BULLETIN VOOR
INDUSTRIEBELEID
Uitgave van de Stichting voor Industr iebeleid en Communicatie
O N L I N E D I S C U S S I E P L AT F O R M Op de website van SIC is een besloten internetforum geopend voor leden van het bestuur, de begeleidingscommissie en de strategische adviescommissie. Het geeft de mogelijkheid om informatie uit te wisselen en met elkaar in discussie te gaan. De actielijnen uit het activiteitenplan staan hierbij centraal. Op internet kunt u via de pagina ‘uw debatbijdrage’ deelnemen aan de discussie.
Doelstelling SIC De Stichting voor Industriebeleid en Communicatie wil activiteiten ontwikkelen om het industriebeleid te stimuleren. SIC wil actuele kennis van en inzicht in de industriële ontwikkelingen verwerven, aandacht vragen voor deze ontwikkelingen en daarmee voor de plaats en de betekenis van de Nederlandse industrie. Ze wil het industriebeleid van het bedrijfsleven, de sociale partners en de overheid stimuleren en mee denken over de richting die dit beleid uit moet gaan.
Regiodebat Rotterdam in teken van sterkere concurrentiepositie
Samenwerking en wij-gevoel als basis voor succes ‘Hoe kan de concurrentiepositie van de Nederlandse maakindustrie worden versterkt?’. Dat was het thema van het regiodebat dat op 3 juni jl. door SIC werd georganiseerd in Rotterdam. Prof. Dr. Ben Dankbaar, hoogleraar aan de Radboud Universiteit in Nijmegen én lid van de Strategische Adviescommissie (SAC) presenteerde de bevindingen van vier SIC-werkgroepen en ging in debat met belangstellenden uit be-
Nieuwe industrie op www.industriebeleid.nl
drijfsleven, onderwijs en wetenschap. Lees verder op pagina 4.
BULLETIN VOOR INDUSTRIEBELEID • JAARGANG 9/NR 1/JULI 2008 - 1
Onderzoek concurrentiepositie Nederlandse maakindustrie
‘We zijn een degelijke middenmoter ’ ‘Toen ik aan het onderzoek naar de concurrentiepositie van de Nederlandse maakindustrie begon, dacht ik: we hebben vast een unique selling point ten opzichte van het buitenland. Maar dat is niet zo. We blinken nergens in uit, maar we zijn ook nergens slecht in. Dat frappeerde me’, zegt Peter Risseeuw van SEO Economisch Onderzoek. ‘Als we de werkgelegenheid hier willen houden en nieuwe willen aantrekken, dan moeten we ons afvragen of we op alle punten in de middenmoot willen scoren, of dat we ons op onderdelen willen onderscheiden. Maar dat is aan SIC en de politiek.’
R
isseeuw onderzocht de concurrentiepositie ten opzichte van de buurlanden Duitsland, België, Frankrijk, Spanje en het Verenigd Koninkrijk. Dat zijn de belangrijkste concurrenten. Hij keek onder meer naar de groei en/of daling van het aantal bedrijven en de toegevoegde waarde, naar productie, beloning, patenten, belastinglast, promoties, percentage wetenschappers, energieprijzen en transportprijzen. Op alle punten scoort Nederland nagenoeg gemiddeld. Opvallend is dat in vergelijking met de buurlanden de investeringen in R&D als percentage van het BNP achterblijven. Maar gelet op het hoge aantal toegekende patenten per miljoen inwoners, haalt Nederland een vrij hoog rendement uit die beperkte R&D-investeringen. Hetzelfde geldt voor het onderwijs.
I N D I C AT O R [ 2 0 0 6 / 2 0 0 6 ]
BENEDEN GEMIDDELD
Groei/daling bedrijven in maakindustrie 2001-2005
(sterkste daling)
Groei/daling toegevoegde waarde 2001-2005 Groei/daling toegevoegde waarde 2001-2005
Duitsland Duitsland (sterkste daling)
VK (daling)
GEMIDDELD
BOVEN GEMIDDELD
VK
België
Nederland
Spanje
VK
België
Frankrijk
Duitsland
Frankrijk
Duitsland
Nederland
België
Frankrijk (groei)
Spanje (lichtste daling)
Spanje (groei)
Productie per arbeidsuur
Spanje
België
Nederland
Duitsland
VK
Frankrijk
Productie per arbeidsjaar
Spanje
België
Nederland
Duitsland
Frankrijk
VK
Beloning per arbeidsuur
Duitsland
Spanje
België
Frankrijk
Nederland
VK
Investeringen in R&D als percentage van BNP
Spanje
Nederland
VK
België
Frankrijk
Duitsland
Aantal patenten per miljoen inwoners
Spanje
VK
Frankrijk
België
Nederland
Duitsland
Duitsland
VK
Nederland
Frankrijk
België
VK
Duitsland
Nederland
België
Spanje
Frankrijk
Academische promoties als percentage van het leeftijdscohort
België
Frankrijk
Spanje
Nederland
Spanje
Duitsland
Wetenschappers en ingenieurs als percentage van de beroepsbevolking
Spanje
Frankrijk
VK
Nederland
VK
België
Frankrijk
Spanje
België
Nederland
Duitsland
Duitsland
België
Spanje
Frankrijk
Nederland
VK
Duitsland
Frankrijk
Duitsland
België
Nederland
VK
Spanje
Belastinglast (Voor Spanje geen gegevens beschikbaar) P E T E R R I S S E E U W:
‘De vraag is of we ons niet op onderdelen moeten
Investeringen in hoger onderwijs als percentage van BNP
onderscheiden.’
hoge energieprijzen Risseeuw heeft enige bezorgdheid over de hoge energieprijzen in Nederland. ‘We zitten aan de hoge kant en de prijsbeweging is niet gunstig. Het gevolg is dat grootgebruikers van energie, zoals de chemische industrie, maatregelen nemen om efficiënter om te springen met energie.’ Tot slot toch nog een duidelijk
Elektriciteitsprijzen Gasprijzen Transportprijzen
Overzicht positie Nederland ten opzichte van nabijgelegen landen naar indicator.
BULLETIN VOOR INDUSTRIEBELEID • JAARGANG 9/NR 1/JULI 2008 - 2
SIC introduceert nieuwe werkwijze Tijdens het tweede Nationaal Industriedebat vorige jaar heeft de Strategische Advies Commissie (SAC) van SIC het beleidsplan ‘De Nederlandse industrie: sterke motor met zwak imago’ gepresenteerd. Dit rapport vermeldt vier actie-lijnen die centraal staan in het beleid van SIC, te weten: investeren in kennisverwerving, onderzoek en ontwikkeling, onderwijs, innovatie en ondernemersschap en samenwerking. Vier werkgroepen diepen deze thema's uit. P E T E R R I S S E E U W:
‘De Nederlandse transportsector behoort tot de wereldtop.’ positief geluid van Risseeuw: ‘De prestaties van de Nederlandse transportsector worden internationaal zeer hoog gewaardeerd. Nederland hoort bij de wereldtop. Alleen over de prijs van de diensten zijn de gebruikers minder te spreken. Niettemin loopt de ontwikkeling van de transportprijzen in Nederland niet uit de pas met die in de buurlanden.’ Het complete SEO-onderzoek is te vinden op www.industriebeleid.nl (Documenten).
Aantal werknemers gelijk, toegevoegde waarde omhoog De maakindustrie neemt een belangrijke plaats in binnen de Nederlandse economie. In ruim 41.000 bedrijven werken 824.000 personen, die 13% van de Nederlandse toegevoegde waarde creëren. Na 2001 is het aantal bedrijven in de Nederlandse maakindustrie nauwelijks gegroeid. Het aantal arbeidsplaatsen in de maakindustrie, neemt volgens de statistiek vanaf 2001 af. Dit kan echter veroorzaakt zijn door outsourcing van bijvoorbeeld catering en ICT. Daarmee verschuiven er bij gelijkblijvende bedrijvigheid in de statistieken arbeidsplaatsen van industrie naar dienstverlening. De toegevoegde waarde van de maakindustrie blijft groeien. De omvang van offshoring (het verplaatsen van bedrijfsactiviteiten naar lagelonenlanden) valt mee. Bijna 82% van de bedrijven in de industrie heeft geen activiteiten naar het buitenland verplaatst tussen 2001 en 2006. En is dat de komende jaren ook niet van plan. De bedrijven binnen de hoogwaardige industrie laten echter een ander beeld zien: 31% heeft wel activiteiten naar het buitenland verplaatst tussen 2001 en 2006 en 16% is voornemens dat te doen.
D
e leden van de werkgroepen zijn afkomstig uit de begeleidingscommissie van SIC. Het is de eerste keer dat leden uit de begeleidingscommissie in de vorm van werkgroepen advies uitbrengen. SIC wil met deze nieuwe werkwijze de expertise van de begeleidingscommissie beter benutten. De opdracht die werkgroepen hebben meegekregen luidde niet of het een goed idee is om te investeren in de vier actielijnen, dat heeft het rapport: ‘De Nederlandse industrie: sterke motor met zwak imago’ al aangetoond. De opdracht was nadrukkelijk hoe kan het bedrijfsleven een stimulerende rol
spelen. Daarbij gefaciliteerd door sociale partners en overheid. De werkgroepen waren vrij in het bepalen van hun werkwijze. De SAC heeft inmiddels een tussenrapportage ontvangen, die ze als waardevol betitelt. Kort na de zomer is de eindrapportage en evalueert SIC deze werkwijze. De uitkomsten van de werkgroepen gebruikt de SAC als input voor het rapport dat ze opstelt als aanloop naar het derde Nationaal Industriedebat. Andere input voor dat rapport zijn regiodebatten en onderzoeksrapporten.
Expertise begeleidingscommissie beter benut.
Digitale nieuwsbrief van SIC op komst
Geef u nu op! SIC gaat naast het Bulletin dat u nu leest, een digitale nieuwsbrief uitgeven. Sneller, actueler en met een hogere verschijningsfrequentie dan het Bulletin. U kunt zich hierop nu al abonneren via de website van SIC: www.industriebeleid.nl/ bulletin.html.
Doen!
[UIT: SEO - ONDERZOEK ‘CONCURRENTIEPOSITIE NEDERLANDSE MAAKINDUSTRIE’]
BULLETIN VOOR INDUSTRIEBELEID • JAARGANG 9/NR 1/JULI 2008 - 3
Vervolg: Samenwerking en wij-gevoel als basis voor succes
Regiodebatten Rotterdam in teken van
Leerlingen en studenten moeten meer betrokken worden bij innovatieve projecten.
‘De instroom van jongeren in het technisch onderwijs en de doorstroming naar technische banen laat nog altijd te wensen over.’ Zo opent op 3 juni 2008 om 18.00 uur het nieuws op radio 3, terwijl de meeste bezoekers het World Port Center in Rotterdam verlaten en hun auto de Erasmus-brug opdraaien.
M
et dezelfde boodschap trapte gastheer Jaap Luikenaar eerder die middag het regiodebat in Rotterdam af. De Adviseur Havenonderwijs van Havenbedrijf Rotterdam beschreef de Rotterdamse paradox. De stad weet zich verzekerd van technisch toponderwijs. Haar prachtige wereldhaven is veruit de grootste werkgever uit de wijde omtrek. En tóch halen jongeren nog altijd hun neus op voor een baan in diezelfde haven. Technisch onderwijs is ook in Rotterdam niet enorm in trek. En wie wel een technische opleiding af-
rondt, kiest veelal voor een job in een andere branche óf een baan in het buitenland, bijvoorbeeld in China. Net als de rest van de Nederlandse industrie kampt de Rotterdamse haven met een flink imagoprobleem. Daarom zoekt het Havenbedrijf nadrukkelijk de samenwerking met de Rotterdamse onderwijsinstellingen en sloten zij een convenant om mbo-ers en hbo-ers meer ‘haven minded’ te maken. Het doel: een jaarlijkse doorstroming van 1000 tot 1500 studenten naar bedrijven in de haven.
Na de opmerking uit het publiek dat Nederlandse universiteiten nog altijd te weinig oog hebben voor praktische toepassingen en samenwerking met bedrijven, stak Dankbaar zijn nek uit: ‘Hoewel enkele universiteiten het steeds beter doen, pleit ik ervoor om een deel van alle onderzoeksgelden door te sluizen naar bijvoorbeeld de hbo’s. Die bewijzen inderdaad veel praktijk- en marktgerichter te zijn.’
innovatie
Investeren in innovatie en ondernemerschap is een must. Met name marketingfuncties moeten meer door commerciële techneuten bezet gaan worden. En de klant moet meer fungeren als ‘co-designer’. Verder tellen volgens Dankbaar bij make-or-buy-beslissingen niet alleen de kosten mee, maar ook de kennis. ‘Wil je de kennis in huis houden of halen of niet? Bij uitbesteding raak je onherroepelijk kennis kwijt.’ Dankbaar zoemde ook in op het MKB. ‘Te vaak onderwijs P R O F. D R . B E N D A N K B A A R kijken we bij innovatie metBen Dankbaar haakte er later ‘Maak je innovatieve een naar grote bedrijven. Terin zijn presentatie op in. Nawijl juist kleine, eenvoudige mens de SAC pleit hij voor project zichtbaar, zet bedrijven succesvolle innonauwere samenwerking tussen bedrijven in de maakin- de deur open! Dan komen vaties lanceren. Slechts twee procent van het MKB is ‘echt’ dustrie en relevante scholen. bedrijven vanzelf naar je innovatief. Maar wat is inno‘Laat contacten met scholen toe voor samenwerking.’ vatief? Die andere 98 procent niet langer door enthousiaste concurreert wel degelijk en vrijwilligers binnen het bedrijf doet dat met succes. Deze bedrijven hebben gelegd worden. Maar maak er iemand voor vrij geen R&D-afdeling, maar wel visie op hun in je bedrijf, liefst een ervaren persoon uit het bedrijfsmodel, product en klant. Ze ontwikkeoperationele proces.’ Verder adviseert Danklen hun bestaande producten door, vaak in baar bedrijven in de maakindustrie leerlingen direct contact met de klant. Juist deze kleineen studenten bij nieuwe, innovatieve projecre bedrijven en hun vernieuwingen moeten ten te betrekken. Liefst mbo-ers, hbo-ers en we zichtbaar maken.’ universiteitsstudenten samen in één project.
BULLETIN VOOR INDUSTRIEBELEID • JAARGANG 9/NR 1/JULI 2008 - 4
sterkere concurrentiepositie
kennisverwerving Kennis kun je het beste collectief verwerven, zo blijkt uit onderzoek van een van de SICwerkgroepen. Dankbaar merkte daarbij op dat kennis verwerven niet hetzelfde is als een R&D-afdeling oprichten: ‘Integendeel, R&D doe je pas nadát je nieuwe kennis hebt binnengehaald. Bovendien doen bedrijven er goed aan om aansluiting te zoeken bij initiatieven in de sector of regio. Onderling vertrouwen en ketensamenwerking zijn cruciaal. En heb je een kennisproject gestart? Zoek dan een ‘launching customer’; een bedrijf of overheidsonderdeel dat klaar staat om het nieuwe product of proces in de praktijk toe te passen. En ook hier geldt: maak je project zichtbaar voor de buitenwereld, zet de deur open! Dan komen bedrijven naar jouw project toe in plaats van dat je ze zelf moet opzoeken.’
naal niveau. Uit de discussies tijdens het regiodebat kwam sterk naar voren dat dát een niet te onderschatten succesfactor is. Neem het wereldwijd georiënteerde Schiphol, de geenwoorden-maar-daden-mentaliteit in Rotterdam, de spirit rondom de Hi Tech Campus in Eindhoven na het debacle van DAF en het vertrek van grote Philips-onderdelen uit de stad. Nijmegen doet het uitstekend als industriestad, net als diverse kleinere provinciale initiatieven. Zo’n wij-gevoel maakt een regio dynamischer en dus aantrekkelijk als vestigingsplaats voor nieuwe bedrijven.
initiatief en overheidssteun De conclusie van het debat: concurrentievermogen en succes ontstaan op initiatief van de bedrijven zélf. Met samenwerking en een wijgevoel als belangrijkste succesfactoren. ‘Indu-
P R O F. D R . B E N D A N K B A A R
‘Innovatie? Da’s óók het doorontwikkelen van bestaande producten en processen. Het MKB is daar sterk in.’
striebeleid krijgt dus vorm van onderop’, besloot Ben Dankbaar. ‘Dán is ook de kans op steun het grootst. Steun van de overheid bijvoorbeeld. Niet alleen als subsidiegever. Maar ook als afnemer of ‘launching customer’, als regelgever én als en belangrijke partij om mensen, bedrijven en organisaties bij elkaar te brengen.’
samenwerking Samenwerking is de basis voor succes. In de keten, in de sector, in de regio. Met volle ambitie, met trekkers uit bedrijfsleven, met de actieve steun van de (lokale) overheid en als het even kan op een herkenbare, opvallende locatie zodat je samen zichtbaar bent. En dan is er nog het wij-gevoel, met name op regio-
A G E N D A R E G I O D E B AT T E N
Het SIC-regiodebat in Rotterdam was het eerste debat uit een serie van vier. Later dit jaar bent u van harte welkom op regiodebatten in Eindhoven, Enschede en Groningen. Binnenkort meer hierover op www.industriebeleid.nl
Wij-gevoel op regionaal niveau is een niet te onderschatten succesfactor. Eindhoven kan daarover meepraten.
BULLETIN VOOR INDUSTRIEBELEID • JAARGANG 9/NR 1/JULI 2008 - 5
Onderzoek naar vermindering knelpunten arbeidsmarkt
Veel potentiële technici onder allochtonen
lochtonen bleek een grote groep jongeren te zijn die wel de aanleg en de belangstelling hebben voor techniek maar er niet voor hebben gekozen. Ze twijfelden, maar hebben een andere keuze gemaakt onder invloed van hun familie of school of door gebrek aan informatie. De volgende cohorten van deze groep, hun ouders en scholen kunnen we gaan voorlichten over techniek voordat ze hun studie kiezen.’
Prof. Dr. Jaap de Koning, directeur van SEOR, heeft in opdracht van SIC onderzoek gedaan
U hebt ook gekeken naar het leerwerksysteem in Duitsland. Zo’n 60% van de beroepsbevolking heeft daar een leerwerkachtergrond. Kunnen we daarvan leren? ‘Slechts in beperkte mate. In Duitsland moeten nogal wat leerlingen wachten op een leerwerkplaats en dat wachten duurt langer naar mate de conjunctuur slechter is. In Nederland hebben we twee volwaardige alternatieven: voltijd en duaal onderwijs en dat is veel flexibeler. Wat niet weg neemt dat er voor bepaalde groepen jongeren voor wie het voltijdsonderwijs te theoretisch is, nog wel meer leerwerkoplossingen wenselijk zijn.’
Waarom was dit onderzoek nodig? ‘Het aantal banen in de industrie neemt weliswaar af, maar de vervangingsvraag is door de vergrijzing groot. Dat leidt op elk niveau tot ernstige tekorten van met name technici.’
Op het gebied van scholing hebt u een aantal good practices onderzocht. Wat leverde dat op? ‘We hebben good practices bekeken op het gebied van EVC. EVC beoogt de erkenning, waardering en verdere ontwikkeling van wat iemand heeft geleerd in elke mogelijke leeromgeving; dus op school, maar ook op het werk of thuis. De industrie kan daarmee medewerkers binnenboord houden. En we hebben naar good practices gekeken op het gebied van instroom van probleemgroepen en werklozen en de rol van uitzendbureaus daarbij. In Nederland gebeurt op die terreinen vrij weinig. De goede voorbeelden laten zien dat het succesvol kan. Die inspanningen dienen dan ook fors te worden uitgebreid.’
Wat hebt u onderzocht op het gebied van onderwijs? ‘We hebben vijfhonderd jongeren in het middelbaar en hoger onderwijs gevraagd waarom ze al dan niet voor techniek hebben gekozen en welke rol hun achtergrond en omgeving daar bij speelde. Onder al-
Het onderzoek van De Koning is nog zo vers dat een laatste onderzoeksonderdeel naar mobiliteitsstromen en scholing aan de hand van een statistische analyse van bestaande panels zoals het OSA Bedrijvenpanel nog niet afgerond is. Binnenkort vindt u het volledige rapport op www.industriebeleid.nl.
naar vermindering van arbeidsmarktknelpunten in de industrie via werving, scholing en onderwijs.
BULLETIN VOOR INDUSTRIEBELEID • JAARGANG 9/NR 1/JULI 2008 - 6
De 10 punten van SIC -hoogleraar Jacobs
Het recept voor maakbare innovatie Het is maar weinigen gegeven: boeiend spreken in het openbaar. SIC-hoogleraar Dany Jacobs lijkt het uit de losse pols te doen en doorspekt daarbij zijn verhaal met anekdotes, humor en actualiteit. Jacobs stelde zich op 5 juni voor tijdens een bijeenkomst met vertegenwoordigers van het bestuur van SIC en SAC en subsidiegevers. En passant nam Jacobs, als buikspreekpop zoals hij zelf zei, ook nog de presentatie van Ben Dankbaar van de SAC over die verhinderd was. Meer over de presentatie die Dankbaar gaf tijdens het Regiodebat in Rotterdam leest u op pagina 4 en 5 van dit bulletin.
N
P R O F. D R . D A N Y J A C O B S
‘Er zijn tien punten waarop een bedrijf
adat Willem van der Stokker de SIC-activiteitenpiramide richting het Derde Nationaal industriedebat in 2010 had geschetst volgde ook een presentatie van Tom van Oosterhout van Communication Concert over het verbeteren van het imago van techniek. Van Oosterhout constateerde op basis van literatuurstudie dat het imago van techniek in de industrie en het onderwijs tegenwoordig niet zo goed is: weinig status, ouderwets. Onterecht, natuurlijk. Willen we het imago verbeteren dan is het goed te zoeken naar een symbool voor de techniek dat positieve associaties oproept. Communicatief is het sterk zoiets persoonlijk te maken, te koppelen aan mensen. Vandaar dat Van Oosterhout komt met technisch talent. Wat hij enigszins cryptisch omschrijft als een gave die je niet komt aanwaaien. Er moet vervolgonderzoek komen naar hoe technisch talent is bloot te leggen. En om alle imagofactoren die er mee samenhangen te analyseren. Vooruitlopend op de uitkomsten daarvan zou vervolgens een drieweg-campagne ontwikkeld kunnen worden om: • Het zelfbewustzijn van technisch talent te versterken; • Jonge technische talenten de kans te geven zich te ontplooien; • De samenleving gevoeliger te maken voor wat techniek allemaal betekent.
goed moet scoren om met 98% zekerheid repetitief herhaaldelijk succesvol innoveren
succesvol te kunnen innoveren.’
L A AT S T E N I E U W S Pilot Masteropleiding HBO 'industriële innovatie' in voorbereiding. Vier hogescholen slaan op initiatief van SIC de handen ineen. Lees meer: www.industriebeleid.nl - pagina Masteropleiding.
Dany Jacobs gaf in vogelvlucht een overzicht van zijn veelzijdige werkzaamheden tot nu. Eén van zijn belangrijkste verdiensten is om bij innovatiebeleid niet te kijken naar de zwaktes, maar naar de sterktes en die verder te ontwikkelen. In zijn nieuwe boek dat hij binnenkort samen met dr. Hendrik Snijders publiceert (werktitel ‘Innovatie-routine’) gaat Jacobs nog een stap verder. Hij heeft onderzoek gedaan naar bedrijven die herhaaldelijk succesvol innoveren zoals Shell, Philips, HEMA en de Kunsthal. Jacobs lichtte een tipje van de sluier op. Er zijn tien punten waarop een bedrijf goed moet scoren om met 98% zekerheid repetitief succesvol te kunnen innoveren. Veel bedrijven zijn op slechts zeven van de tien punten goed en dan gaat de vlieger niet op. Welke tien punten het zijn gaf Jacobs nog niet prijs, maar naar zijn recept voor maakbare innovatie kijkt de industrie met belangstelling uit.
BULLETIN VOOR INDUSTRIEBELEID • JAARGANG 9/NR 1/JULI 2008 - 7
BEGELEIDINGSCOMMISSIE
ONDERZOEK
• Ir. R. Aarts (Industriemanager Gem. A’dam)
• Drs. R. Endert (ministerie OC&W)
• Ir. H. van Baaren (RTC)
• Drs. R. van Engelenburg (Metaalunie)
• Dhr. H. van Beers (CNV Bedrijvenbond)
• Drs. A. van der Gaag (ABU)
• M. van den Berg (CMHF)
• Drs. T. Galama ( VNG )
• M. Bloem (VNSI)
• Ir. N. Gerretsen (Intradin BV)
• Drs. Th. van den Berg
• Mr. E. Groot (AWVN)
• Drs. M. Bosch (Havenbedrijf Rotterdam)
• Mw. Drs. K. de Heij (IHC Holland)
• Drs. A.C.M. Breij (Communication Concert)
• G. Hellings (Mikrocentrum)
• B. Broerse (min. OC&W)
• Ir. H. van Hoei (Productschap zuivel)
• Dhr. R. Bronkhorst (TNO)
• Mr. P. Hoogenraad (Industriemanager Amsterdam)
• Mw. Dr. M. Brouwer (Univ. van Amsterdam)
• Mw. Drs. L Huiskens (Kunstenaars & Co)
• T. de Bruine (Stichting A & O)
• Drs. A. Hulspas (ministerie van EZ)
• Drs. R. Coster (VNCI)
• J. Hylkema (IHC Holland)
• P. van Dam (Saxion Enschede)
• M. Karman RA (Bubois & Co.)
• Mw. Drs. B. van Dongen (Kalmarin BV)
• A. van Klaren ra. (Dubois & Co)
• Drs. L. Dubbeldam (SER Brabant)
• Drs. J. Klaver (VNO/NCW)
• Dhr. N. Emerencia (VNCI)
• J. Klein Entink (Platform Betatechniek) • Dhr. R. Lenssen (Smart Group)
DE VOLGENDE SECTOREN VALLEN ONDER DE MAAKINDUSTRIE: • Voedings- en genotmiddelenindustrie • Textiel- en lederindustrie • Papierindustrie • Uitgeverijen en drukkerijen • Aardolie-industrie • Chemische industrie • Rubber- en kunststofindustrie • Basismetaalindustrie • Metaalproductenindustrie • Machine-industrie • Elektrotechnische industrie • Transportmiddelenindustrie • Hout-, meubel- en overige industrie
• Ir. Th. Lenssen (VPT) • Drs. H. van der Linden (NVDO)
• Prof. J. (Jaques) Theeuwes (hoogleraar TU Eindhoven) • Drs. W. Boonstra (Rabobank Nederland) • Mw. Ir. A. Cordia (Hogeschool Rotterdam) • Prof. B. Dankbaar (hoogleraar KUNijmegen) • Drs. H. Kamps (voorz. ABU/Kroonlid SER)
• Drs. J. Poort (SEO/UvA) • Dr. J. Pomp (SEO/UvA) • Drs. C. van Zijderveld (SEO/UvA) • Drs M.de Nooij (SEO/UvA) • Drs. N. Brouwer (SEO/UvA) • Drs. E. Berkhout (SEO/UvA) • Dr. R. Dorenbos (SEO/UvA) • Drs. I. Groot (SEO/UvA) • Drs. W. Manshanden (SEO/UvA) • Drs. P. Risseeuw (SEO) • Drs. O. Sheikh (SEO) • Prof. E. Bartelsman (ESI/VU) • Drs. K. Bouwmeester (ESI/VU) • Drs. M. Williams (ESI/VU) • Drs. M. Biermans (SEO) • Prof. J. de Koning (SEOR Erasmus Universiteit) • Drs. A. Gelderblom (SEOR Erasmus Universiteit)
• Prof. M. de Looze (TNO) • Dhr. J. Luikenaar (Havenbedrijf Rotterdam) • G. Meijer (FME/CWM) • G. Meyer (Zadkine) • Mw. Ing. A. Notten (LaRed) • Dhr. E. van der Oest (Corus) • Mw. Drs. L. Oosterwaal (ABU) • M. Overbeeke (Solvay Pharmaceuticals) • Mw. Drs. W. Passmore • Drs. F. Peltzer (FNV Bondgenoten) • Mw. Ir. G. van Rhijn (TNO) • Drs. P. van Roon (FME/CWM) • W. Ruijgrok (VNO/NCW) • Dhr. R. Schuurmans (Tempo-Team)
• Prof. J. (Jules) Theeuwes (hoogleraar UvA/SEO )
• Prof. J. Theeuwes (UvA)
• G. van der Lit (Stichting. OOM)
• Ing. P. Schut (Leenstra B.V.)
DE STRATEGISCHE ADVIESCOMMISSIE VAN HET BESTUUR (SAC)
Het onderzoek dat tot op heden voor SIC is gedaan, is uitgevoerd door:
• T. Seip (Vapro-OVP) • Mw. L. de Vries (Kamer van Koophandel Amsterdam) • Dhr. M. van der Wal (VNSI) • B. Weenink (HPBO) • Mw. Drs. M. Westerbeek (Metaalunie) • Mw. E. Winkels (VHP metalectro) • Drs. J. Wijnstok (Min. van E.Z.) • T. van der Wouw (VHPP) • J. van der Zande (Havenbedrijf R’dam NV)
COLOFON Het Bulletin voor industriebeleid is een gratis uitgave van: Stichting voor Industriebeleid en Communicatie Postbus 3016, 2130 KA Hoofddorp, Telefoon op werkdagen/tijden: (06) 533 288 67 Fax (023) 561 44 68, E-mail
[email protected] www.industriebeleid.nl KvK Amsterdam 34134851 Rabobank: nr. 3458.18.156 Redactie Communication Concert /Weesp: Bert Breij, Ed Veltrop, Joop de Vries, Thelma J. Vanoordt (ontwerp) Productiecoördinatie Communication Concert, Weesp
• Prof. J. de Koning (hoogleraar Erasmus Universiteit) • Prof. E. Masurel (hoogleraar Vrije Universiteit Amsterdam) • Prof. P. Moerman (hoogleraar Erasmus Universiteit)
HET BESTUUR VAN SIC
• Prof. C. van Rhee (TU Delft)
• W. Dijkhuizen (PBO/PVA)
• Prof. H. Schenk (hoogleraar Universiteit Utrecht)
• D. Hardy (Arcadis Nederland BV)
• Dr. E.J. Sol (TNO Industrie)
• J. Mes
• Dr. F. Pot
• A. van der Molen (De Unie)
• Prof. D. Jacobs (hoogleraar UvA - SIC leerstoel)
• K. Roskam (DRAKA Nederland) • W. van der Stokker (voorzitter SIC) • J. Theeuwes (UvA/SEO)
BULLETIN VOOR INDUSTRIEBELEID • JAARGANG 9/NR 1/JULI 2008 - 8
Fotografie Hollandse Hoogte, Ronald Tilleman Druk Springer & Lippes, Velsen-Noord ISSN 1873-3955 Niets uit deze uitgave mag worden gebruikt zonder schriftelijke toestemming van de SIC.
