producten die (beter) aan een behoefte voldoen. • Producenten van nieuwe producten ‘winnen’, soms ten koste van andere producenten en maken meer rendement (‘creative destruction’). • Consument zal als werknemer bereid zijn te werken om het nieuwe product te kunnen kopen; het arbeidsaanbod blijft op peil, daardoor gunstig voor economische groei. Gestileerde voorbeeld • Introductie smartphone biedt consumenten nieuwe mogelijkheden.

Via procesinnovatie • Door technologie ontstaan nieuwe productiemiddelen of processen, waardoor bestaande producten efficiënter te maken zijn.

economische impact

economische impact

• Productiviteitsverhogend, dus gunstig voor economische groei. • Vooral herverdeling tussen producenten: producenten van goedkopere producten ‘winnen’ ten koste van andere producenten. • ‘Winnende’ producenten maken tijdelijk meer rendement, maar consument profiteert uiteindelijk van lagere prijzen. Gestileerde voorbeeld • Industriële productie met robotica in plaats van door mensen.

* we spreken steeds over productinnovatie, maar bedoelen daarmee zowel nieuwe producten als nieuwe diensten. ING Economisch Bureau

Via het veranderen van de marktstructuur • Door nieuwe processen of producten verandert de macht in een markt, zoals door grotere of kleinere schaalvoordelen, hogere of lagere toetredingsdrempels en meer of minder transparantie.

6

• Verschuiving van verhoudingen, werkt meestal herverdelend. Vaak herverdeling tussen producent en consument, dan meestal in het voordeel van de consument. Verschuiving kan ook plaatsvinden tussen producenten onderling of binnen de keten. • Optimale omvang van bedrijven kan toe- of afnemen, de markt kan competitiever worden, maar ook tot natuurlijk monopolie leiden. • Door transparantie kunnen transactiekosten voor consument afnemen, zodat de vraag toe kan nemen. Gestileerde voorbeeld • Online marktplaats voor hotelkamers maakt de markt transparant.


Technologie in beweging

2.1 Drivers of change - Big 7

1. Computing power – krachtig en intelligent

2 + 3. Communicatie en kennis – IoT en Big Data

4. Leren en doen – robotica

5. Goedkoop en decentraal – alternatieve energie

6. Licht en sterk – nieuwe materialen

7. Ontwerpen en maken – 3d printen

2.2 Big 7: het draait om de combinaties

2

2.1 Drivers of change - Big 7 Zoals vastgesteld heeft technologische innovatie op verschillende wijzen impact op onze economie. De versnelling in technologische innovatie, die we terugzien in exponentiële groei (blz 8) is een belangrijke driver voor veranderingen in onze economie. Daarom ook wordt in dit rapport technologie en de impact hiervan op sectoren, organisaties en mensen centraal gesteld. Op basis van research en gesprekken met ondernemers zijn 7 belangrijke technologieën geïdentificeerd die richting 2025 voor innovatie zorgen en het vermogen hebben de wereld (nog) sneller te veranderen. Deze ‘Big 7’ zijn:

Automotive Showcase

Voorbeeld Automotive sector

Robotica Internet of Things (IoT)

3d printing

Nieuwe materialen

Big 7 Belangrijke technologieën richting 2025 Alternatieve energie


Computing power (chips/ sensoren)

Bij de bespreking van de Big 7 zal steeds de Automotive sector het voorbeeld zijn als het gaat om adaptatie van nieuwe technologie. Deze industrie veranderde de wereld in de vorige eeuw. De auto gaf mensen vrijheid, leverde deur-tot-deur transport, was de drijvende kracht achter massafabricage en zorgde voor economische groei. In de 21e eeuw zal technologie de auto verder binnen dringen en veranderen. Tegelijkertijd is de automotive industrie door haar omvang een belangrijke schakel achter de ontwikkeling van de Big 7. De auto wordt letterlijk en figuurlijk een vehikel van nieuwe technologie.

Big Data

8


1. Computing power – krachtig en intelligent economische impact

Kunstmatige intelligentie

De rekenkracht van chips neemt toe en stelt computers in staat de mens qua intelligentie te benaderen en voorbij te streven. Uitdaging daarbij is om computers ook intelligent te laten functioneren. Deep learning software moet computers patronen laten herkennen in bijvoorbeeld spraak, beelden of andere data. Ook belangrijk is dat die intelligentie breed beschikbaar wordt. Voortdurende kostenreductie in de chip industrie zorgt er voor dat steeds meer apparaten kunnen worden uitgerust met chips en sensoren (embedded chips). Apparaten kunnen hierdoor metingen uitvoeren over omgeving, gebruik of eigen functioneren, maar ook op basis van data en berekeningen zichzelf bijsturen. De markt voor halfgeleiders (chips) groeide in 2014 met 8% tot bijna 340 miljard USD. Naast PC’s, smartphones, tablets en consumentenelektronica worden Industrie, Automotive en Gezondheidszorg belangrijke afnemers van chips.


Productinnovatie • Intelligentere apparaten die kunnen meten en zelf bijsturen. Betere werking en nieuwe functionaliteiten.

Automotive Showcase

vb Smartphones, smartwatches, zelfrijdende auto’s

Gemiddeld beschikt een auto vandaag de dag over zo’n 30 (embedded) chips. Naarmate auto’s over meer infotainment beschikken, meer rijhulpsystemen krijgen en online gaan zal het aantal chips snel stijgen. Gesproken wordt over 1.000 chips per auto richting 2020. Het in Eindhoven gevestigde NXP is een belangrijke speler in de markt voor chips in auto’s. Door de recente overname van het Amerikaanse Freescale wordt het zelfs marktleider in dit segment. Met de groei van chips in auto’s wordt ook (embedded) software belangrijker. Een ander bedrijf uit Eindhoven, Sioux, specialiseert zich in deze markt. NXP en Sioux zijn samen betrokken bij projecten rondom zelfsturende auto’s.

Procesinnovatie • Denk- en meetprocessen worden overgenomen. Apparaten kunnen monitoren, mensen assisteren, adviseren of taken uit handen nemen. vb IBM’s Watson computer die artsen adviseert bij diagnoses. Marktstructuur • Bereikbaarheid computing power voor ondernemers wordt groter door continue kostenreductie chip industrie. Tegelijkertijd zorgt de ontwikkeling van geavanceerde multifunctionele apparaten er voor dat apparatuur complex wordt en kennisdrempels binnen sommige productsegmenten hoger worden.

9

Intelligentie onderweg


2 + 3. Communicatie en kennis – IoT en Big Data economische impact Productinnovatie • Apparaten die op afstand te bedienen zijn, dienst verlening toegesneden op eerder gedrag en voorkeuren consument. Bedrijven die aanbod best kunnen toesnijden op de consument bouwen een voorsprong op. vb Zorgdomotica, slimme thermostaten. Procesinnovatie • Processen zijn op afstand te monitoren en regelen. Vermindering van (administratieve) schakels in ketens.

Connectiviteit, data en analytics

De verwachting is dat richting 2025 het Internet of Things (IoT) op grote schaal apparaten met elkaar zal verbinden. Connectiviteit wordt meer en meer een standaard functionaliteit, leidend tot een explosie van het IoT. De combinatie van connectiviteit met meer rekenkracht en sensortechnologie resulteert in apparaten die gigantische hoeveelheden data genereren. Deze ‘Big Data’ geeft informatie over de werking van apparaten, over gebruikers en/of over de omgeving waarin een apparaat verkeert. De grote uitdaging is om uit al die data zinvolle informatie te filteren die leidt tot kennis en resulteert in actie. Een belangrijke rol is weggelegd voor mensen die met behulp van computers grote hoeveelheden data kunnen analyseren om te zoeken naar verbanden met een voorspellende waarde. Dit wordt ‘predictive analytics’ genoemd.


vb Smart factories en supply chains, predictive maintenance. Marktstructuur • Samenwerking in de keten neemt toe, verticaal geïntegreerde partijen zijn in het voordeel. Meer transparantie door data die overal beschikbaar is.

10

Automotive showcase

Connected cars Connected cars kunnen veel processen in Automotive veranderen. Er komt meer infotainment in de auto beschikbaar. Tegelijkertijd speelt connectivity een rol in zelfrijdende systemen en de communicatie met andere auto’s of dienstverleners. Dit kan leiden tot verandering in bijvoorbeeld reparatie, onderhoud en schade, wanneer auto’s rechtstreeks kunnen communiceren over benodigd onderhoud en onderdelen.

Smart supply chains en predictive maintenance

Trumpf Nederland produceert machines en is in staat storingen op afstand te verhelpen. Zo stelt Trumpf dat nu al 70% van de storingen op afstand verholpen wordt. Ook predictive maintenance, het voorspellen wanneer onderhoud nodig is dankzij sensortechnologie en Big Data, speelt een steeds belangrijkere rol. Dit leidt tot efficiëntere productieplanning en inzet van arbeid en daarmee tot een verlaging van de kostprijs. De voordelen van machines die connected zijn gaan echter nog veel verder. Smart supply chains, waarin data vanuit de hele keten kan leiden tot betere beslissingen, moeten er voor zorgen dat machines veel flexibeler en efficiënter kunnen worden ingezet. Ook kan gedacht worden aan het koppelen van capaciteit van machines over meerdere fabrikanten (shared resources).


4. Leren en doen – robotica economische impact Productinnovatie • Nieuwe typen robots voor diverse taken, waardoor inzetbaarheid verbreed wordt.

Automotive showcase

vb Knuffelrobot voor ouderen, maaierrobot.

De autoindustrie is al jaren de belangrijkste afnemer van industriële robots. De robotiseringsgraad is hoog. Waar gemiddeld wereldwijd sprake is van zo’n 60 robots per 10.000 werknemers (NL: 93) loopt dit in de Japanse autoindustrie op tot 1.600 robots op 10.000 werknemers. Robots kunnen auto’s sneller, preciezer en meer kostenefficiënt fabriceren. Mede dankzij robots is de productie van (volledige) auto’s in Nederland weer tot leven gewekt. VDL, dat Nedcar overnam van Mitsubishi, heeft in haar fabriek een kleine 1.000 nieuwe robots geïnstalleerd. Deze werken samen met meer dan 2.000 werknemers aan de productie van Mini’s voor BMW. In deze fabriek is de robotdichtheid daarmee nog hoger dan (het gemiddelde) in de Japanse autoindustrie.

Procesinnovatie • Robotisering van taken; van industrieel (fabrieksarbeid) tot dienstensectoren (militair, zorg, agro, logistiek, huishoudelijk).

Robot profiteert

Robots zullen de komende jaren sterk profiteren van krachtigere chips, sensortechnologie, adaptieve software en IoT. Ze maken robots slimmer, flexibeler, makkelijker te bedienen en relatief goedkoper. De robotisering zet dus door. Dat geldt voor robotica in brede zin: voor industrieel gebruik, voor diensten en voor thuisgebruik. • In fabrieken groeit het aantal industriële robots wereldwijd naar verwachting van 1,3 miljoen in 2014 naar 2 miljoen in 2017 (volgens IFR). • Buiten fabrieken stijgt de verkoop van professionele service robots (21.000 in 2013). Belangrijke afnemers zijn defensie, agro, logistiek en de medische sector. • In 2013 werden 4 miljoen robots voor thuisgebruik verkocht. Dit betreft o.a. robots voor grasmaaien, stofzuigen of entertainment / speelgoed.


vb Drones (militair, offshore), melk- en voederrobots, chirurgisch. Marktstructuur • Robotica leidt vaak tot grotere schaalvoordelen, kan daarom leiden tot consolidatie van aanbieders. Prijsdaling van robotica en eenvoud in de bediening kan deze echter weer verminderen. Verschuiving van concurrentiekracht van landen met lage opleiding en salarissen naar landen met hogere opleiding en salarissen.

Wereldkampioen voetbal, marktleider in melk

Nederland werkt aan een inhaalrace op het gebied van robots. Zo besloot Philips vanaf 2012 de productie van scheerapparaten voor Europa te verplaatsen van China naar Drachten, door 128 hoogwaardige robots te installeren. Ook in de productie van robots speelt Nederland een rol. Zo is Lely wereldwijd marktleider in geautomatiseerde melksystemen.

11

Grootste afnemer robots

Schuitemaker uit Rijssen introduceert in 2015 een volledig geautomatiseerd voedersysteem en de TU Eindhoven werkt aan service robots voor de zorg en werd in 2014 wereldkampioen robotvoetbal. Met name Twente en Brainport (Eindhoven) lijken een belangrijke rol te kunnen spelen in de robotindustrie door hun grote kennis van mechatronica en vision technologie.


5. Goedkoop en decentraal – alternatieve energie economische impact Productinnovatie • Producten voor energie opwekking door consumenten en producten op basis van alternatieve energie.

Automotive showcase

vb Zonnepannelen, elektrische voertuigen.

De prijsdaling van (lithium-ion) accu’s / batterijen is belangrijk voor de opkomst van elektrische auto’s. Deze reductie is spectaculair en overtreft eerdere verwachtingen. Tien jaar geleden lagen de kosten nog op zo’n 1000 USD/kWh. Inmiddels lijken volgens diverse rapporten de marktleiders tussen de 300 en 400 USD/kWh te zitten. Deze vooruitgang wordt geboekt door de energiedichtheid te verhogen en schaalgrootte in productie te benutten. Om prijsconcurrerend te zijn met brandstofmotoren zal de grens van 250 USD/kWh geslecht moeten worden. Als tarieven van 150-200 USD / kWh worden bereikt kunnen EV’s echt doorbreken.

Procesinnovatie • Van centrale naar decentrale (duurzame) energie opwekking. vb Smart grids, terugwinnen restwarmte.

Decentraler en kleinschaliger opwekking en opslag

Naast voertuigen speelt alternatieve energie ook een steeds grotere rol in lokale (decentrale) energie voorziening: • Steeds vaker gaan consumenten en organisaties over tot eigen (duurzame) energie opwekking door middel van bijvoorbeeld zonne-energie, windenergie of restwarmte. • Nadelen van centrale opwekking zoals verlies door overcapaciteit (continu hoog aanbod) en verlies door transport van energie worden hiermee vermeden. Lokaal kan efficiënter en vraaggericht worden geproduceerd. • Ook het IoT kan hierin een rol spelen door slimme netwerken (smart grids) waarin vraag en aanbod communiceren. • Autofabrikant Tesla is van plan accu’s te leveren aan huishoudens en bedrijven voor opslag van bijvoorbeeld zonne-energie. De kostendaling van batterijen kan hierdoor worden versterkt. • Lagere kosten van zonne-energie maken decentrale opwekking steeds interessanter. De IEA publiceerde onlangs scenario’s waarbij zonne-energie in 2050 de belangrijkste energiebron in de wereld kan worden. ING Economisch Bureau

Marktstructuur • De drempel voor toetreding tot de energiemarkt wordt steeds lager, de optimale schaal daardoor kleiner. Consumenten worden vaker zelf producenten, en nemen dus het productiemiddel af. Transparantie neemt toe omdat vraag en aanbod beter op elkaar kunnen worden afgestemd. Macht verschuift van producent richting consument.

12

Showcase – EV’s

Winst in kostenreductie

Hoe wenselijk ook, er lijkt geen wet van Moore te bestaan als het gaat om alternatieve, duurzame energie. Hoewel er vorderingen zijn in de prestaties van batterijen / accu’s, zonne- en windenergie moet de winst vooral komen van dalende kosten en slimmer gebruik.


6. Licht en sterk – nieuwe materialen economische impact Productinnovatie • Verbeteren van eigenschappen producten (lichter, sterker) of aanbrengen van nieuwe eigenschappen (zelfreinigend of zelf herstellend). vb Lichte efficiëntere voertuigen en vliegtuigen. Nano coatings. Procesinnovatie • Gebruik van andere materialen in ontwerpen productieprocessen.

Composieten

Niet alleen de wijze waarop energie wordt gegenereerd, maar ook efficiënter gebruik van energie, is van belang in de zoektocht naar een meer duurzame maatschappij. Hierbij wordt steeds vaker gebruik gemaakt van nieuwe materiaalsoorten. Vooral composiet materialen (samengestelde materialen) lijken terrein te winnen. • Composieten zijn 30%-50% lichter dan staal. • Moderne vliegtuigen worden steeds vaker (deels) gebouwd met composieten (carbon fiber). • In Automotive beperkt het gebruik zich nog tot exclusieve (sport)auto’s. Meer volume en dalende prijzen maken composieten zoals carbonfiber echter steeds goedkoper. • Ook wordt vaker gewerkt met hybride structuren (o.a. combinaties composieten en staal).


vb Ontwerpen met lichtere materialen. Marktstructuur • Naarmate het gebruik van nieuwe materialen toeneemt zullen schaalvoordelen toenemen en worden bepaalde materialen breder toepasbaar. Voor partijen die materialen toepassen wordt materiaalkunde steeds meer een voorwaarde (en mogelijke drempel) om te kunnen concurreren.

Nano

Naast composieten zijn er ook andere ontwikkelingen in materialen. Zo wordt met nano-technologie getracht materialen specifieke eigenschappen mee te geven, zoals het vermogen zichzelf te herstellen of reinigen. Ook worden anti-corrosie coatings gemaakt met nano-deeltjes.

13

Automotive showcase

Carbonfiber Het gebruik van carbonfiber in auto’s was lang voorbehouden aan exclusieve sportwagens. Dit begint echter te veranderen. Autofabrikant BMW introduceerde een (deels) carbon chassis voor de kleine elektrische i3. BMW werkt met partners aan een drastische reducering van de materiaalkosten van carbon. De combi van elektrische aandrijving en het lichte carbon zou ev’s zeer concurrerend kunnen maken.

Zuiniger vliegen en rijden

Het frame van de nieuwe Boeing 787 Dreamliner bestaat voor de helft uit composieten. Hierdoor is sprake van een vliegtuig dat 20% lichter is dan vliegtuigen met een aluminium frame. Het Nederlandse TenCate levert composieten voor delen van de Boeing 787, evenals de nieuwe concurrent van Airbus (de A350) en de kleinere nieuwe en lichtere Airbus A320 neo. Naast luchtvaart hoopt TenCate in de toekomst ook een belangrijke rol in Automotive te kunnen spelen. Zo levert het koolstof vezelcomposiet voor het chassis van de Alfa Romeo 4C. Fokker Aerostructures uit Hoogeveen werkt samen met TenCate en past composieten toe in de productie van delen van vliegtuigen zoals staartstukken en vleugeldelen.


7. Ontwerpen en maken – 3d printen economische impact

3D Printing (onderzoek PwC)

Productinnovatie • Producten met gepersonaliseerde eigenschappen, complexe vormen met minder onderdelen, verbeterde eigenschappen (lichter).

8,6% zal 3d printen niet gaan toepassen

24,7% heeft plannen 3d printen toe te passen

vb Implantaten (medisch). Spare parts on demand.

66,7% is al bezig 3d in bepaalde vorm te adopteren 0

20

Potentiële revolutie

40

60

80

100

De meningen verschillen over de toekomstige rol van 3d printen. Toch leeft breed het besef dat 3d printen de potentie heeft om productie van goederen en toeleveringsketens op z’n kop te zetten. • Nieuwe vrijheden bij ontwerp en productie. Denk aan complexe vormen (die bijv. niet gefreesd kunnen worden) • Er kan met minder verspilling geproduceerd worden. Een product wordt rechtstreeks vanuit de grondstof(fen) opgebouwd, terwijl bij andere productiemethoden veelal bewerking nodig is. • Logistieke kosten kunnen gereduceerd worden dankzij locatie-onafhankelijke productie. • De combinatie met IoT en Big Data stimuleert flexibilisering van ketens en mass customization.


Procesinnovatie • Snellere productontwikkeling. Complexe vormen in ontwerp en productie. Customization (op maat) en on-demand productie. vb Onderdelen apparaten / machines (vliegtuigmotor). Prototypes printen. Marktstructuur • Snellere prototyping helpt start-ups. Wanneer ook de productie van goederen concurrerender wordt kunnen verschuivingen in markten plaatsvinden. Productie wordt dan locatie onafhankelijk. Verschuiving van concurrentie kracht van landen met lage opleiding en salarissen naar landen met hogere opleiding en salarissen.

Hype voorbij

Volgens onderzoeksbureau Gartner zal de markt voor 3d printers de komende jaren ieder jaar verdubbelen. In 2018 worden zo’n 2,3 miljoen 3d printers verkocht. Experts zien vooral een toekomst in professioneel gebruik. In de industrie wordt daarbij gesproken over additive manufacturing, laagjes worden steeds toegevoegd en vormen zich tot een

14

Automotive showcase

Onderdelen printen Net als andere industrieën maakt Automotive veel gebruik van 3d printing in productontwikkeling. Voor productie doeleinden zal de technologie zich moeten ontwikkelen. Snelheid, kosten en betrouwbaarheid van machines zijn daarvoor belangrijk. Exclusieve fabrikanten die auto’s in kleine aantallen maken kunnen mogelijk al eerder gebruik gaan maken van 3d geprinte onderdelen. Zo heeft de Bugatti Veyron een 3d geprint dashboard. Ook in spare parts liggen kansen.

Additive Industries

Het in Eindhoven gevestigde Additive Industries is een start-up die zich richt op de ontwikkeling van 3d printers voor metalen. Het bedrijf kan hierbij profiteren van de hightech infrastructuur in Eindhoven en met partners uit de regio een OEM in 3d printsystemen ontwikkelen.

product. Dit gebeurt nu vooral nog voor prototyping. GE Aviation past echter al 3d geprinte onderdelen toe in vliegtuigmotoren. Ook in de medische sector liggen kansen. Olie & gas, defensie en scheepvaart zijn geïnteresseerd door de mogelijkheid op locatie onderdelen te printen. De kosten, snelheid en kwaliteit verbeteren, zodat 3d printen concurrerend word voor grotere series.


2.2 Big 7: het draait om de combinaties In hoofdstuk 2 zijn technologieën besproken, die een belangrijke impact kunnen hebben op onze samenleving. Technologie die in veel gevallen al jaren bestaat. De kracht zit hem echter met name in vooruitgang, timing en combinaties van technologieën. Onderstaand maar enkele voorbeelden van combinaties met impact. Er is nog veel meer mogelijk.

Robotica

Internet of Things (IoT)

3d printing

Smart factories

Precision farming

Smart vehicles

Nieuwe materialen

Computing power (chips/ sensoren)

Robot care

Alternatieve energie


15

Big Data


Sectoren in beweging

3.1 Agrarische sector, Automotive en Bouw 3.2 Gezondheidszorg, Handel en Industrie 3.3 Leisure, Transport en logistiek en Zakelijke dienstverlening 3.4 Disruptiegevoeligheid

3

3.1 Agrarische sector, Automotive en Bouw Hoe werkt de economische impact van de Big 7 op sectoren? Aan de hand van het denkmodel (blz 9) analyseren we welke nieuwe producten, processen en marktstructuur er ontstaan. We schatten de kracht van de economische impact in, en geven die weer in een zespuntsschaal. Uiteindelijk resulteert dit in een score betreffende de gevoeligheid van de sector voor disruptie (ontwrichting) op pagina 25.

Agrarische sector Precision farming

economische impact

Automotive

Clean, connected en smart economische impact

Bouw

Smart buildings economische impact

• Productinnovatie • Procesinnovatie • Marktstructuur



Disruptiegevoeligheid



Productinnovatie • Plant/animal analytics o.b.v. Big Data en in combinatie met gentechnologie. • Afstemming kweek/fok en verzorging. • Landbouw wordt zelfvoorzienend of zelfs producent energie met windenergie, zonne-energie en biomassa. Procesinnovatie • Tijdperk ‘precision farming‘ is aangebroken. • Inzet technologie voor optimalisatie van opbrengsten (prijs/kwaliteit/volume) uit beschikbare middelen (grond, voer etc.). • Robotisering: zelfrijdende landbouwvoertuigen, drones, melk- en voederrobots. • Minder fysieke arbeid en meer denkwerk. Marktstructuur • Meer kapitaal- en kennisintensief, dus meer schaalgrootte vereist.

Productinnovatie • Metamorfose auto: alternatieve aandrijving (EV), andere materialen, connected vehicles, zelfrijdend. • Nieuwe diensten (op afstand) zoals predictive maintenance. • Andere business modellen in verkoop (huren, leasen, delen). Procesinnovatie • Verdere robotisering productie en opkomst 3d printen van onderdelen. • Innovatie wordt meer software driven. Marktstructuur • Grote kans op nieuwe toetreders uit andere sectoren (ICT / elektronica).

Productinnovatie • Gebouwen met nieuwe functionaliteiten; intelligent, connected, zelfvoorzienend. • Nieuwe diensten faciliteitsmanagement / vastgoedbeheer dankzij Internet of Things: beheer op afstand. Procesinnovatie • Anders ontwerpen (mede dankzij nieuwe materialen), anders produceren (3d printing). Marktstructuur • IoT opent weg naar meer transparantie en nieuwe toetreders in faciliteitsmanagement / beheer. • Onverwachte toetreders door 3d printing. • Hoger kennisniveau leidt tot specialisatie of grotere spelers.


17


3.2 Gezondheidszorg, Handel en Industrie Gezondheidszorg

Robot care en Health analytics economische impact

Handel

Industrie

Smart supply chains

Smart industry

economische impact

economische impact







Productinnovatie • E-health en M-health. Personal health analytics via smartphone- of watch. Meer diagnose mogelijkheden. • Thuismeetapparatuur, sensoralarmering en slimme medicijnverstrekking thuis dankzij Internet of Things. • Personalized medicine door genetische informatie. • Hightech protheses en 3d geprinte protheses, botimplantaten, weefsels, en organen. Procesinnovatie • Robotchirurgie. • Advies en diagnose via kunstmatige intelligentie. • Service- of hulprobots die langer thuiswonen voor ouderen en revalidatie aan huis vergemakkelijken. • Simulatie operaties dankzij 3d replica’s. Marktstructuur • Aanpassing traditionele bekostiging op basis van inzet naar bekostiging op basis van resultaat. • Toename kapitaalintensiteit, anderzijds ook mogelijkheden kleinschaligheid en decentralisatie door technologie.

Productinnovatie • Retail: diensten gebaseerd op producten die connected zijn (onderhoud, upgrades). • Groothandel: virtuele ketenregie. Procesinnovatie • Meer klantcontact tijdens gebruik van producten dankzij nternet of Things • Smart supply chains ontstaan, waarbij Big Data en predictive analytics keten (transparant) in beeld brengen en aanbod sturen. Marktstructuur • Meer transparantie en optimalisatie van supply chains: druk op rol handel. • Meer verticale integratie nodig om voordelen smart supply chains uit te nutten. • Toenemende regionale productie en rechtstreekse levering leiden verminderen het aantal schakels en beperken rol groothandel.

Productinnovatie • Producten met meer technologie (chips/sensoren) en andere materialen. • Meer toegesneden producten: mass customization. Procesinnovatie • Verdere automatisering (robotisering) productie. • Productie dichter op markt. • Open innovatie. Marktstructuur • Meer kansen toetreders door open innovatie / samenwerking. Tegelijkertijd schaalvergroting, hechtere ketens en hogere investeringsdrempels die toetreding bemoeilijken. • Rechtstreekse koppeling vraag en aanbod dankzij Big Data en Internet of Things.


18


3.3 Leisure, Transport en logistiek en Zakelijke dienstverlening Leisure

Personalised leisure economische impact

Transport en logistiek Connecting chains

economische impact

Zakelijke dienstverlening Knowledge platforms

economische impact







Productinnovatie • Nieuwe diensten zoals health analytics, sport analytics, food analytics. • Meer toegesneden diensten, beter inspelen op individuele klanteisen mogelijk Procesinnovatie • Analytics op basis van data om aanbod van sport, ontspanning en voeding te sturen • Boekings- en bemiddelingsproces op basis van internet, data-analytics en Internet of Things. Marktstructuur • Hogere toetredingsdrempels door hogere kennisintensiteit en netwerkeffecten voor ‘bemiddelaars’

Productinnovatie • Verbetering dienstverlening (nog sneller, flexibeler, nauwkeuriger) door automatisering / robotisering. Procesinnovatie • Smart supply chains waarin ketenpartners informatie delen helpt logistieke bedrijven met planning en documentstromen. • Predictive analytics en algoritmen om vervoersstromen in te richten. • Automatisering / robotisering van warehouses, voer tuigen (zelfrijdend) tot complete havens (smartports). • Fijnmaziger vervoer, meer rechtstreeks aan klant via kleinere hubs, mede door toename regionale en gepersonaliseerde productie. Marktstructuur • Aansturing door grote(re) logistieke regisseurs die verschillende ketens verbinden. • Uitvoering vaker door kleine flexibele vervoerders, vanwege vereiste fijnmazigheid en flexibiliteit.

Productinnovatie • Meer toegesneden dienstverlening door gebruik data analytics. • Nieuwe diensten in faciliteren kennis en technologie, zoals platformen voor uitwisseling data. • Nieuwe diensten voor virtueel verbinden (regisseren) van ketens. Procesinnovatie • Data analytics en kunstmatige intelligentie vervangen huidige inzet hoogopgeleide werknemers: van accountant of jurist tot ingenieur. Marktstructuur • Toenemende transparantie in sectoren en ketens vermindert de behoefte aan intermediairs. • Hogere kennisintensiteit, netwerkeffecten verhogen de drempel voor toetreders. • Kansen voor (nieuwe) partijen die toegevoegde waarde bieden uit het gebruik van technologie.


19


3.4 Disruptiegevoeligheid Uit de voorgaande pagina’s blijkt dat in feite alle sectoren sterk beïnvloed zullen worden door de in dit rapport besproken Big 7 technologieën. Producten en diensten worden verbeterd of vernieuwd. Processen in ontwerp, productie en het verlenen van diensten worden met behulp van technologie geautomatiseerd en geoptimaliseerd. Marktverhoudingen veranderen waarbij in sommige sectoren bestaande partijen sterker worden, terwijl in andere sectoren de deur naar toetreders open komt te staan. Per sector maken we een inschatting van de kracht van de economische impact op basis van deze aspecten. Van laag ( ) naar hoog ( ) mondt dit uit in een disruptiegevoeligheid, ofwel de mate waarin we verwachten dat sectoren zullen veranderen.

Producten / diensten

Processen

Marktstructuur


Automotive Gezondheidszorg Industrie Bouw Handel Agrarische sector Transport en Logistiek Zakelijke dienstverlening Leisure


20


Organisaties in beweging

4.1 De ondernemer aan het woord 4.2 Dynamiek 4.3 Wendbaar 4.4 Delen en samenwerken bij innovatie 4.5 Samenwerken in de regio’s 4.6 Veel eisen aan de organisatie – een denkmodel voor bedrijven met ambitie 4.7 Ondernemen wordt topsport

4

4.1 De ondernemer aan het woord Voor dit rapport werden meerdere gesprekken gevoerd met ondernemers uit de Nederlandse hightech industrie. Ook werden vier ronde tafels gehouden over nieuwe technologie en de gevolgen hiervan voor ondernemers. Onderstaand de uitdagingen die ondernemers noemen.

Lastig vooruitkijken

Kortere levenscycli

Meer flexibiliteit

‘De Indicatoren om 5 jaar vooruit te kijken worden steeds minder betrouwbaar.’

‘De lifecycle van producten en diensten en de time to market wordt steeds korter.’

‘We moeten leren omgaan met verandering om te overleven.’

‘Innovaties zijn er al, het gaat er alleen om de juiste te vinden.’

‘De terugverdientijd wordt korter en daarmee de investeringshorizon.’

‘De uitdaging is tot flexibele productiemethoden te komen.’

‘We weten voor de helft waarvoor onze technologie gebruikt wordt en voor de helft nog niet.’

‘Het is geen markt van volgers.’

‘Modulair bouwen heeft de toekomst.’

‘We moeten accepteren dat we minder tijd hebben als onderneming en sneller iets anders moeten gaan doen.’

‘Ik geloof in meer flex, minder dedicated.’

‘We hebben innovatieprocessen voor de korte en lange termijn.’

‘De machtigste schakel in de keten moet flexibiliteit van de gehele keten afdwingen. Ook al voelt dit soms als een te strak maatpak.’

‘Technologische doorbraken laten zich zelden voorspellen.’

‘Nederland moet zich richten op hoog toegevoegde waarde producten. Als de prijserosie toeslaat is uitbesteding van het product noodzaak. Nederland moet bezig zijn met dag van morgen en niet dag van gisteren.’ ING Economisch Bureau

22

‘Heeft een ondernemer de capaciteit morgen wat anders te doen?’

‘Het is verstandig technologie te ontwikkelen waarmee je meer klanten kunt bedienen.’


Samen innoveren

Creatief vermarkten

Nieuwe generatie mensen

‘Cocreatie is het antwoord op kortere levenscycli van producten.’

‘Nederland denkt snel in risico’s. In de VS is men opportunistischer.’

‘Je moet de jeugd aan boord halen.’

‘Exclusiviteit is niet meer van deze tijd, we gaan naar open source samenwerking.’

‘Hoe kun je een virtueel vliegdekschip creëren door start-ups in een regio te verbinden.’

‘Je moet wel gericht samenwerken. Er moet focus zijn, want samenwerking kost ook tijd.’

‘Een nieuwe generatie gaat de mogelijkheden van nieuwe technologie beter benutten.’

‘Qua creativiteit is veel aanwezig, maar begeleiding ontbreekt. ’Niet ieder goed idee vindt een herberg.’

‘Ieder management team zou iemand van maximaal 25 jaar oud in het team moeten aanstellen om anders/omdenken te stimuleren.’

‘We moeten meer profiteren van elkaar.’

‘We hebben nieuwe productproposities nodig in Nederland.’

‘Kennismigranten zijn hard nodig. We vergrijzen en gaan Japan achterna.’

‘De mindset van ingenieurs moet veel meer naar samenwerking.’

‘We hebben al een ASML en moeten op zoek naar een BSML, CSML en DSML.’

‘Kennis is noodzaak voor Nederland.’

‘We gaan toe naar netwerken van bedrijven die samen innoveren.’

‘Shared resources op het gebied van activa, personeel en IP is noodzaak. Leer elkaar te vertrouwen.’


‘Gebruiksgemak, service en dienst verlening wordt veel belangrijker dan technische optimalisatie. Luister naar je klant en de klant van je klant.’ 23

‘Vroeger zochten we een frezer die kon programmeren, nu een programmeur die iets met frezen heeft.’ ‘Je hebt een juiste mix nodig van alfa’s en beta’s.’ Hightech meets business / Juni 2015

4.2 Dynamiek

20

Totaal aantal oprichtingen + opheffingen als percentage van het totaal aantal bedrijven

19 18 17 16 15

1995

2000

2005

2010

2013

Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau

Dynamiek in bedrijvenlandschap neemt toe

Technologie raakt bedrijven. Zij moeten sneller hun processen en producten aanpassen. Hun verdienmodel kan onder druk komen te staan, als ze zich niet weten aan te passen. Er zijn meer winnaars, maar ook meer verliezers. Sommige bedrijven ‘kunnen’ hun klant beter bedienen door technologie, andere worden ertoe gedwongen. Dit zien we terug in de bedrijvendynamiek in Nederland. Ten eerste zijn er steeds meer bedrijven, nu bijna 1,5 miljoen, tegen 600.000 in 1995. Maar er worden ook in verhouding veel vaker bedrijven opgericht en beëindigd dan vroeger. Ook als percentage van het totaal aantal bedrijven neemt het aantal oprichtingen en opheffingen over de laatste twee decennia toe. Vooral het aantal opheffingen steeg flink: in 1995 werd één op de achttien bedrijven gestopt, in 2013 was dat één op twaalf.


Liever groot of klein?

Is innovatie makkelijker voor grote bedrijven, vanwege de schaalvoordelen? Of juist voor kleine bedrijven, vanwege hun wendbaarheid? Over de decennia lijken de voorkeuren te veranderen. Een jaar of twintig geleden was de grote onderneming een voorbeeld en leidend in de management literatuur. Nu zijn kleine bedrijven vaker het rolmodel, multinationals worden gezien als log en ‘moeten leren om te innoveren zoals een start-up’ of nemen kleine bedrijven over vanwege hun vernieuwende kracht. Bedrijven zijn, gemeten naar hun aantal medewerkers, sinds 1995 flink kleiner geworden. Dat heeft vooral te maken met het aantal zelfstandigen zonder personeel. Maar ook als we hen niet meetellen neemt het aantal bedrijven van meer dan 100 medewerkers minder snel toe dan het aantal bedrijven met minder dan 100 personeelsleden. Klein is dus in opkomst.

‘Verliest mijn verdienmodel voor 2025 zijn bestaansrecht?’

Drie op de tien Nederlandse DGA’s is het eens met de stelling dat hun huidige verdienmodel de komende tien jaar het bestaansrecht verliest door een veranderende wereld. Jonge bedrijven en grotere bedrijven zijn positiever dan gemiddeld: • DGA’s van jonge bedrijven (die minder dan tien jaar bestaan) zijn het vaker oneens met deze stelling dan DGA’s van oudere bedrijven. • DGA’s van bedrijven met meer dan vijftig medewerkers zijn het vaker oneens met deze stelling dan DGA’s van kleinere bedrijven.

Toch zijn er ook onderzoeken die aantonen dat grote bedrijven juist beter zijn in innovatie. En in Nederland doen vooral grotere bedrijven veel aan onderzoek en ontwikkeling. Voor het MKB staat dit juist laag op de prioriteitenlijst: slechts 4% wil hierin dit jaar investeren, blijkt uit onderzoek door ING. Het MKB wil juist wel investeren in marketing en sales: een kwart wil dat dit jaar doen. Vermarkten is immers een belangrijke succesfactor. En juist grote bedrijven bieden de schaal die nodig is om een product naar de markt te brengen. Hét antwoord op de ‘groot of klein’ vraag luidt steeds vaker: ‘groot en klein samen’: grote spelers vormen netwerken met kleinere bedrijven. 24


4.3 Wendbaar Antwoord zoeken op onzekerheid

Een moeilijk te voorspellen toekomst met maar één zekerheid: alles gaat sneller veranderen. Flexibiliteit wordt een belangrijke competentie voor organisaties. Veel ondernemingen zijn in crisistijd overgegaan naar een meer flexibele (arbeids)schil om te kunnen reageren op extreme marktschommelingen. Flexibiliteit gaat echter verder dan dat. Snel kunnen acteren vraagt om zelfsturende organisaties. Dat betekent minder hiërarchie, minder management en vaker werken met kleine (projectmatig) samengestelde teams. Zo worden organisaties ‘agile’ en kunnen zij sneller reageren.

AAE Flexibel platform

Het in Helmond gevestigde AAE is een hightech machinefabrikant. Flexibiliteit in machines wordt steeds belangrijker. Klanten willen steeds vaker flexibel kunnen produceren. AAE werkt daarom aan flexibele productieplatformen, waarbij in korte tijd modules kunnen worden gewisseld. Hierdoor kunnen klanten sneller wisselen tussen verschillende producten.

Kwantitatief en kwalitatief

Hoewel het vermogen om capaciteit snel aan te kunnen passen aan het volume in de markt zeker belangrijk is, gaat het er ook om dat organisaties kunnen inspelen op een kwalitatief veranderende vraag. Producten en diensten verouderen sneller en verliezen hierdoor hun toegevoegde waarde. Het monitoren van de vraag, de wensen van de markt, en hierop snel kunnen inspelen met verbeterde of nieuwe producten en diensten is daarom essentieel. Dat betekent data analyseren en daar ook snel acties aan koppelen met behulp van flexibele platforms.

Verbreden: noodzakelijk voor lange termijn

Nederland is specialist in hightech precisie technologie en kan daarmee waardevolle niches bedienen. Dit kan in een snel veranderende, onzekere wereld echter ook omslaan in een zwakte. Om ook als sector en als land flexibel te blijven en op nieuwe ontwikkelingen in te kunnen spelen is het belangrijk dat nieuwe ondernemingen het speelveld verbreden. Doorbraken van start-ups zijn hiervoor essentieel. Het begeleiden van jonge ondernemingen helpt daarbij.

Kwantitatieve verandering

Flexibele schil

Kwalitatieve verandering

Flexibel (productie)platform

‘Agile’ Organisatie

Grootste uitdagingen voor het MKB* 18% noemt tempo van veranderingen in de economie 15% noemt technologische innovatie *Voor het rapport MKB 2025 werden 1.600 ondernemers ondervraagd over de grootste uitdaging voor hun organisatie in de komende jaren.


25


4.4 Delen en samenwerken bij innovatie Open innovatie

Het delen of samen opbouwen van kennis kan voor organisaties interessant zijn. Open innovatie leidt ertoe dat partijen van elkaars kennis gebruik maken om tot nieuwe innovaties te komen. In een tijd waarin de ontwikkeling van technologie versnelt en levenscycli van producten korter worden is open innovatie een essentiële tool. Bedrijven als Google en Tesla hebben open innovatie omarmd. Ook in Nederland zijn organisaties bezig het concept van open innovatie te stimuleren. Zo is in de hightech toeleverketens van Brainport, Twente, Delft en Drachten steeds vaker sprake van open innovatie modellen. Het eerder genoemde Sioux (blz. 13) uit Eindhoven ondersteunt bedrijven bij het ontwikkelen en maken van producten en stimuleert nieuwe financieringsmodellen en risk/reward modellen. Sioux stelt zich op als regisseur van innovatie. Het brengt de krachten van bedrijven samen om ontwikkelingskosten te verlagen en innovatie te versnellen.


Vertrouwen opbouwen

Veel ondernemers zijn er van overtuigd dat samenwerking in de verticale keten, maar ook in de horizontale keten essentieel is om de concurrentiepositie van Nederland vast te houden en verder te verbeteren. De praktijk blijkt echter weerbarstig. Voor samenwerking is vertrouwen nodig en dat moet verdiend worden en kost derhalve tijd.

26

Vanderlande

Integrator van technologie Een voorbeeld van een Nederlands bedrijf dat open innovatie benut is Vanderlande uit Veghel. Het bedrijf is specialist in geautomatiseerde materialhandlingsystemen en bijbehorende diensten. Vanderlande is een integrator van technologie en maakt gebruik van een breed netwerk van leveranciers. Het volgt innovatie wereldwijd om relaties op te bouwen met de juiste bedrijven en zo netwerken van innovatieve bedrijven te creëren.


4.5 Samenwerken in de regio’s Veel hightech bedrijven zijn afhankelijk van internationaal succes. Niet alleen Nederland, maar de wereld als geheel is hun markt. Dat vraagt om krachtenbundeling. Er bestaan meerdere regionale initiatieven om samenwerking te stimuleren.

1. Brainport

Brainport in Eindhoven is daarvan een goed voorbeeld. Het zet de regio Eindhoven als innovatieve regio op de kaart in binnen- en buitenland. Verder wordt in coöperatie verband gewerkt binnen Brainport Industries. Een van de projecten is de opzet van een Campus waar innovatieve toeleverende hightech bedrijven worden samengebracht. Daar wordt onder meer gezamenlijke inkoop van energie gefaciliteerd. Overigens kunnen niet alleen faciliteiten daar gedeeld worden, ook hoopt men open innovatie te stimuleren. Brainport is een voorbeeld als het gaat om het verenigen van krachten en met gezamenlijke marketinginspanningen voet aan de grond krijgen in andere landen. Ook andere regio’s in Nederland met concentraties van innovatie hightech industrie zijn op zoek naar manieren zich te verenigen. Zo kent Nederland bijvoorbeeld ook Kennispark Twente, Zuid Holland (Innovationquarter) en Drachten (Innovatiecluster Drachten). Opvallend is dat de diverse regio’s allen het belang zien van een gezamenlijke Nederlandse propositie om de technologische industrie te vermarkten in het buitenland. Allen zijn in meer of mindere mate van mening dat het internationaal nog veel breder bekend moet zijn dat er in NL een zeer sterke technologische industrie gevestigd is. FME (ondernemers organisatie voor de technologische industrie) en diverse andere brancheverenigingen en samenwerkingsvormen zetten hier dan ook sterk op in. ING Economisch Bureau

2. Zuid Holland

3. Noordelijke provincies

Innovationquarter, de regionale ontwikke lingsmaatschappij van Zuid-Holland verenigt o.a. bedrijven die nu met deeloplossingen markten proberen te bewerken. De regio Delft kent veel hightech bedrijvigheid. De gehele Rijnmond heeft bijzonder veel expertise op het gebied van offshore en maritieme markt. De regio is onderscheidend door sterk in te zetten op samenwerking tussen start-ups en corporates. Start-ups helpen corporates om snel te innoveren en corporates begeleiden start-ups door eigen distributiekanalen beschikbaar te stellen en te adviseren over bedrijfskundige aspecten. Er wordt sterk ingezet om deze bijzonder kansrijke regio verder (inter)nationaal op de kaart te 2 zetten door de krachten te bundelen en samen de handschoen op te pakken.

De noordelijke provincies Drenthe, Friesland en Groningen hebben naast bedrijven als Philips Drachten, Ten Cate en Fokker Aerostructures veel “hidden champions” zoals Resato, Variass en Hytrans. Daarnaast is er een sterk olie en gas cluster rondom Emmen. De regio is hard aan het werk om het mooie potentieel dat er is te vermarkten aan technisch personeel, binnen- en buiten landse afzetmarkten. Het innovatiecluster Drachten en de Region of Smart Factories zijn uitstekende voorbeelden 3 om het potentieel van de regio nog verder uit te nutten. De regio is o.a. sterk in sensortechnologie en materiaaltechnologie

4. Twente

4

1

27

Kennispark Twente is opgericht met als doel een ecosysteem te ontwikkelen voor innovatief ondernemen in heel Twente. De regio is gespecialiseerd in Hightech Systemen en Materialen en nano technologie. Ook in deze regio zitten bijzonder veel “hidden champions” zoals Demcon, en Schuitemaker


4.6 Veel eisen aan de organisatie – een denkmodel voor bedrijven met ambitie De versnelling van het innovatiepotentieel stelt hoge eisen aan ondernemingen. De belangrijkste eisen komen samen in bovenstaand model. Ze zijn samen te vatten tot vier karakteristieken; slim, marktgericht, wendbaar en creatief. Organisaties die twee van deze karakteristieken bezitten zijn sterk, maar niet sterk genoeg. Ze zijn handelaar, doener, artiest of denker. De winnende organisaties weten alle vier de karakteristieken te combineren zijn als atleet in staat tot topsport en kunnen zo voldoen aan de eisen die een veranderende wereld hen stelt.

Marktgericht Handelaar

• Kennis bij de klant brengen • Kennis van de klant, dicht op de klant • Communicatief • Ondernemerschap

Slim

Artiest

Wendbaar

• Toegang tot kennis • In staat tot adapteren • Connected en transparant • Data omzetten in kennis

Atleet

• Kennis omzetten in actie • Pro-actief, zelfsturend • Flexibel, snel kunnen acteren • Samenwerken en delen

Creatief Denker


• Kennis combineren en verder brengen • Bereid tot veranderen • Gericht op persoonlijke groei en ontwikkeling • Juiste mix alfa’s en beta’s

28

Doener


4.7 Ondernemen wordt topsport

De eisen aan organisaties veranderen. Het hoge tempo van verandering brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. De levenscycli van producten en diensten en daarmee business modellen nemen af. Dit vereist ook binnen organisaties en ketens een veel hogere mate van dynamiek. Organisaties moeten zich steeds sneller aan kunnen passen. Ondernemen is topsport.

Automotive showcase

Technologie en topsport Van organisaties wordt gevraagd hightech technologie te adopteren, de snelheid van handelen te verhogen en tegelijkertijd uitermate wendbaar te zijn. Ondernemen wordt een beetje als racen met een formule 1 bolide. • Voor ieder seizoen wordt een nieuwe auto ontworpen om binnen de regelmatig veranderende reglementen zo snel mogelijk te zijn. • Rapid prototype machines zorgen er voor dat nieuwe onderdelen snel beschikbaar zijn. Auto’s worden voortdurend geupgrade. • Al sinds de jaren ‘80 wordt in toenemende mate gebruik gemaakt van carbonfiber materialen; licht en sterk. • Ook sinds de jaren ‘80; telemetrie. 150 tot 200


29

•

•

•

•

sensoren sturen continu data van auto naar team. Dit wordt zowel in de pit als in de fabriek geanalyseerd met behulp van supercomputers. 1.6 V6 turbo motoren leveren zo’n 900pk. Om te voldoen aan restricties m.b.t. benzineverbruik wordt o.a. energie regeneratie toegepast. F1 teams strijden niet alleen om de beste coureurs, maar vooral ook om de beste technici. Teams zijn in de loop der jaren gegroeid. De topteams beschikken over 600 tot 700 werknemers. Een team in het midden van de grid met een budget van gemiddeld 160 miljoen GBP (topteams zo’n 400 miljoen GBP) spendeert een kwart aan R&D en een kwart aan productie. Het marketen van een team, het binnenhalen van sponsors, is van groot belang. Sommige teams exploiteren daarnaast hun technologische kennis aan het bedrijfsleven.


Mens in beweging

5.1 Werkgelegenheidsimpact van technologische innovatie – denkmodel II 5.2 Vergrijzing en technologie 5.3 Van verliezers naar winnaars

5

5.1 Werkgelegenheidsimpact van technologische innovatie – denkmodel II Een belangrijke maatschappelijke vraag is of er door technologie minder werk nodig zal zijn in de toekomst. Ons denkmodel passen we toe op de werkgelegenheid. Het leidt tot drie conclusies: de totale hoeveelheid werk neemt toe (net als overigens het arbeidsaanbod, zoals we in denkmodel I zagen). Vaak vragen die banen om een hoger opleidingsniveau, maar niet altijd: ook de pakketbezorger die mobiele telefoons bezorgt, de verplegende of een receptioniste kunnen hun baan te danken hebben aan technologische innovaties. Tot slot neemt het aantal baanwisselingen toe door technologie, omdat er meer winnaars en verliezers zijn in het bedrijfsleven.

Technologische innovatie Via procesinnovatie

Via productinnovatie

Via veranderde marktstructuur

Gestileerd voorbeeld • Industriële productie met robotica in plaats van door mensen.

Gestileerd voorbeeld • Smartphones bieden consumenten extra mogelijkheden.

Gestileerd voorbeeld • Online marktplaats voor hotelkamers maakt de markt transparant.

Werkgelegenheidsimpact



Negatief bij de producent die de robotica inzet. Echter: vaak beperkt de dalende prijs het verlies aan banen. Producenten maken dan een groter volume, met evenveel medewerkers: vroeger was er één televisie per straat, nu één per kamer. Positief bij Nederlandse bedrijven die dankzij robotica de concurrentie met lagelonenlanden aankunnen, zoals bij VDL Nedcar en Philips Drachten. In die lagelonenlanden is de impact dan juist negatief. Positief bij ketens van toeleveranciers rond de procesinnovatie, zoals onderzoekers, ontwikkelaars, onderwijzers zoals TNO of universiteiten, producenten van robots, zoals agrarische robotmaker Lely of implementeren en installatie, zoals adviesbureaus.


Positief bij de producent van de productinnovatie. Voor zover de productinnovatie ten koste gaat van producten die de consument niet meer koopt, verdwijnt daar wel werk. Positief in de keten rond deze productinnovatie, zoals ontwikkelaars van onderliggende technologie (NXP), verkopers en distributeurs (retail of pakketbezorging) en onderhoud, zoals het maken van gebroken schermen Positief bij ‘toepassers’ van de nieuwe producten, die op hun beurt weer nieuwe producten leveren gebaseerd op de innovatie, zoals app-makers, media bedrijven die content voor deze apps maken, zorgaanbieders die domotica oplossingen bieden, telecombedrijven of de makers van telefoonhoesjes.

31

• Neutraal: leidt alleen tot een verschuiving van werkgelegenheid: van de ‘verliezende’ organisaties of sectoren naar de winnaars.

Via alle drie de kanalen

1. Herverdeling tussen producenten betekent ook herverdeling tussen ‘hun’ werknemers. De baandynamiek neemt dus toe, mensen raken vaker hun baan kwijt. Ze vinden uiteindelijk ook vaker een baan, omdat de totale werkgelegenheid toeneemt, maar de onzekerheid is groter. 2. De nieuwe banen zullen relatief vaker om een hoger opleidingsniveau vragen, en in het algemeen zullen medewerkers vaker scholing nodig hebben.


5.2 Vergrijzing en technologie Liever jong, maar vaker oud

Werkgevers geven aan dat ze voor innovatie graag werken met jongere medewerkers. Dat zien ze als manier om nieuwe kennis en een nieuwe aanpak binnen te halen. Jongeren zijn dus populair, hoewel we niet weten of dit berust op vooroordelen of echte verschillen tussen jongeren en ouderen in het beschikken over of hanteren van technologische kennis. Wetenschappelijk onderzoek laat wel zien dat het jongere medewerkers vaak beter lukt om vanuit een verdwijnend beroep een betere baan te vinden, terwijl ouderen er juist vaker op achteruit gaan. Voor ouderen is dit vanzelfsprekend pijnlijk: hun arbeids marktpositie verslechtert met de jaren, door hun leeftijd. Daarnaast zijn ouderen in Nederland gemiddeld ook minder hoog opgeleid dan jongeren, terwijl technologische verandering juist vaak om een hoger kennisniveau vraagt.


32

Deze feiten wringen met de vergrijzende Nederlandse arbeidsmarkt. Er zijn steeds meer ouderen op de arbeidsmarkt door de grote generatie babyboomers, en zij werken ook nog eens langer door. In de jaren zeventig was veertig procent van de beroepsbevolking ouder dan veertig, nu is dat bijna zestig procent. Dat betekent dat werkgevers uit een relatief kleinere vijver van jongere werknemers moeten vissen. Om die reden heeft vergrijzing een negatieve invloed op de concurrentiepositie van Nederland.

Een langere loopbaan, een kortere baan

Een carrière tot de pensioenleeftijd zal uiteindelijk tot zo’n vijftig jaar duren: werknemers starten rond hun 20e met werken en gaan pas rond hun 70e met pensioen. Tegelijk zal hun kennis sneller verouderen, en kan hun beroep of bedrijf verdwijnen door nieuwe technologie. De gemiddelde baan duurt daardoor korter. Voor veel mensen is het wisselen van baan binnen hun vakgebied straks niet genoeg om vijftig jaar lang hun brood te kunnen verdienen: zij zullen iets heel anders moeten gaan doen.


5.3 Van verliezers naar winnaars De ‘mid-life career change’

De arbeidsmarkt wordt dus dynamischer, kennis veroudert sneller en beroepen verdwijnen. Vergrijzing vormt een extra complicatie: er zijn veel ouderen en zij moeten langer doorwerken. We pleiten voor een concrete verandering op de arbeids markt, die zowel werknemers als geboren ondernemers betreft. Zo rond 45 zouden mensen zich eigenlijk af moeten vragen: kan ik dit werk nog 25 jaar doen? Haal ik mijn pensioen met een goed inkomen uit mijn huidige baan of bedrijf ? Zo nee: hoe zorg ik dan dat ik iets anders kan doen? Moet ik investeren in mijn netwerk, mijn vaardigheden of mijn kennis? Hoe kan ik me oriënteren op een nieuwe loopbaan? Op welke plek kan ik opnieuw beginnen, bijvoorbeeld door leren en werken te combineren tegen een lager salaris. Dit is een investering in het verdienpotentieel van mensen. Het vraagt echter om veel creativiteit: vaak hebben zij op die leeftijd kinderen, werkgevers zullen zich over de leeftijd van hun nieuwe personeel heen moeten zetten en ook de financiering van de tijdelijke inkomensterugval kan een hobbel vormen. Tegelijk biedt dit ook weer kansen voor opleiders en bemiddelaars voor personeel.

Verliezers en winnaars op de arbeidsmarkt

Een andere baan dus, maar wat voor baan dan? Het blijft voor mensen moeilijk om zich voor te stellen dat technologie echt banen kan creëren. Banen die verdwijnen lijken makkelijker aan te wijzen. En inderdaad, vergeleken met tien jaar geleden zijn er nu minder: Bibliothecarissen: -36% Drukkerijmedewerkers: -27% Boekhouders: -26%

Maar in veel beroepen is er juist door technologie werk bijgekomen. De groeipercentages van het aantal mensen dat werkt in die beroepen zijn vaak heel hoog. Denk bijvoorbeeld aan: Vormgevers:

+24%

Software ontwikkelaars:

+37%

Callcentermedewerkers:

+100%

Helpdeskmedewerkers:

+200%

Technologie maakt leren en ontwikkelen noodzakelijk, maar ook mogelijk

Nieuwe technologie vraagt om meer ontwikkeling, maar biedt de lerende mens juist ook extra mogelijkheden. Kennis is immers beter te ontsluiten. Drie toepassingen van technologie die helpen bij leren en ontwikkelen: • Thuis achter de computer kunnen mensen ‘MOOCs’ (Massive Open Online Course) volgen: hoogstaande colleges via internet. • Mobiele dataverbindingen maken online assistentie op locatie beschikbaar; de leermeester en gezelrelatie kan op afstand en dus efficiënter vorm krijgen. • Digitale bemiddelaars op de arbeidsmarkt kunnen vraag en aanbod van kennis en ervaring beter op elkaar aan laten sluiten.

Ook in het onderwijs, met name in het hoger onderwijs, zijn overigens zeer veel banen ontstaan. De grote behoefte aan opleiding en ontwikkeling voor werknemers is natuurlijk ook voor veel organisaties een kans, en ook op die manier ontstaat veel werkgelegenheid. ING Economisch Bureau

33


Bijlage


34


Samenvatting en onderzoeksverantwoording

In dit rapport stonden twee vragen centraal: 1. Welke technologieën zullen richting 2025 een belangrijke doorbraak maken en leiden tot verandering? 2. Wat is de impact van deze technologieën op de economie, op sectoren, organisaties en werknemers? Om hier een antwoord op te vinden hebben we literatuur onderzoek gedaan en interviews en rondetafel discussies gehouden met ondernemers uit de Nederlandse hightech (maak) industrie in vier regio’s (Brainport, Twente, ZuidHolland en Drachten). Wij willen hen dan ook hartelijk danken voor hun bijdrage aan dit rapport. Experts uit deze sector staan veelal aan het front staan als het gaat om de ontwikkeling van technologie. Mede dankzij hun input zijn we gekomen tot de Big 7 technologieën met een hoge impact op sectoren; computing power, Big Data, Internet of Things, robotica, alternatieve energie, nieuwe materialen en 3d printen.


Door ondernemers aan het woord te laten kon ook de impact van snellere technologische innovatie op organisaties worden vastgesteld. Duidelijk is dat organisaties verschillende kwaliteiten moeten bundelen. Ze moeten slim, marktgericht, wendbaar en creatief zijn om tot de winnaars te horen. Ondernemers beseffen dat innovatie stopt zonder input van mensen. Het opleiden, begeleiden en betrekken van talent is essentieel voor de toekomst van Nederland, zeker met een vergrijzende beroepsbevolking. De verandering gaat steeds sneller. Vooruitkijken wordt steeds moeilijker. Eén strategie is in deze tijd dus onmisbaar en nooit de verkeerde keuze: het versterken van de veranderkracht van ons land, van onze bedrijven en van onze mensen verdient topprioriteit.

35


Met dank aan

Naam Organisatie Dhr. Duisters Sioux Dhr. Van Ham Tu/e Dhr. Pijnenburg AAE Dhr. Van Andel Panalytical Dhr. Van Hout ASML Dhr. Kwaks Vanderlande Industries Dhr. Voncken KMWE Dhr. Tappel Frencken Europe Dhr. Bambach VDL ETG Dhr. Wintermans Agio / Additive Industries Dhr. Blankendaal Brainport Industries Dhr. Boekhorst Philips Research Dhr. Goossens Fokker Aerostructures Dhr. Steinbuch TU/e Dhr. Hendrikse NTS Dhr. Karsmakers Philips Drachten Dhr. Zonneveld Innovation Quarter Dhr. Duisters Sioux Dhr. Hut Hytrans Systems


Functie CEO College van Bestuur CEO CEO Raad van Bestuur CTO CEO CEO Managing Director Managing Director Managing Director Senior Vice President Vice President Professor Mechanical Engineering CEO Site Manager Managing Director CEO Managing Director

Naam Organisatie Dhr. Smid Variass Group Dhr. Castien Resato Industries Dhr. Van der Meer Snakeware Dhr. Wolters Lode Mevr. Prof. Scherpen Rijksuniversiteit Groningen Dhr. Prins Yp Your Partner Dhr. Osse Machinefabriek Boessenkool Dhr. Schipper Demcon Dhr. Bleeker Locamation Dhr. Veenstra Schuitemaker Dhr. Van der Endt Trumpf Dhr. Duisterwinkel InnovationQuarter Dhr. Gofers Promolding Dhr. Van Houwelingen SaniTronics Dhr. Janssen Festo Dhr. De Jager J.O.A. Dhr. Van Meurs Koppert Cress Dhr. Van der Schoot SeraSoft Dhr. Went WRR

36

Functie CEO Managing Director Fellow CEO Professor Wiskunde General Manager CEO CEO CEO CEO Managing Director HTSM kwartiermaker CEO CEO Directie CEO Industrieel Ontwerp CEO Econoom


Bronnenlijst

Gebruikte bronnen:

• Boerderij (3 februari 2015, Van riek naar robot; Gemengd voeren met bunkers, rails en voerrobot) • CBS.nl • Compositesworld.com • Computerworld.com • EETimes.com (februari 2014, top 10 sensor trends to watch) • Fd.nl (30 oktober 2014, De mens ontwerpt, de robot zet in elkaar) • Fd.nl (4 oktober 2014, Nederland is nog lang geen robotland) • Fd.nl (6 mei 2014, Traditionele energiebedrijven dienen zich aan te passen om perfect storm te overleven) • Fd.bl (9 mei 2015, Stoffig IBM stapt wereld van hippe start-ups in) • Forbes


• • • • • • • • • •

• • • •

Gartner Globalinnovationindex.com Greencarreports.com IBM Research Intelligentcommunity.org International Energy Agency Lofar.org McKinsey.com McKinsey – Disruptive Technologies (2013) Nature.com (23 maart 2015, Rapidly falling costs of battery packs for electric vehicles) NRC Handelsblad (29 april 2014, Lichter en sterker dan staal) Nytimes.com (18 augustus 2012, Skilled work, without the worker) Raconteur.net (19 maart 2015, How much does an F1 car cost) Raconteur.net (9 september 2014, Need for speed in data analysis)

37

• • • • • • • • • • • • • • • • •

Regio Groningen-Assen Singularity University Smartindustry.nl Topsectoren.nl Technologyreview.com Techradar.com Techrepublic.com The Economist Thomson Reuters top 100 Global Innovators Thomson Reuters – The world in 2025 TU Eindhoven Unesco UN Wereldbank Wikipedia Wired.com Worldrobotics.org (IFR International Federation of Robotics)


Colofon

Auteurs

Max Erich Marieke Blom

Redactieraad

Arnold Koning Jan Willem Overwater Jurjen Witteveen Bert Woltheus

ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau

[email protected] [email protected]

ING Sectormanagement ING Grootbedrijf Oost-Brabant ING Economisch Bureau ING Sectormanagement

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 25 februari 2015.


38


ING Economisch Bureau Hightech meets business. De economische impact van technologie voor sectoren, organisaties en mensen

Recommend Documents