Lesbrief Museum Hert fan Fryslân Grou We verheugen ons op jullie komst in verband met Lytse Eeltsje, een project met een rondleiding en doe-opdrachten voor kinderen. Dit project is ontwikkeld om kinderen een beeld te geven van het leven aan het begin van de 19e eeuw in Midden-Friesland. De binnenrondleiding bestaat uit een zogenaamd vriendenboekje dat de kinderen zelf lezen en invullen en een waaierkaart met extra achtergrondinformatie. Leerlingen kunnen dit in twee of drietallen uitvoeren langs de nummers die in het museum zijn vermeld van 1 t/m 10. Mocht de groep groter zijn dan 20 leerlingen dan adviseren we om de groep op te splitsen en ook gebruik te maken van een buitenrondleiding rond Lytse Eeltsje en de fotopuzzeltocht. Lesbrief en vervolgverhaal Wij hebben een lesbrief gemaakt voor de groepen 6, 7 en 8 om te gebruiken voorafgaand aan het museumbezoek. De lesbrief geeft informatie over het leven van Eeltsje Halbertsma en er zijn een aantal opdrachten voor de leerlingen in opgenomen die te maken hebben met het culturele erfgoed van Midden-Friesland. Bij de opdrachten wordt aangegeven op welke wijze ze aansluiten bij de kerndoelen van het basisonderwijs. Ook heeft een stagiaire van ons museum Hielke van Duuren een verhaal geschreven over Lytse Eeltsje. Dit verhaal kan worden afgerond en hiermee kunnen de kinderen een prijs winnen. Informatie over De Halbertsma’s en de relatie met het museum Hert fan Fryslân te Grou Dr. Eeltsje Halbertsma ( 1797-1858) was dokter en schrijver. De broers Joost, Eeltsje en Tsjalling waren de grondleggers van het boek Rimen en Teltsjes. Joost Halbertsma was dominee en taalgeleerde. Tsjalling zijn broer was boterhandelaar en volksschrijver. Binnert was houthandelaar en maakte ook botervaatjes. Deze activiteit leidde later tot de start van de Halbertsma Houtindustrie in Grou. Er zijn in het museum Hert fan Fryslân behalve een expositie over de Halbertsma’s andere museumstukken en voorwerpen te zien op het gebied van water in al zijn aspecten, textiel, keramiek en gereedschap uit vroeger tijden, skipkesilen, Sint Piter en er is een tentoonstelling over het oude raadhuis ontworpen door de architect Kropholler. Met een fotopuzzeltocht in het museum kunnen leerlingen de totale museumcollectie verkennen. Overige informatie De groepen worden afhankelijk van de grootte gesplitst voor Lytse Eeltsje en de puzzeltocht. Als de groep heel groot is, kan er voor worden gekozen om de groep te splitsen en ook een buitenwandeling door Grou te maken in het kader van Lytse Eeltsje. De school verzorgt het vervoer naar het museum en de begeleiding in en buiten het museum. De kosten van dit project zijn 3,50 euro per leerling. Kunstkade vergoedt dit.
1
De school is verantwoordelijk voor calamiteiten de leerlingen betreffende in of buiten het museum. Wij willen via het project Lytse Eeltsje een breed beeld geven van de geschiedenis van dorpsleven in Midden-Friesland in het begin van de 19e eeuw ! Hier volgen de kerndoelen bij de lesbrief ! Kerndoel 9: de leerlingen krijgen plezier in het schrijven van een verhaal en het vertalen van een gedicht van het Fries naar het Nederlands. Toelichting: de leerlingen maken een verhaal af dat gaat over Eeltsje Halbertsma. De leerlingen vertalen het lied De Terp van het Fries naar het Nederlands. Kerndoel 17: de leerlingen ontwikkelen een positieve houding ten opzichte van de Friese Taal en Cultuur. Toelichting: de leerlingen maken kennnis met de Friese dichter/schrijver/huisarts Eeltsje Halbertsma en zijn werk op het gebied van de Friese taal en muziek. Kerndoel 56 : het verwerven van kennis over het krijgen van waardering voor aspecten van Fries cultureel erfgoed. Toelichting : de leerlingen doen een puzzeltocht door het museum waar ze op zoek gaan naar voorwerpen uit het culturele erfgoed van met name Midden-Friesland. Benodigdheden en overige informatie Lesbrief: pen en papier, internet. In het museum: werkblad Lytse Eeltsje en de puzzeltocht. Deze werkbladen worden ter plekke verstrekt. Het museum zorgt per bezoek voor een vrijwiliger die behulpzaam is bij het bezoek. Voor het downloaden van de achtergrondinformatie over Eeltsje Halbertsma, de lesbrief, het vervolgverhaal verwijzen we naar de website van het museum. Bij de afbeelding Lytse Eeltsje kan de lesbrief worden gedownload via www.museumhertfanfryslan.nl. De bezoektijd van uw school aan ons museum staat vermeld op www.schoolkade.nl Meer informatie over ons museum vind je ook op: www.facebook.com/hertfanfryslan
Tot ziens ! Janneke Wegman Fenna Bijlstra
Contactpersoon: Janneke Wegman tel. 06-15902895. Mail: janneke.wegman@upcmail.nl
2
Voor de leerkrachten hebben we extra informatie over het leven van de “echte” Eeltsje Halbertsma toegevoegd. Dit verhaal kan worden voorgelezen aan de leerlingen. Het leven van Eeltsje Halbertsma Eeltsje Halbertsma is geboren op 8 oktober 1797 in Grou. De jonge Eeltsje moest al jong zelfstandig zijn. Toen hij 12 jaar was stierven zijn ouders. Hij zat toen net op de Latijnse school in Leeuwarden. Hij werd door familie opgevoed. Zijn familie wilde dat Eeltsje, net als zijn oudste broer Joost voor dominee ging studeren, maar hij koos voor een studie medicijnen in Leiden. Hij studeerde ijverig, maar genoot ook van het studentenleven. In 1818 was hij in de gelegenheid om een half jaar in Heidelberg in Duitsland te studeren. De Duitse romantische sfeer beviel hem daar prima, toch verlangde hij weer naar het “Heitelan”. De studietijd in Duitsland is van grote invloed geweest op zijn latere werk als schrijver en dichter. Hij promoveerde toen hij 21 jaar was tot doctor in de medicijnen in Leiden. Zijn proefschrift ging over de relatie tussen het lichaamsgewicht en het karakter van mensen. Hij begon een praktijk als dokter in Purmerend, maar keerde, omdat hij heimwee had, na anderhalf jaar weer terug naar Grou en werd daar de dorpsdokter. Hij had veel gevoel voor het eenvoudige dorpsleven en de inwoners hielden van hem, omdat hij van grappen hield en oog had voor eenvoudige mensen en zich erg voor hen inzette. Veel van zijn patiënten in de praktijk waren alleen per boot bereikbaar en dus bleef hij als dat nodig was een nachtje slapen. Hij was een van de eerste dorpsdokters die kinine gebruikte tegen malaria, een ziekte die veel voorkwam. Hij trouwde met Baukje Fockens uit Bolsward. Zij was de dochter van de burgemeester. Haar ouders vonden Eeltsje geen goede keus, omdat hij zich niet deftig gedroeg. Zo ging hij graag naar dorpsfeesten (De Merke) en maakte veel plezier in het café “Hof van Brussel” te Grou. Hij werd door het vele drinken en eten nogal dik en hield dan zijn buik vast bij het lachen. De mensen uit het dorp vonden het een prachtig gezicht, maar zijn vrouw en schoonfamilie schaamden zich voor hem. Zijn huwelijk was door het verschil in levensstijl een mislukking en het verdriet om hun jong gestorven kinderen maakte dat Eeltsje vaak leed aan wisselende stemmingen. Hij schreef veel liedjes o.a. “Te Boalsert op de merke”, de tekst van het Fries volkslied op de melodie van een Duits studentenlied, liedjes over zeilen o.a. “Grouster Weagen”, over de natuur o.a. “It wie op ’n simmerjoun” en over zijn dochter Anna “Op Anna’ s dea”. Zijn liedjes en verhalen werden heel bekend in Fryslân. De liedjes zijn te vinden in o.a. het Frysk
Lieteboek en in het boek dat hij samen met zijn broers Joost en Tsjalling schreef
“Rimen en Teltsjes”. Hij lette niet voldoende op zijn geld en gezondheid en dit bleef niet zonder gevolgen. Hij stierf reeds op 22 maart 1858 en werd dus maar 60 jaar. Zijn grafsteen is te vinden bij de Sint Piterkerk te Grou en zijn standbeeld staat bij het Wilhelminapark te Grou. Ondanks zijn leven met hoogte- en dieptepunten verdient Eeltsje Halbertsma bewondering voor zijn bijdrage aan de Fryske Taal en Letterkunde en geschiedenis. Het museum “Hert fan Fryslân” nodigt jullie uit kennis te maken met zijn leven via het schoolproject “Lytse Eeltsje”.
3
Lesbrief Opdracht 1 : centsprenten Wat is de betekenis van centsprenten. Zoek op google meer informatie over centsprenten. Centsprenten kun je vergelijken met stripverhalen. Als jij een stripverhaal zou schrijven of een cartoon welk onderwerp zou jij kiezen? In het museum zul je straks ook centsprenten vinden. Betekenis centsprenten, die ik heb gevonden op google : …………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………. Mijn eigen stripverhaal zou gaan over : ……………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………….………
Opdracht 2: liedtekst De Terp ( geschreven door Dr. Eeltsje Halbertsma- tekstbewerking door Ph. Breuker). 1. As ik oan myn bernejierren ……………………………………………………………………. 2. Oan dat golle boartsjen tink ……………………………………………………………………. 3. Wrâld wat binne dan dyn skatten ……………………………………………………………. 4. Wat is ‘t goud mei syn geblink …………………………………………………………………. 5. As de Maitiid oer it lân …………………………………………………………………………… 6. Blomkes struit mei mylde hân ………………………………………………………………….. 7. O, wat wien’ w’as berntsjes blij ………………………………………………………………… 8. Alde terp, ik tink oan dy. ………………………………………………………………………… Vertaal elke zin in het Nederlands, schrijf het erachter. Bij zin 7 zie je twee keer een komma, heb jij een idee waarom dat is gedaan? …………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………… Opdracht 3: voeding en drank Hoewel hij dokter was leefde dokter Eeltsje Halbertsma niet gezond en dronk hij teveel. Wat had jij gedaan in die tijd om gezond te eten ? ………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………………………………………..
4
Opdracht 4 : familie-wapen Grou heeft een wapen dat je kunt zien in het raadhuis. Heeft jouw familie ook een familiewapen ? Zoek maar op google. Teken het wapen van je familie of als je dit niet hebt van een familie die je belangrijk vindt op een A4-tje.
Opdracht 5 : sprookje Lytse Eeltsje In Grou wordt elk jaar een Mearke (een sprookje) opgevoerd tijdens het Sint Piterfeest. Een sprookje schrijven kun jij natuurlijk ook wel ! Op de volgende pagina vind je een voorbeeldtekst van een sprookje geschreven door Hielke van Duuren over Lytse Eeltsje en de avonturen die hij beleeft in het paarse bos. Misschien heb jij ook wel schrijftalent net als Hielke ? Kun jij een vervolg bedenken bij dit verhaal in het Paarse Bos waar Eeltsje het belangrijke familieboek kwijt raakt?
5
Uitprinten voor de leerlingen ! Het paarse bos geschreven voor het museum door Hielke van Duuren Buiten Grou achter de heuvels, de heide en wateren lag een bos, het paarse bos. Duizenden jaren voordat Grou en het paarse bestonden was er een grote zee in deze omgeving. Op die zee voeren Egyptische schepen met tonnen verf. En er was een schip dat
volledig uit
bamboe bestond en dat twee keer zo groot was als de Titanic. Door een verschrikkelijke storm raakte het schip uit koers en belandde van de mooie blauwe heldere Middellandse zee naar de woeste donkere zee bij Grou. Uiteindelijk zonk het schip met tonnen paarse verf naar de bodem, de verf raakte over de bodem uitgestreken. Door de jaren heen is de zee weggegaan en een nieuwe laag grond raakte opgeslibd. Wanneer het regende namen de bomen water uit de grond op, maar tegelijkertijd ook de verf die in de bodem zat. En zo werden de bladeren van de bomen helemaal paars. In dit paarse bos was Eeltje vaak op pad, op zoek naar gewonde of zieke dieren. Op een keer nam hij een boek over de anatomie van dieren van zijn opa mee, maar hij moest zweren, dat zijn opa het boek terug zou krijgen. Alleen na een lange dag redden en oplappen was hij ergens in het bos zijn boek verloren. Wat moest hij doen? Hij had het zijn opa beloofd en het boek was al vier generaties in de familie. Hij kon teruglopen, maar het was al schemerig en er was veel kans dat hij zou verdwalen. De mensen vertelden dat ze ’s avonds een man op de pont hadden gezien, die uit het bos zou komen. Hij was lang en mager en droeg altijd een zwart versleten gewaad. Hij noemde zich kapitein Abbema. Nooit zag je zijn gezicht. Hij keek je altijd zwijgzaam aan, maar wel met een doordringende blik. Daar werd iedereen altijd verschrikkelijk nerveus van. Wanhoop overwon de angst en Eeltje koos ervoor om toch de pont op te gaan. Voordat hij het wist was hij al in het bos en zocht hij naar de pont. Het was pikkedonker en hij zag helemaal niets. Opeens hoorde hij overal geluiden om zich heen. Hij werd helemaal gek, het geluid kwam van alle kanten. Hij had geen idee meer wat hij moest doen, dus hij rende weg. Hij rende en rende, maar snel was hij vermoeid door zijn zware lijf. Desondanks rende hij door totdat hij struikelde. Hij lag verstijfd van angst op de grond, heel nauwkeurig luisterend naar het geluid dat steeds dichterbij kwam. Hoe verder het geluid naderde hoe zwaarder het in zijn hoofd werd. Hoe zou hij het boek terug kunnen vinden? Maak dit verhaal maar af in je eigen woorden ! Maximaal 1 A4 tje. Stuur het op naar janneke.wegman@upcmail.nl met je naam, leeftijd, school en je eigen adres of mailadres.
Je krijgt dan spoedig bericht of je een prijs hebt gewonnen. Veel plezier !
6
7