MenSen Juni 2012 • Nummer 3 • 20e jaargang
Voorlichtersteam op pad door het land
Hypotheken en verzekeren problematisch
Reni de Boer blikt terug en vooruit
MS-telefoon 0900 - 821 2108
(10ct/min)
ma, do, vr: 14.00-17.30 uur di, wo: 10.30-17.30 uur
informatievoorziening - kwaliteitstoetsing - lotgenotencontact - belangenbehartiging
w ww. msvereniging.n l
vereniging in beeld
2 De MS Vereniging Nederland heeft 21 regionale werkgroepen, dit zijn de contactpersonen: Amsterdam e.o. Esther Lof, tel.: 020 - 7744944
[email protected] www.msvnamsterdam.nl Brabant Noord-Oost Elly Koppers
[email protected] Brabant West vacature Brabant Zuid-Oost Twan Merks, tel.: 06-19828288, voor 20.00 uur
[email protected]
Twente Mevr. B.M.C. Hulshof-Scholten, tel.: 0541 - 551 750 Website: mspvtwente.nl
[email protected] Utrecht J.A. Spenkelink, tel.: 0346 - 353 487
[email protected] Zeeland Karin Schippers, tel.: 0187 - 499000,
[email protected]
Multiple Sclerose Vereniging Nederland De MS Vereniging Nederland is de enige vereniging van en voor mensen met MS en hun naasten. Vanaf 1963 zijn vrijwilligers actief met informatievoorziening, lotgenotencontact en belangenbehartiging. Er zijn 21 regionale werkgroepen met diverse activiteiten en gespreksgroepen. Op werkdagen is er de MS-telefoon. Het Voorlichtersteam geeft regelmatig voorlichting over MS. Belangenbehartiging doen wij samen met CG-Raad, NPCF en EMSP (European MS Platform).
Drenthe vacature
Zuid-Holland Noord Mevr. A van Leeuwen, tel.: 070 - 3239772 (niet bereikbaar van 13.30 tot 16.30)
[email protected]
Om krachten te bundelen werken wij nauw samen met o.a. MSweb en MS Research onder de naam MS Nederland. Het Prinses Beatrix Fonds steunt ons.
Flevoland, ’t Gooi Annelies Bax, tel.: 036 5374347
[email protected] Caroline Nouwen, tel.: 035 6231340
[email protected]
Zuid-Holland Oost Dordrecht: tel: 078 - 6177386 Gouda: tel.: 06 - 41762529 Gorinchem: tel.: 0183 - 58 17 34
[email protected]
Friesland Hanneke Kool, tel.: 0511 - 462 760
[email protected]
Zuid-Holland Zuid Mw. S. Last, tel.: 010 - 4500836
[email protected]
Gelderland Noord Harry Dijkhuis, tel.: 057 - 553 0015
[email protected]
Zuid-Limburg Mevr. M.H. Karman, tel.: 046 - 4753 176
[email protected]
Lidmaatschap Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en kost €30,- bij gewone betaling of acceptgiro. Automatische incasso per jaar bedraagt €25,-. Maandelijkse automatische incasso is mogelijk vanaf €2,25/maand. Automatische incasso geeft korting, omdat het ons veel werk en kosten bespaart. Sommige ziektekostenverzekeraars vergoeden de contributie eenmalig of jaarlijks ( zie: www.npcf.nl/contributie). Aanmelden of opzeggen: info@msvn. nl. Vermeld a.u.b. naam, adres, woonplaats en telefoonnummer.
Gelderland Zuid Mevr. C.C. Koopman, tel.: 026 - 4722 976
[email protected] Groningen Henny Jongsma, tel.: 0598 - 451613
[email protected] Haarlem Amunda van Stenis, tel.: 023 - 5632831
[email protected] www.msvnhaarlem.nl Noord-Holland Noord Maria Kapiteijn-Bot, tel.: 0223 - 531 441
[email protected] Noord- en Midden-Limburg Linda van Ooijen-Lopes Dias, tel.: 077 - 3076 984
[email protected] Overijssel Noord R. Smit, tel.: 038 - 4543 941
[email protected]
Verenigingsbureau MS Vereniging Nederland Postbus 30470 2500 GL Den Haag www.msvereniging.nl 070-374 77 77
[email protected] ING rek. 65 60 492 / o.v.v. giften KvKnr. 40412976 Onze strategische partners:
Giften en nalatenschappen zijn zeer welkom voor extra activiteiten. De MSVN is ANBI-geregistreerd (Algemeen Nut Beogende Instelling). Daardoor hoeven wij bij giften of nalatenschappen geen of weinig successie- of schenkingsrechten af te dragen. Voor u is uw gift aftrekbaar van de belasting. MenSen MenSen is een uitgave van de MS Vereniging Nederland en verschijnt 6 keer per jaar. Redactie:
[email protected] Eindredactie: Sebastiaan Smits - Foto’s: Redline Fotografie - Productiebegeleiding: Regalis, Zeist - Vormgeving: Jo Design & Communication, Utrecht Advertentie- exploitatie: Bureau van Vliet BV, Postbus 20, 2040 AA Zandvoort, telefoon 023- 571 47 45, fax 023-571 76 80, e-mail: c.bleeker@ bureauvanvliet.com MenSen is in gesproken vorm verkrijgbaar. Neem hiervoor contact op met Dedicon via 0486-486 486 of
[email protected].
van de redactie
3
“Medicinale cannabis helpt niet bij MS”, zo luidde de kop van een persbericht dat we binnen kregen op de
Op de redactie van MenSen zien we het daarom ook
redactie. Uit een Amerikaans onderzoek was gebleken
als onze taak om de informatie die we binnen krijgen te
dat het gebruik van cannabis de progressie van MS niet
verzamelen, te onderzoeken en te duiden. Een goed
stopt. “Medicinale cannabis helpt bij MS”, was de titel
hulpmiddel daarbij is de enquêtetool MS Panel, waar-
van het tweede persbericht dat enkele dagen daarna
mee we digitaal de mening kunnen peilen van ruim
kwam. Uit Deens onderzoek was gebleken dat cannabis
duizend mensen met MS. En soms komen daar zeer
voor mensen met MS rustgevend en pijnstillend kan
verrassende zaken uit. De vorige enquête, over verze-
werken en het aantal klachten vermindert. Twee tegen-
keringen, liet zien dat er voor mensen met MS veel
strijdige berichten? Nee, in feite niet. Het Amerikaanse
beren op de weg zijn wanneer ze een hypotheek en/of
onderzoek richtte zich op de ziekte MS zelf, het
levensverzekering willen afsluiten. Reden voor MenSen
Deense onderzoek op de kwaliteit van leven van
om eens dieper in deze wereld te duiken en de experts
mensen met MS. Het zijn twee kanten van dezelfde
te raadplegen. U vindt het artikel verderop in dit
medaille, onderzoek naar de ziekte en onderzoek naar
nummer.
de mensen. Maar de gewoonte om nieuws in simpele koppen van één zin te vangen, zorgt hierdoor wel vaak voor verwarring en felle debatten tussen voor- en
Sebastiaan Smits,
tegenstanders.
eindredacteur
6
Reni de Boer blikt terug en vooruit
11
Verzekeringen blijken lastig
20
17
EMSP betrekt jongeren meer bij verenigingen
Problemen met ogen niet altijd MS
De MS-telefoon 0900 - 821 2108 (€ 0,10 per minuut) ma, do, vr: 14.00-17.30 uur di, wo: 10.30-17.30 uur
kort nieuws
4
Enquête MS Panel legt probleem met levensverzekeringen bloot Via de digitale enquêtes die de MSVN tegenwoordig
nen vinden. Dit betekent dat het voor mensen met een
afneemt , blijkt dat er voor mensen met MS vaak grote
gezondheidsprobleem bijna onmogelijk is om zich van
problemen zijn met het afsluiten van een hypotheek
te voren te informeren over een passende verzekering.
en/of levensverzekering. Jolanda van Dijk, medewer-
Aan het einde van het aanvraagtraject ontvangt de
ker Belangenbehartiging, kwam aan de hand van ruim
aspirant-verzekerden een aanbod van de verzekeraar.
1000 ingevulde enquetes tot de volgende conclusies:
Dit aanbod gaat in 90 % van de gevallen gepaard met een uitleg. Het merendeel van de respondenten vindt
Ongelijkheid
deze uitleg duidelijk. 10 % van de respondenten heeft
Er zijn grote verschillen waarneembaar bij de accepta-
geen uitleg gekregen.
tieprocedure van respondenten die de verzekering aanvroegen voor en na de diagnose MS. Van de aan-
Willekeur bij beoordeling gezondheidsgegevens
vragers met de diagnose MS is 20 % geweigerd en
Het invullen van een gezondheidsverklaring is niet altijd
betaalt 41 % een hogere premie of heeft een uitsluiting.
een vereiste. De helft van de aanvragers kreeg geen uitleg over de reden van deze gezondheidsverklaring.
Slechte informatie
Ook zonder deze verklaring kon men een verzekering
Aspirant-verzekerden ontvangen of vinden weinig
krijgen. Dit geldt ook voor de medische machtiging.
informatie die gericht is op chronisch zieken. Slecht
Niet iedereen hoefde die in te vullen of weigerde, waar-
14 % van de respondenten heeft deze informatie kun-
bij men toch een verzekering kon krijgen, zelfs tegen
Vergoeding Fingolimod
normale condities. Aspirant-verzekerden vragen zelden een kopie van de
Fingolimod, eerste medicijn in pilvorm voor MS, wordt
gegevens die de behandelaars aan de verzekerings-
sinds 1 maart 2012 vergoed voor relapsing-remitting
maatschappij verstrekte. Zodoende hebben aspirant-
MS. Voorwaarde voor vergoeding door de zorgverzeke-
verzekerden geen inzage in de aard en de juistheid van
raars is dat de eerstelijnsmiddelen, namelijk interferon-ß
deze gegevens.
(Rebif®, Avonex®, Betaferon®) en glatirameeracetaat (Copaxone®) niet voldoende werken of te veel bijwer-
Trage besluitvorming
kingen geven. Door de eventuele bijwerkingen die kun-
De periode die gemoeid is met de besluitvorming is voor
nen optreden is er binnen Europese Unie (EU) voor
het merendeel afgerond binnen één maand. Bij 46 %
gekozen het middel te registreren als tweedelijnsmedi-
duurde dit langer, waarvan bij 10 % het tussen de twee
catie. Indien de behandelend neuroloog vindt dat een
en zes maanden duurde en bij 5 % langer dan zes
patiënt in aanmerking komt voor fingolimod, is er op dit
maanden. Dit lijkt misschien niet lang, maar bij de
moment voor start van behandeling een artsenverkla-
aankoop van een huis is een periode langer dan één
ring nodig gericht aan de zorgverzekeraar met de mel-
maand een lange tijd. De gevolgen voor 44 responden-
ding dat men een juiste indicatie heeft. Op basis van
ten zijn dan ook negatief: het niet doorgaan van de
deze verklaring zal de zorgverzekeraar toetsen of men
aankoop van een huis, het moeten betalen van boetes,
er mee akkoord gaat. Omdat er bij de eerste inname
het afzien van de verzekering etc. Ook wordt er door
van fingolimod een verlaagde hartslag of hartritme-
verschillende respondenten melding gemaakt van een
stoornis kan optreden is het nodig dat de patiënt tijdens
grote mate van stress.
de eerste pilinname een dag opgenomen wordt en het hartritme gedurende zes uur gecontroleerd wordt.
Reden genoeg voor MenSen om verderop in dit
Bron: Nieuwsbrief Radboud MS Centrum
nummer dieper op deze cijfers in te gaan.
van de voorzitter
5
Elke laatste woensdag in mei is Wereld MS Dag. De MSIF (MS International Federation) heeft deze dag in het leven geroepen om wereldwijd aandacht voor MS te vragen. Dit is nog steeds heel hard nodig. Immers, er wordt nog steeds gezocht naar de oorzaak van MS. Zo lang de oorzaak niet bekend is, kan er geen afdoende behandeling plaats vinden. Gelukkig vindt er ook onderzoek plaats naar herstel van de schade door MS. Ik zou alleen willen dat het sneller gaat, want veel mensen en met name jonge mensen, hebben geen tijd te verliezen. Wereld MS Dag vraagt ook aandacht voor de gevolgen van MS en hoe deze doorwerken in het leven van alledag van iemand met MS. Eén dag per jaar stil staan bij MS en aandacht vragen voor de noodzaak naar onderzoek en hoe mensen met MS en hun dierbaren daar mee leven en moeten leven is wel het minste dat wij kunnen doen. In Nederland waren voor Wereld MS Dag (woensdag 30 mei) verschillende bijeenkomsten georganiseerd. Ik noem u twee voorbeelden uit een langere rij. Het MS-centrum Leeuwarden organiseerde zijn jaarlijkse symposium op die dag. Dat trok veel belangstelling: er waren ruim honderd bezoekers. In Den Haag kwam het boek van Reni de Boer uit over hoe MS ingrijpt in haar leven. Zo rond haar zeventiende kreeg haar leven een ‘onverwachte wending’. Reni schrijft in korte
stukjes betrekkelijk luchtig over de invloed van MS en de gevolgen voor haar leven met MS. Reni de Boer is niet de minste. In 2007 won zij de titel Mis(s) Nederland 2007. Toen is zij een jaar lang ambassadeur geweest om aandacht te vragen voor vier terreinen. Dit zijn gelijke rechten, onderwijs, arbeidsparticipatie en beeldvorming. Reni vindt het nog steeds belangrijk zich in te zetten voor gelijke (of betere) rechten voor mensen met een beperking. Zij strijdt tegen het beeld dat chronisch zieken of gehandicapten dom of zielig zijn. Chronisch zieken en gehandicapten verdienen wel medeleven en steun, maar geen medelijden. Het boek werd aangeboden aan Gerdi Verbeet, voorzitter van de Tweede Kamer. Mevrouw Verbeet gaf aan dat de politiek zich moet inzetten voor alle Nederlanders, dus ook voor de 15% mensen met een chronische ziekte of handicap. De positieve manier waarop Reni haar leven met MS vorm geeft is bijzonder. Ik hoop dat dit een houvast kan zijn voor andere mensen met MS! Namens het bestuur wens ik u allen een goede zomer: niet te warm, niet te koud en vooral niet te nat! Frans Slangen, voorzitter
[email protected]
ADVERTENTIE
Als MS uw mobiliteit beperkt…
Onafhankelijkheid stap per stap
Het nieuwe
Systeem Kan uw looppatroon significant verbeteren
! GRATIS testen rma fi ze on Contacteer EST “T ng di met vermel ® het nummer WALKAIDE ” op 05 +32(0)54 50 40 Tijdens het lopen geeft dit FES-apparaat (Functionele Elektrische Stimulatie) op het juiste moment een prikkel af waardoor de zenuw de spier activeert en de voet wordt opgetild om een meer natuurlijk, efficiënt en veilig gangpatroon te creëren. WalkAide® heeft wereldwijd reeds duizenden patiënten geholpen bij het significant verbeteren van de mobiliteit en het revalidatieproces. WalkAide® kan u helpen indien uw dropvoet het gevolg is van een beroerte (CVA) of ander hersenletsel (trauma), multiple sclerose (MS) en letsels aan het ruggenmerg. Voor meer informatie en een vrijblijvende test, gelieve contact op te nemen met Ortho-Medico Mutsaardstraat 47 B-9550 Herzele • Tel. +32(0)54 50 40 05 Fax +32(0)54 50 20 28
[email protected]
www.orthomedico.be
MS-Liga/DeSleutel 2012 02_Walkaide_185x130mm_NL.indd 1
08/02/12 09:36
maatschappij
6
“Ik ben lekker en ik ben stuk”
Mis(s) Nederland 2007 schrijft boek over haar leven met MS Wie Reni de Boer ziet vertellen over haar leven met MS, ziet een opgetogen en optimistische vrouw die weet waar ze voor staat. Sinds ze Mis(s) Nederland 2007 werd, zet ze zich in voor de belangen van mensen met een handicap of chronische ziekte. In haar boek Stuk! beschrijft ze niet alleen de beperkingen die MS haar oplegde, maar ook de kansen die de ziekte haar bood. Door Britta Ruijters, freelance journalist
De daaropvolgende zes maanden ondergaat ze de ene na de andere test, zonder enig resultaat. Uiteindelijk constateert de dokter dat ze de ziekte van Pfeiffer heeft;
Toen Reni de Boer door een uitgever werd benaderd om
ze zal een jaar lang voortdurend moe zijn. Blij dat er
haar leven met MS op papier te zetten, moest ze daar
eindelijk sprake is van resultaat, komt vader thuis
eerst niets van weten. “Ik schreef al wel columns en
met bloemen en gaat het hele gezin uit eten. “Ik heb
vond schrijven heel leuk, maar een boek over jezelf heet
Pfeiffer”, roep de zieke Reni vrolijk tegen de ober.
toch niet voor niets een egodocument. Het is zo ‘kijk mij eens’”, legt ze lachend uit. “Maar tegelijkertijd zag
Toch niet gerustgesteld, vraagt Reni later een second
ik het ook wel als een kans. Als ik in dit boek kwijt zou
opinion aan. Pfeiffer wordt bijgesteld naar ME/CVS,
kunnen hoe het in Nederland gesteld is voor mensen
een nog vrij onbekende ziekte die wordt gediagnos-
met een handicap, dan zou ik het boek wél willen ma-
ticeerd bij wie meer dan een half jaar bijzonder moe is
ken. We besloten dat het een combinatie zou worden
en wanneer onderzoek niets oplevert. Hoe lang de ver-
van mijn eigen verhaal en achtergrondinformatie over
moeidheid aanhoudt, is onbekend, maar de voorspel-
hoe dit land omgaat met mensen met een beperking.
ling van ‘een jaartje’ ziek, wordt aangepast naar ‘jaren’.
Toen dat eenmaal besproken was, vond ik het heel erg
Ervan uitgaande dat ze op den duur weer beter zal
leuk om eraan te beginnen. Hoewel…”, grapt Reni.
worden, begint Reni aan de opleiding technische
“Een paar dagen voor de boekpresentatie dacht
bestuurskunde in Delft. Met één vak per periode en
ik weer: ik ga het helemaal niet uitgeven. Nu gaan
twee uur college per dag, kan ze op haar eigen tempo
anderen het lezen. Wat verschrikkelijk!”
ingenieur worden. Concessies doen, dat is alleen maar zonde voor later. Maar langzaamaan krijgt ze er ver-
Ziek voor een jaartje
schijnselen bij die ze niet goed kan verklaren. Tintelende
Stuk! vangt aan wanneer Reni zeventien jaar is, op de
vingers en een verminderd gevoel, zijn gek genoeg
fiets zit en zich afvraagt waarom de weg naar school
symptomen die ze herkent bij haar oom Jan, die sinds
vandaag langer lijkt dan anders. De gymles die op het
kort aan Multiple Sclerose lijdt. Na drie jaar ernstig ziek
rooster staat, moet ze uit vermoeidheid voortijdig
zijn, overlijdt hij.
verlaten. Het gaat gewoon niet. “Ik had door dat er iets helemaal niet goed was”, vertelt Reni. “Alleen had
Als een paar maanden na zijn dood ook bij Reni MS
ik toen nog niet verwacht dat de gevolgen zo
wordt ontdekt, is dat een schok en opluchting tegelijk:
verstrekkend waren. Ik dacht dat het ‘wel een week of
“Het was heel confronterend omdat mijn oom primair
vier’ zou duren.”
progressieve MS had. Zijn klachten namen alleen maar
maatschappij
7
toe, totdat hij een longontsteking kreeg en zijn lichaam
is ze na haar werkzaamheden als Mis(s) verder blijven
daar niet meer op kon reageren. Toen ik mijn eigen
vechten als zzp’er. Nederland kan nog stukken beter.
diagnose hoorde, dacht ik dat ik ook nog maar drie jaar had. Pas later kwam ik erachter dat het niet allemaal zo
Stuk!
erg hoeft te zijn als wat ik had gezien.” Ze voegt toe:
Ondanks het onderwerp is Stuk! geen zwaar boek, wat
“En het is natuurlijk heel naar om de diagnose te
te danken is aan Reni’s opvallend positieve instelling. Zo
krijgen, maar tegelijkertijd wist ik na zes jaar eindelijk
vertelt ze luchtig over de voordelen van ziek zijn; ze
wat ik had en kon er een behandeling gestart worden.
maakt immers nieuwe vrienden en verandert van een
Want de ziekte was er toch al.”
feestende tiener in een voorbeeldige leerling. “Ik zie de dingen gewoon niet zo heel zwaar”, concludeert Reni.
Miss met een handicap
“Waarschijnlijk ben ik zo positief omdat het verder heel
Inmiddels is Reni tweeëndertig en woont ze in Utrecht
erg goed met me gaat. De echt belangrijke dingen in
met haar man Daan en een bijzonder vrolijke Jack
mijn leven, daar is niets mis mee. Ik zie gezondheid niet
Russel. Sinds ze de definitieve diagnose kreeg, is haar
als het grootste goed wat je kunt hebben. Ik ben me er
leven drastisch veranderd. Ze stapte over naar de studie
ook niet altijd bewust van dat ik ‘stuk’ ben. Ik kan ’s
Kunstgeschiedenis omdat ingenieur worden geen reëel
ochtends wakker worden en een planning voor een
toekomstperspectief meer was, verruilde het lopen voor
hele dag maken. Dan denk ik: nou, dan ga ik eens even
een rolstoel en liet als Mis(s) Nederland 2007 zien dat
lekker mijn hele en suite schilderen. En dan ben ik een
schoonheid en een beperking prima samengaan. “Ik
half uurtje wakker en dan denk ik: ja, dat kan natuurlijk
wilde meedoen aan deze verkiezing omdat je er een
helemaal niet. Ik kan misschien één plank doen.”
baan als Ambassadeur Onbeperkt Nederland mee kon winnen. Het is een podium om aandacht te vragen voor
Sommige dingen zijn, hoe vermoeiend ook, nu eenmaal
de belangen van mensen met een handicap of ziekte.
te leuk om niet te doen, schrijft Reni. Ze houdt immers
Toen ik won, werd alles wat ik zei van de ene op de
van uitgaan met vrienden en wil graag zelfstandig
andere dag opeens interessant gevonden. Ziek zijn
wonen. Toch ontdekt ze snel dat het haar soms onnodig
werd plotseling iets positiefs, wat heel raar was om mee
moeilijk wordt gemaakt. Zo wordt ze aanvankelijk niet
te maken.”
toegelaten tot de opleiding Kunstgeschiedenis omdat ze niet aan de aanwezigheidsplicht kan voldoen. Zonder
Een jaar lang zette Reni zich in voor een beter Neder-
pardon wordt ze de les uitgestuurd. Pas wanneer ze
land. Ze gaf vele interviews, presentaties, sprak met
aantoont welke wetten de universiteit hiermee schendt,
politici en werd Ambassadeur van de Stichting MS Research. Bovenaan haar lijst met doelen stond echter het door Nederland laten bekrachtigen van het verdrag voor de rechten voor mensen met beperkingen, in 2007 opgesteld door de Verenigde Naties. Met dit akkoord zijn overheden verplicht bepaalde regels na te streven, die aanpassingen op het gebied van gelijkheid, toegankelijkheid, zelfstandigheid en doeltreffendheid vereisen. Het geeft gehandicapten een wettelijk instrument om voor hun rechten op te komen. Nederland heeft als een van de weinige landen het verdrag nog altijd niet geratificeerd. Onbegrijpelijk voor zo’n rijk land, meent Reni. Maar ‘opgeven is voor mietjes’ en dus
8
maatschappij krijgt ze toestemming om op haar eigen tempo aan de
gewoon opstaan en dat zie je er natuurlijk niet aan af.
studie te beginnen.
Wanneer mensen in de supermarkt iets van de bovenste plank voor me willen pakken, vallen ze vaak bijna om
“De maatschappij maakt mij meer gehandicapt dan
van verbazing als ik opsta en het zelf doe. Maar meest-
mijn ziekte”, stelt Reni vast. “Als iedereen in een
al zijn ze dan heel gelukkig voor me, dat ik dat toch nog
rolstoel zou zitten, maar vier uur per dag zou kunnen
kan”, grapt Reni.
werken en af en toe niet zo heel goed zou kunnen zien,
dan was de wereld heel anders ingericht. Dan waren er
Lekker Stuk!
nu geen bovenverdiepingen, geen trappen, geen hob-
Momenteel zet de voormalige Mis(s) zich volop in voor
bels en dan hadden we allemaal maar lekker vier uur
de door haar opgerichte actiegroep Lekker Stuk! Samen
per dag gewerkt. En dan was er met mij helemaal niets
met zes andere jonge mensen die ‘stuk’ en ‘lekker’ zijn,
aan de hand geweest.” Lachend voegt ze toe: “Nu lijkt
probeert ze met humoristische acties de aandacht te
het mij niet handig om iedereen gehandicapt te maken,
vragen. “Op dit moment zijn we bezig een verkiezing
maar het zou fijn zijn als er bijvoorbeeld bij nieuwbouw
te organiseren voor ‘het lekkerste idee van Nederland’.
aan gedacht wordt dat deuren breder worden gemaakt
Iedereen kan straks een idee insturen over hoe het
en toiletten worden aangepast. Meer plekken moeten
mensen met een handicap een beetje makkelijker
toegankelijk zijn. Toen ik hiervoor in Kampen woonde,
gemaakt kan worden. Een klas grafische vormgeving
woonde ik verder van alles weg dan nu. Ik kon niet
van het Media College Amsterdam is afgestudeerd op
zelfstandig boodschappen doen, kon niet gemakkelijk
het bedenken van een leuke campagne voor deze actie.
naar mijn werk en vrienden moesten altijd naar mij
Mijn boek kwam er een beetje tussendoor gefietst,
toekomen. Toen voelde ik me heel erg beperkt. Het
maar we zijn er druk mee bezig.”
openbaar vervoer is gewoon niet openbaar wanneer je basisdingen, zoals een toilet, eruit haalt.”
Humor en luchtigheid zijn belangrijk, volgens de Lekker Stuk!-leden. “Onze toon is à la Loesje en Wakker Dier.
Niet alleen praktische begrenzingen komen in Stuk! aan
Ik denk dat je met humor een brug kunt maken in
bod; Reni probeert met haar boek ook verandering te
begrip en identificatie. Mensen lijken toch altijd een
brengen in de vaak negatieve beeldvorming over
beetje bang te zijn voor iemand met een handicap en
mensen met een ziekte. “Iedereen lijkt altijd te denkend
weten niet goed hoe ze ermee om moeten gaan. Maar
dat wij nogal passief, somber of lastig zijn. Ik wil daar
wanneer ik zeg: ‘Ik ben een lekker stuk’, dan zie je
iets tegenover zetten. Veel van mijn werk is erop gericht
mensen opeens denken: ‘Hé, wacht eens even…’
te laten zien dat mensen met een handicap of ziekte ook gewoon kunnen werken en dat we het récht
“Het was leuk om alles wat ik heb meegemaakt op
hebben om mee te kunnen doen.”
papier te zetten”, blikt Reni terug. “Leuk, raar en heel erg bijzonder. Ik ervaar mijn leven niet als erg zwaar,
Toch wijt ze de problemen meer aan onbegrip dan
maar toen ik zo alles achter elkaar had gezet dacht ik:
onwil. “Voordat ik zelf ziek werd, had ik mij er ook nooit
er is toch eigenlijk wel heel veel gebeurd. Verdorie.”
in verdiept. Wanneer moet je nu over zulke dingen nadenken als je zelf niet ziek bent? Vooral wanneer
Stuk! – Reni de Boer
iemand een ziekte heeft die je niet kunt zien, is dat voor
ISBN 978 90 215 50 725
de buitenwereld heel lastig. Anderzijds wordt ik soms
Prijs: €19,95
ook teveel geholpen”, verzucht Reni lachend. “Dan
Onder andere verkrijgbaar
wordt ik weer een heuveltje opgeduwd terwijl ik denk:
bij bol.com
wie ben jij? Maar ach, veel rolstoelers kunnen nog
column
9 uitgenodigd aan de onderhandelingstafel. Dan valt te hopen dat de besprekingen niet worden afgebroken, want dan is het wellicht gedaan met de regeringsdeelname van jouw partijtje. Met welke partijen wordt er onderhandeld? Ben je daar als kiezer blij mee? Verlopen de besprekingen voorspoedig, dan dien je vervolgens af te wachten welke punten van jouw partijtje overeind blijven in het regeerakkoord. Als kiezer ben je in feite aan de goden overgeleverd. Je weet niet wat er met je stem gebeurt. Of het merendeel van de bevolking de regering krijgt die het wil , schijnt er allang niet meer toe te doen. Dan valt verder niet uit te sluiten dat er een premier naar voren wordt geschoven, die niet eens op een van de verkiezingslijsten heeft gestaan. Ja, we leven in een democratisch landje optima forma.
Wat dan?
Wat dan? Moet je als kiezer niet op een coalitie
12 september gaan we weer naar het stemhokje om
democratisch stemmen zijn. Je hebt de keuze uit een
weloverwogen onze stem uit te brengen op een van
aantal coalities en hoeft slechts de regeerakkoorden
de kandidaatvolksvertegenwoordigers. Wie vertegen-
met elkaar te vergelijken om tot een juste keuze te
woordigen die uitverkoren eigenlijk? Zijn we als
komen. Een keuze waar je geheel en al achterstaat.
kiesgerechtigden niet overgeleverd aan politieke
Uiteraard zullen er in het regeerakkoord dat jouw
willekeur? Wie had met zijn volle verstand kunnen
voorkeur geniet een aantal zaken staan, dat je minder
bedenken dat we met een gedoogregering zouden
bevalt maar je weet dan wel waarop je stemt.
kunnen stemmen die al voor de verkiezingsdag haar regeerakkoord aan de kiezers voorlegt? Wat zou dat
worden opgezadeld? Daar zou toch niemand op hebben gestemd? En dan beweert men dat we in een
En dan? Tja, wat nu? Het blijft koffiedik kijken in
democratie leven.
september. Mijn stemadvies: steun geen partij die de afgelopen jaren zieken en ouderen uiteindelijk als een
Over een paar maanden brengen wij onze stem uit op
baksteen heeft laten vallen. De politici beloofden de
een partij die in ieder geval op het gebied van de zorg
zwakkeren van alles. Van de zwakkeren blijven we
het meest opkomt voor de belangen van chronisch
immers af. We hebben het gezien. Minder belasting-
zieken en andere fysiek minderbedeelden. Die keuze
aftrek, eigen bijdrage fiks omhoog, eigen risico schan-
zal nog lastig worden, want reken maar dat de diverse
dalig verhoogd, diverse voorzieningen geschrapt .....
partijprominenten de zwakkeren uit de samenleving
Neen, die oude partijen hebben veel beloofd, maar
mooie dingen beloven en elkaar met breekpunten om
bitter weinig voor ons gedaan. Wat dan? Het wordt
de oren slaan.
mijns inziens tijd voor een beker (roemer) die zich niet tot de bodem laat ledigen.
Maar dan? Dan heb je als kiezer je kiezen op elkaar te houden en maar af te wachten of jouw partijtje wordt
De Mantelzorger
maatschappij
11
Begin op tijd met aanvraagprocedure verzekering
Toppremie voor overlijdensrisicoverzekering ‘Het is vervelend, oneerlijk en pure discriminatie.’ Woorden die helaas meerdere malen voorbijkwamen bij deelnemers aan het onderzoek van de MS Vereniging Nederland naar verzekeringservaringen. Vooral de problemen met overlijdensrisicoverzekeringen bij het afsluiten van een hypotheek vielen op. Deelnemers worden soms met absurde premieverhogingen of zelfs een afwijzing geconfronteerd. MenSen dook in de wereld van deze verzekering, op zoek naar antwoorden en tips om onaangename verrassingen zoveel mogelijk te voorkomen. Door Barbara Warnars, freelance journalist
Willekeur Wat ten grondslag ligt aan de hogere premies van de verzekeraar is in de meeste gevallen onduidelijk, maar
Het is in de huidige economische tijden al lastig genoeg
kan volgens het Consumentenbondonderzoek soms
om de financiering rond te krijgen bij de aankoop van
zelfs tot een vijfmaal hogere premie leiden, zoals bij
een nieuwe woning. Voor mensen met MS blijken er
verzekeraar Loyalis. Gevraagd door de Consumenten-
helaas nog meer obstakels op de weg te liggen. Uniek
bond gaven verzekeraars toe dat 80 tot 90 procent van
is dat niet, want uit een enquête van de Consumenten-
de chronisch zieken een opslag betaalt. Dat lijkt vaak
bond uit 2010 onder driehonderd mensen met verschil-
op willekeur van de verzekeraar. Er is veel concurrentie
lende chronische ziekten bleek dat het merendeel van
onder verzekeraars en er zijn geen onderlinge afspraken
de deelnemers problemen ondervindt bij het afsluiten
over het accepteren van chronisch zieken. Daarom lijkt
van een overlijdensrisicoverzekering. Uit een enquête
het soms of verzekeraars denken: bij twijfel niet inhalen
van de MSVN onder ruim 1000 mensen in 2012 bleek
en dan maar een flinke toeslag op de premie of zelfs
dit zeker te gelden voor mensen met MS. Dit varieert
een weigering om te verzekeren.
van het niet worden geaccepteerd door de verzekeraar, tot het krijgen van een premieverhoging, een lagere
En dan kun je de volgende uitspraak van een deelnemer
verzekerde som, een kortere looptijd of geen dekking
aan ons onderzoek verwachten: ‘Ik vind het heel
bij overlijden aan de ziekte. Erg vervelend met soms als
vervelend dat de verzekeraar mij een hogere premie
gevolg dat iemand de hypotheek niet rond krijgt, omdat
laat betalen. Ik had geen keus. Het was of betalen of
de maandlasten te hoog uitpakken. Ook als dit niet het
we konden het huis niet kopen.’
geval is, niemand wil meer betalen dan voorzien. Transparantie ontbreekt
‘De diagnose MS is tijdens de aanvraag voor de overlijdensrisicoverzekering gesteld. Hierdoor hadden we een offerte vóór en ná de diagnose. Het scheelde ruim 30 euro per maand, hoewel de neuroloog mij verzekerde dat het overlijdensrisico door MS slechts beperkt stijgt.’
Ook de Chronisch Zieken en Gehandicaptenraad (CG-Raad) maakt zich druk om de onduidelijkheid en willekeur onder verzekeraars. Uit een in 2010 gehouden meldactie bleek dat het aanvragers van een verzekering vooral raakte dat het onduidelijk is hoe verzekeraars hun gezondheid beoordelen en dat een goede uitleg
maatschappij
12 ontbreekt over het waarom van de afwijzing of premie-
hierdoor minder vragen, die bovendien veel duidelijker
opslag. Dat gebrek aan transparantie geeft een gevoel
zijn. ‘Ook nieuw is de verplichte toelichting per vraag.
van willekeur. Onacceptabel vond de CG-Raad, die
Daar wordt uitgelegd waarom die vraag gesteld wordt.’
sindsdien niet heeft stilgezeten. Ook het Verbond van Verzekeraars, dat alle verzekeraars in Nederland
Informatieplicht
vertegenwoordigt, wilde iets aan deze situatie doen.
Er was bij deelnemers aan de meldactie ook veel
Beide organisaties gingen met elkaar in gesprek.
onvrede over het lange wachten op een acceptatie-
Marijke Hempenius, collectieve belangenbehartiger van
besluit van de verzekeraar. 60 procent moest langer dan
de CG-Raad, licht toe wat er sinds de meldactie is
een maand wachten, een klein deel zelfs drie tot zes
bereikt: ‘Een aantal gezondheidsvragen zoals vragen
maanden en sommigen meer dan een halfjaar. Dit komt
over enkele ziekten bij naaste familieleden, zijn uit de
meestal doordat er meer informatie opgevraagd moet
vragenlijst geschrapt. Door een recente wetswijziging
worden bij artsen. Marijke Hempenius vervolgt: ‘We
mag voor verzekerde bedragen tot € 250.000 (dit was
hebben ook bewerkstelligd dat verzekeraars verplicht
voorheen € 181.198) niet gevraagd worden naar de
zijn op hun website aan te geven hoelang een normale
uitslag van erfelijkheidsonderzoek.’ Volgens Anneloes
acceptatieprocedure duurt. Als je ‘normaal’ geaccep-
Goossens, beleidsmedewerker Inkomens- en levensver-
teerd kunt worden, dan is je aanvraag meestal binnen
zekeringen bij het Verbond van Verzekeraars zijn er
die termijn afgerond. Is er echter meer onderzoek
maatschappij nodig, dan weet je dat het traject langer gaat duren, zodat je eventueel alvast een andere verzekeraar kunt benaderen. Ook kun je je behandelend arts vragen snel aan het onderzoek mee te werken. De verzekeraar informeert de klant als het traject langer gaat duren dan de normale termijn en geeft daarbij aan welk onderzoek er nodig is en hoelang dat normaal gesproken duurt. Dit verschilt per maatschappij. Het staat de aanvrager overigens vrij in zo’n geval voor een andere verzekeraar te kiezen.’ Goossens vult aan: ‘Als een medisch adviseur van een verzekeraar met een afwijkend advies komt, moet er ook toegelicht worden waarom dit is, ook dat
13
Wat is een overlijdensrisicoverzekering? Wie in Nederland een hypotheek afsluit voor een koopwoning, wordt vaak door de geldverstrekker verplicht een overlijdensrisicoverzekering af te sluiten voor (een deel van) het geleende bedrag. Deze verzekering keert het verzekerde bedrag uit indien de verzekerde overlijdt voordat de hypotheek afloopt. Hoeveel de premie bedraagt en of de verzekering wordt geaccepteerd, is vooraf niet te zeggen. De premie kan dus per individu en per verzekeraar verschillen.
is nieuw.’ steeds verder gaan in het segmenteren van hun Geen acceptatieplicht
verzekeringsportefeuille.: ‘Door de hevige concurrentie
Hempenius is tevreden met de bereikte aanpassingen,
verlaagden verzekeraars hun overlijdensrisicopremies
maar zij erkent dat het de acceptatie zelf niet verbetert.
de afgelopen jaren enorm, maar daarbij zoeken ze wel
‘Je hebt als particulier nou eenmaal te maken met het
de krenten uit de pap: mensen die gezond leven, niet
feit dat je voor de verzekeraar een onzeker risico bent.
roken en geen chronische ziekte hebben. Dat staat op
Het is de verzekeraar wettelijk toegestaan om in dat
gespannen voet met het principe van verzekeren dat je
geval redelijke vragen te stellen over de gezondheid.
met een grote groep bepaalde risico’s deelt. Als wij
Het zou anders zijn als we hiervoor om maatschappe-
bereid zijn de pijn met elkaar te delen, zoals bij de zorg-
lijke redenen een zelfde stelsel hadden zoals met de
verzekering, pas dan kunnen chronisch zieken erop
verplichte basiszorgverzekering, waarbij er acceptatie-
vertrouwen dat zij altijd dezelfde premie krijgen als
plicht bestaat. Natuurlijk hebben we deze mogelijkheid
gezonde mensen. Het huidige verzekeringsbeleid heeft
met het Verbond van Verzekeraars besproken, maar zij
helaas tot resultaat dat sommige mensen niet, of alleen
kunnen dit nooit op vrijwillige basis doen, daar zou een
tegen een hoge premie, verzekerd kunnen worden.’
wettelijke basis voor moeten zijn.’ Goossens denkt niet dat dit ooit zal gebeuren, omdat anders dan bij een
Begin op tijd
zorgverzekering, Nederlanders niet verplicht zijn een
Is er dan niets te doen tegen de schijnbare willekeur van
overlijdensrisicoverzekering af te sluiten. Ondertussen
verzekeraars rondom het afsluiten van een overlijdens-
blijft Hempenius hopen dat er in de toekomst toch een
risicoverzekering? Alle geïnterviewden komen wat dat
betere regeling komt voor mensen met een chronische
betreft met hetzelfde advies: begin op tijd met het
ziekte, bijvoorbeeld voor verzekerde bedragen tot aan
aanvragen van een offerte voor de overlijdensrisico-
Nationale Hypotheek Garantie grens van € 350.000. Als
verzekering. ‘Op tijd is eigenlijk al lang voordat u op
het VN Verdrag voor de rechten van mensen met een
huizenjacht gaat’, meent Ernst Arens van A.F.C./
handicap is geratificeerd in Nederland, pakt de
Chronischziekenhypotheek. Want als je een woning
CG-Raad dit weer op.’
hebt gekocht, heb je vaak maar vier weken om de financiering, inclusief de overlijdensrisicoverzekering te
Krenten uit de pap
regelen. Laat in de ontbindende voorwaarden van een
Michel Ligtlee (financieel beleidsadviseur) en Steven
koopcontract daarom opnemen dat de koop niet
Wayenberg (juridisch beleidsadviseur) van Vereniging
doorgaat als u niet wordt geaccepteerd voor een over-
Eigen Huis zien hoe verzekeraars tegenwoordig juist
lijdensrisicoverzekering. ‘En houd er rekening mee dat
14
maatschappij de standaardtermijn van vier weken voor het rond-
en overlijdensrisicoverzekering voor mensen met een
krijgen van de financiering te kort is als u te maken krijgt
chronische ziekte. ‘Het lukt mij dikwijls om mensen met
met aanvullende gezondheidsvragen, een medische
een chronische ziekte zonder, of met een rechtvaardige
keuring of een bezwaar. Als u geen ontbindende voor-
verhoging te verzekeren', aldus Arens. Ten slotte is hij
waarde opneemt en de koop gaat niet door, dan riskeert
van mening dat alles valt of staat bij meer bekendheid
u een boete van 10 procent van de koopsom’, aldus
met de ziekte MS bij verzekeraars en medisch adviseurs.
Arens. Bij Vereniging Eigen Huis adviseren ze verder om
Er is dus nog genoeg werk aan de winkel.
uw arts of behandelend specialist vooraf op te hoogte te stellen dat de medisch adviseur van de verzekeraar
Verwachting versus realiteit
mogelijk vragen over uw gezondheid gaat stellen. Maak
‘Ik vind het raar dat verzekeraars er vanuit gaan, dat
duidelijk dat die vragen te maken hebben met het
als je in een rolstoel zit je ook eerder dood gaat.’
verkrijgen van een overlijdensrisicoverzekering voor een
Verzekeraars zijn commerciële bedrijven. Daarom
hypotheek.
willen ze mogelijke risico’s zo goed mogelijk inschatten. Helaas vindt de verzekeraar vaak dat hij
Shoppen loont
bij chronisch zieken het risico loopt voortijdig tot
Shoppen loont, ook de Consumentenbond komt met
uitbetaling te moeten overgaan en vraagt daarom
het advies om al ruim voordat de nieuwe woning in
een hogere premie. Dit is meestal te wijten aan een
zicht is tijd te winnen door verschillende offertes aan te
gebrek aan kennis over MS en dat terwijl de meeste
vragen. Informeer bij verschillende verzekeraars hoe zij
mensen met MS een normale levensverwachting
het effect van MS op de premie inschatten. Nog
hebben.
verstandiger is deskundig advies in te winnen. De tussenpersoon bij u om de hoek is misschien niet altijd de aangewezen persoon hiervoor, want het ontbreekt hem
Tips
aan kennis over uw chronische ziekte. De Chronische
• Informeer bij verschillende verzekeraars naar de
Ziekenhypotheek is een van de weinige tussenpersonen
mogelijkheden van verzekeringen. Tussen verze-
die gespecialiseerd is in het vinden van een hypotheek
keraars bestaan verschillen in de hoogte van de vragengrens en het acceptatiebeleid. • Vul een gezondheidsverklaring altijd naar waarheid in. Vaag invullen roept alleen maar meer vragen op. Verzwijgen van MS is geen optie. De verzekeraar keert dan namelijk geen geld uit als u komt te overlijden. • Voorkom afwijzing. Geef aan de keuringsarts en/ of medisch adviseur van de verzekeraar door dat u het rapport of advies vooraf wilt inzien. Houd er wel rekening mee, dat het traject dan langer duurt. Vraag om een op u toegesneden inschatting van het risico. Vraag bij afwijzing naar de mogelijkheden van herverzekering. • Maak bezwaar bij een afwijzing, eventueel met hulp van uw behandeld arts. Dit biedt overigens geen garantie dat u wordt geaccepteerd.
MS research
15
MS goes Live Wetenschappelijk onderzoek naar MS is belangrijk. Niet alleen om medicijnen te ontwikkelen die MS in de toekomst mogelijk kunnen genezen of zelfs voorkomen, maar ook om de ziekte beter te kunnen begrijpen. Na een succesvolle Living with MS Day in 2011 organiseert MS Research dit jaar samen met MS Nederland Kwaliteit van Zorg (MS Research, MS Vereniging Nederland en MSweb) vijf patiëntendagen in samenwerking met vijf MS-centra verspreid over het land, onder de titel ‘MS goes Live’. Bent u benieuwd naar de laatste ontwikkelingen op het gebied van wetenschappelijk onderzoek en zorg? Bezoek dan één van de patiëntendagen bij u in de buurt. Door Kim Zuidwijk, Onderzoekscoördinator Stichting MS Research
waar ook een beschrijving over de verschillende
onderwerpen
te
vinden is. Wat houdt MS goes Live in?
stellen over specifieke onderwer-
Er wordt voortdurend onderzoek
pen tijdens het onderdeel ‘meet the
Op het gebied van wetenschappe-
gedaan naar MS. Dit levert steeds
scientist’.
lijk onderzoek en diagnose zal aandacht
nieuwe resultaten op. Doordat op
besteed
worden
aan
veel verschillende gebieden onder-
Welke onderwerpen zullen bespro-
Vitamine D, geheugenproblemen,
zoek wordt gedaan, is het niet altijd
ken worden?
erfelijkheid, pathologie, stamcellen,
gemakkelijk op de hoogte te blijven
U
van de nieuwste resultaten.
onderwerpen
kunt
zelf
meedenken voor
over
uitgebreide
remyelinisatie (herstel van myeline), MRI-scan
en
de
Nederlandse
presentaties en onderwerpen die
Hersenbank.
Tijdens ‘MS goes Live’ geven on-
aan de tafels besproken zullen wor-
ontwikkelingen op het gebied van
derzoekers informatie over uiteen-
den. Hiervoor kunt u een enquête
medicatie besproken. Ook maat-
lopende onderwerpen. De laatste
invullen op de website van MS
schappelijke
ontwikkelingen op het gebied van
Nederland (www.msnederland.nl),
komen dit jaar aan bod. Bijvoor-
nationaal en internationaal wetenschappelijk onderzoek komen uitgebreid aan bod net als diagnose, behandeling en zorg voor mensen met MS. Deze dagen zijn dan ook speciaal bedoeld voor mensen met MS en direct betrokkenen. Tijdens een gevarieerd programma geven specialisten presentaties over uiteenlopende onderwerpen. Daarnaast kan iedereen aan tafel aanschuiven
bij
verschillende
specialisten om direct vragen te
Daarnaast
aspecten
worden
van
MS
ms research
16
De patiëntendagen regionaal! In 2011 organiseerde Stichting MS Research de ‘Living with MS Day’ in het Corpus Congres Center in Oegstgeest. Deze dag bleek een groot succes. Meer dan 300 mensen waren aanwezig om meer te weten te komen over wetenschappelijk onderzoek, zorg en de maatschappelijke aspecten van MS. De reisafstand vormde echter voor veel mensen een belemmering om deze beeld werken met MS, onderwijs,
criteria vanuit het patiëntenper-
dag bij te wonen. Daarom heeft
wonen, ontspanning en vrije tijd.
spectief te ontwikkelen. Project-
Stichting MS Research besloten dit
partner MS Vereniging heeft dit
jaar in samenwerking met diverse
Het project MS Nederland Kwali-
onderzoek uitgevoerd met het HOB
MS Centra en de deelnemers in het
teit van Zorg
(Het
MS
project MS Nederland Kwaliteit van
Stichting MS Research is samen met
Nederland Kwaliteit van Zorg is na-
Zorg verschillende patiëntendagen
de MS Vereniging Nederland, MS-
mens de partners overeengekomen
in het land te organiseren.
web en het Prinses Beatrix Fonds in
dat de kwaliteitscriteria worden
november 2009 gestart met het
verankerd in de Richtlijn MS. Dit
Stichting MS Research subsidieert
project MS Nederland Kwaliteit van
betekent dat de toekomstige MS-
onderzoek naar MS. Giro 6989,
Zorg. Het doel van dit project is om
zorg volgens de multidisciplinaire
www.msresearch.nl,
de kwaliteit van zorg voor mensen
Richtlijn MS inclusief de kwaliteits-
5600500
met MS naar een hoger niveau te
criteria verleend moet worden. Tij-
brengen.
dens MS goes Live hoort u er meer
OndersteuningsBuro).
tel.
071-
over. In samenwerking met onder andere MS-neurologen en mensen met MS
Waar en wanneer?
wordt gewerkt aan een MS-zorg-
MS goes Live dit jaar plaats vinden in
model. Dit model stimuleert niet
- Groningen in MS-centrum Noord-Nederland in september
alleen samenwerking en het delen
- Amsterdam in VUmc MS Centrum in oktober
van kennis tussen zorgverleners.
- Sittard in MS-centrum Limburg in november
Het moet ook het contact tussen
- Rotterdam in MS-centrum ErasMS in november
zorgverleners en mensen met MS
- Nijmegen in MS-centrum St. Radboud eind november
eenvoudiger maken. Het streven is gespecialiseerde MS-zorg op maat;
Meer informatie: www.msresearch.nl en www.msnederland.nl. Daar
multidisciplinair, bereikbaar en be-
vindt u de informatie over ‘MS goes Live’ bij u in de buurt en hoe u zich
schikbaar voor alle mensen met MS
kunt aanmelden. U kunt ook een e-mail sturen aan k.smits@msneder-
in Nederland. Om te weten wat
land.nl
mensen met MS belangrijk vinden voor goede zorg is in april 2010 een onderzoek opgezet om kwaliteits-
Wij verwelkomen u graag op één van de patiëntendagen!
Medisch
17
“Oogklachten horen er niet altijd bij” Bij oogklachten is het verleidelijk te denken: het zal wel bij MS horen. Maar volgens oogarts Francien Ooijman uit Den Bosch is dit te kort door de bocht gedacht. Problemen met zien kunnen immers ook een andere oorzaak hebben dan MS en zijn soms ‘gewoon’ te behandelen door de oogarts. Door Toine de Graaf, freelance journalist
oogartsen. Die vervelen zich bij lange na niet, in ons land. Zelf heeft Ooijman in het JBZ een wachttijd van twee maanden. Het is veeleer haar gedrevenheid rond
Afgelopen voorjaar klonk tijdens het jaarlijkse congres
het ziektebeeld die haar motiveert.
van de Nederlandse oogartsen een opmerkelijk pleidooi. “Het is tijd voor een intensievere samenwerking
Aanvankelijk liep ook Ooijman niet echt warm voor MS.
tussen de oogarts en neuroloog bij MS”, zei Francien
“Ook ik heb nog geleerd tijdens mijn opleiding: de
Ooijman in Groningen. In haar voordracht presenteerde
patiënt met MS ziet niks en de oogarts ziet niks. Twee-
de oogarts uit het Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ) opmer-
derde van de mensen met MS krijgt een of meerdere
kelijke onderzoeksgegevens, op basis van een database
aanvallen van een neuritis optica (NO). Bij zo’n aanval
van ongeveer tweehonderd mensen met MS én
neemt het zicht af, zonder oogheelkundige sympto-
oogklachten. Het leverde haar de nodige reacties op
men. De oogarts vindt niks, want die ontsteking zit
van collega’s.
achter de oogbol. De neuritis verbetert vervolgens vanzelf in de loop van een aantal weken, zo nodig versneld
“Doel van die lezing was meer bewustzijn te creëren”,
door de neuroloog met intraveneus prednison. Verder
blikt Ooijman terug. “Bij oogartsen, neurologen en
kon de oogarts niks doen. Een patiënt die slechter zag
uiteindelijk ook bij patiënten. De klacht waarmee ie-
kreeg in het verleden zo’n kuur, zonder te wachten op
mand komt, is meestal: ‘Ik zie slecht’. Vaak wordt dan
een oogheelkundig consult.”
gedacht: het zal wel bij MS horen. Maar slechter zien kan door tientallen verschillende dingen komen. En MS
Inmiddels gaat het er in het JBZ, één van de MS-centra
is er daar één van. Mensen draaien het vaak om: ik heb
in ons land, moderner aan toe. De laatste jaren is het
MS dus komt mijn oogprobleem daarvandaan. En dat
overleg tussen neuroloog en oogarts er intensiever
is niet zeker. En zelfs als dat wél zo is, dan nog heeft de
geworden, door een maandelijks multidisciplinair
oogarts iets te bieden. Bij bijvoorbeeld oogbewegings-
overleg rond MS. Bij dit overleg schuiven behalve een
stoornissen, waardoor je beeld heel wiebelig is en alles
neuroloog en oogarts ook nog een revalidatiearts,
beweegt, kan de oogarts meten of een andere bril zou
uroloog, MS-verpleegkundige, urologisch verpleeg-
kunnen helpen. Misschien kan hij met een aparte lees-
kundige, medisch psycholoog en fysiotherapeut aan.
bril het beeld rustiger krijgen. Een andere mogelijkheid bij slechter zien is een ‘low vision’-onderzoek. Dat is een hulpmiddelenonderzoek dat we kunnen aanvragen en dat vergoed wordt door de zorgverzekeraar. Soms vergoedt de werkgever de hulpmiddelen.” Multidisciplinair overleg Om misverstanden te voorkomen: haar boodschap heeft niets te maken met ‘werkverschaffing’ aan
medisch
18 “Een heel ander beeld”
lating. Ook waren er diverse (jonge) mensen met staar
“Dat overleg is heel nuttig en belangrijk”, zegt
ofwel vertroebeling van de ooglens. “Het is opvallend
Ooijman. “Wij doen dit nu voor het zesde jaar.
dat ook staar over het hoofd wordt gezien bij MS”,
Daarvóór had ik al regelmatig met de MS-neuroloog
vertelt Ooijman. “Dat is juist iets dat je eerder zou
‘onderonsjes’, als een patiënt daar aanleiding toe gaf.”
mogen verwachten, omdat veel mensen een x-aantal
Ze herinnert zich een vrouw met MS die haar oog-
prednisonkuren achter de rug hebben en prednison de
problemen te ‘danken’ had aan een forse uveïtis. “Ik
staarvorming versnelt. Oogartsen weten dat, maar
ben hier in 2000 gestart als oogarts. Daarvoor had ik
elders in het ziekenhuis is dat niet zo bekend. Ik denk
een paar jaar als staflid gewerkt in het Universitair
ook niet dat neurologen daar snel bij stilstaan. Maar
Medisch Centrum Utrecht op het gebied van uveïtis.
zelfs mensen met astma die alleen maar prednison
Dat zijn ontstekingen in het oog die heel zelden voor-
gebruiken in een verstuiver, kunnen al versneld staar-
komen, maar enorm agressief zijn en jonge mensen
vorming krijgen.”
blind kunnen maken. Toen ik hier kwam was dat mijn aandachtsgebied. In 2001 kreeg ik een mevrouw die al
Ze vertelt over een mevrouw met MS van buiten de
zo’n twaalf jaar MS had. Zij zag al drie maanden slecht
regio. “Zij kwam hier voor een tweede mening, omdat
met haar enige goede oog. Het andere was een lui oog.
ze zo slecht zag. Het bleek een heel storende vorm van
Iedereen dacht en zei ook: ‘Dat is een neuritis – gaat
staar te zijn. Ik heb haar intussen geopereerd en ze is
wel weer over. Ze had ook een prednisonkuur gehad,
helemaal tevreden. Een van de lastige dingen is wel dat
maar het ging niet over. Ik kreeg haar op het spreekuur
bij een aantal mensen de vorm van staar anders is dan
en zag een verschrikkelijke uveïtis met ontstekingen,
bij ouderdomsstaar. Als je lens vertroebelt bij het ouder
afgesloten bloedvaten en bloedingen. Een heel ander
worden, wordt de lens in zijn geheel steeds ietsje geler
beeld dan je bij MS verwachtte. Toen ben ik met
en uiteindelijk ontstaat een waas. Maar bij stofwisse-
de neuroloog gaan overleggen, specifiek over deze
lingsstoornissen, en ook bij prednisongebruik, krijgt het
patiënt. Onder meer over de vraag of de medicijnen
buitenste laagje van de lens een waas. En dat begint pal
tegen uveïtis wel gegeven konden worden bij MS.”
in het centrum. Dit betekent dat je een soort vlek op de lens krijgt die net zo werkt als een regendruppel of
Ruim tien jaar later heeft de intensievere samenwerking
vuiltje op een ruit: als je met gunstig licht kijkt, zie je
geresulteerd in de al genoemde database, met daarin
100 procent. Het kan dan gebeuren dat de neuroloog
ongeveer tweehonderd patiënten die zowel door de
of huisarts niks afwijkends meet. Maar bij tegenlicht valt
oogarts als de neuroloog zijn gezien. “Een aantal had
op dat die ruiten vies zijn. Dan zie je dat dit het licht
inderdaad een klassieke neuritis, met tijdelijk slechter
enorm verstrooit. Een oogarts ziet meer dingen aan een
zicht en pijn bij oogbewegingen. Bij een deel ging het
oog dan een neuroloog of een huisarts.”
echter – geheel of gedeeltelijk – om iets anders dan een neuritis. Het betrof meerdere klachten die werden
Dus bij oogproblemen altijd naar de oogarts?
veroorzaakt door goed behandelbare oogheelkundige
Ooijman: “Bij een deel van de tweehonderd patiënten
afwijkingen. Er waren mensen bij die echt kwamen van:
werd een kuur met prednison overbodig én kon met
‘Ik kan niet meer lezen, ik denk dat ik een neuritis heb’.
oogheelkundige therapie verbetering worden bereikt.
En die hadden gewoon een (lees)bril nodig.”
Dit tot vreugde van de patiënt, die er al vanuit was gegaan dat de klachten hoorden bij de MS en ‘ik er
Sneller staar
maar mee moet leren leven’. Als iemand met MS
Daarnaast werden uiteenlopende oogheelkundige ziek-
slechter ziet zal de neuroloog in ons ziekenhuis tegen-
tebeelden gediagnosticeerd en behandeld, waaronder
woordig altijd de oogarts raadplegen. Tegelijk is het
glaucoom (verhoogde druk in het oog) en netvlieslos-
lastig in de oogheelkunde als een neuroloog belt en
Medisch
19
zegt: ‘Ik heb iemand met MS die slecht ziet en die moet
En bijvoorbeeld dit artikel mee te nemen?
binnen een week gezien worden’. Dat zal misschien
“Ja. Neurologen, oogartsen en patiënten moeten van
enige organisatie vergen. Ook wil ik niet te hoge
het idee af dat slechter zien ‘erbij hoort’, dat het wel
verwachtingen wekken. Van die tweehonderd mensen
een neuritis zal zijn en dat men niet naar de oogarts
hadden er ongeveer twintig echt iets oogheelkundigs
hoeft. Het is altijd belangrijk om eerst uit te sluiten dat
dat te behandelen was door de oogarts. Dat is maar 10
het iets ánders is. Wat ook meespeelt is dat mensen met
procent. Misschien heb ik bij nog eens 10 procent een
MS nog allerlei andere problemen hebben. Je rijdt niet
bril voor kunnen schrijven. En er zijn een aantal mensen
zomaar met een rolstoel een brillenwinkel binnen: ‘Gôh,
die nu druppeltjes krijgen tegen droge ogen en daar
meet me even een bril aan’. Veel winkels hebben wel
heel gelukkig mee zijn. Maar bij meer dan de helft heb
een refractieafdeling, maar dan moet je een trappetje
ik ook niet zoveel kunnen doen.”
op of het zit in de kelder. En nogmaals, het zit er zó in: och, dat hoort erbij.”
Stel: je hebt MS, ziet slechter maar de neuroloog vindt het niet nodig dat je naar een oogarts gaat?
Nog even over uw lezing in Groningen: was het voor
“Dan kun je via de huisarts naar een oogarts gaan.
veel oogartsen nieuwe stof?
Maar je zou ook rechtstreeks kunnen bellen met de
“Voor een deel was het ‘ophalen’ van oude kennis.
poli oogheelkunde in een ziekenhuis voor een afspraak.
Maar inderdaad, een deel van de aanwezigen had
Het beste is echter om het toch via de neuroloog te
zoiets van: ‘Hé, het is niet zo dat er altijd niks te zien is
doen.”
bij MS’. Daarom was het de moeite waard. Tenslotte geldt: niet meten is niet weten.” ADVERTENTIE
Multiple Sclerose patiënten Het MS Centrum van het VUmc en het Centre for Human Drug Research
Het MS Centrum Amsterdam behoort tot een zoeken voor de komende periode patiënten met Multiple Sclerose (MS) die van de tien beste MS centra van de wereld. bereid zijn mee te werken aan een onderzoek naar de veiligheid, verdraagMet onze expertise op het gebied van MS baarheid en werkzaamheid van een nieuw geneesmiddel voor de behandeling van spasticiteit (en Pijn) bij MS. Voor dit onderzoek zoeken wij patiënten met een zijn wij hét kenniscentrum voor MS progressieve (primaire of secundaire) vorm van MS, waarvan de diagnose minin Nederland. Een betrouwbaar aanspreekstens een jaar geleden is gesteld en de klachten 30 dagen stabiel zijn. punt voor wetenschappelijke informatie over MS, zowel voor mensen met MS en hun Het onderzoek bestaat uit twee delen. Tijdens het eerste deel komt u twee omgeving als voor zorgverleners. Het MS keer naar het VUmc voor een studiedag, waar u medicatie krijgt en er testen Centrum Amsterdam is gevestigd in het VU en bloedonderzoek worden gedaan. Enkele weken later volgt de behandelfase, medisch centrum. waarbij u gedurende vier weken medicatie krijgt. Tijdens deze fase komt u drie keer een halve dag naar het VUmc voor testen. Het CHDR (Centre for Human Drug Research) verricht sinds 1987 hoogwaardig Voor deelname ontvangt u een vergoeding van € 200,00 in cadeaubonnen. geneesmiddelenonderzoek met nieuwe en bestaande geneesmiddelen bij patiënten en gezonde vrijwilligers. De onderzoeken dragen bij aan de wetenschappelijke ontwikkeling van geneesmiddelen en vinden plaats conform de internationale voor informatie en/of aanmelden. regelgeving en volgens de hoogste kwaliteits-normen. U kunt ook mailen naar
[email protected] of bellen met (071) 5246435
Geïnteresseerd?
Verenigingsnieuws Rubriek
20
European Multiple Sclerosis Platform (EMSP) congres en jongerencongres, Barcelona 18 t/m 20 mei 2012 Het European MS Platform is de vereniging van nationale MS-verenigingen in Europa. Er zijn nauwe banden met het Europees Parlement op het terrein van ‘gelijke rechten’. Het doel is om de positie van mensen met MS in Europa te versterken. In principe is er per land één MS-vereniging lid van de EMSP. Vanuit Nederland is de MS Vereniging Nederland al jarenlang lid (full member).
Door Marjan Brouwer, bestuurslid MSVN
Pregnancy” (ofwel MS seksualiteit en zwangerschap) werd voor de eerste keer getoond. Een aantal van de aanwezige jongeren (inclusief ikzelf) heeft geadviseerd
Tijdens de General Council (ALV)op vrijdagmiddag,
en meegedacht in het voortraject van de totstandko-
legde the Board (het bestuur, vertegenwoordigers van
ming van deze film. Deze film is een goed middel om
de lid-organisaties) verantwoording af. Jaarverslag en
de discussie op gang te brengen over MS & seksualiteit
jaarrekening werden goedgekeurd. Ook de plannen
en MS & zwangerschap. Ook is de film goed te gebrui-
voor de komende jaren kwamen aan de orde met de
ken in (voorlichtings)lezingen. De film is te vinden op
bijbehorende begroting. De EMSP richt zich meer en
www.emsp.org. Zegt het voort…
meer ook op jonge mensen met MS. Daarom zijn Emma Rogan (25 jaar, Ierland) en Camille Mariano (31 jaar,
Ook al hebben we meegewerkt aan deze film en wisten
Frankrijk) toegetreden tot het bestuur. Zij zullen samen
we wat er kon gaan komen, we waren zeer onder de
de belangen behartigen van jongeren met MS tot 35
indruk. Echter, een gesprek over MS & seksualiteit/
jaar.
intimiteit voeren en leiden is geen eenvoudige taak. Iedereen wil er graag van alles over weten, maar er zelf
Zaterdag vonden het gewone jaarlijkse congres en het
iets over zeggen ….Er zijn diverse hulpmiddelen en we
jongerencongres plaats. Na de introductie volgde een
kunnen gesprekken voeren met huisarts, MS-verpleeg-
lezing over de invloed van mannelijke en vrouwelijke
kundige, seksuoloog, gynaecoloog en/of maatschap-
hormonen en zwangerschap bij MS.Na de pauze werd
pelijk werker, maar toch zoeken we onze antwoorden
de groep deelnemers gesplitst. De “ouderen” konden
liever anoniem op het wereldwijde web. De vraag is dan
lezingen/workshops volgen over de progressie in het
wel of de informatie betrouwbaar is..…
remyelinisatie onderzoek, de effecten van cannabis op MS symptomen, het European MS Register (EUReMS),
Net zoals veel mensen met MS hebben veel jongeren
gecertificeerde online training voor MS-verpleegkundi-
met MS problemen met vermoeidheid, gevoelsstoornis-
gen (MS-NEED), MS Barometer en de foto journalis-
sen, krampen en spasmen. Dit heeft allemaal invloed op
tieke vertaling in “Under Pressure” en twee modellen
seksualiteit en intimiteit. Zelfs de gedachten van het
voor MS en Werk – de weg vooruit.
krijgen van kramp is een veel voorkomend probleem. Ontspanning en meditatie zijn mogelijke oplossingen.
De jongeren gingen naar het jongerencongres. Er waren
Praten met hun partner is voor jongeren een belangrijk
achttien deelnemers (17 vrouwen en 1 man) uit 13
punt. Omdat de problemen met of door MS vaak voor-
Europese landen. De korte film “MS Sexuality and
komen tijdens seks, zijn ze niet iedere keer hetzelfde en
Rubriek verenigingsnieuws
21
hoeven ze dus een volgende keer niet een probleem te zijn. Ook hebben we ontdekt dat de partners vaak vergeten worden in het geheel. Zonder goede communicatie kunnen partners denken dat de problemen tijdens seks door hen wordt veroorzaakt, terwijl deze door MS veroorzaakt worden. In Denemarken is daarom ook speciale partnergroep opgericht (dus zonder de persoon met MS), zodat de partners, eventueel onder leiding van een psycholoog of maatschappelijk werker, anoniem met elkaar van gedachten kunnen wisselen. Jonge mensen met MS en hun partner moeten zich richten op een goed leven samen. Een suggestie was het instellen van een kwaliteitsweekend. De kinderen gaan uit logeren en het stel gaat samen leuke dingen doen. Dat kan van alles zijn, bijvoorbeeld naar theater, bioscoop, uit eten, naar het strand, picknick in het park, bloemen kopen, etc. Zich speciaal en geliefd voelen is
strategieën van de Italiaanse MS Vereniging om in
een vitaal onderdeel om seksuele aspecten in een relatie
contact te komen over de punten van/ met jongeren
te laten opbloeien.
met MS. Er zijn bijvoorbeeld bijeenkomsten alleen voor vrouwen, workshops, online folders en video’s met
In ons gezelschap waren drie moeders, één zwangere
persoonlijke verhalen, informatie en enquêtes/ quizzes,
en de zwangere vrouw van de enige aanwezige man
etc..
met MS. Dat maakte het gesprek over MS & zwangerschap onder leiding van Isabella Jansegers (België) al
De laatste dag van het EMS-congres werden de
een stuk eenvoudiger. Over het algemeen wordt er
deelnemers bijgepraat over politieke ontwikkelingen in
tevoren overlegd met de arts over stoppen met
gezondheids- en sociale zorg in Joegoslavië en Portugal.
medicatie bij een kinderwens. Maar het gebeurt ook dat
Een aantal studies over de autorisatie/ erkenning van
behandeling doorgaat tijdens de zwangerschap, omdat
mensen met MS op nationaal, regionaal en lokaal
de vrouw niet weet dat zij zwanger is. Het effect van
niveau werd gepresenteerd door vertegenwoordigers
MS-medicatie op het ongeboren kind is nog onduide-
uit Spanje en Polen.
lijk. Borstvoeding geven (borstvoeding is een echte energievreter) en (opnieuw)instellen van de behande-
Zweden vertelde over het gestructureerde aanbod van
ling moeten eerst met de behandelend arts besproken
voorlichting aan nieuw-gediagnosticeerde mensen. Ter
worden. Zwangerschap heeft een tijdelijk positief effect
afsluiting volgde een kort overzicht van betrokkenheid
op de gevolgen van MS. Symptomen verminderen en
van de EMSP bij het beleid voor patiëntenbij European
de vrouw voelt zich weer even zoals zij zich voelde vóór
Medicine Agency (EMA).
de diagnose MS. Alle informatie van het congres, zoals programma, Ook de sociaal-maatschappelijke kant van zwanger-
lezingen, films, foto’s zijn terug te vinden op de web-
schap met MS kwam aan bod. Jonge mensen met MS
site van het European Multiple Sclerosis Platform:
vragen zich af of zij wel kinderen kunnen en mogen
www.emsp.org.
grootbrengen. Silvia Traviersa (Italië) vertelde over de
luisterend oor
22
TE KOOP
TE k oop :
TE k oop :
TE k oop :
TE k oop :
Innovacent Individueel Koelsysteem (ICS) Dit koelsysteem is vier maal gebruikt en was heel effectief tijdens warme zomerdagen. Nieuw kostte dit systeem € 1700,-. Voor meer informatie: 071-5013016 of 0621631268.
Op naar de zomer, waar veel mensen met MS een grote hekel aan hebben. Met warm weer moeten de activiteiten beperkt dan wel zeer goed gedoseerd worden. De eerste zomerse dagen hebben we weer achter de rug en op moment van schrijven gaan de daar bijbehorende regen- en onweersbuien flink te keer. Het kabinet is gevallen en we moeten ons weer opmaken voor nieuwe verkie-
Opvouwbare en demontabele scootmobiel, merk: shoprider echo. Past in iedere kofferbak. Compleet met acculader . Max. snelheid 6 km/h; actieradius: 10 km. Als nieuw; nieuwprijs € 699,- nu € 250,-. Voor meer informatie: 049-9391873.
Een zeer goede trippelstoel. Z.G.A.N. ( niet gebruikt ) met bijbehorende oplader. Prijs : € 200,- Moet wel opgehaald worden. Voor meer informatie : 0528-707049.
zingen, in de hoop dat er een politieke partij is die een verkiezingsprogramma schrijft en waarmaakt waar wij als chronisch zieke mensen ons in kunnen vinden. Op dit moment claimt GroenLinks dat zij in het Lente-akkoord, het PGB hebben behouden voor de chronisch zieken. Zal dat in september stand kunnen houden? We hopen van wel en dat al die andere, voor chronisch zieken zo slechte bezuinigingsmaatregelen, niet doorgaan of beperkt blijven. De beslissing van het telefoonteam om de openingstijden van de MS-telefoon
Wegens omstandigheden: Mitsubishi-Spacestar,automaat 1.6 comfort. Bouwjaar dec. 2001. Aangepast met handbediening en opklapbare pedalen. Verlengde slede onder chauffeursstoel. Cruisecontrol, airco en met trekhaak. In zeer goede staat en weinig kilometers. Dealer onderhouden en APK tot dec.2012. Vraagprijs notk. Voor meer informatie: 0223-634298 of email:
[email protected]
aan te passen aan de behoeftes van onze bellers lijkt positief uit te vallen, ook al zitten we nog in de testperiode. Veel bellers hebben ons in de ochtenduren gevonden en dat geeft ons, het telefoonteam,ook weer energie om door te gaan als luisterend oor en ook met deze rubriek. Nogmaals de openingstijden van de MS Telefoon: -elke middag van 14.00-17.30 uur en -elke dinsdag- en woensdagochtend van 10.30-14.00 uur. Wij horen graag van u! Wilt u reageren op het bovenstaande dan zien wij uw reacties graag op:
[email protected]
U kunt kopij ten behoeve van de rubriek te koop/te huur sturen aan de MSVN, ter attentie van de redactie;
[email protected] of MSVN, Postbus 30470, 2500 GL Den Haag
nieuws
23
Tenslotte...
ligers van het Steunpunt Mantelzorg Ridderkerk. Ruim
… gaf Karin Schippers, lid van het MSVN Voorlichters-
veel bijeenkomsten in te zetten. In de volgende MenSen
team op 31 mei jongstleden een lezing voor de vrijwil-
maakt u uitgebreider kennis met hen.
15 mantelzorgers hoorden daar hoe het is om voor iemand met MS te zorgen. Het voorlichtersteam is voor
ADVERTENTIE
URONOVIS LONGLIFE® HEPARINE GECOATE FOLEYKATHETER De no-problem katheter
Een verblijfs- of Foleykatheter die langer urine uit de blaas moet draineren levert vaak problemen op. Met name door infecties en verstoppingen. Herkent u dit als MS patiënt? Bent u de vele extra ziekenhuisbezoeken, blaasspoelingen en katheterwisselingen zat? Dan hebben wij voor u de oplossing:
De Uronovis Longlife® katheter met een synthetische heparinecoating. Deze unieke en gepatenteerde gecoate heparine katheter van de fabrikant Uronovis GmbH zorgt voor een zeer langdurige en probleemloze drainage van de blaas. De synthetische heparine vormt, vele maanden lang, een uiterst krachtig pantser tegen organismen die verstoppingen veroorzaken. Dit is een grote sprong voorwaarts in het bestrijden van vervelende en vaak gevaarlijke infecties en verstoppingen van blaaskatheters. Dit maakt de Longlife® katheter speciaal geschikt voor mensen die hier last van hebben. Frequent blaasspoelen met zuren of wisselen van katheters wordt voorkomen. Met recht kunnen wij zeggen dit is, klinisch bewezen, ’s-werelds beste verblijfskatheter. Voor meer informatie: www.medinovis.nl.
mensen-medinovis 120605.indd 1
06-06-2012 09:34:56
Committed to MS
www.ms-gateway.nl
U-1829-NL 07.2009
MS-Plus is een breed ondersteuningsprogramma rondom Multiple Sclerose voor mensen met MS en hun zorgverleners. MS-Plus informeert u over MS, voorziet u van ondersteunende materialen én levert een continue bijdrage aan de educatie van zorgverleners. Wilt u meer weten? Kijk op www.ms-gateway.nl. MS-Plus wordt mogelijk gemaakt door Bayer HealthCare.