Industrie en diensten in beeld

Stichting voor Economisch Onderzoek der Universiteit van Amsterdam

Industrie en diensten in beeld Kwantitatieve fase van een SWOTanalyse van de Nederlandse industrie Notitie

Michiel de Nooij Flóra Felsö Barbara Baarsma

Amsterdam, april 2004

"Het doel der Stichting is het verrichten van economische onderzoekingen, zowel op het terrein der sociale economie als op dat der bedrijfseconomie, ten dienste van wetenschap en onderwijs, mede ten nutte van overheid en bedrijfsleven" (art. 2 der stichtingsakte)

SEO-rapport nr. 740 ISBN 90-6733-263-1 Copyright © 2004 SEO Amsterdam. Alle rechten voorbehouden. Het is geoorloofd gegevens uit dit rapport te gebruiken in artikelen en dergelijke, mits daarbij de bron duidelijk en nauwkeurig wordt vermeld.

Inhoud 1

Inleiding ...................................................................................................................................... 1 1.1 Probleemstelling ............................................................................................................. 1 1.2 Keuzes.............................................................................................................................. 2 1.2.1 Keuze van landen ........................................................................................... 2 1.2.2 Keuze van variabelen ..................................................................................... 3 1.2.3 Keuze van de sectoren................................................................................... 8 1.2.4 Keuze databronnen ...................................................................................... 10 1.3 Leeswijzer ...................................................................................................................... 11

2

De stand van de economie..................................................................................................... 13 2.1 Omvang van de belangrijkste sectoren...................................................................... 13 2.1.1 Aandeel in de productie............................................................................... 14 2.1.2 Aandeel in de werkgelegenheid .................................................................. 20 2.2 Groei............................................................................................................................... 26 2.2.1 Groei van de productie................................................................................ 26 2.2.2 Groei van de werkgelegenheid ................................................................... 30 2.3 Productiviteit................................................................................................................. 38 2.4 Concurrentiepositie ...................................................................................................... 42 2.4.1 Export-import ratio...................................................................................... 42 2.4.2 Export ............................................................................................................ 44 2.4.3 Netto Export................................................................................................. 50 2.5 Investeringen in technologie & kennis...................................................................... 56 2.6 Investeringen in kapitaal.............................................................................................. 66 2.7 Aantrekkelijkheid van de investeringen..................................................................... 72 2.7.1 Rendementen ................................................................................................ 72 2.7.2 Arbeidsinkomensquote................................................................................ 78 2.8 Nederland en het buitenland....................................................................................... 84 2.8.1 Directe buitenlandse investeringen............................................................ 84

3

Conclusie: een voorzichtige en ruwe SWOT-analyse ........................................................ 93

Bijlage 1 De Industrie in detail ................................................................................................... 95 B.1.1 Omvang van de industrie ............................................................................................ 95 B. 1.1.1 Aandeel in de productie............................................................................... 95

B.1.2

B.1.3 B.1.4

B.1.5 B.1.6 B.1.7

B.1.8

B.1.1.2 Aandeel in de werkgelegenheid ................................................................100 Groei .......................................................................................................................104 B.1.2.1 Productie......................................................................................................104 B.1.2.2 Werkgelegenheid.........................................................................................106 Productiviteit ...............................................................................................................110 Concurrentiepositie ....................................................................................................112 B.1.4.1 Export-import ratio....................................................................................112 B.1.4.2 Export ..........................................................................................................116 B1.4.3 Netto Export...............................................................................................120 Investeringen in technologie & kennis ....................................................................124 Investeringen in kapitaal ............................................................................................132 Aantrekkelijkheid van de investeringen...................................................................136 B.1.7.1 Rendementen ..............................................................................................136 B.1.7.2 Arbeidsinkomensquote ..............................................................................140 Nederland en het buitenland.....................................................................................144

Figuren en tabellen Tabel 1.1 Tabel 1.2 Tabel 1.3 Figuur 2.1 Figuur 2.2 Figuur 2.3 Figuur 2.4 Figuur 2.5 Figuur 2.6 Figuur 2.7 Figuur 2.8 Figuur 2.9 Figuur 2.10 Figuur 2.11 Figuur 2.12 Figuur 2.13 Figuur 2.14 Figuur 2.15 Figuur 2.16 Figuur 2.17 Figuur 2.18 Figuur 2.19 Figuur 2.20 Figuur 2.21 Figuur 2.22 Figuur 2.23 Figuur 2.24 Figuur 2.25 Figuur 2.26 Figuur 2.27 Figuur 2.28 Figuur 2.29 Figuur 2.30 Figuur 2.31 Figuur 2.32 Figuur 2.33 Figuur 2.34 Figuur 2.35 Figuur 2.36 Figuur 2.37 Figuur 2.38 Figuur 2.39 Figuur 2.40 Figuur 2.41 Figuur 2.42 Figuur 2.43 Figuur 2.44 Figuur 2.45 Figuur 2.46 Figuur 2.47

Potentiële indicatoren.................................................................................................................. 4 Sectorindelingen........................................................................................................................... 9 Subsectorindeling van de industrie.......................................................................................... 10 Ontwikkeling aandeel industriële toegevoegde waarde I..................................................... 14 Ontwikkeling aandeel industriële toegevoegde waarde II ................................................... 15 Aandeel toegevoegde waarde in de totale economie 1993 I ............................................... 16 Aandeel toegevoegde waarde in de totale economie 2000 I ............................................... 17 Aandeel toegevoegde waarde in de totale economie 1993 II.............................................. 18 Aandeel toegevoegde waarde in de totale economie 2000 II.............................................. 19 Aandeel industriële werkgelegenheid in de tijd I .................................................................. 20 Aandeel industriële werkgelegenheid in de tijd II................................................................. 21 Aandeel werkgelegenheid in de totale economie 1993 I...................................................... 22 Aandeel werkgelegenheid in de totale economie 2000 I...................................................... 23 Aandeel werkgelegenheid in de totale economie 1993 II.................................................... 24 Aandeel werkgelegenheid in de totale economie 2000 II.................................................... 25 Groei van de industriële productie I....................................................................................... 26 Groei van de industriële productie II ..................................................................................... 27 Groei van de productie I .......................................................................................................... 28 Groei van de productie II......................................................................................................... 29 Groei van de industriële werkgelegenheid (personen) I ...................................................... 30 Groei van de industriële werkgelegenheid (personen) II..................................................... 31 Groei van de industriële werkgelegenheid (FTE) I .............................................................. 32 Groei van de industriële werkgelegenheid (FTE) II............................................................. 33 Groei van de werkgelegenheid (personen) I.......................................................................... 34 Groei van de werkgelegenheid (personen) II ........................................................................ 35 Groei van de werkgelegenheid (FTE) I.................................................................................. 36 Groei van de werkgelegenheid (FTE) II ................................................................................ 37 Arbeidsproductiviteitsniveau in 2000 ..................................................................................... 40 Gemiddelde arbeidsproductiviteitsgroei, 1995-2000 ........................................................... 41 Ontwikkeling van de industriële export-import ratio I........................................................ 43 Ontwikkeling van de industriële export-import ratio II ...................................................... 43 Ontwikkeling industriële export t.o.v. productiewaarde I................................................... 45 Ontwikkeling industriële export t.o.v. productiewaarde II ................................................. 45 Export t.o.v. productiewaarde, totale economie 1993 I ...................................................... 46 Export t.o.v. productiewaarde, totale economie 2000 I ...................................................... 47 Export t.o.v. productiewaarde, totale economie 1993 II..................................................... 48 Export t.o.v. productiewaarde, totale economie 2000 II..................................................... 49 Ontwikkeling industriële netto export t.o.v. productiewaarde I ........................................ 51 Ontwikkeling industriële netto export t.o.v. productiewaarde II....................................... 51 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, totale economie 1993 I......................... 52 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, totale economie 2000 I......................... 53 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, totale economie 1993 II ....................... 54 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, totale economie 2000 II ....................... 55 Industriële R&D intensiteit in de tijd I................................................................................... 56 Industriële R&D intensiteit in de tijd II ................................................................................. 57 R&D intensiteit in de totale economie 1993 I ...................................................................... 58 R&D intensiteit in de totale economie 1999 I ...................................................................... 59 R&D intensiteit in de totale economie 1993 II..................................................................... 60 R&D intensiteit in de totale economie 1999 II..................................................................... 61 Distributie van de R&D uitgaven, totale economie 1993 I................................................. 62

Figuur 2.48 Figuur 2.49 Figuur 2.50 Figuur 2.51 Figuur 2.52 Figuur 2.53 Figuur 2.54 Figuur 2.55 Figuur 2.56 Figuur 2.57 Figuur 2.58 Figuur 2.59 Figuur 2.60 Figuur 2.61 Figuur 2.62 Figuur 2.63 Figuur 2.64 Figuur 2.65 Figuur 2.66 Figuur 2.67 Figuur 2.68 Figuur 2.69 Figuur 2.70 Figuur 2.71 Figuur 2.72 Figuur 2.73 Figuur 2.74 Figuur 2.75 Figuur 2.76 Figuur 2.77 Figuur 2.78 Figuur 2.79 Schema 1.1 Schema 1.2 Figuur B.1 Figuur B.2 Figuur B.3 Figuur B.4 Figuur B.5 Figuur B.6 Figuur B.7 Figuur B.8 Figuur B.9 Figuur B.10 Figuur B.11 Figuur B.12 Figuur B.13 Figuur B.14 Figuur B.15 Figuur B.16 Figuur B.17 Figuur B.18

Distributie van de R&D uitgaven, totale economie 1999 I .................................................63 Distributie van de R&D uitgaven, totale economie 1993 II ...............................................64 Distributie van de R&D uitgaven, totale economie 1999 II ...............................................65 Ontwikkeling industriële investeringen I................................................................................67 Ontwikkeling industriële investeringen II ..............................................................................67 Investeringen, totale economie 1993 I....................................................................................68 Investeringen, totale economie 2000 I....................................................................................69 Investeringen, totale economie 1993 II ..................................................................................70 Investeringen, totale economie 2000 II ..................................................................................71 Ontwikkeling industriële kapitaalbeloning .............................................................................73 Ontwikkeling industriële kapitaalbeloning .............................................................................73 Winst t.o.v. de omzet, totale economie 1993 I......................................................................74 Winst t.o.v. de omzet, totale economie 2000 I......................................................................75 Winst t.o.v. de omzet, totale economie 1993 II ....................................................................76 Winst t.o.v. de omzet, totale economie 2000 II ....................................................................77 Industriële Arbeidsinkomensquote I.......................................................................................78 Industriële Arbeidsinkomensquote I.......................................................................................79 Arbeidsinkomensquote, totale economie 1993 I...................................................................80 Arbeidsinkomensquote, totale economie 2000 I...................................................................81 Arbeidsinkomensquote, totale economie 1993 II .................................................................82 Arbeidsinkomensquote, totale economie 2000 II .................................................................83 In- en uitstroom buitenlandse investeringen, Nederland.....................................................85 Netto uitstroom investeringen I ..............................................................................................85 Netto uitstroom investeringen II.............................................................................................86 Netto vorderingen op het buitenland I...................................................................................86 Netto vorderingen op het buitenland II .................................................................................87 Netto uitstroom gerelateerd aan toegevoegde waarde .........................................................87 Netto uitstroom gerelateerd aan toegevoegde waarde .........................................................88 Netto vorderingen op het buitenland gerelateerd aan toegevoegde waarde.....................88 Netto vorderingen op het buitenland gerelateerd aan toegevoegde waarde.....................89 Gemiddelde in- en uitstroom van investeringen in Nederland per sector, 1990-2001 ...90 Bestemming van Nederlandse investeringen en de afkomst van buitenlandse investeringen in Nederland.......................................................................................................91 SWOT-kader ...............................................................................................................................93 Het kader ingevuld: Een helikopterview over de industrie .................................................93 Aandeel toegevoegde waarde industriële subsectoren 1993 I .............................................96 Aandeel toegevoegde waarde industriële subsectoren 2000 I .............................................97 Aandeel toegevoegde waarde industriële subsectoren 1993 II ...........................................98 Aandeel toegevoegde waarde industriële subsectoren 2000 II ...........................................99 Aandeel werkgelegenheid industriële subsectoren 1993 I .................................................100 Aandeel werkgelegenheid industriële subsectoren 2000 I .................................................101 Aandeel werkgelegenheid industriële subsectoren 1993 II................................................102 Aandeel werkgelegenheid industriële subsectoren 2000 II................................................103 Groei van de productie, industriële subsectoren I ..............................................................104 Groei van de productie, industriële subsectoren II ............................................................105 Groei van de werkgelegenheid (personen), industriële subsectoren I .............................106 Groei van de werkgelegenheid (personen), industriële subsectoren II............................107 Groei van de werkgelegenheid (FTE), industriële subsectoren I .....................................108 Groei van de werkgelegenheid (FTE), industriële subsectoren II....................................109 Arbeidsproductiviteitsniveau in 2000....................................................................................110 Gemiddelde arbeidsproductiviteitsgroei, 1995-2000 ..........................................................111 Export-import ratio industriële subsectoren 1993 I ...........................................................112 Export-import ratio industriële subsectoren 2000 I ...........................................................113

Figuur B.19 Figuur B.20 Figuur B.21 Figuur B.22 Figuur B.23 Figuur B.24 Figuur B.25 Figuur B.26 Figuur B.27 Figuur B.28 Figuur B.29 Figuur B.30 Figuur B.31 Figuur B.32 Figuur B.33 Figuur B.34 Figuur B.35 Figuur B.36 Figuur B.37 Figuur B.38 Figuur B.39 Figuur B.40 Figuur B.41 Figuur B.42 Figuur B.43 Figuur B.44 Figuur B.45 Figuur B.46 Figuur B.47 Figuur B.48 Figuur B.49

Export-import ratio industriële subsectoren 1993 II .........................................................114 Export-import ratio industriële subsectoren 2000 II .........................................................115 Industriële export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 1993 I.....................116 Industriële export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 2000 I.....................117 Industriële export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 1993 II ...................118 Industriële export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 2000 II ...................119 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 1993 I ..........120 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 2000 I ..........121 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 1993 II.........122 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 2000 II.........123 R&D intensiteit industriële subsectoren 1993 I..................................................................124 R&D intensiteit industriële subsectoren 1999 I..................................................................125 R&D intensiteit industriële subsectoren 1993 II ................................................................126 R&D intensiteit industriële subsectoren 1999 II ................................................................127 Distributie van de R&D uitgaven, industriële subsectoren 1993 I ..................................128 Distributie van de R&D uitgaven, industriële subsectoren 1999 I ..................................129 Distributie van de R&D uitgaven, industriële subsectoren 1993 II.................................130 Distributie van de R&D uitgaven, industriële subsectoren 1999 II.................................131 Investeringen t.o.v. de toegevoegde waarde, industriële subsectoren 1993 I.................132 Investeringen t.o.v. de toegevoegde waarde, industriële subsectoren 2000 I.................133 Investeringen t.o.v. de toegevoegde waarde, industriële subsectoren 1993 II ...............134 Investeringen t.o.v. de toegevoegde waarde, industriële subsectoren 2000 II ...............135 Winst als percentage van de omzet, industriële subsectoren 1993 I................................136 Winst als percentage van de omzet, industriële subsectoren 2000 I................................137 Winst als percentage van de omzet, industriële subsectoren 1993 II ..............................138 Winst als percentage van de omzet, industriële subsectoren 2000 II ..............................139 Arbeidsinkomensquote, industriële subsectoren 1993 I....................................................140 Arbeidsinkomensquote, industriële subsectoren 2000 I....................................................141 Arbeidsinkomensquote, industriële subsectoren 1993 II ..................................................142 Arbeidsinkomensquote, industriële subsectoren 2000 II ..................................................143 Gemiddelde in- en uistroom van investeringen, industriële subsectoren, 1990-2001 ..144

1

1 1.1

Inleiding Probleemstelling

In de media wordt gesteld dat de industrie in een aantal jaren grotendeels uit Nederland zou verdwijnen. Het zou dan met name gaan om de verplaatsing van de industrie (en R&D activiteiten) naar Midden- en Oost-Europa respectievelijk Azië. Deze uitspraken lijken niet altijd even genuanceerd en zijn niet altijd even goed onderbouwd. Omdat de industrie van groot belang is voor de samenhang van de economie en voor het concurrentievermogen, is het van groot belang dat deze geconstateerde tendens met onderzoek wordt onderbouwd dan wel gerelativeerd. Bij de EZ-begrotingsbehandeling van 2004 is de motie-Slob aanvaard.1 Hierin wordt de regering verzocht om “een industriebrief uit te brengen waarin per industriële sector aandacht wordt besteed aan de kansen en bedreigingen en hoe hierop door de overheid in samenwerking met bedrijfsleven en de kennisinstellingen zal worden ingespeeld”. De constatering van de bovengenoemde tendens is een belangrijke achterliggende factor bij het opstellen van de industriebrief. Om aan het verzoek van de motie-Slob te kunnen voldoen, is allereerst inzicht in de internationale positie van de Nederlandse economie nodig. De probleemstelling van het onderzoekstraject dat als basis zal dienen voor de industriebrief luidt als volgt: “Bepaal voor een aantal nader te bepalen sectoren van de Nederlandse economie de sterktes en zwakten van en kansen en bedreigingen voor hun concurrentiepositie.” Om deze vraag te kunnen beantwoorden, wordt er een SWOT-analyse uitgevoerd.2 Vooruitlopend op de SWOT-analyse is in deze notitie eerst een kwantitatieve analyse uitgevoerd. Het doel van de kwantitatieve fase van de SWOT-analyse is om data te

1 2

Tweede Kamer, vergaderjaar 2003–2004, 29 200 XIII, nr. 15 ‘SWOT’ is een Engelstalige afkorting die in het Nederlands staat voor een methode om ‘sterke en zwakke punten, en kansen en bedreigingen’ voor een organisatie of sector in kaart te brengen. Het SWOT-instrument kent enkele nadelen. De analyse wordt voor een deel bepaald door persoonlijke meningen en inzichten van de geënquêteerden. Voor de een is een bedreiging een kans, terwijl die voor de ander een bedreiging is: “a pessimist is a person who sees a calamity in an opportunity, and an optimist is one who sees an opportunity in a calamity”. Het is dan ook van groot belang dat een onafhankelijke onderzoeker de analyse zo objectief mogelijk houdt. Dit kan bijvoorbeeld door goed te kijken naar wie wat zegt (een CEO kijkt anders tegen arbeidskosten aan dan een human resource manager). Daarnaast is het van belang om argumenten te kunnen wegen met objectief cijfermateriaal. Deze notitie levert dit cijfermateriaal.

2

Hoofdstuk 1

verzamelen, te ordenen en te presenteren, waardoor een globale kwantitatieve schets ontstaat van de internationale positie van de diverse sectoren waaruit de Nederlandse economie bestaat. Deze notitie brengt verslag uit van de resultaten van de zoektocht naar cijfermateriaal. De voornaamste bron van de gegevens die hieronder worden gepresenteerd zijn de verschillende bestanden van de Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), zoals de OECD-indicatoren database, STructural ANalysis (STAN) database, de Analytical Business Enterprise Research and Development database (ANBERD), en de International Direct Investment database. Terwijl de OECD-bronnen het voordeel hebben dat de data goed vergelijkbaar zijn, hebben zij het nadeel dat de gegevens niet altijd heel recent geactualiseerd zijn. Er is steeds met de meest recente cijfers gewerkt. Toch kwam het er in de praktijk op neer dat de meeste reeksen niet verder dan de periode 1990-2001 gaan. Door OECD-bronnen te raadplegen was een internationale vergelijking mogelijk. Er is echter een trade-off tussen internationale vergelijkbaarheid en de lengte van de reeksen. De internationale vergelijking gebeurt in deze notitie systematisch in twee stappen. Eerst worden de Nederlandse gegevens vergeleken met die van (I) een zestal vergelijkbare landen en vervolgens met die van (II) een viertal landen die een bedreiging zouden vormen voor de Nederlandse industrie. Dit wordt verder toegelicht in paragraaf 1.2.1

1.2

Keuzes

Bij het verzamelen en ordenen van cijfers moeten altijd een aantal keuzes worden gemaakt; omdat de beschikbare cijfers geen volledig beeld geven is de SWOT-analyse in hoofdstuk 3 slechts gedeeltelijk ingevuld. In deze paragraaf wordt beschreven welke keuzes zijn gemaakt en worden deze keuzes toegelicht. De keuze van de landen waartegen Nederland wordt afgezet staat beschreven in paragraaf 1.2.1, de keuze van de variabelen in paragraaf 1.2.2, de keuze van de sectoren in paragraaf 1.2.3, en tenslotte staan de geselecteerde databronnen beschreven in paragraaf 1.2.4.

1.2.1

Keuze van landen

Om de ontwikkeling van de Nederlandse economie in het algemeen en de industrie in het bijzonder te begrijpen, is het nodig om deze ontwikkeling te vergelijken met de ontwikkeling in andere landen. Er is hierbij gekozen om de ontwikkeling in Nederland met twee soorten landen te vergelijken:

Inleiding

3

I.

Een aantal westerse landen die qua niveau van ontwikkeling vergelijkbaar zijn met Nederland. Het gaat hierbij om de grotere EU landen (Frankrijk, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk), Japan en de Verenigde Staten. Aan deze landen is Finland toegevoegd, omdat het recent een sterke technologische ontwikkeling lijkt door te maken die sterk gerelateerd is aan de ontwikkeling van de ICT-industrie. II. Een aantal landen die een bedreiging zouden vormen voor de Nederlandse industrie. Hierbij is gekozen voor de Oost-Europese landen Hongarije, Polen en Tsjechië, en het Aziatische Zuid Korea. Bij de keuze voor deze landen speelt een aantal aspecten een rol. Ten eerste zijn al deze landen lid van de OECD, waardoor er relatief veel informatie beschikbaar is die ook in voldoende mate vergelijkbaar lijkt. Ten tweede is ervoor gekozen om de Nederlandse ontwikkeling niet met aggregaten van landen (zoals EU-15 en EU-25 of MOE-landen) te vergelijken, maar met afzonderlijke landen. De reden hiervoor is dat bij te veel landen in deze aggregaten gegevens ontbreken. Hierdoor zal een aggregaat vaak van samenstelling wisselen. Veranderingen in de tijd en verschillen met het basisland Nederland kunnen dan worden veroorzaakt door verschillen in de samenstelling van een aggregaat. Nederland vergelijken met een groep landen geeft daardoor een helderder beeld in de verschillen in economische structuur en ontwikkeling. Ten derde zijn alleen landen gekozen waarvoor relatief veel informatie beschikbaar is. Zo leek het aanvankelijk interessant om ook Slowakije te bestuderen. De beperkte gegevens lieten dit echter niet toe.3

1.2.2

Keuze van variabelen

Om de stand van de Nederlandse industrie en diensten sectoren te beschrijven kan in principe naar heel veel indicatoren gekeken worden. In Tabel 1.1 staan alle potentiële indicatoren weergegeven, zoals die aanvankelijk met de opdrachtgever zijn opgesteld. Per indicator is aangegeven waarom deze wel of niet interessant is, wat eventuele problemen zijn en waarom deze al dan niet in het vervolg van deze notitie is opgenomen. Tevens wordt bij de in deze notitie opgenomen indicatoren verwezen naar de paragrafen waar deze indicator wordt besproken.

3

Bij de bestudering van de arbeidsproductiviteit is in verband met de beperkte beschikbaarheid van data gewerkt met een andere set landen (zie paragraaf 2.3).

4

Tabel 1.1

Hoofdstuk 1

Potentiële indicatoren

Indicator

Omschrijving en eventuele vindplaats

Omvang van de industrie

De omvang van de industrie (en de verschillende deelsectoren daarbinnen) geeft een beeld van hoe belangrijk het onderwerp is. De gedachte hierachter is dat een grote sector meer aandacht verdient dan een kleine sector. Grootte is op twee manieren te bepalen, namelijk: het aandeel in de productie en het aandeel in de werkgelegenheid. Bij werkgelegenheid kan weer naar twee indicatoren worden gekeken: totale werkgelegenheid in personen en totale werkgelegenheid in uren. In principe is het beter om naar de gewerkte uren te kijken. Sectoren waar veel parttimers werken, lijken anders te klein in het aandeel werkgelegenheid in personen. Het nadeel is dat voor veel sectoren en landen de gewerkte uren niet (goed) geregistreerd zijn. Vanuit praktische overwegingen is daarom gekozen voor het aandeel in de werkgelegenheid in personen.

Vindplaats: paragraaf 2.1 en B.1.1 Gewerkte uren per sector

Het aantal gewerkte uren per sector geeft weer in welke mate er full- dan wel parttime gewerkt wordt (vergelijking binnen een land) en het geeft een beeld van hoelang er gewerkt wordt ten opzichte van andere landen (bij vergelijking tussen landen). Deze cijfers zijn hier niet weergegeven, omdat ze te vaak ontbreken in de bestanden van de OECD.

Groei

De groei van een sector geeft een beeld van hoe goed het met een sector gaat. Een sector met een hoge groei presteert beter dan een sector met een lage groei. Hierbij worden zowel de groei van de productie als die van de werkgelegenheid gepresenteerd. Deze cijfers moeten met de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden, omdat de cijfers niet altijd eenduidig hoeven zijn. Een voorbeeld kan dit verhelderen. Het kan zijn dat de productie en de productiviteit van een sector hard groeien, per saldo kan de werkgelegenheid dan dalen. Op korte termijn heeft dit nadelen voor de werknemers die ontslagen worden in die sector, terwijl de werknemers en eigenaren die actief blijven in die sector hun inkomen zien stijgen. Door de stijging van de productiviteit, draagt deze sector op lange termijn bij aan de stijging van de welvaart.

Vindplaats: paragraaf 2.2 en B.1.2 Arbeidsproductiviteit

De arbeidsproductiviteit geeft aan hoeveel per ‘eenheid arbeid’ wordt geproduceerd. Het eenvoudigste is om te kijken naar productie per werkende. Dit geeft echter een onderschatting van de productiviteit voor de landen waar men relatief weinig werkt, zoals Nederland. De productie per werkende kan laag zijn, terwijl de productie per uur hoog is. De productie per werkende suggereert dan dat betere, buitenlandse technologie kan leiden tot een productiestijging. Echter de hoge productie per gewerkt uur laat dan zien dat betere technologie niet zo eenvoudig van andere landen valt over te nemen als het eerst leek, omdat de eigen techniek al erg goed is. Deze indicator vergt enkele complexe bewerkingstappen die binnen de

Inleiding

Indicator

5

Omschrijving en eventuele vindplaats gestelde onderzoeksruimte niet mogelijk waren. Daarom zijn data uit een eerder verschenen studie van EZ in deze notitie opgenomen.

Vindplaats: paragraaf 2.3 en B.1.3 Kapitaalintensiteit

De kapitaalintensiteit geeft weer hoeveel kapitaal (machines, gebouwen, enz.) er gebruikt wordt om tot een bepaalde productie (toegevoegde waarde) te komen. (Eventueel kan de kapitaalintensiteit ook worden uitgedrukt als kapitaal per werkende.) De kapitaalintensiteit is een mogelijk verklaring voor een hoge of lage arbeidsproductiviteit. Een sector met een hoge kapitaalintensiteit levert meestal een hogere arbeidsproductiviteit dan een sector met een lage kapitaalintensiteit. Gegevens over kapitaal ontbraken in de STAN-database; in deze notitie ontbreken daarom gegevens over de kapitaalintensiteit.

Totale factor productiviteit

De Totale Factor Productiviteit (TFP) geeft weer hoeveel arbeid en kapitaal samen produceren, hierdoor geeft de TFP een beeld van de kwaliteit van de gebruikte technologie in een sector. Doordat naast arbeid kapitaal wordt gebruikt om de productie te verklaren, geeft dit een beter beeld van de gebruikte technologie dan de arbeidsproductiviteit. Door het ontbreken van de kapitaalcijfers in de STAN-database is het hier niet mogelijk de TFP te berekenen.

In paragraaf 2.3 wordt dit uitgebreider besproken. Export-import ratio

De export-import ratio geeft aan of een sector een comparatief voordeel heeft. Een sector met een hoge export-import ratio (groter dan 1) exporteert meer dan het importeert, en heeft dus een comparatief voordeel.

Vindplaats: paragraaf 2.4 en B.1.4 Export t.o.v. bruto productie

De export ten opzichte van de productie geeft aan hoe belangrijk het buitenland en een goede internationale concurrentiepositie is voor de betreffende sector. De export is hier gerelateerd aan de bruto productie omdat beide gemeten zijn als prijs keer hoeveelheid. Het alternatief was om de export te relateren aan de toegevoegde waarde, maar dan zijn beide niet meer op een vergelijkbare manier gemeten (Toegevoegde waarde is prijs maal hoeveelheid minus de waarde van de ingekochte grondstoffen, m.a.w. toegevoegde waarde is de bruto productie minus het verbruik).

Vindplaats: paragraaf 2.4 en 3.4 Netto export t.o.v. bruto productie

De netto export is de export minus de import. Dit is wederom gerelateerd aan de bruto productie (voor de reden, zie Export t.o.v. de productie, hierboven). Dit geeft aan of een sector per

6

Hoofdstuk 1

Indicator

Omschrijving en eventuele vindplaats saldo meer exporteert dan het importeert of omgekeerd. Wederuitvoer4 speelt hierbij (als het goed is) geen rol meer. Wederuitvoer van goederen is, als het goed is, reeds uit de export en import cijfers verwijderd. Mocht dit niet zo zijn dan valt de wederuitvoer in de export weg tegen de wederuitvoer in de import.

Vindplaats: paragraaf 2.4 en B.1.4 Export van sector als aandeel in de De export van een sector ten opzichte van de relevante voor die sector relevante wereldhandel geeft net als de export-import ratio inzicht in of wereldhandel een sector een comparatief voordeel heeft of niet. Het berekenen van de relevante wereldhandel is, ten opzichte van de hierboven vermelde exportmaatstaven, relatief gecompliceerd en daarom buiten deze notitie gelaten. Investeringen in R&D

Hoe meer er in Research en Development (R&D) wordt geïnvesteerd, hoe groter de technologische ontwikkeling vermoedelijk is. In dat geval zal vermoedelijk ook de toename van de welvaart groter zijn. Omdat R&D een proces met veel onzekerheid is, is het niet zeker dat een sector (of het land) met veel R&D investeringen ook de sector (of het land) is met de grootste technologische ontwikkeling, maar dat is wel waarschijnlijk.

Vindplaats: paragraaf 2.5 en B.1.5 Investeringen in kapitaal

De investeringen in kapitaal geven aan hoe aantrekkelijk deze sectoren volgens investeerders zijn. Veel investeringen wijzen op een gunstig beeld. Naast een maat voor het succes van een sector, zijn investeringen ook productief. Investeringen komen de productie en de arbeidsproductiviteit in de jaren na de investeringen ten goede. Hierbij is alleen gekeken naar de aanschaf en constructie van nieuwe kapitaalgoederen (machines en gebouwen); overnames zijn niet in de cijfers opgenomen. De overname van een fabriek door een ander bedrijf komt de productie en de productiviteit immers niet ten goede. Een overname is een positieve investering voor de koper, maar een even grote negatieve investering voor de verkoper: het saldo voor de samenleving is een investering van nul.

Vindplaats: paragraaf 2.6 en B.1.6 Rendement

4

Het rendement in een sector geeft een beeld van de aantrekkelijkheid van een bepaalde sector in een bepaald land voor ondernemers om in te investeren. Ondernemers investeren op basis van het verwachte rendement. Omdat dit niet bekend is, kan dit benaderd worden met het

Wederuitvoer zijn goederen die in Nederland zijn ingevoerd en het land in (vrijwel) onbewerkte staat weer verlaten. Wel moeten deze goederen in eigendom worden overgedragen aan een Nederlandse ingezetene. Indien geen sprake is van eigendomsoverdracht spreekt men van doorvoer (Zie http://www.cbs.nl/nl/publicaties/persberichten/2004/pb04n058.pdf).

Inleiding

Indicator

7

Omschrijving en eventuele vindplaats gerealiseerde rendement. Het beste zou zijn om dit uit te drukken per eenheid kapitaal, omdat dit de indicator is op basis waarvan investeerders (geacht worden) hun investeringsbeslissingen te nemen. Omdat de kapitaalgoederenvoorraad niet bekend is in de STAN-database, is dit niet mogelijk en is het rendement in deze notitie uitgedrukt als percentage van de toegevoegde waarde. Het nadeel hiervan is dat de kapitaalintensievere sectoren een hoge waarde krijgen, en dus onterecht erg aantrekkelijk lijken om in te investeren. Deze maat is daarom vooral geschikt om sectoren tussen landen te vergelijken.

Vindplaats: paragraaf 2.7 en B.1.7 Arbeidsinkomensquote

De arbeidsinkomensquote geeft weer hoeveel van de toegevoegde waarde van een sector aan arbeid wordt uitgekeerd. Hoe hoger deze waarde is hoe minder toegevoegde waarde er over blijft om kapitaal te belonen en hoe onaantrekkelijker investeringen in een sector lijken. Of investeringen daadwerkelijk niet interessant zijn, hangt onder andere af van hoeveel kapitaal er reeds geïnvesteerd is en de concrete investeringsplannen.

Vindplaats: paragraaf 2.7 en B.1.7 Directe buitenlandse investeringen Deze cijfers geven een beeld van de aantrekkelijkheid van een bepaalde sector in een bepaald land voor ondernemers om in te investeren.

Vindplaats: paragraaf 2.8 en B.1.8 Aantal bedrijven

Het aantal bedrijven (gerelateerd aan bevolkingsomvang) zou een beeld van de economische ontwikkeling kunnen geven. Vermoedelijk is dit niet heel informatief, omdat deze cijfers lastig te interpreteren zijn. Een voorbeeld verduidelijkt dit punt. Stel dat er twee, qua beroepsbevolking even grote landen zijn, de een met 100 en de ander met 50 bedrijven. Als de bedrijven in het land met de 50 bedrijven twee keer zo groot zijn, dan is het erg lastig aan te geven met welk land het beter gaat. Vanwege het lage informatieve gehalte van deze indicator, is deze niet opgenomen in deze studie.

Toe- en uittreding van bedrijven

Het aantal nieuwe en verdwijnende bedrijven geeft een beeld van hoe dynamisch een sector of land is. Een sector met een hoge dynamiek is vermoedelijk in staat om zich sneller aan te passen aan veranderende omstandigheden dan een nietdynamische sector. (Dynamiek kan eventueel ook in kaart worden gebracht door te kijken naar het aantal ontslagen en nieuwe banen per sector.) Niet opgenomen in deze notitie.

Arbeidskosten per sector

Een van de aspecten die een rol speelt bij de vraag of een land of sector aantrekkelijk is om in te investeren, is de prijs van arbeid. Hoe hoger de arbeidskosten in een land of sector zijn, hoe minder aantrekkelijk het is om daar te investeren, tenzij dit door andere aspecten wordt gecompenseerd. Zo kan een sector met hoge arbeidskosten toch aantrekkelijk zijn, als de werknemers in dat land of sector hoog opgeleid zijn. Hier zijn

8

Hoofdstuk 1

Indicator

Omschrijving en eventuele vindplaats de arbeidskosten per werknemer niet uitgerekend. De Arbeidsinkomens Quote geeft echter een idee van de hoogte van de arbeidskosten per sector.

Opleidingsniveau per sector

Hoe hoger het opleidingsniveau in een sector is, hoe productiever de werkenden in die sector naar verwachting zullen zijn. Binnen het kader van deze notitie was het niet mogelijk dit verder uit te werken, omdat deze data niet via de OECD toegankelijk zijn en koppeling van meerdere databestanden gegeven het tijdsbestek niet tot de mogelijkheden behoorde. Verder is het uitrekenen van hoeveel een hoger opleidingsniveau bijdraagt aan hogere productiviteit mogelijk, maar gecompliceerd.

Aantal bedrijven per sector in buitenlandse handen

Het aantal bedrijven in buitenlandse handen geeft aan wie het voor het zeggen heeft in een sector en of industriebeleid wel ‘zin’ heeft. Een sector met grotendeels bedrijven in buitenlandse handen vereist vermoedelijk ander beleid dan een sector met vooral Nederlandse bedrijven. Gegevens hierover ontbreken echter in de STAN-database, waardoor we deze indicator niet in het onderzoek hebben kunnen opnemen.

Vatten we de bovenstaande tabel samen, dan komen we tot de volgende acht gekozen indicatoren: (1) omvang van de industrie, (2) groei, (3) productiviteit, (4) internationale concurrentiepositie, (5) investeringen in technologie en kennis, (6) investeringen in kapitaal, (7) aantrekkelijkheid van investeringen en (8) directe buitenlandse investeringen. Zowel hoofdstuk 2 als bijlage 1 volgt deze indeling.

1.2.3

Keuze van de sectoren

In deze notitie worden twee soorten sector-indelingen gebruikt: · een onderverdeling van de totale economie in hoofdsectoren; · een onderverdeling van de industrie in subsectoren. Tabel 1.2 en 1.3 geven deze indelingen weer. In iedere tabel is weergegeven wat de in deze notitie gebruikte aanduiding is, wat de aanduiding in de STAN database is en welke SBI code deze sector heeft. In de tabellen zijn de sectoren die in deze rapportage aan bod komen opgenomen. In deze rapportage zijn niet alle sectoren die in de STAN dataset zijn opgenomen beschreven. De cijfers voor deze sectoren zijn echter wel opgenomen in een separaat aan de opdrachtgever aangeleverd databestand (Excel file). Bij de keuze van beide indelingen speelt een aantal tegenstrijdige aspecten een rol. Ten eerste is het nuttig om zoveel mogelijk sectoren, subsectoren en sub-subsectoren op te nemen om een zo gedetailleerd mogelijk beeld te geven. Anderzijds is het niet raadzaam om te veel sectoren op te nemen, omdat er anders te veel informatie in iedere grafiek zou komen te

Inleiding

9

staan en deze onleesbaar zou worden. In de aan het Ministerie van Economische Zaken aangeleverde databestanden zijn wel alle sectoren opgenomen. Verder legden de data soms beperkingen op. Van sommige reeksen zijn geen gegevens bekend voor bepaalde sectoren. Zo ontbreken soms de gegevens over ‘landbouw’ en ‘mijnbouw’. De sectoren die in tabel 1.2 en 1.3 zijn genoemd, worden in de figuren van hoofdstuk 2 en bijlage 1 weergegeven, tenzij er voor de betreffende sector voor die indicator geen gegevens beschikbaar zijn. Tabel 1.2

Sectorindelingen

Aanduiding in deze notitie

STAN aanduiding

SBI-code

Landbouw

Agriculture, hunting, forestry and fishing

01-05

Mijnbouw

Mining and quarrying

10-14

Industrie

Total manufacturing

15-37

Energie en water

Electricity, gas and water supply

40-41

Bouw

Construction

45

Groot- en detailhandel

Wholesale and retail trade; repairs

50-52

Horeca

Hotels and restaurants

55

Vervoer

Transport and storage

60-63

Post en communicatie

Post and telecommunications

64

Financiële dienstverlening

Financial intermediation

65-67

Onroerend goed

….real estate activities

70

Zakelijke dienstverlening

….renting of machinery and other equipment and other business activities

71-74

Openbaar bestuur (incl. soc. Verz.)

Public admin. and defence; compulsory social security

75

Onderwijs

Education

80

Gezondheids- en welzijnszorg

Health and social work

85

10

Hoofdstuk 1

Tabel 1.3

Subsectorindeling van de industrie

Aanduiding in deze notitie

STAN aanduiding

SBI-code

Voedings- en genotmiddelen

Food products, beverages and tobacco

15-16

Textiel en textielproducten

Textiles, textile products, leather and footwear

17-19

Houtindustrie

Wood and products of wood and cork

20

Papier, uitgeverijen en drukkerijen

Pulp, paper, paper products, printing and publishing

21-22

Aardolie industrie

….coke, refined petroleum products and nuclear 23 fuel

Chemische basisproducten

….chemicals and chemical products

24

Rubber en kunststof

….rubber and plastics products

25

Glas en aardewerk

Other non-metallic mineral products

26

Basismetaal

….basic metals

27

Metaalproducten

….fabricated metal products, except machinery and equipment

28

Machine-industrie

….machinery and equipment, n.e.c.

29

Elektrotechnische industrie

….electrical and optical equipment

30-33

Transportmiddelenindustrie

Transport equipment

34-35

Overige industrie en recycling

Manufacturing n.e.c; recycling

36-37

1.2.4

Keuze databronnen

In deze notitie worden alle ontwikkelingen met OECD-data beschreven.5 Dit heeft als voordeel dat de cijfers relatief goed vergelijkbaar zijn, omdat zoveel mogelijk dezelfde definitie is gebruikt. Naast internationale vergelijkbaarheid en de lengte van de reeksen is de mogelijkheid om de gegevens op sector (of subsector) niveau uit te splitsen een doorslaggevende voordeel van de OECD-bestanden. Het werken met OECD-bestanden heeft echter ook nadelen, omdat sommige onderzoeksvragen met deze bestanden niet te beantwoorden zijn. Zo beschikt Eurostat waarschijnlijk over gegevens over de opleidingsniveaus van de werknemers per sector. Dit kan verschillen in productiviteitsniveaus tussen landen verklaren. Ook andere databronnen zijn niet gebruikt. Voorbeelden van mogelijk aanvullende informatiebronnen zijn de Wereldbank en het Groningen Growth and Development Centre. Bestanden van deze instellingen zijn niet gebruikt omdat het koppelen van de databestanden veel tijd zou kosten, hetgeen binnen de korte doorlooptijd van dit onderzoek niet mogelijk was. Hoeveel informatie hierdoor blijft liggen, is lastig te zeggen. Enerzijds ontbreken hierdoor bepaalde bronnen, maar anderzijds putten alle internationale organisaties die data verzamelen, uit dezelfde (nationale) statistieken waardoor de verschillende internationale statistieken elkaar overlappen. 5

Daarom is niet bij elke figuur, tabel en grafiek een bronvermelding opgenomen.

Inleiding

11

Tevens is ervoor gekozen om de informatie beperkt te houden tot ‘harde’ statistische informatie. Gegevens uit enquêtes, zoals in het World Competitiveness Yearbook van het Zwitserse International Institute for Management Development (IMD), zijn hier buiten beschouwing gelaten.

1.3

Leeswijzer

In hoofdstuk 2 worden de verschillende indicatoren op sectorniveau met elkaar vergeleken. In de bijlage gaan wij een stap dieper, waarbij de subsectoren van de industrie in detail worden beschreven. In zowel hoofdstuk 2 als in de bijlage gaat het om dezelfde indicatoren (en dezelfde opbouw), maar in hoofdstuk 2 staat de positie van de totale industrie in de economie centraal, terwijl de bijlage de subsectoren behandelt waaruit de industrie bestaat. In hoofdstuk 3 staat een voorzichtige en ruwe SWOT-analyse. Deze analyse fungeert als samenvatting en conclusie van het onderzoek. Vanwege de leesbaarheid van de notitie zijn niet alle door SEO verzamelde data beschreven. In een separaat aangeleverd Excel bestand zijn op een gedetailleerder niveau data beschikbaar. In deze notitie worden twee soorten figuren weergegeven: 1. 2.

Lijnfiguren die een ontwikkeling over meerdere jaren weergeven. Staafdiagrammen die vergelijking tussen landen mogelijk maakt door voor één jaar de situatie in meerdere landen weergeven. Om de ontwikkeling in de tijd weer te geven zijn steeds twee staafdiagrammen naast elkaar afgebeeld (meestal een voor 1993 en een voor 2001). Om deze staafdiagrammen naast elkaar weer te kunnen geven is soms een witte bladzijde ingevoegd (hierbij uitgaande van een dubbelzijdige afdruk).

Vaak zijn de gegevens eerst bewerkt, voordat een grafiek gemaakt is. Dit is gedaan om de vergelijkbaarheid tussen landen te verbeteren en om de gegevens informatiever te maken. Zo is de export uitgedrukt als percentage van de bruto productie om aan te geven welke sector of welk land relatief veel exporteert ten opzichte van de omvang van die sector. Zonder deze bewerking zal een sector in een groot land meer exporteren dan dezelfde sector in Nederland.

12

Hoofdstuk 1

In sommige figuren staan er landen in de legenda, zonder dat er voor dit betreffende land een lijn of staaf is. Hierbij ontbrak de data die nodig zijn om de grafiek voor dat land te tekenen. Het land is dan toch opgenomen om de figuren zo gelijkvormig te houden.

13

2

De stand van de economie

In dit hoofdstuk wordt de ontwikkeling van de Nederlandse industrie en de belangrijkste andere Nederlandse sectoren vergeleken met de ontwikkeling in het buitenland. Hierbij worden de ontwikkelingen gepresenteerd voor Nederland en voor zes landen die al langere tijd deel uitmaken van de OECD, en voor Nederland en vier landen die relatief recent zijn toegetreden tot de OECD. Vaak wordt de ontwikkeling voor de industrie over de gehele periode geïllustreerd, terwijl van de overige sectoren alleen 1993 en 2000 (of 1999) worden weergegeven. De volgende onderwerpen worden bestudeerd: omvang (paragraaf 2.1), groei (2.2), (arbeids)productiviteit (2.3), internationale concurrentiepositie (2.4), investeringen in technologie en kennis (2.5), investeringen in kapitaal (2.6), aantrekkelijkheid van investeringen (2.7) en directe buitenlandse investeringen (2.8)

2.1

Omvang van de belangrijkste sectoren

In deze paragraaf beschrijven we de omvang van de Nederlandse industrie. We relateren de industrie aan de totale economie en vergelijken de industrie ook met de andere belangrijke sectoren. Verder vergelijken we de positie van de Nederlandse industrie met het buitenland. In eerste instantie kijken we hierbij naar het aandeel in de productie (paragraaf 2.1.1). Dit is echter niet voldoende. Een van de problemen met het uitrekenen van de aandelen van een sector in de totale productie is dat de noemer (de totale productie) moeilijk te berekenen is. De totale productie van een land wordt uitgerekend door de productie van alle sectoren bij elkaar op te tellen. Bij sommige sectoren is de productie echter problematisch te berekenen. Zo wordt de productie van de overheid, het onderwijs en de zorg uitgerekend door alle lonen bij elkaar op te tellen. Ook de rekenmethode voor de productie van de sector van onroerend goed leidt tot problemen. Hier wordt er van uitgegaan dat huiseigenaren hun huis verhuren. De verhuurwaarde van het eigen woningbezit wordt dan bij het totaal van de productie opgeteld. Het percentage huur en eigen woningbezit verschilt echter van land tot land. Door deze problemen is het verstandig om de productie van een sector niet alleen te relateren naar de totale productie, maar ook aan andere gegevens. Daarom besteden we in paragraaf 2.1.2 ook aandacht aan het aandeel van de industrie in de werkgelegenheid.

14

Hoofdstuk 2

2.1.1

Aandeel in de productie

In de onderstaande figuren wordt het aandeel van toegevoegde waarde van de industrie in de totale economie weergegeven. In Figuur 2.1 worden de Nederlandse ontwikkelingen vergeleken met de referentielanden, die al enige tijd deel uitmaken van de OECD. Uit deze figuur valt af te lezen dat het aandeel van de industriële toegevoegde waarde in Nederland met enkele procentpunten daalde in de periode 1990-2001. Deze ontwikkeling wijkt niet veel af van de meeste referentielanden van het type I. Alleen de Finse industrie heeft een stijging in het aandeel van de totale economie doorgemaakt. Verder valt nog op te merken dat het aandeel van de Nederlandse industrie vergelijkbaar is met het aandeel van de Verenigde Staten en dat de andere referentielanden relatief meer steunen op de industrie. In Figuur 2.2 worden de Nederlandse ontwikkelingen vergeleken met referentielanden type II. De economieën van deze landen steunen duidelijk meer op de industrie dan de eerder genoemde landen. Figuur 2.1

Ontwikkeling aandeel industriële toegevoegde waarde I (percentage van de totale toegevoegde waarde)

35 30 25 20 15 10 5 0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1998

1999

2000

2001

Nederland


Figuur 2.2

15

Ontwikkeling aandeel industriële toegevoegde waarde II (percentage van de totale toegevoegde waarde)

35 30 25 20 15 10 5 0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechie

1998

1999

2000

2001

Nederland

In de volgende figuren worden de aandelen van de verschillende sectoren in de totale economie weergegeven. Per type land presenteren we twee figuren, één voor het jaar 1993 en één voor het jaar voor 2000. Op zo’n manier is het mogelijk om de ontwikkeling in de tijd enigszins te kunnen volgen. In bijna elk land neemt de industrie het hoogste percentage van de toegevoegde waarde voor haar rekening. Alleen in 2000 in de Verenigde Staten en in Polen genereerde de groot- en detailhandel meer toegevoegde waarde dan de industrie. Wat bijvoorbeeld opvalt voor Nederland is de sterke groei van het aandeel van zakelijke dienstverlening in de economie. Daarnaast is het interessant te zien dat in de Midden Europese landen de zakelijke dienstverlening juist een veel kleiner aandeel heeft dan in alle referentielanden van type I. De figuren bevestigen overigens het beeld dat de landbouwsector in Midden Europese landen een hoog percentage van de toegevoegde waarde voor zijn rekening neemt (t.o.v. het percentage in de West Europese landen).

16

Hoofdstuk 2

Figuur 2.3

Aandeel toegevoegde waarde in de totale economie 1993 I (percentage van de totale toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

5

10

15

20

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw

groot- en detailhandel

horeca

vervoer

post en communicatie

financiële dienstverlening

onroerend goed

zakelijke dienstverlening

openbaar bestuur (incl. soc. verz.)

onderwijs

gezondheids- en welzijnszorg

25


Figuur 2.4

17

Aandeel toegevoegde waarde in de totale economie 2000 I (percentage van de totale toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

5

10

15

20

25

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


30

18

Hoofdstuk 2

Figuur 2.5

Aandeel toegevoegde waarde in de totale economie 1993 II (percentage van de totale toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

5

10

15

20

25

30

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


35


Figuur 2.6

19

Aandeel toegevoegde waarde in de totale economie 2000 II (percentage van de totale toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

5

10

15

20

25

30

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


35

20

Hoofdstuk 2

2.1.2

Aandeel in de werkgelegenheid

In Figuur 2.7 en in Figuur 2.8 wordt het aandeel van de industriële werkgelegenheid weergegeven. Deze aandelen zakken iets sneller dan het aandeel van de industrie in de toegevoegde waarde. Dit suggereert een stijging in de arbeidsproductiviteit. Verder bevestigen deze figuren de ontwikkelingen die hierboven zijn beschreven. Figuur 2.7

Aandeel industriële werkgelegenheid in de tijd I (percentage van de totale werkgelegenheid)

35 30 25 20 15 10 5 0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1998

1999

2000

2001

Nederland


Figuur 2.8

21

Aandeel industriële werkgelegenheid in de tijd II (percentage van de totale werkgelegenheid)

35 30 25 20 15 10 5 0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechie

1998

1999

Nederland

2000

2001

22

Hoofdstuk 2

Figuur 2.9

Aandeel werkgelegenheid in de totale economie 1993 I (percentage van de totale werkgelegenheid)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

5

10

15

20

25

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


30


23

Figuur 2.10 Aandeel werkgelegenheid in de totale economie 2000 I (percentage van de totale werkgelegenheid)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

5

10

15

20

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


25

24

Hoofdstuk 2

Figuur 2.11 Aandeel werkgelegenheid in de totale economie 1993 II (percentage van de totale werkgelegenheid)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

5

10

15

20

25

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


30


25

Figuur 2.12 Aandeel werkgelegenheid in de totale economie 2000 II (percentage van de totale werkgelegenheid)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

5

10

15

20

25

30

35

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


26

Hoofdstuk 2

2.2

Groei

Hieronder worden de groeicijfers in de industrie gepresenteerd. Eerst gaan we in op de productiegroei en daarna wordt aandacht besteed aan de groei in de werkgelegenheid.

2.2.1

Groei van de productie

In Figuur 2.13 worden de jaarlijkse groeicijfers van de industrie weergegeven. In het algemeen valt op te merken dat er een zekere schommeling in de groeicijfers zit, maar dat de productie vaker groeit dan dat deze daalt. In Nederland was in de onderzochte periode alleen in 1993 sprake van een daling van de industriële productie. Verder zijn de moeilijkheden van de eenwording van Duitsland goed te zien in de afbeelding. Daarnaast springt Finland eruit met zeer hoge groeicijfers. De industrieën van de referentielanden van de tweede groep hadden over het algemeen een sterkere groei dan Nederland (Figuur 2.14). Figuur 2.13 Groei van de industriële productie I (percentage) 0,2

0,1

0,1

0,0 1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

-0,1

-0,1

-0,2 Frankrijk

Duistland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

Nederland


27

Figuur 2.14 Groei van de industriële productie II (percentage) 0,3 0,2 0,1 0,0 1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

-0,1 -0,2 -0,3 Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechië

Nederland

2001

2002

28

Hoofdstuk 2

Figuur 2.15 Groei van de productie I (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage

over

de

periode

1993-2001)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs



29

Figuur 2.16 Groei van de productie II (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


30%

30

Hoofdstuk 2

2.2.2

Groei van de werkgelegenheid

In de onderstaande figuren wordt de groei van werkgelegenheid weergegeven in termen van het aantal personen en ook in termen van FTE. In principe zijn de cijfers van FTE’s interessanter, maar deze gegevens ontbreken voor een aantal landen. Daarom is zowel de werkgelegenheid in aantallen personen en FTE opgenomen. Een globale vergelijking van de twee indicatoren geeft aan dat de twee indicatoren ongeveer dezelfde ontwikkelingen vertonen. De werkgelegenheid in de Nederlandse industrie daalde tussen 1992 en 1994, tussen 1994 en 1999 steeg deze jaarlijks, met de hoogste groeivoet in 1997. Sinds 1999 stagneert de werkgelegenheid in de Nederlandse industrie. Wat de andere landen betreft, valt als eerste de sterke omslag van Finland op: van krimp in begin jaren 90 tot sterke groei in de tweede helft van de jaren 90. In de figuren valt verder de crisis in 1998 in de Zuid-Oost Aziatische landen op. Sommige landen staan wel in de legenda, zonder dat er een lijn of staaf voor dit land getekend is. Hierbij ontbraken de data die nodig zijn om de grafiek voor dat land te tekenen. Het land is dan toch opgenomen om de figuren zo gelijkvormig te houden. Figuur 2.17 Groei van de industriële werkgelegenheid (personen) I (percentage) 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

0,0 -0,1 -0,1 -0,1 -0,1 Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

Nederland


31

Figuur 2.18 Groei van de industriële werkgelegenheid (personen) II (percentage) 0,1

0,0 1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

-0,1

-0,2 Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechië

Nederland

2001

2002

32

Hoofdstuk 2

Figuur 2.19 Groei van de industriële werkgelegenheid (FTE) I (percentage) 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

0,0 0,0 0,0 -0,1 -0,1 Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

Nederland


33

Figuur 2.20 Groei van de industriële werkgelegenheid (FTE) II (percentage) 0,1

0,0 1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

-0,1

-0,2 Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechië

Nederland

2001

2002

34

Hoofdstuk 2

Figuur 2.21 Groei van de werkgelegenheid (personen) I (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs



35

Figuur 2.22 Groei van de werkgelegenheid (personen) II (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-15%

-10%

-5%

0%

5%

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


10%

36

Hoofdstuk 2

Figuur 2.23 Groei van de werkgelegenheid (FTE) I (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs



37

Figuur 2.24 Groei van de werkgelegenheid (FTE) II (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-14%

-12%

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


8%

38

Hoofdstuk 2

2.3

Productiviteit

Een van de belangrijkste indicatoren voor het niveau en de ontwikkeling van de welvaart is de productiviteit. Ondanks het feit dat productiviteit erg belangrijk is, en dus ook een belangrijke bouwsteen voor industriebeleid is, zijn er voor deze notitie geen aparte berekeningen uitgevoerd. Hiervoor zijn twee redenen. Ten eerste is productiviteit lastig te berekenen. Hier gaan we zo uitgebreider op in. En ten tweede is er over dit onderwerp recent een uitvoerige studie van het ministerie van Economisch Zaken verschenen.6 In deze notitie is gepoogd vooral aanvullende informatie te genereren. Productiviteit is ruwweg de productie per inzet van productiemiddelen. Vaak wordt gekeken naar de productie per eenheid arbeid. Om dit te kunnen doen moet de waarde van de productie goed gemeten zijn en goed internationaal vergelijkbaar zijn. In de praktijk betekent dit dat de productie die per land in de nationale valuta is gemeten omgerekend moet worden naar één valuta. Het is gebruikelijk om hiervoor niet de wisselkoersen te gebruiken, omdat deze geen goede vergelijking van de prijsniveaus in verschillende landen geven. Wisselkoersen worden naast de prijsniveaus ook beïnvloed door kapitaalstromen en verder hebben niet-verhandelbare goederen geen invloed op de wisselkoersen. Het is gebruikelijk om productie (toegevoegde waarde) internationaal vergelijkbaar te maken met behulp van Purchasing Power Parities (PPP’s, Koopkrachtpariteiten). Hierbij worden de prijzen van de kenmerkende goederen van een sector van een land vergeleken en hieruit wordt de ‘wisselkoers’ berekend. De OECD publiceert deze gegevens op macroniveau. Op sectorniveau hebben Van Ark e.a. (2003) de productiviteit berekend.7 Het nadeel van deze PPP’s is dat niet alle landen die in de voorliggende notitie gerapporteerd worden in de studie van Van Ark e.a. zitten. Ook het berekenen van de grootheid arbeid is niet zonder problemen. In eerste instantie kan gekeken worden naar de productie per werkende. Echter, in landen waar men veel uren werkt, zal de productie hoger zijn dan in landen waar men veel in deeltijd werkt en de voltijdswerkweek relatief kort is. Vooral in Nederland is het aantal gewerkte uren relatief laag en is de productie per werkende daardoor ook relatief laag. Correctie voor het aantal gewerkte uren lijkt daarom noodzakelijk om iets zinvols over productiviteit te zeggen. Om dit te berekenen is het aantal gewerkte uren nodig. Voor veel landen worden deze niet gerapporteerd. Daarnaast geldt dat deze gegevens ruw zijn. De statistische bureaus in de 6

Piet Donselaar, Hugo Erken en Luuk Klomp (2003) Innovatie en productiviteit, een analyse op macro, meso- en micro niveau, Ministerie van Economische Zaken.


39

verschillende landen meten niet de daadwerkelijk gewerkte uren, maar de contractueel overeengekomen uren en de uitbetaalde overuren. Een land waarbij het de gewoonte is om veel niet-betaalde overuren te maken lijkt hierdoor in de statistieken een hogere arbeidsproductiviteit te hebben, dan het in werkelijkheid heeft. Verder geeft de arbeidsproductiviteit een ruw beeld van de productiviteit. Beter zou het zijn om te corrigeren voor de inzet van kapitaal (gebouwen, machines). Een land met veel kapitaal zal, als alle andere dingen gelijk zijn, een hogere arbeidsproductiviteit hebben dan een land met weinig kapitaal. Hiervoor kan gecorrigeerd worden door de Totale Factor Producitity (TFP) te berekenen. Hierbij wordt de productiviteit uitgerekend waarbij met zowel de inzet van arbeid en kapitaal rekening wordt gehouden. In de STAN-database van de OECD ontbreken op dit moment de kapitaalgegevens omdat deze worden herzien (het meten dan wel berekenen van de kapitaalgoederenvoorraad is een technisch lastig issue waar we hier niet verder op in zullen gaan). Andere datasets bevatten geen kapitaalgegevens of deze zijn niet internationaal vergelijkbaar. Het is in dit kader dus technisch onmogelijk de Totale Factor Productivity uit te rekenen. Uit het eerder vermelde rapport van Ministerie van Economisch Zaken zijn wel voor een aantal landen arbeidsproductiviteitscijfers per uur overgenomen. Het Ministerie van Economisch Zaken heeft in haar berekeningen gebruik gemaakt van sectorspecifieke koopkrachtpariteiten. Figuur 2.25 vergelijkt het arbeidsproductiviteitsniveau in de Nederlandse economie met dat in een aantal andere westerse landen. Als er bij Nederland een relatief lage waarde is dan wil dat zeggen dat in andere landen per werknemer meer wordt geproduceerd. Het kan dan zo zijn dat het andere land een betere technologie gebruikt, die als Nederland deze technologie over zou nemen, kan leiden tot meer welvaart in Nederland. Figuur 2.26 laat voor dezelfde landen de groei van de arbeidsproductiviteit zien tussen 1995 en 2000. De Nederlandse industriële arbeidsproductiviteit is gelijk aan die in de Verenigde Staten, hoger dan in Italië, Oostenrijk en Canada, maar lager dan in Frankrijk, Zweden en Finland. In de periode tussen 1995 en 2000 was de groei van de arbeidsproductiviteit per uur alleen in Italië en Canada lager. Op basis van deze cijfers lijkt het niveau in Nederland relatief hoog te zijn (al zijn er landen waar het beter gaat). Echter andere landen lopen in of verder uit.

7

Bart van Ark, Edwin Stuivenwold en Robert Inklaar (2003) ICOP Purchasing Power Parities for Industry Comparisons: Preliminary Estimates, Groningen Growth and Development Centre en The Conference Board.

40

Hoofdstuk 2

Figuur 2.25 Arbeidsproductiviteitsniveau in 2000 (euro’s, prijsniveau 1995) (x 1000)

Nederland

VS

Frankrijk

Zweden

Finland

Italie

Oostenrijk

Canada

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

Landbouw

Mijnbouw

Industrie

Energie en water

Bouw


Horeca

Vervoer



Onroerend goed



Onderwijs


500


41

Figuur 2.26 Gemiddelde arbeidsproductiviteitsgroei, 1995-2000 (procenten) Nederland

VS

Frankrijk

Zweden

Finland

Italie

Oostenrijk

Canada

-10

-5

0

5

10

15

Landbouw

Mijnbouw

Industrie

Energie en water

Bouw


Horeca

Vervoer



Onroerend goed



Onderwijs


20

42

2.4

Hoofdstuk 2

Concurrentiepositie

Hieronder wordt de internationale concurrentiepositie van de industrie beschreven. Eerst wordt de export-import ratio gepresenteerd. Deze indicator geeft een goed beeld van de concurrentiepositie van een land. Na deze opstap kijken we naar export en netto export om een beeld te schetsen van de globale ontwikkelingen en van de openheid van de sectoren.

2.4.1

Export-import ratio

Ten eerste, de export-import ratio. Hoe hoger de export-import ratio, hoe concurrerender het land is wat betreft de industrie. De Nederlandse export-import ratio schommelt rond de 100%. Daarmee is de concurrentiepositie van de Nederlandse industrie vergelijkbaar met de positie van Frankrijk. Van de Europese landen heeft alleen Finland een indrukwekkende export-import ratio. Finland exporteert 50% meer industriële producten dan het importeert. Daarnaast valt Japan op met een zeer sterke concurrentiepositie. Ook de Koreaanse industrie vertoont een zeer goede concurrentiepositie. De concurrentiepositie van de Midden Europese landen in Figuur 2.28 onderschrijft echter niet de berichten in de media dat de concurrentiepositie van deze landen sterk verbeterd.


Figuur 2.27

43

Ontwikkeling van de industriële export-import ratio I (export gedeeld door import maal 100)

250

200

150

100

50

0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1998

1999

2000

2001

Nederland

Figuur 2.28 Ontwikkeling van de industriële export-import ratio II (export gedeeld door import maal 100) 250

200

150

100

50

0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechie

1998

1999

Nederland

2000

2001

44

2.4.2

Hoofdstuk 2

Export

In deze paragraaf wordt de export van de industrie met de andere hoofdsectoren van de economie vergeleken en wordt de ontwikkeling van de industriële netto export door de tijd weergegeven. De export is hierbij gedeeld door de productiewaarde van de betreffende sector, om te corrigeren voor verschillen in grootte. Hierdoor zijn sectoren tussen landen te vergelijken. Uit Figuur 2.29 valt af te lezen dat de Nederlandse industrie voor een groot deel voor export produceert. (De wederuitvoer speelt hierbij waarschijnlijk een grote rol.) Van de gepresenteerde landen vertoont alleen Hongarije een exportpercentage dat in de buurt komt van dit hoge percentage.


45

Figuur 2.29 Ontwikkeling industriële export t.o.v. productiewaarde I (export gedeeld door productiewaarde) 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1998

1999

2000

2001

Nederland

Figuur 2.30 Ontwikkeling industriële export t.o.v. productiewaarde II (export gedeeld door productiewaarde) 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechië

1997

1998

1999

Nederland

2000

2001

46

Hoofdstuk 2

In Figuur 2.31 t/m Figuur 2.34 is de export ten opzichte van de productiewaarde weergegeven. Nederland valt weer op met een hoge percentage van de export Dit geldt overigens niet alleen voor de industrie, maar ook voor landbouw- en mijnbouwproducten. Dit bevestigt het beeld van Nederland als (kleine) open economie. Figuur 2.31 Export t.o.v. productiewaarde, totale economie 1993 I (export gedeeld door productiewaarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,6

0,7


47

Figuur 2.32 Export t.o.v. productiewaarde, totale economie 2000 I (export gedeeld door productiewaarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,9

48

Hoofdstuk 2

Figuur 2.33 Export t.o.v. productiewaarde, totale economie 1993 II (export gedeeld door productiewaarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,7


49

Figuur 2.34 Export t.o.v. productiewaarde, totale economie 2000 II (export gedeeld door productiewaarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


50

2.4.3

Hoofdstuk 2

Netto Export

In deze paragraaf vergelijken we de netto export van de industrie met de andere hoofdsectoren van de economie. Tevens wordt de ontwikkeling van de industriële netto export door de tijd weergegeven. De netto export is de export minus de import gedeeld door de productiewaarde. De netto export van de mijnbouw sector is verkort weergegeven. Door de import van fossiele brandstoffen uit het Midden Oosten en Rusland is de import groot ten opzichte van de productie. In netto termen blijkt dat Nederland niet zo extreem in export gespecialiseerd is als de vorige paragrafen deden denken. Uit de figuur blijkt dat Finland een wezenlijk hoger netto exportpercentage heeft dan Nederland. In vergelijking met de referentielanden type II blijkt dat Nederland nog steeds een groter exporteur is dan deze landen. Het feit dat de Midden Europese landen duidelijk netto importeurs zijn van industriële producten zet vraagtekens bij de mediaberichten over de tendens waarnaar in de inleiding werd verwezen, met name dat de industrie uit Nederland zou verdwijnen en (deels) naar Midden en Oost Europa zou verdwijnen. Onderstaande figuren geven weliswaar informatie tot en met 2001 weer, maar recentere data zijn niet beschikbaar. De claim dat de industrie massaal naar Midden Europa verdwijnt valt dus niet met deze data te onderbouwen.


51

Figuur 2.35 Ontwikkeling industriële netto export t.o.v. productiewaarde I (netto export gedeeld door productiewaarde) 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

-0,05 -0,10 -0,15 Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

Nederland

Figuur 2.36 Ontwikkeling industriële netto export t.o.v. productiewaarde II (netto export gedeeld door productiewaarde) 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 -0,05

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

-0,10 -0,15 -0,20 Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechië

Nederland

2000

2001

52

Hoofdstuk 2

Figuur 2.37 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, totale economie 1993 I (netto export gedeeld door productiewaarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-0,4

-0,3

-0,2

-0,1

0

0,1

0,2

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,3

0,4


53

Figuur 2.38 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, totale economie 2000 I (netto export gedeeld door productiewaarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-0,4

-0,3

-0,2

-0,1

0

0,1

0,2

0,3

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,4

54

Hoofdstuk 2

Figuur 2.39 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, totale economie 1993 II (netto export gedeeld door productiewaarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-0,4

-0,3

-0,2

-0,1

0,0

0,1

0,2

0,3

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,4


55

Figuur 2.40 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, totale economie 2000 II (netto export gedeeld door productiewaarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-0,4

-0,3

-0,2

-0,1

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


56

Hoofdstuk 2

2.5

Investeringen in technologie & kennis

Figuur 2.41 en Figuur 2.42 presenteren de R&D intensiteit van de industrie in de tijd. Het lijkt erop dat de R&D intensiteit van de Nederlandse industrie beduidend lager is dan die van de meeste andere landen in de referentiegroep I, doch vergelijkbaar met die van het Verenigd Koninkrijk. De tweede groep referentielanden heeft daarentegen een veel lager R&D intensiteit, alleen Zuid Korea bereikt het niveau van de Nederlandse industrie. Over de ontwikkelingen in de tijd valt op te merken dat vooral Finland een hele sterke ontwikkeling heeft doorgemaakt in het investeren in kennis en technologie. Figuur 2.41 Industriële R&D intensiteit in de tijd I (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde) 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1997

1998

1999

2000

Nederland


57

Figuur 2.42 Industriële R&D intensiteit in de tijd II (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde) 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechie

1997

1998 Nederland

1999

2000

58

Hoofdstuk 2

Figuur 2.43 R&D intensiteit in de totale economie 1993 I (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

1

2

3

4

5

6

7

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed


overheid en persoonlijke dienstverlening

8

9

10


59

Figuur 2.44 R&D intensiteit in de totale economie 1999 I (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

1

2

3

4

5

6

7

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



8

9

10

60

Hoofdstuk 2

Figuur 2.45 R&D intensiteit in de totale economie 1993 II (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

1

2

3

4

5

6

7

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



8

9

10


61

Figuur 2.46 R&D intensiteit in de totale economie 1999 II (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

1

2

3

4

5

6

7

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



8

9

10

62

Hoofdstuk 2

Figuur 2.47 Distributie van de R&D uitgaven, totale economie 1993 I (aandeel in de totale R&D uitgaven, percentage van het totaal)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

10

20

30

landbouw industrie bouw horeca post en communicatie onroerend goed overheid en persoonlijke dienstverlening

40

50

60

70

80

mijnbouw energie en water groot- en detailhandel vervoer financiële dienstverlening zakelijke dienstverlening

90

100


63

Figuur 2.48 Distributie van de R&D uitgaven, totale economie 1999 I (aandeel in de totale R&D uitgaven, percentage van het totaal)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

10

20

30


40

50

60

70

80


90

100

64

Hoofdstuk 2

Figuur 2.49 Distributie van de R&D uitgaven, totale economie 1993 II (aandeel in de totale R&D uitgaven, percentage van het totaal)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

10

20

30

40


50

60

70

80


90

100


65

Figuur 2.50 Distributie van de R&D uitgaven, totale economie 1999 II (aandeel in de totale R&D uitgaven, percentage van het totaal)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

10

20

30


40

50

60

70

80


90

100

66

2.6

Hoofdstuk 2

Investeringen in kapitaal

Een belangrijke indicator voor de toekomstige productiecapaciteit is hoeveel er geïnvesteerd wordt. In deze paragraaf worden de investeringen in kapitaal (nieuwe gebouwen, machines e.a.) weergegeven. De investeringen zijn hierbij gedeeld door de toegevoegde waarde. De gerapporteerde cijfers geven dus een beeld van de investeringen ten opzichte van de grootte van de betreffende sector. De figuren hieronder laten zien dat Nederland relatief veel investeert in vergelijking met de landen in referentiegroep I, maar dat deze investeringen relatief gezien sterk achterblijven bij die van referentiegroep II. Verder valt op dat de industriële investeringen in 2001 lager liggen dan in 1990.


67

Figuur 2.51 Ontwikkeling industriële investeringen I (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde) 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1998

1999

2000

2001

Nederland

Figuur 2.52 Ontwikkeling industriële investeringen II (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde) 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechië

1997

1998

1999

Nederland

2000

2001

68

Hoofdstuk 2

Figuur 2.53 Investeringen, totale economie 1993 I (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde)

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,9


69

Figuur 2.54 Investeringen, totale economie 2000 I (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


70

Hoofdstuk 2

Figuur 2.55 Investeringen, totale economie 1993 II (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde)

Nederland

0,91 Hongarije

Polen

0,98

Tsjechië

Zuid Korea

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,9


71

Figuur 2.56 Investeringen, totale economie 2000 II (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde)

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


72

Hoofdstuk 2

2.7

Aantrekkelijkheid van de investeringen

De voorgaande twee paragrafen hebben de investeringen in technologie en kennis (R&D) en in kapitaal besproken. In deze paragraaf gaan we in op de aantrekkelijkheid van deze investeringen. Investeerders die een investeringsbeslissing moeten maken doen dit op basis van de te verwachte rendementen. De beste benadering hiervoor is de gerealiseerde rendementen op kapitaal (kapitaalbeloning gedeeld door de kapitaalgoederenvoorraad). Omdat de kapitaalgoederenvoorraad echter ontbreekt in de STAN-dataset is dit niet te berekenen. Daarom zijn er twee andere indicatoren uitgerekend, die tezamen een ruw beeld geven van de aantrekkelijkheid om te investeren.

2.7.1

Rendementen

In deze paragraaf wordt weergeven welk deel van de omzet gebruikt wordt om kapitaal te belonen. De grafieken moeten met de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden, omdat de beloning van kapitaal ook de arbeidsbeloning bevat voor zelfstandigen. Een hoog percentage kan dus duiden op: -

een hoog winstpercentage;

-

een grote kapitaalinzet;

-

een relatief groot aandeel van zelfstandigen.

Op basis van de onderstaande figuren lijkt Nederland goed uit de bus te komen.


73

Figuur 2.57 Ontwikkeling industriële kapitaalbeloning (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet) I 0,14 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 0,02 0,00 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1998

1999

2000

2001

Nederland

Figuur 2.58 Ontwikkeling industriële kapitaalbeloning (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet) II 0,14 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 0,02 0,00 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechië

1997

1998

1999

Nederland

2000

2001

74

Hoofdstuk 2

Figuur 2.59 Winst t.o.v. de omzet, totale economie 1993 I (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,7

0,8


75

Figuur 2.60 Winst t.o.v. de omzet, totale economie 2000 I (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-0,1

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,8

76

Hoofdstuk 2

Figuur 2.61 Winst t.o.v. de omzet, totale economie 1993 II (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-0,2

-0,1

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


0,8


77

Figuur 2.62 Winst t.o.v. de omzet, totale economie 2000 II (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-0,1

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


78

Hoofdstuk 2

2.7.2

Arbeidsinkomensquote

Een andere maat voor de aantrekkelijkheid van investeringen is het deel van de toegevoegde waarde van een sector dat naar arbeid gaat en het deel dat naar kapitaal gaat. In de volgende figuren is weergegeven welk deel van de toegevoegde waarde naar arbeid gaat. Het restant gaat naar kapitaal. Een hoog percentage betekent dat de rendementen dus mogelijk laag zijn (dit hangt ook van de hoeveelheid kapitaal af) en dat investeren dus onaantrekkelijk is. In tegenstelling tot het beeld dat in de vorige paragraaf werd geschetst, komt Nederland op basis van de arbeidsinkomensquote wat minder goed uit de bus. Figuur 2.63 Industriële Arbeidsinkomensquote I (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1997

1998

1999

2000

Nederland


79

Figuur 2.64 Industriële Arbeidsinkomensquote I (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechie

1997

1998 Nederland

1999

2000

80

Hoofdstuk 2

Figuur 2.65 Arbeidsinkomensquote, totale economie 1993 I (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

20

40

60

80

100

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


120


81

Figuur 2.66 Arbeidsinkomensquote, totale economie 2000 I (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

20

40

60

80

100

120

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


82

Hoofdstuk 2

Figuur 2.67 Arbeidsinkomensquote, totale economie 1993 II (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde)

Nederland

124,6 Hongarije

177,4

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

20

40

60

80

100

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


120


83

Figuur 2.68 Arbeidsinkomensquote, totale economie 2000 II (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

20

40

60

80

100

120

landbouw

mijnbouw

industrie

energie en water

bouw


horeca

vervoer



onroerend goed



onderwijs


84

Hoofdstuk 2

2.8

Nederland en het buitenland

2.8.1

Directe buitenlandse investeringen

In Figuur 2.69 wordt de in- en uitstroom van buitenlandse investeringen van en naar Nederland weergegeven. De bedragen zijn in miljoenen dollars (niet geïndexeerd). In de periode 1990-2000 is er steeds sprake van een netto uitstroom van investeringen. Daarnaast hebben we de netto uitstroom van investeringen (en netto vorderingen op het buitenland van Nederland) voor Nederland en de referentielanden berekend. Netto uitstroom is het verschil tussen uitstroom en instroom. Een positieve saldo betekent dat er meer wordt geïnvesteerd door Nederlanders in het buitenland dan dat er investeringen vanuit het buitenland binnenstromen. De netto vorderingen op het buitenland reflecteren de positie van een land wat betreft de buitenlandse investeringen ten opzichte van de rest van de wereld. De ontwikkelingen in deze indicatoren zijn in Figuur 2.70 t/m Figuur 2.73 weergegeven. Uit de figuren valt op te maken dat de Verenigde Staten in de tweede helft van de jaren 90 veel investeringen heeft aangetrokken en dat er in omvang veel geïnvesteerd wordt door Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Parallel hieraan valt op te merken dat de netto uitstroom positie van de VS het nulpunt nadert, terwijl die van het Verenigd Koninkrijk scherp stijgt. Daarnaast heeft Japan veel buitenlands vermogen. De genoemde indicatoren hebben we ook gerelateerd aan de toegevoegde waarde van de economieën (Figuur 2.74 t/m Figuur 2.77). Deze indicatoren zetten de omvang van investeringsstromen in perspectief. We zien bijvoorbeeld dat Japan in relatieve zin toch niet zo veel investeert in het buitenland. Daarnaast vallen de grote Finse uitschieters in de jaren 1998 en 2000 op. Van de Oost Europese landen valt op dat vooral Tsjechië relatief veel investeringen aantrekt. In Figuur 2.78 wordt de in- en uitstroom van investeringen in Nederland per sector weergegeven. De getallen betreffen de gemiddelden over de periode 1990-2001. Vanwege de grote jaarlijkse schommelingen hebben we voor het 12-jaarsgemiddelde gekozen in plaats van de jaarlijkse cijfers. Vooral in de zakelijke dienstverlening en in de industrie zijn veel grensoverschrijdende activiteiten. In beide sectoren is de uitstroom van investeringen groter dan de instroom. Tenslotte een figuur waarin de buitenlandse investeringen worden uitgesplitst naar land van herkomst/ land van bestemming. In Figuur 2.79 zien we dat de Verenigde Staten de grootste investeerder is in Nederland, maar ook dat de meeste Nederlandse investeringen op de VS


85

gericht zijn. Andere belangrijke bestemmingen voor Nederlandse investeerders zijn België, Luxemburg en het Verenigd Koninkrijk. Figuur 2.69 In- en uitstroom buitenlandse investeringen, Nederland (in miljoenen dollars, niet geïndexeerd) 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 1990 1991

1992 1993 1994

1995 1996

1997 1998 1999

2000 2001

Uitstroom

Instroom

Vorderingen op het buitenland

Buitenlandse vorderingen op Nederland

Figuur 2.70 Netto uitstroom investeringen I (in miljoenen dollars, niet geïndexeerd) 200000 150000 100000 50000 0 -50000 -100000 -150000 -200000 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

Frankrijk

Duitsland

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

86

Hoofdstuk 2

Figuur 2.71 Netto uitstroom investeringen II (in miljoenen dollars, niet geïndexeerd) 200000 150000 100000 50000 0 -50000 -100000 -150000 -200000 1990 1991 1992 1993 1994

1995 1996 1997 1998 1999

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechie

2000 2001

Nederland

Figuur 2.72 Netto vorderingen op het buitenland I (in miljoenen dollars, niet geïndexeerd) 500000 400000 300000 200000 100000 0 -100000 -200000 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1998

1999

2000

2001

Nederland


87

Figuur 2.73 Netto vorderingen op het buitenland II (in miljoenen dollars, niet geïndexeerd) 500000 400000 300000 200000 100000 0 -100000 -200000 1990 1991 1992 1993 1994

1995

1996 1997 1998

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechie

1999

2000 2001

Nederland

Figuur 2.74 Netto uitstroom gerelateerd aan toegevoegde waarde (percentage) I 25 20 15 10 5 0 -5 -10 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1998

1999

2000

2001

Nederland

88

Hoofdstuk 2

Figuur 2.75 Netto uitstroom gerelateerd aan toegevoegde waarde (percentage) II 10 5 0 -5 -10 -15 -20 -25 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechie

1998

1999

2000

2001

Nederland

Figuur 2.76 Netto vorderingen op het buitenland gerelateerd aan toegevoegde waarde (percentage) I 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Frankrijk

Duitsland

Japan

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

Finland

1998

1999

2000

2001

Nederland


89

Figuur 2.77 Netto vorderingen op het buitenland gerelateerd aan toegevoegde waarde (percentage) II 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Hongarije

Zuid Korea

Polen

Tsjechie

1998

1999 Nederland

2000

2001

90

Hoofdstuk 2

Figuur 2.78 Gemiddelde in- en uitstroom van investeringen in Nederland per sector, 19902001 (in miljoen dollars, niet geïndexeerd) Landbouw Mijnbouw Industrie Energie en water Bouw Groot- en detailhandel Horeca Vervoer Telecommunicatie Zakelijke dienstverlening Onroerend goed Overig 0

1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 Instroom

Uitstroom


91

Figuur 2.79 Bestemming van Nederlandse investeringen en de afkomst van buitenlandse investeringen in Nederland (gemiddelde over de periode 1990-2001, miljoenen dollars in miljoenen dollars, niet geïndexeerd) Australie Oostenrijk Belgie-Luxemburg Canada Tsjechie Denemarken Finland Frankrijk Duitsland Griekenland Hongarije Ijsland Ierland Italie Japan Korea Mexico New Zealand Norwegen Polen Portugal Slovakije Spanje Sweden Zwitserland Turkije Verenigde Koninkrijk Verenigde Staten Europa, non-OECD Africa Latijns Amerika-Caribisch gebied Midden Oosten China Azie, non- OECD, excl China 0

1000

2000

3000

4000

5000

Instroom

6000 Uitstroom

7000

8000

9000

10000

93

3

Conclusie: een voorzichtige en ruwe SWOT-analyse

Wat leren de in deze notitie en de bijgeleverde databestanden beschreven data ons? Welk beeld over diensten en industrie hebben we nu? In schema 3.2 worden in het kort en op basis van een voorzichtige en ruwe analyse de kansen en bedreigingen beschreven zoals die uit de cijfers blijken. We zijn hierbij uitgegaan van onderstaand schema. Schema 3.1 SWOT-kader Interne analyse: Hieronder vallen de door de sector controleerbare punten zoals imago, kostenniveau en innovatief karakter. Externe analyse: Dit zijn de door de sector niet te controleren punten zoals demografische ontwikkelingen, rentevoet, wet- en regelgeving.

Positief Sterkten (strengths) = interne sterke punten van de sector die de sector in staat moeten stellen om mogelijke bedreigingen vanuit de omgeving te kunnen opvangen. Kansen (opportunities) = factoren waarmee de sector te maken heeft en die kansrijk zijn om tot uitbouw of verbetering van de positie van de betreffende tak van dienst te komen.

Negatief Zwakten (weaknesses) = interne zwakke punten van de sector om bijvoorbeeld te kunnen voldoen aan nieuwe eisen die vanuit de omgeving gesteld gaan worden. Bedreigingen (threats) = factoren die de sector kunnen verzwakken of die bedreigend zijn voor het voortbestaan van de sector.

In schema 3.2 is schema 3.1 ingevuld op basis van een snelle blik over de cijfers in hoofdstuk 2 en bijlage 1. Hierbij is het onderscheid tussen intern en extern weggelaten. Schema 3.2 Het kader ingevuld: Een helikopterview over de industrie Positief Negatief Sterkten/Kansen Zwakten/Bedreigingen In de meeste onderzochte landen heeft de industrie nog steeds het grootste aandeel in de productie gemeten in toegevoegde waarde…

..maar is de industrie niet meer de grootste sector gemeten in werkgelegenheid. Dit geldt ook voor Nederland. Net als in de meeste type I landen groeit de Nederlandse industrie niet erg hard, maar krimpt deze ook niet sterk. Een wisselend beeld dus. In sommige type II landen vormt de industriesector nog wel een groeisector. In veel type I en II landen loopt de sector groot- en detailhandel snel in op de industrie of is deze al voorbij gestreefd. Ook in Nederland wint de handel snel terrein.

94

Hoofdstuk 3

Vervolg Schema 3.2

Het kader ingevuld: Een helikopterview over de industrie

Positief Sterkten/Kansen

Negatief Zwakten/Bedreigingen

Het feit dat de groei in toegevoegde waarde minder snel daalt dan de groei in werkgelegenheid, suggereert dat de arbeidsproductiviteit is toegenomen. De Nederlandse industrie produceert relatief zeer veel voor de export,….

Sinds 1999 stagneert de werkgelegenheid in de Nederlandse industrie.

Het feit dat de Midden Europese landen duidelijk netto importeurs zijn van industriële producten zet vraagtekens bij de mediaberichten over de industrie die uit Nederland zou verdwijnen en (deels) naar Midden en Oost Europa zou verdwijnen. Een kans ligt in het vergroten van de aandacht voor R&D, want…. De relatief hoge rendementen op kapitaal creëren een gunstige omstandigheid. Ook investeringen in kapitaal zouden extra aandacht verdienen, want.. Doch Nederland investeert relatief veel ten opzichte van andere type I landen. Dit kan te maken hebben met de relatief hoge rendementen die in de Nederlandse industrie behaald worden in vergelijking met andere landen. (Al was de kapitaalbeloning lastig en niet op directe manier te bepalen.) De arbeidsproductiviteit is relatief hoog….

Op subsector niveau binnen de industrie zijn er sectoren die beduidend beter presenteren dan gemiddeld, maar…

…maar de netto export (dus gecorrigeerd voor import) ligt op een gemiddeld niveau (type I landen).

… het lijkt er nu op dat de R&D intensiteit van de Nederlandse industrie beduidend lager is dan de meeste andere landen van de referentiegroep I, doch vergelijkbaar met dat van het Verenigd Koninkrijk. De tweede groep referentielanden hebben daarentegen een veel lager R&D intensiteit, alleen Zuid Korea bereikt het niveau van de Nederlandse industrie. …deze investeringen zijn in Nederland in de afgelopen 10 jaar gedaald, en zijn laag in vergelijking met type II landen

…al zijn er landen die productiever zijn per gewerkt uur. Een bedreigende ontwikkeling is dat de groei van de industriële arbeidsproductiviteit in Nederland relatief laag is. …. andere sectoren presteren slechter dan gemiddeld en dan in andere landen.

95

Bijlage 1

De Industrie in detail

De opbouw van deze bijlage is identiek aan die van hoofdstuk 2. De focus is echter anders: in hoofdstuk 2 stond de positie van de industrie (als geheel) in de economie centraal en in deze bijlage wordt de industrie in detail bestudeerd: de subsectoren staan centraal. De bekeken indicatoren in deze bijlage zijn hetzelfde als de indicatoren in hoofdstuk 2. Voor uitleg van deze indicatoren wordt verwezen naar de overeenkomstige paragraaf in hoofdstuk 2 en naar paragraaf 1.2.2.

B.1.1 B. 1.1.1

Omvang van de industrie Aandeel in de productie

96

Bijlage 1

Figuur B.1

Aandeel toegevoegde waarde industriële subsectoren 1993 I (percentage van de totale toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

1

2

3

4

5

voedings- en genotmiddelen

textiel en textielproducten

houtindustrie

papier, uitgeverijen en drukkerijen

aardolie industrie

chemische basisproducten

rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie

elektrotechnische industrie

transportmiddelenindustrie

overige industrie en recycling

6

De industrie in detail

Figuur B.2

97

Aandeel toegevoegde waarde industriële subsectoren 2000 I (percentage van de totale toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

1

2

3

4

5

6



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




7

98

Bijlage 1

Figuur B.3

Aandeel toegevoegde waarde industriële subsectoren 1993 II (percentage van de totale toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

1

2

3

4

5

6

7

8



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




9


Figuur B.4

99

Aandeel toegevoegde waarde industriële subsectoren 2000 II (percentage van de totale toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

1

2

3

4

5

6



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




7

100

Bijlage 1

B.1.1.2

Aandeel in de werkgelegenheid

Figuur B.5

Aandeel werkgelegenheid industriële subsectoren 1993 I (percentage van de totale werkgelegenheid)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





Figuur B.6

101

Aandeel werkgelegenheid industriële subsectoren 2000 I (percentage van de totale werkgelegenheid)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




3,5

102

Bijlage 1

Figuur B.7

Aandeel werkgelegenheid industriële subsectoren 1993 II (percentage van de totale werkgelegenheid)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

1

2

3

4

5



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




6


Figuur B.8

103

Aandeel werkgelegenheid industriële subsectoren 2000 II (percentage van de totale werkgelegenheid)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




4

104

Bijlage 1

B.1.2

Groei

B.1.2.1

Productie

Figuur B.9

Groei van de productie, industriële subsectoren I (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





105

Figuur B.10 Groei van de productie, industriële subsectoren II (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




106

Bijlage 1

B.1.2.2

Werkgelegenheid

Figuur B.11 Groei van de werkgelegenheid (personen), industriële subsectoren I (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





107

Figuur B.12 Groei van de werkgelegenheid (personen), industriële subsectoren II (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-5%

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




108

Bijlage 1

Figuur B.13 Groei van de werkgelegenheid (FTE), industriële subsectoren I (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-6%

-5%

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





109

Figuur B.14 Groei van de werkgelegenheid (FTE), industriële subsectoren II (gemiddelde jaarlijkse groeipercentage over de periode 1993-2001)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-5%

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




110

Bijlage 1

B.1.3

Productiviteit

Figuur B.15 Arbeidsproductiviteitsniveau in 2000 (euro’s, prijsniveau 1995) (x 1000)

Nederland

VS

Frankrijk

Zweden

Finland

Italie

s

Oostenrijk

Canada

0

50

100

150

200

250



Houtindustrie

Papier, Uitgeverijen en drukkerijen

Aardolie industrie


Rubber en kunststof

Glas en aardewerk

Basismetaal

Metaalproducten

Machine-industrie




300


111

Figuur B.16 Gemiddelde arbeidsproductiviteitsgroei, 1995-2000 (procenten)8 Nederland

VS

Frankrijk

Zweden

Finland

Italie

Oostenrijk

Canada

-15

8

-10

-5

0

5

10

15

20



Houtindustrie

Papier

Uitgeverijen en drukkerijen

Aardolie industrie


Rubber en kunststof

Glas en aardewerk

Basismetaal

Metaalproducten

Machine-industrie




25

Het verschil in de sectorindeling is dat ‘Papier’ en ‘Uitgeverijen en drukkerijen’ hier apart genomen zijn, terwijl deze in de rest van deze notitie apart worden besproken.

112

Bijlage 1

B.1.4

Concurrentiepositie

B.1.4.1

Export-import ratio

Figuur B.17 Export-import ratio industriële subsectoren 1993 I (export gedeeld door import maal 100)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





113

Figuur B.18 Export-import ratio industriële subsectoren 2000 I (export gedeeld door import maal 100)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

200

400

600

800

1000



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




1200

114

Bijlage 1

Figuur B.19 Export-import ratio industriële subsectoren 1993 II (export gedeeld door import maal 100)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





115

Figuur B.20 Export-import ratio industriële subsectoren 2000 II (export gedeeld door import maal 100)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

100

200

300

400

500

600



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




700

116

Bijlage 1

B.1.4.2

Export

Figuur B.21 Industriële export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 1993 I (export gedeeld door productiewaarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0,00

0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

1,20

1,40



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





117

Figuur B.22 Industriële export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 2000 I (export gedeeld door productiewaarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




3,50

118

Bijlage 1

Figuur B.23 Industriële export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 1993 II (export gedeeld door productiewaarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

0,00

0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

1,20

1,40



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





119

Figuur B.24 Industriële export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 2000 II (export gedeeld door productiewaarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

3,50



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




120

Bijlage 1

B1.4.3

Netto Export

Figuur B.25 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 1993 I (netto export gedeeld door productiewaarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-0,80

-0,60

-0,40

-0,20

0,00

0,20

0,40

0,60



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





121

Figuur B.26 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 2000 I (netto export gedeeld door productiewaarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-0,80

-0,60

-0,40

-0,20

0,00

0,20

0,40



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




0,60

122

Bijlage 1

Figuur B.27 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 1993 II (netto export gedeeld door productiewaarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-1,50

-1,00

-0,50

0,00

0,50

1,00



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





123

Figuur B.28 Industriële netto export t.o.v. productiewaarde, industriële subsectoren 2000 II (netto export gedeeld door productiewaarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-1,00

-0,80

-0,60

-0,40

-0,20

0,00

0,20

0,40

0,60



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




124

Bijlage 1

B.1.5

Investeringen in technologie & kennis

Figuur B.29 R&D intensiteit industriële subsectoren 1993 I (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

5

10

15

20

25



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




30


125

Figuur B.30 R&D intensiteit industriële subsectoren 1999 I (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

5

10

15

20

25



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




30

126

Bijlage 1

Figuur B.31 R&D intensiteit industriële subsectoren 1993 II (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

5

10

15

20

25



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




30


127

Figuur B.32 R&D intensiteit industriële subsectoren 1999 II (R&D uitgaven als percentage van de toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

5

10

15

20

25



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




30

128

Bijlage 1

Figuur B.33 Distributie van de R&D uitgaven, industriële subsectoren 1993 I (aandeel in de totale R&D uitgaven, percentage van het totaal)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

5

10

15

20

25

30

35

40



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




45


129

Figuur B.34 Distributie van de R&D uitgaven, industriële subsectoren 1999 I (aandeel in de totale R&D uitgaven, percentage van het totaal)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

10

20

30

40

50



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




60

130

Bijlage 1

Figuur B.35 Distributie van de R&D uitgaven, industriële subsectoren 1993 II (aandeel in de totale R&D uitgaven, percentage van het totaal)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

5

10

15

20

25

30



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




35


131

Figuur B.36 Distributie van de R&D uitgaven, industriële subsectoren 1999 II (aandeel in de totale R&D uitgaven, percentage van het totaal)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

10

20

30

40

50



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




60

132

Bijlage 1

B.1.6

Investeringen in kapitaal

Figuur B.37 Investeringen t.o.v. de toegevoegde waarde, industriële subsectoren 1993 I (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde)

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0,0

0,1

0,1

0,2

0,2

0,3

0,3

0,4



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




0,4


133

Figuur B.38 Investeringen t.o.v. de toegevoegde waarde, industriële subsectoren 2000 I (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




0,5

134

Bijlage 1

Figuur B.39 Investeringen t.o.v. de toegevoegde waarde, industriële subsectoren 1993 II (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

0,0

0,1

0,1

0,2

0,2

0,3

0,3

0,4

0,4

0,5



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





135

Figuur B.40 Investeringen t.o.v. de toegevoegde waarde, industriële subsectoren 2000 II (fractie, investeringen gedeeld door de toegevoegde waarde)

Hongarije

Polen

Tsjechië

1,3

Zuid Korea

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




0,6

136

Bijlage 1

B.1.7

Aantrekkelijkheid van de investeringen

B.1.7.1

Rendementen

Figuur B.41 Winst als percentage van de omzet, industriële subsectoren 1993 I (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-0,10

-0,05

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





137

Figuur B.42 Winst als percentage van de omzet, industriële subsectoren 2000 I (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

-0,05

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




0,25

138

Bijlage 1

Figuur B.43 Winst als percentage van de omzet, industriële subsectoren 1993 II (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-0,10

-0,05

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





139

Figuur B.44 Winst als percentage van de omzet, industriële subsectoren 2000 II (fractie, kapitaalbeloning gedeeld door de omzet)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechië

Zuid Korea

-0,05

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




140

Bijlage 1

B.1.7.2

Arbeidsinkomensquote

Figuur B.45 Arbeidsinkomensquote, industriële subsectoren 1993 I (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





141

Figuur B.46 Arbeidsinkomensquote, industriële subsectoren 2000 I (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde)

Duitsland

Finland

Frankrijk

Japan

Nederland

Verenigd Koninkrijk

Verenigde Staten

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




100

142

Bijlage 1

Figuur B.47 Arbeidsinkomensquote, industriële subsectoren 1993 II (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie





143

Figuur B.48 Arbeidsinkomensquote, industriële subsectoren 2000 II (beloning van arbeid als percentage van de toegevoegde waarde)

Nederland

Hongarije

Polen

Tsjechie

Zuid Korea

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90



houtindustrie


aardolie industrie


rubber en kunststof

glas en aardewerk

basismetaal

metaalproducten

machine-industrie




100

144

Bijlage 1

B.1.8

Nederland en het buitenland

In Figuur B.49 wordt de in- en uitstroom van de investeringen in de Nederlandse industrie weergegeven. De getallen betreffen de gemiddelden over de periode 1990-2000. We hebben voor het 12-jaarsgemiddelde gekozen om de grote jaarlijkse schommelingen te filteren. Wat in deze figuur opvalt is de grote netto uitstroom van investeringen in de voedings- en genotmiddelenindustrie. Figuur B.49 Gemiddelde in- en uitstroom van investeringen, industriële subsectoren, 19902001 (in miljoen USD, niet geïndexeerd)

Voedings- en genotmiddelen Textiel en houtproducten

Petrochemische industrie Metaal en mechanische producten Elektrotechnische industrie


0

500

1000

1500

2000

Instroom

2500

Uitstroom

3000

3500

4000

Stichting voor Economisch Onderzoek der Universiteit van Amsterdam Roetersstraat 29 1018 WB Amsterdam

Industrie en diensten in beeld

Recommend Documents