INDISCn BOUWKUNDIG TÜDSCnRIFT ORGAAN I

Zes en Twintigste Jaargané

No. 18

30 September 1923

INDISCn BOUWKUNDIG TÜDSCnRIFT ORGAAN I S

DER

i VEREENIGING : VAH IBOUWKUHDIGEN .^^^ip» • IH • iliJNLDEPa.AND5CH=IMDlE|

!••••••••••••••••••••••• Uitgeefster ^ D e Verceniging van B o u w kundigen m N t d .Indië.

^ ^ • •

Redacteur: J. H. ANTONISSE.

G(drukt bijt G. K J L F F ö Co., Batavia — W e k e vreden.

Hoofd-Techn. Diens! Grond-Woningzaken, Balavi».

Voor plaatsing van advertentie's zich te wenden tot den vertegenwoordiger voor Nederlandsch-Indië W^m J- DE JONG, Reiniersz Boulevard 84, Soerabaia. ^ ^

I N H O U D :

R e i s r e g l e m e n t . — F u s i e S t a a t s s p o o r b o n d en Alg. S p o o r b o n d . — V e r n i e t i g i n g v a n een b e s l u i t t o t o n t s l a g aan een a m b t e n a a r . — D o o r k o n t r a c t g e b o n d e n . — Gezin en l o o n . — M o e d e r J o o n . — De v e r v r o u w l i j k i n g v a n d e School. - B o e k b e s p r e k i n g . - R e s u l t a t e n v a n h e t T e c h n i s c h e o n d e r z o e k v a n e n k e l e o p J a v a g e b r u i k t e h o u t s o o r t e n . — R a p p o r t n a a r a a n l e i d i n g v a n een r e i s o v e r A m e r i k a ( v e r v o l g ) . — L a n d m e t e n v a n uit d e l u c h t . — G e p r e p a r e e r d b l a u w d r u k p a p i e r - M u t a t i e s technisch personeel. — Advertenties.

ADVIES.

: UITGAVEN VAN DE VEREENIGING. : :^^^

REDACTIE: J H A n t o n i SS e. L a a n T r i v e l l i No 35 W e l t Inzendingen van eenijjen omvantr moeten uiterlijk negen dagen voor den verschijndag door den redacteur ontvangen zijn Kleine mededeelingen kunnen nog twee dagen later ingezonden worden De plaatsing is echter ook nog afhankelijk van de overige copie, zoodat opname, zelfs bij tijdige inzending, nooit gegarandeerd kan worden De redactie o m v a t : alle bijdragen voor het tijdschiift en de correspondentie daarover Ie SECRETARIS: G J Heymering Weltevreden architect B O W. W e l t e v r e d e n , coresp omtrent vereenigingazaken (uitwendige dienst) 2e SECRETARIS : A V. D o o r n T a n g e r a n g , oorresp omtrent lidmaatschap en afdeelingszaken (inwendige dienst). PENNINGMEESTER en ADMINISTRATIE : J Claessen, Gang Dumas 1 Weltevreden, contributie, abonnementa en advertentie gelden alsmede correspondentie daarover Opgave en opzegging van lidmaatschap of abonnement. A d r e s v e r a n d e r i n g e n te melden aan de Administratie Tan het tijdichrift, Welt. gang Dumas I.

:

Bij d e a d m i n i s t r a t i e v a n h e t krijgen de volgende uitgaven :

tijdschrift,

zijn

Losse n u m m e r s I. B. T

te

f l,

Rekenplaten voor het berekenen van vlakke g e w a p e n d b e t o n p l a t e n ; 2 st. p e r s t e l . . . .

„0.50

P l a t e n ijzeren g o e d a n g s A ' d a m sche b e r e k e n i n g , 5 st. p e r stel

, 1.25

Rekenplaat balken

voor

het

met grafi-

b e r e k e n e n v a n schot0.25

Rangliistenboekje 1922

1.50

G r e p e n uit d e Gew. betonleer 2e d r u k .

.

L o s s e a g e n d a 1923

,

„3.— o.50

B o u w a g e n d a v o o r Ned. I n d i ë 1923 . . . .

„4.—

De p r i j z e n zijn o p g e g e v e n exclusief p o r t o . De uitgaven worden uitsluitend onder r e m b o u r s verzonden.

^

346

!

REISREGLEMENT.

t

\ t

De door de Regeeiing instelde Commipsie ter onderzoek naar de werking van het reisreglement is direct met haar arbeid begonnen en vergadert naar wij hooren vier keer per week. Ter bespoediging barer werkzaamheden wordt op gegevens aangedrongen als geviaagd in het I. B. T. van 31 Augustus 1923. Leden, laat den tijd vXti nutteloos voorbij gaan, gij hebt nu nog gelegenheid uw stem te laten hooren en mv bezwaren omtrent het Reisreglement in te dienen. Indien gij het niet direct doet zal het voor kunnen komen dat de meest noodzakelijkste verbeteringen uitblijven. Uw eigen belang eischt dus dat gij op ons verzoek antwoord geeft. FUSIE STAATSSPOORBOND EN ALG. SPOORBOND. De fusie tus^chen beide bonden heeft heel wat pennen in beroering gebracht, iVii?, besproken, bekampt, en verdedigd om tenslotte een voldongen feit te 'worden. De redactie van het orgaan van dep Algemeenen Spoorbond acht haar taak als geëindigd en sluit in het Augustusnummer de twee jarige arbeidsperiode met de volgende woorden af: „Voor de medewerking ondervonden van de zijde van den R. v. A, en van somn:iige leden betuigen wij onzen hartelijken dank. Indien wij niet volkomen bereikt hebber, hetgeen wij ons voorstelden te kunnen of te zullen tereiken, dan ligt dit in de eerste plaats aan de hoogst ongunstige tijdsomstandigheden en in de tweede plaats aan onvoldoende samen-en medewerking der leden, door afwezigheid van belangstelling en solidariteitsgevoel en ten slotte aan onze zeer beperkte geldmiddelen, wat echter gecoupeerd had kunnen worden, indien alle leden hunne geldelijke verplichtingen beter waren nagekomen. Daarover thans in den breede uitteweiden heeft geen zin gedane zaken hebben geen keer wij spreken alleen de hoop uit, dat in den vervolge daarin eene verandering ten goede moge komen. Hoewel onze arbeid door sommige leden geapprecieerd werd, bleef ook critiek ons niet gespaard en dat kön ook moeilijk anders, waar vaak de leiders der Vakvereenigingen machteloos waren, de door den dienst urgent geachte bezuinigingen te bezwaren, waardoor over de geheele linie eene inzinking der vakbeweging te constateeren viel, waarvoor de leiders aansprakelijk gesteld werden en worden. La critique est aisée, 1' art est difficile en de beste stuurlui staan aan wal. Mocht het behaalde succes te wenschen hebben overgelaten, dan kunnen wij met Tollens uitroepen „Reken d'uitslag niet, maar tel het doel alleen". De leider eener vakvereeniging wandelt onder de huidige tijdsomstandigheden niet op rozen, vooral niet wanneer hij eenzaana, juister, door slechts weinige getrouwen gevolgd en gesteund, zijn moeilijk pad bewandelt.

En toch ondanks struikelen, vallen en weer opstaan moet den schier onbeganen weg bewandeld worden, want stilstand beteekent onherroepelijk achteruitgang. Moge na en door de fusie voor den Bond betere dagen aanbreken. Moge langzamerhand tot de leden het besef doordringen dat „eendracht macht maakt". Dat individueele pogingen om een grootsch duel te bereiken tot onvruchtbaarheid gedoemd zijn, dat dus ieder lid verplicht is voor de belangen van zijnen Bond cptekomen en zooveel mogelijk te behartigen, waardoor hij zijn eigen belang het beste dient, opdat de S.S, bond steeds in groei en bloei moge toenemen en als een phoenix krachtiger en schooner uit de asch van den A. S, moge herrijzen! Dat zij zoo". ** * Tot zoover de redactie „De Spoorbond". De opwekking gericht tot de leden v?n den nieuwen bond zal ongetwijfeld weerklank vinden, zoowel de leider van den Alg. Spoorbond, de heer de Rocbemont. als Hegt van den Staatsspoorbond, weten den juisten toon aan te slaan om de leden van de nieuwe vereeniging aan den arbeid te krijgen. Wij wenschen den Spoorbond het allerbeste toe, hoe grooter de eenheid in de vakbeweging hoe nauwer de aaneensluiting, hoe grooter kans op succes in den arbeid. Dit laatste vooral, moge de leden der V. v. B. wel eens bedenken. De eenheid in onze vereeniging is ongetwijfeld onverstoorbaar, maar wat haar op het oogenblik ontbreekt, dat is arbeidslust, dat is de hulp van hare leden, waarvan een zeer groot deel de gedachte is toegedaan, laat het H. B. maar ploeteren, wij zien wel toe. Leden der V. v. B., mogen ook de woorden van den scheidenden redacteur van het orgaan van den Spoorbond tot U spreken en Uw tot opwekking dienen om Uw deel te geven aan Uwe vakvereeniging. Dat dit zoo zij. •VERNIETIGING VAN EEN BESLUIT TOT i : ONTSLAG AAN EEN AMBTEr»^^ De HoUandsche Vakbladen o.a. het Technisch Weekblad, Weekblad van den Bond van Gemeente-ambtenaren wijdden hun aandacht aan het K. B. van 14 Mei '23 St. bl. No. 204, omtrent het verzoek van den Raad der Gemeente Bu^sum om goedkeuring van haar besluit tot verleening van eervol ontslag aan het hoofd van den dienst der Openbare Werken. Waar het K.B. voornoemd, dit besluit vernietigt, achten wii het van belang de motiveering daarvan bekend te stellen; de overwegingen luiden o.a. „dat het voormeld besluit van den raad van Bussum berust op het oordeel van dat college, dat de architect voor zijne functie niet de noodige geschiktheid bezit; dat met betrekking tot dat oordeel uitgegaan is van de opvatting, dat de architect, die geplaats is aan het hoofd van dienst der openbare gemeentewerken in zijn vollen omvang, niet alle noodige vereischten bezit om die taak volkomen te beheerschen;

347

dat de raad, ten deze eene voorziening willendn treffen, dit doel traciit te bereijjen door ongevraagd ontslag te verleenen aan den gemeentearchitect, zonder in overeensiemming met tiet gevoelen van het college van burgemeester en wethouders, te overwegen of bij reorganisatie van den dienst der gemeentelijke openbare werken, dien ambtenaar eene minder omvangrijke taak zoude kunnen worden toegewezen ; dat mitsdien niet voldoende aandacht is geschonken aan de vraag, of de beoogde voorziening ware te verwezenlijken op andere wijze dan door ongevraagd ontslag te geven aan een ambtenaar, tegen wien geen bezwaar is aangevoerd ter zake van de plichtmatige vervulling van zijne functie; dat op dezen grond het voormeld besluit van den raad der gemeente Bussum van 5 September 1922 geacht moet worden te zijn strijdig met het algemeen belang".

DOOR KONTRACT GEBONDEN.

:

Van de onderofficieren, wordt hoe langer hoe meer gevraagd. Bij elke nieuwe verbintenis zal in de acte vkn aanstelling de volgende bepaling worden opgenomen, welke door de militairen geteekend zal moeten worden, „Wanneer blijkt, dat ik neigingen of karaktereigenschappen bezit, welke onvereenigbaar worden geacht met de handhaving van de krijgstucht, zal het aan het militaire bestuur in Nederland of in overzeesche bezittingen vrijstaan om mij onmiddellijk uit den dienst te verwyderen met of zonder paspoort en alzoo de tegenwoordige verbintenis zonder eenige formaliteit te ontbinden". Hieraan is zeker de actie van O. A. B. niet vreemd. De rechtspositie van den militair heeft er een geduchte duw door gekregen. Wat zal er nog meer te wachten staan ? «

i

*

GEZIN EN LOON.

\

De V. V. B. heeft zich tot nu toe slechts oppervlakkig ingelaten met het zeer belangryke vraagstuk van Gezm en loon, hoewel het juist nu van 't allergrootste belang is daaraan on/.e aandacht te schenken, nu van verschillende zijden pogingen worden gedaan om de huidige salariscommissie van de noodzaak daarvan te overtuigen. We herinneren in dit verband aan het voorstel IJsselstijn. Ter inleiding volgt hier de lezing van S. J. IJ. gehouden op de A. V. van het V. V. L. Echter achten wy het van belang enkele brokstukken te publiceeren uit een artikel van Dr. C. P. Gunning over Gezin en loon van zeer recenten datum waarin schrijver zijn meening weer geeft over ,,gelijk loon voor gelijken arbeidt Er mankeert iets, neen veel, aan ons gezinsleven. Indien het nu waar is, dat het gezin de kern der gemeenschap vormt, dan zal men er voortdurend op bedacht moeten zyn om alles wat een gezonde ontwikkeling van het gezins-

leven zou kunnen belemmeren, uit te bannen en onvermoeid naar wegen te zoeken waardoor een normale groei daarvan wordt bevorderd. Daarbij is het loonvraagstuk ongetwijfeld een der meest op den voorgrond tredende. Een mensch, het gezin, moet bestaan, moet rondkomen. Er moet dus geld verdiend worden. Het is in onze maatschappij vooralsnog in eerste instantie de man, op wien deze taak rust. Nu is het echter wel uiterst merkwaardig om op te merken, hoe een oude misvatting in theorie reeds lang overwonnen, ons in de practijk nog steeds parten speelt. Ik meen deze misvatting het duidelijkst aldus te kunnen formuleeren : „arbeid is koopwaar, waarin men handel kan drijven". Welke rampzalige gevolgen heeft deze economische leugen niet reeds op haar geweten ! In oude ti^jden was dit ongetwijfeld de gaogbare theorie. Het is zonder meer duidelijk hoe de slavernij daardoor moest ontstaan. De in den mensch aanwezige arbeidskracht kon alleen worden gekocht en verkocht door den mensch zelf te verkoopen. L'iter eeuwen, verlichter tijden, brachten verlossing van dezen gruwelijken geese'. Maar de oude opvatting, de oorzaak van alle ellende, bleef bestaan. Toen door de ontwikkeling der moderne industrie arbeidskracht weer een gezocht artikel werd, ging men den arbeider, voor hetgeen hy in arbeidsvermogen presteerde, betalen. De kunst werd natuurlijk ook hier, zooals bij eiken handel, om zooveel mogeUik te krijgen voor zoo weinig mogelijk geld. De toestanden, die het gevolg waren van deze uitbuiting, waren inderdaad al weinig minder menschonteerend dan de vroegere slavenhandel te zien had gegeven. Langzamerhand ging men beseffen, dat arbeid niet is en nimmer kan zijn een koopwaar waarin men handel drijft. Arbeid is de uiting van een persoonlijkheid, en kan als zoodanig nimmer tegen geld worden ingewisseld. Wie een arbeidskracht noodig heeft, moet dus een persoon, een mensch, tot zijn beschikking hebben, en neemt daarmede een zware verantwoordelijkheid op zich. De werkgever (zooals de wel wat eigenaardige term luidt) moet zorg dragen voor het lichamelijk- en geestelijk-welzijn van den werknemer. Dit besef is in de laatste eeuw steeds verder doorgedrongen en uit zich in tal van maatregelen, bepalmgen, regelingen, die terecht de trots van iedere moderne natie zijn. Ik denk aan wachtgeldregelingen, verzekering voor ziekte, werkloosheid, zwangerschap, vacantie, pensioen, enz. In al deze regelingen komt de nieuwe, ethische opvatting tot uiting: wie werken wil in dienst van een ander heeft het recht in ruil daarvoor te eischen dat hem een bestaansmogelijkheid wordt geboden. Het loon zij voldoende voor het onderhoud van een gezin, zoo klinkt het in vele toonaarden. In de practijk evenwel is men dit de laatste dicennia in stagende mate gaan verloochenen door de aanbidding der leuze: geli,jk loon voor gelijken arbeid. Vooral werd dexe leuze verderfelijk toen de feministen haar stijdkreet verhieven bij hun pogen om voor de vrouw geUJke rechten als de man te verkrijgen. De felheid van dezen strijd is begrijpelijk, gezien de (vroegere) sociale positie der vrouw. Maar, ongewild voorzeker, predikte men daarmede een terug-

348

keer tot den tijd toen alleen de arheid, opzichzelf, als koopwaar betaald werd. De funeste gevolgen bleven niet uit. Wie eenigszins ingewijd is in de vele „tl ansacties''die plaats vonden bij de jongste salarisherzieningen van de leeraren M, O. weet, hoede onderhoadszorg van den werkgever (in dit geval de Staat) steeds meer op den achtergrond gedrongen werd en men in dit opzicht kreeg wat men gewenscht had, te weten een betaling alleen van den arbeid, een stukloon, — een menschonteerende regeling, waardoor de rechtspositie van den leeraar geheel op losse schroeven is gezet; terecht heeft Prof. Casimir deze regelmg in dit blad aan een scherpe critiek onderworpen. De leuze .gelijk loon voor gelijken arbeid" acht ik een der gevaarijlkste van dezen quastdemocrattschen ti/d. Reeds jaren geleden heb ik betoogd, dat vooral de vrouw hiervan ten slotte de dupe zou worden. In bovenbedoelde enquête van dit blad kwam dat mede tot uiting. Immers indien „loon voor arbeid" wordt uitgekeerd — ja dan kan men spreken van de „vrouw die niet mee verdient" — en dan moet er iets op gevonden worden, opdat ook zij eenig geld zelfstandig ter beschikking krijge. Maar indien het loon, dat uitgekeerd wordt aan den man, bedoeld is voor onderhoud van het gezin, dan „verdient" niet de man, maar verdient het gezin, man en vrouw samen, dit bedrag, en hebben zij er dus ook samen over te beschikken. Dit besef moet in onze gezinnen worden gewekt en versterkt. Het vraagstuk van gezin en loon is te veelomvattend om het afdoende in een kort artikel te bespreken. Benige belangrijke punten willen wi,i echter nog onder het oog zien. Allereerst wijzen wij er nog eens met nadruk op, dat de leuze „gelijk loon voor gelijken arbeid" ons steeds verder in het moeras voert. Allereerst is zij innerlijk onwaar. Nooit en nergens wordt voor gelijken arbeid een gelijk loon uitgekeerd. Hoe zou men den arbeid ook willen „meten"? Naar den tijdsduur? Alsof alle menschen in gelijken tijdsduur evenveel arbeid k u n n e n (of ook w i l l e n ! ) presteeren! Naar de maatschappelijke pjsitie? Dezelfde wedervraag zou hier kunnen worden gedaan. Naar het resultaat? Alsof ieder in de gelegenheid is gelijksoortige of gelijkwaardige resultaten te bereiken. Hoeveel hangt hier niet af van omstandigheden geheel buiten onzen wil. Moet ons loon daarvan afhankelijk zijn? Gelukkig vindt dit, indien het in de practijk al ergens voorkomt, overal de scherpste afkeuring. En dan zwijgen wij er nog geheel van dat, indien men dit beginsel werkelijk consequent wilde toepassen, men dus ook moest afzien van loonuitkeering bij ziekte enz.l Neen, met deze leugenachtige leuze brengt men de groote massa slechts op een dwaalspoor. Indien men er mee bedoelt dat alle menschen onder gelijke omstandigheden evenveel moeten verdienen — men zegge dat! Maar dan klemt terstond de vraag: welke factoren mogen al dan niet meetellen om te beoordeelen of aan de voorwaarde „onder gelijke omstandigheden" is voldaan? Speelt het gezin hierbij ook een rol, of niet? Maar wie werkt, met zijn geheele persoon arbeid levert, heeft het recht daarvoor te kunnen rekenen op een bedrag dat hem in staat stelt

in zyn onderhoud te voorzien —zoo noodig ook in het onderhoud van zijn gezin. Dit laatste is een belangrijk punt. Wie meent, dat de staat, de gemeenschap, er niets mee te maken heeft of er al dan niet gezinnen gevormd worden, zoodat dus de „bestaansmogelijkheid" van een gezin hem „koud" kan laten, zal terecht vierkant tegenover elke gezinsloonregeling staan. Wie echter erkent dat, waar de gemeenschap uit gezinnen is opgebouwd, het bestaan van gezinnen voor hem een eerste levenbelaag is, moet tot de conclusie komen dat deze factor dus wel degelijk meetelt^ dat een negatie, een ontwrichting van het gezinsleven 't ergste is wat den staat kan overkomen. De groote vraag is nu slechts hoe en in hoeverre moet met het gezin bij loonbepaling rekening worden gehouden. Een al te ver ingrijpen — wat ten slotte moet uitloopen op staatsocialisatie van het gezin — ware al even rampzalig als algeheele onthouding. Het gezin moet zich „organisch" in en door de menschen ontwikkelen. De staat biede hun daarop ruime gelegenheid — meer niet. De groote moeilijkheid is nu op welke wijze de hoeveelheid van het bon moet worden vastgesteld om dit doel te bereiken. Ziet, vroeger kon het feit van al- of nietgehuwd zijn daarbij buiten beschouwing blijven, omdat de regel was dat de werknemer tevens gezinshoofd was. Dit is echter in de laatste decennia geheel veranderd. Met nadruk zij er daarbij op gewezen dat een gezinsloonregeling niets nieuws brengt, maar slechts voortbouwt op hetgeen sinds vele jaren algemeen als juist wordt erkend. In waarheid hebben wij thans ook een gezinsloonregeling, daar (men zie slechts de verschillende toelichtingen en verklaringen) men steels beoogt een loon uit te keeren groot genoeg om een gezin te onderhouden. Om tweeerlei redenen zal dit systeem echter gewijzigd moeten worden. Ten eerste uit bezuinigings-overwegingen. Het behoeft geen betoog, hoeveel millioenen er worden weggesmeten (waar in tal van groepen de gezinshoofden verre in de minderheid zijn) indien men zonder onderscheid aan alle werknemers een „gezinsloon" uitkeert. Toch is dit argument voor mij niet het voornaamste. (ïaarne gun ik velen (indien het geld er is) een ruim overschot, dat zij strikt genomen voor hun persoonlijk onderhoud allerminst behoeven. Wel is het ergerlijk dat vele billijke loonsverlagingen nu tegengehouden worden, doordat men betoogt dat een „werknemer met gezin" dan niet meer rond kan komen. Dat is volkomen waar; maar op hoevelen, die dit zoo luid roepen, is dit van toepassing? Allen, gehuwden zoowel als ongehuwden, mannen zoowel als vrouwen (en m.i. de vrouwen bovenal) hebben belang bij een gezonde gezinsloonregeling, omdat op deze wijze alleen het algemeen menschelijke recht tot erkennning komt dat een ieder, die werken wil, behoorlijk moet kunnen leven en zichzelf, met of zonder gezin, moet kunnen onderhouden. (3tezonde ontwikkelingsmogelijkheden voor het gezin te scheppen is een der moeilijkste problemen voor den staat, vooral in dezen tijd. Ik wees reeds op de gevaren van „staatssocialisatie van het gezin".

349

Al onze mooie opvoedkundige tlieorieën en maatregelen baten bitter weinig, indien de economische toestanden en regelingen de menschen in andere richtingen drijven. Het is nu eenmaal een levensbelang voor den staat om te zorgen dat de jeugd zoo gezond, krachtig en ontwikkeld mogelijk opgroeit. Voor het gros bestaat slechts deze keuze: niet trouwen, althans geen gezin vormen, en dan behoorlijk kunnen rondkomen — of een gezin vormen, maar dan armoe lijden. Ik overdrijf niet. Men behoeft waarlijk niet te vragen hoe de keuze uitvalt. En ook niet, welke vreeselijke toestanden daarvan het gevolg zijn. De staat geeft dan weer millioenea uit om althans nog te redden wat er gered kan worden. Zoo bUiven wij in een vicieusen cirkel ronddraaien. Eerste vereischte is dat het verantwoordelijkheidsgevoel van de ouders als hoofd van het gezin wordt verlevendigd. Dan zal ook de kwestie van, een apart jaargeld voor de vrouw vanzelf op de juiste wijze worden opgelost". Ziehier eenige der belangrijkste brokstukken uit het artikel van Dr. Gunning. Wij hopen dat door beide verhandelingen over dit vraagstuk de belangstelling daarvoor ook bij de onzen is gewekt en dat hieruit voort moge komen een ernstige polemiek.

MOEDERLOON. Lezing gehouden door S. J. IJSSELSTIJN, op de d e r d e A V. van het V. V. L.

Ieder mensch heeft recht op een behoorlijk bestaan; ook vader, moeder en kinderen van een groot gezin. Het is waar,in dezen tijd van beperking van het kindertal, schudden velen bedenkelijk het hoofd, als er een zevende, achtste, negende of tiende kind geboren wordt, en spreken van lichtzinnigheid, van gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel, wanneer er in een gezin meer kinderen geboren woiden dan met goed fatsoen uit het loon van den vader kunnen worden verzorgd. Deze critici moeten echter voorzichtig zijn. Duizenden en duizenden zijn er, die elke beperking in kindertal van gezonde en normale ouders afkeuren om gezondheidsredenen, om ideëele en moreele overwegingen of krachtens hun godsdienstige overtuiging. De sociaal-democraat dr. Heijermans geeselde de kunstmatige kinderbeperking als een economische ramp voor de gemeenschap. Prof. Hector Treub (vrijzinnig) beweert, dat door die kunstmatige kinderbepeiking onfeilbaar — zonder oorlog zelfs — het gele ras het blanke zal overvleugelen. Hoe men echter ook over deze kwestie denkt, voor mij is dit een onomstootelyke waarheid: waar een kleine wereldburger belet vraagt, daar heeft deze m e t en k r a c h t e n s zijn geboorte het recht gekregen om te leven, het recht op voedsel, op kleeren, op verzorging. Vanzelf komen wij nu tot de vraag: Wie moet die verzorging betalen? Sommigen, zooals de R. K. priester, prof. Van Aken, willen, dat voor groote gezinnen de liefdadigheid bespringt. Gelukkig denken de meeste Katholieke sociologen er anders over. Ook ik werp liefdadigheid in deze vei weg, niet alleen, omdat elk

kind, dat geboren wordt, evenveel recht heeft om verder te leven op onze rijke aarde als gy en ik, maar ook om het groote belang, dat de gemeenschap heeft bij kinderen in het algemeen en by kinderen uit groote gezinnen in het bizonder. Dat groote belang blijkt uit het volgende. Prof. Kouwer berekende, dat ons volk alleen dan niet achteruitgaat, wanneer de gezinnen gemiddeld vier kinderen hebben. Waar duizenden hun gezin heel klein houden, of kinderloos blijven, moet men dus de gezinnen met meer dan vier kinderen beschouwen als een weldaad voor de gemeenschap. Voor het krachtig voortbestaan van een land is het noodig, dat de kinderen, ook die uit de groote gezinnen, voldoende gevoed worden. In Sociaal Leven en Streven lees ik, dat in België volgens de volkstelling van 1910 1.700.000 kinderen vooitkwamen uit de groote gezinnen, tegen slechts 1.000.000 uit de kleine. Nemen wij voor ons land eenzelfde verhouding aan en bedenken we, dat de groote gezinnen bijna uitsluitend gevonden worden onder de arbeiders en dat volgens dr. Van der Waerden arbeidersgezinnen van meer dan vier personen ondervoed zijn, dan volgt daar dus uit, dat meer dan de helft van onze toekomstige burgers belangrijk minder krachtig ontwikkeld zal worden dan zou Imnnen en . . . . zou moeten. Ook de ongehuwden en kinderloozen hebben belang bij een behoorlijke verzorging der kinderen. Als zij oud geworden zijn en niet meer werken kunnen en genieten willen van het — dank zü hun kinderloosheid — zoo gemakkelijk overgelegde geld, dan zijn het de kinderen van nu, die de wereld bewoonbaar en geriefelijk voor hen maken. Als onze jongens 19 jaar geworden zijn, eischt de gemeenschap hen op om, wanneer het noodig is, voor die gemeenschap dienst te doen als kanonnenvleesch. Straks, burger geworden in de maatschappij, mogen onze kinderen nog bloeden om de leeningen af te lossen op langen termi,in, leeningen voor een deel aangegaan, omdat hun ouders gebrek leden, doch waarvan de kinderloozen, zonder noodzaak, mede geprofiteerd hebben. Om al deze redenen zou ik het een schande, een groote schande achten om kinderen, die zulk een nuttige en onontbeerlijke plaats innemen in de samenleving, over te leveren aan de liefdadigheid. Doch wat dan? Ik stelde zooeven de vraag: Wie mof^t de verzorging der kinderen betalen? Is het mogelijk de kinderen uit een groot gezin te verzorgen uit het loon van den vader? Hoe groot moet dat loon dan wel zijn ? Als twee mannen, de een ongehuwd, de ander vader van tien kinderen, boomen hakken en beiden elke week evenveel boomen neerleggen, moeten ze hetzelfde loon ontvangen of niet? En, zoo ja, moet dat gelijke loon dan slechts zoo groot zijn, dat de ongehuwde er behoorlijk van leven kan? Neen natuurlijk, want dan lijden er in het gezin van den ander 12 menschen het grootste gebrek. Moet het dan zoo groot zijn, dat het gezin er behoorUjk van kan bestaan ? Dat is al even onmogelijk. Denk u eens even in, dat alle ambtenaren een loon verdienen, voldoende voor een gezin van 12 personen, — wat zou dat een millioenen en millioenen kosten,

350 met als gevolg een enorme stijging der belastingen, welke stijging niet gevoeld zou worden door de kinderloozen, want zij zou slechts een klein gedeelte bedragen van hun sterk vermeerderd inkomen. Denk u verder eens in, dat diezelfde maatregel werd doorgevoerd in het particuliere. Dan zouden de werkgevers deze enorme stijging der loonen weer verhalen op de verbruikers. De voornaamste levensbehoeften zouden daardoor zoo duur worden, dat de salarisverbetering voor de gezinnen weer te niet gedaan zou worden door de meerdere uitgaven. Alle voordeel zou zijn voor hen, die het niet noodig hebben, voor de kinderloozen. En in elke groep van arbeiders, die het bedenkelijke voorrecht genieten veel kinderloozen in hun midden te hebben, zou de grootere weelde van die kinderloozen weer meewerken om de positie-eischen van het heele korps geducht op te voeren, — een nieuwe ramp dus weer voor de groote gezinnen. Geeft deze schets niet tot op zekere hoogte weer een beeld des tijds? De moderne Nederlandsche vakbeweging heeft altijd gestreden voor een gelijk loon voor gelijkwaardigen arbaid. Ze heeft wel nooit gezegd, dat dit voldoende moet zijn voor een gezin met tien of meer kinderen, doch wel heeft ze telkens en telkens weer nieuwe loonstrijden aangegaan voor allen, ofschoon de kinderloozen behoorlijk leven konden, — nieuwe loonstrijden, omdat de groote gezinnen gebrek leden. En altijd weer waren de vaders van de groote gezinnen detrekossen — om met Minister Aalberse te spreken — naar een nieuwen strijd en naar een volgende overwinning, waarvan zijzelf niet noemenswaard, doch de kinderloozen heel veel profiteerden. En onder het huidige loonstelsel, het z.g. gelijke loon voor gelijken arbeid en de misleidende leuze: loon naar dienstprestatie, zal de geheele vakstrijd bUiven, één doorloopende loonstrijd, zonder dat de groote gezinnen ooit uit de put komen. Een gelijke bezoldiging van alle arbeiders is dus onmogelijk. Wat dan? vraag ik alweer. Een ongelijke bezoldiging? Moet de ongehuwde, die evenveel boomeu velt als de man met tien kinderen, voor zijn arbeid minder loon hebben ? Gij weet hoe sterk het verzet daartegen is, speciaal onder de Nederlandsche niet-kerkelijke arbeiders. Het getuigt van gezonde taktiek om met dat verzet rekening te houden, al moet erkend worden, dat het op geen enkelen goeden grond berust en alleen aangekweekt is door verkeerd inzicht en egoïsme. Daarmede wil niet zeggen, dat iedere kinderlooze, die tegenover ons staat, een egoïst is. Allerminst, doch het idee, dat hij evenveel moet ontvangen als de inkomsten van een gezin bedragen, is hem in de Nederlandsche nietreligieuse vakbeweging — vooral onder de onderwijzers —met zoo'n kracht in de hersens gehamerd, dat hij het aanvaard heeft als een onomstootelijk dogma. Het gevoel spreekt hier meer dan het verstand. Vele economen en sociologen hebben getracht een oplossing te vinden in dit zoo moeilijke vraagstuk, in meerdere of mindere mate of heelemaal niet rekening houdend met genoemd verzet. Er zijn er, die ongelijke bezoldiging willen tusschen mannen en vrouwen, omdat de laatsten niet behoeven te zorgen voor een gezin. In enkele landen heeft dit idee toepassing gevonden, het sterkst in Zwitserland.

Vele Katholieken, zich daarbij beroepend op de encycliek „Rerum Novarum", willen aan ieder arbeider een loon geven, voldoende voor een gemiddeld of een normaal gezin. De Paus heeft echter niet gezegd hoe groot een normaal gezin precies is, en daarom zien wij onder de Katholieken tal van afwijkende meeningen hieromtrent. Sommigen noemen vier ^ vijf kinderen normaal, anderen weer drie h vier, — en daarboven willen ze dan kindertoeslag. De Belgische Katholieken willen kindertoeslag vanaf het derde kind en vinden dan een gezin met twee kinderen normaal, waaruit natuurlijk nog niet volgt, dat zij voorstanders zouden zijn van het zoo gesmade tweekinderstelsel. Al die getallen zijn natuurlijk willekeurig gekozen. Daarom wordt het gemiddelde gezinsloon o.m. bestreden door den Katholieken professor Veraart. Het vijfde, het zesdeen zevende kind, zegt hij, heeft evenveel recht op het bestaan uit het loon als het eerste en tweede. Deze Katholieke professor wil dus toeslag voor elk kind. Nu moet men niet denken, dat kindertoeslagen bijna alleen verdedigd worden door Katholieken. Integendeel, wij vinden warme voorstanders in alle politieke partijen, behalve onder de meest conservatieve, de oud-liberalen. In 1919 werd een adres aan de Tweede Kamer gezonden waarin een kindertoeslag werd gevraagd van lOpGt. voor elk kind beneden de 18 jaar. Ik noem dit cijfer om te bewijzen, dat ik met mijn verzoek aan de Salariscommissie om 6 pCt. niet zoo erg onbescheiden ben geweest, als sommigen voorgeven. Vooral, omdat ik alleen kindertoeslag vroeg, terwijl dit adres bovendien eischte een huwelijkstoelage van 15 pCt. waarvan ik een sterk tegenstander ben. Het adres was geteekend door vooraanstaande mannen uit alle politieke partijen. Ik noem o.a. den socialist J. W. Gerhard, den katholiek G. Stein Bisschop, de anti-revolutionairen mej. G. S. van den Berg en R. H, Heerema, den vrijzinnigen prof. Casimir, prof. Kohnstam, prof. Kouwer, prof. Steinmetz, prof. Hector Treub, Dr, 0. P. Gunning, enz. Een zeer grondige studie van het loonvraagstuk is gemaakt door de Engelsche .social-democrate Beatrice Webb. Deze bekwame hoogstaande Engelsche socialiste heeft deel uitgemaakt van een Engelsche staatscommissie, welke o.m, te onderzoeken had, hoe de verhouding der loonen van mannen en vrouwen in de toekomst behoort te zijn mede in het belang van de productiviteit der natie. Het is typisch, dat deze socialiste bijna op dezelfde gronden als de katholieke prof. Veraart zich kant tegen een gemiddeld gezinsloon. „Als er met een gemiddeld gezin bedoeld wordt een gezin van vier kinderen", — zegt zij — „wat heeft dan het vijfde, zesde of zevende kind er aan, dat er voor vier gezorgd is ?" Zij verklaart zich voor gelijke bezoldiging van mannen en vrouwen en komt ten slotte tot de conclusie, dat het loon van ieder arbeider voldoende moet zijn om er behoorlijk al of niet gehuwd van te leven. Ze komt dus tot denzelfden eisch als ik: Gelijk loon voor gehuwden en ongehuwden. Maar, zegt zij, de geheele opvoeding van de kinderen behoort ten laste van de

35 J gemeenschap te komen, die de arbeidskrachten van de kinderen in de toekomst noodig heeft, de opvoeding dus vanaf het eerste kind. Om dit te bereiken wil zij stichten een rykskinderbijslagfonds, een groote pot, waarin ieder naar vermogen moet bijdragen, de ouders, de kinderloozen en de werkgevers en waaruit alle bijslagen voor alle kinderen betaald worden. Dan verdienen dus volgens haar alle menscher, die gelijkwaardigen arbeid verrichten, evenveel, omdat dB kindertoeslagen geheel zijn losgemaakt van het loon. Dit jaar heeft de Belgische socialistische partij een beslissing genomen, ongeveer in denzelfden geest. De Fransche neutrale—doch roodgetinte— vakbeweging veiklaarde zich eveneens dit jaar voor kindertoeslagen. De Duitschers staan reeds eenige jaren op hetzelfde standpunt. De socialistische voorzitter van den groeten Duitschen onderwijzersbond met zijn 160.000 leden — dus nog wat grooter dan het N. I. O. G. — is een zeer warm propagandist voor kindertoeslagen. De socialistische onderwijzers in Hamburg vragen zelfs 15 pCt. van het salaris voor elk kind. In Denemarken vraagt de neutrale vakbeweging om kindertoeslagen. In Zweden bracht in 1916 minister Berg — een oud-onderwijzer — onder luide toejuiching van de neutrale vakbeweging kindertoeslagen voor de onderwijzers. In Australië — Nieuw Zuid "Wales en Nieuw Zeeland — werden met behulp van de arbeiderspartij kindertoeslagen ingevoerd. In Oostenryk-Hongarye, Polen, Fiaukrijk werden eveneens kindertoeslagen ingevoerd onder goedkeuring van een deel der neutrale vakbeweging. Nederland komt— als in vele dingen — achteraan. Niet alleen de sociaal-democrate Beatrice Webb en in navolging van haar veel socialisten in verschillende landen, maar uok tal van katholieken dringen op instelling van een rijkskinderbijslagfonds aan. De eerste, die er in Nederland propaganda voor maakte, was minister Aalberse. Ook hij wil, dat de Staat bemiddelend optreedt en dus in de „gioote pot" de premies ontvangt en er de toeslagen uit betaalt, Hy en andere katholieke democraten noemen echter die toeslagen een deel van het loon in tegenstelling met Beatrice Webb, die zegt, dat zü los van het loon moeten zyn. Zy schenen hier dus nog vooruitstrevender dan de sociaal-democraten, maar in de practijk komt het op het zelfde neer, omdat de werkgevers toch in de gelegenheid zijn, hun lasten af te wentelen op de gebruikers. De katholieken in Nederland hebben reeds krachtig gewerkt om de groote gezinnen uit het moeras te halen. In afwachting van een rijkskinderbijslagfonds, waartoe in beginsel door de Tweede Kamer reeds werd besloten door aanneming van de motie-Hazevoet, hebben zij reeds gesticht het provinciaal Noord-Brabautscb Kinderfonds. Verder zijn in Nederland op grond van collectieve arbeidsovereenkomsten kinderfondsen gesticht in het bakkersbedryf, de textiel-, sigaren-, leder- en schoenenindustrie. Ook kwam tot stand het gemeentelijke kinderbijslagfonds te Arnhem; ik weet niet zeker of hiertoe de sociaal-demokraat Hermans zyn medewerking verleende, maar voor zoover ik hem ken, lijkt mij dit niet onmogelijk, In het buitenland gaat het denzelfden weg op. Naar ik reeds zeide, is in Australië een

kinderbijslagfonds ingesteld; daar betalen alle werkgevers een verplichte premie per arbeider, het stelsel-Aalberse dus. In Denermarken wordt door werkgevers in verschillende bedrijven vrijwillig een zekere som per arbeider gestort in een gemeenschappelijk fonds, waaruit iedere arbeider met kinderen een zekeren toeslag krijgt naar verhouding van het aantal kinderen. In België zien wij op groote schaal hetzelfde verschijnsel. De kindertoeslag-regeling begint dus steeds meer het karakter van sociale verzekering te krijgen. In Frankrijk, waar de geheele sociale verzekering op vrijwillige toetreding is gebaseerd, is de kindertoeslag verzekering daarom geheel geschied krachtens collectieve contracten. In dezen vorm — sociale verzekering — zal het kindertoeslagstelsel een euormen aanhang krijgen. De arbeiders voelen, dat dit de eenige weg is, waardoor de groote gezinnen uit den put gehaald kunnen worden en socialisten in alle landen van de wereld worden, voor zoover zij nog niet zoover zijn, gedwongen zich ervoor te verklaren, al ware het alleen maar uit zelfbehoud. De Duitsche socialisten gaven het voorbeeld. De arbeiderspartij in Australië volgde. De Confederation Générale du Travail (C. 6. T.) in Frankrijk eischte begin Februari van dit jaar een afdoende hulp der groote gezinnen, georganiseerd door de nationale gemeenschap onder den vorm van gezinstoelagen, toelagen bij de geboorte en toelagen voor babyvoeding. De S. D. A. P, in Nederland eischt nog slecht de beide laatste zaken. De Belgische socialisten verklaarden zich eveneens dit jaar, één week na de Fraoschen, voor kindertoeslag, geregeld door den Staat op dezelfde wijze als steun voor werkloosheid, invaliditeit, ziekte enz. Franschen en Belgen eischen beide: sooale veizekering met verplichte bijdragen door de werkgevers en verder gesteund door de gemeenschap. Ik heb kindertoeslagen „moederloon" genoemd, niet omdat ik dien naam zoo mooi vond, doch om de gehuwde en kinderlooze werknemers ervan te doordringen, dat wanneer wij eenmaal zoover zyn, dat kindertoeslag is ingevoerd, zij niet het recht hebben om te pruttelen en te schreeuwen: Men doet mij onrecht aan; ik verdien minder dan die gehuwde en ik doe toch hetzelfde werk. Want ieder, die zoo redeneert, begaat de schandelijke onrechtvaardigheid om te eischen, dat de moeders al haar mooie en onontbeerlijke werk voor de gemeenschap (ook voor de kinderloozen) voor niets verrichten. De eisch „gelijkloon" in den mond van een kinderlooze beteekent: Ik evenveel als de vader en moeder van een groot gezin samen; later zal ik wel profiteeren van het werk van die moeder, die door mijn egoïsme groote ontberingen geleden heeft. Wilt ge den naam „moederloon" niet, wilt ge U naast mij scharen onder de leuze „voor kindertoeslag" of „voor sociale verzekering van uitkeering van kindergeld", — 't is mij alles hetzelfde; het is mij niet om den naam, doch om de zaak te doen. Wat zou de wereld een grooten stap gevorderd zijn in de richting eener mooie en schoone maatschappij, wanneer wij in alle landen hadden een rijkskinderbijslagfonds naast —zooals Beatrice Webb dat wenscht —een behoorlijke betaling van den kinderlooze. Dan behoefde de vader van een groot gezin zich niet meer af te sloven

352 met bijwerk na volbrachte dagtaak ; dan behoefden de moeders niet meer buitenshuis te gaan werken tot scha van haar gezin, haar gezondheid en van het werk, waarvoor ze bezoldigd worden ; dan behoefden de moeders den man geen concurrentie meer aan te doen, waardoor zij nu in sommige bedrijven de loonen laag houden; dan behoefde de vakstrijd niet meer te zijn één onafgebroken vermoeiende loonstrijd ; dan behoefden de groote gezinnen niet meer te lyden onder ondervoedinp; dan behoefden niet duizenden en duizenden een onnatuurlijk leven te leiden, bang voor het bezit van kinderen, die zij bij een behoorlijke bezoldiging zoo graag zouden hebben; dan behoefden velen niet ongehuwd te blijven, die nu, bij gelijke salarieering van gehuwden en ongehuwden vreezen voor financieele misère in het huwelijk; dan zouden weer duizenden goede vrouwen den moed krijgen om kinderen ter wereld te brengen en zouden weer duizenden moeders worden teruggegeven aan haar gezinnen.

DE VERVROUWLIJKING VAN DE SCHOOL «••«

#•••»•••••

• • • • • • • • • • • • • • • * • • •

In de Ind. Crt. van 21 dezer vinden we de volgende cijfers omtrent de verhouding tusschen mannelijk en vrouwelijk personeel bij het onderwijs van S. J. IJsselstijn. In 1915 telde het onderwijzerscorps in Nederl. Indië 1715 leden, van wie 1017 heeren en 689 dames. In 1922 waren die getallen resp. 2043 1071 en 972. Bestond dus in 1915 59,3 pCt. van het corps uit heeren en 40,7 pCr. uit dames, in 1922 vinden we 52.4 pCt. heeren en 47,6 pCt. dames. In 1922 was een grooter deel van het onderwijscorps met verlof dan in het oorlogsjaar 1915. Kijken we dus ook even naar dezelfde cijfers in betrekking tot de werkelijk in dienst zijnden. Dan vinden we in 1915 888 heeren en 625 dames, in 1922 870 heeren en 856 dames. In 1915 dus 58,7 pCt. heeren en 41,3 pOt.
BOEKBESPREKING. Kleinwohnungbau in Holland von Gerhard Jobst B. I. Uitgave van Wilhelm Ernst en Sohn Berlijn.

De bouwkundig ingenieur Jobst heeft in opdracht van het Pruisische ministerie voor de Volkswelvaart een reis naar Nederland gemaakt ter bestudeering van de Volkshuisvesting. Zijn indrukken heeft hij neergelegd in een boek met bovenaangehaalden titel. Het boek wordt ingeleid door Dr. B.H. Vos, Dir. van den Rijkswoningraad in Nederland, die het" aankondigt als een werk van groote gewichtigheid voor den Klein woningbouw. Schrijver begint met de geschiedenis van het Volkswoningvraagstuk in Holland, behandelt verder de totstandkoming van de duizenden woningen, door oprichting van diverse woningbouwvereenigingen, om vervolgens de voorschriften uit de Hollandsche bouwverordening aan een bespreking te onderwerpen. Het belangrijkste in het boek is voor ons, de bespreking over de hedendaagsche architectuur en haar toepassing bij den Volkswoningbouw. De stoere baksteenbouw heeft schrijvers bewondering, het werk van de Klerk eveneens, al vreest hij — zeer terecht — voor de slechte navolging, waarvan de auteur voorbeelden noemt en publiceert. Een speciale bespreking wydt schrijver aan den dakvorm, als door de Klerk bij vele zijner bouwwerken toegepast, waarbij hij tot de conclusie komt: met nadruk moet gewezen worden, dat het vlakke dak, wel het goedkoopste is— (dit is onsinziens niet juist. Red.) maar geenszins den doelmatigsten dakvorm. Ter verduidelijking van z'n opmerkingen, voert Ingenieur Jobst zijn lezers door Nederland, stilstaande bij de vele plannen en uitgevoerde werken ter verbetering van de Volkshuisvesting in ons land. Dat de huidige architectuur onzer Nederland, sche bouwmeesters belangrijk is, bewijst wel de verhandeling welke ing. Jobst daarvan geeft, en waaraan wij meerdan gewone waarde mogen hechten, omdat zij in opdracht van de Duitsche Regeering werd samengesteld en de bewerker van het boek een bekend criticus is. BOUWMATERIALEN, handleiding ten dienste van het onderwijs aan de technische scholen en voor zelfstudie. Door: M. Lunshof, Architect en Leeraar K. E. S.

Het Streven naar een samenstelling van een leerboek over bouwmaterialen, speciaal voor de technische scholen in Ned. Indië. verdient onze volle belangstelling. Reeds vaker werd in deze rubriek op het gemis daaraan gewezen. Thans ligt voor ons een boek over bouwmaterialen, hetwelk volgens den schrijver—in z'n voorbericht schrijft — is ontstaan doordat er aan een beknopt leerboek, handelende over bouwmaterialen in Ned.-Indië behoefte bestaat. Eindigende zegt schrijver zich voor welwillende opmerkingen ten zeerste aanbevolen te houden.

353

De verhaudeiinfz begint met een uitgebreid hoofdstuk over hout, dito over naluutsteen, gebakken steen, gebakken tegels, mortets, enz. Hoofdstuk VII, verven en verf werk is voor Indië al zeer belangrijk. Goede vaklieden onder de vervels zi^jn er maar weinigen, maar dit komt in hoofdzaak, omdat ze geen goede leiding hebben; vandaar onze opmerking, dat dit hoofdstuk belangrijk is. Maar het is dit om andere redenen eveneens. In de Engeifeche vakliteratuur, maar ook in in de Duitsche eu Fran^che, bestaan geen beknopte verhandelingen op het gebied van verven. De Nederlandsche maakt daarop een gunstige uitzondering, naast verschillende boekjes, is door bemiddeling van de Maatschappij tot bevordering der bouwkunst (afd. den Haag') een zeer goede handleiding in den handel gekomen getiteld „Handleidtng voor hf'.t Iluis-schildcfen" geschreven door /. M. Kippel. Dit boek is het bekroonde antwoord op de prijsvraag uitgeschreven door de afd. 'sGravenhage van bovengenoemde Maatschappij. Het hoofdstuk over verven en verfwerkx^aYy^t boek van arcliitect Lunshof toont in opzet en bewoordingen, een frappante overeenkomst met de handleiding van Kippel, zoodat de vraag gewettigd schijnt of en zoo ja en in hoeverre hier van plagiaat sprake is. Dit doet aan het boek geen goed, het ware o.i. dan ook juist geweest indien de samensteller ruiterlijk de bron genoemd had waaruit hij z'n belangrijke mededeeling heeft geput. "We kunnen met — willen zulks ook niet — nagaan in hoeverre de overige hoofdstukken aan het zelfde euvel mank gaan.

i RESULTATEN VAN HET TECHNISCHE : ONDERZOEK VAN ENKELE OP JAVA j GEBRUIKTE HOUTSOORTEN. In de Nos. 13 en 14 van deze jaargang verscheen onder bovenstaande titel een artikel van den heer I. A. Maronier, assistent voor de afdeeling kennis en onderzoek van bouwstoffen der Technische Hoogeschool, hetwelk de redactie blijkens de bijgevoegde noot beschouwt als „een zeer belangrijke en voor de practijk van groote waarde zijnde verhandeling." Het onderwerp is zeer zeker van groot belang voor de practijk en waar men van het instituut te Bandoeng degelijk werk mocht verwachten is de meening van de redactie alleszins verklaarbaar en zal deze door het meerendeel der lezers die van het houtonderzoek geen speciale studie gemaakt hebben gedeeld worden. Waar mij echter bij lezing bleek dat de inhoud van het artikel bOTenaangebaalde meening absoluut niet rechtvaardigt, meen ik hierop in het belang der goede zaak uitdrukkelijk te moeten wijzen. Waarschynlyk heeft het verlangen om spoedig resultaten van onderzoek te kannen publiceeren den schrijver parten gespeeld. Dit blijft reeds min of meer uit den titel die meer doet verwachten dan in het artikel gegeven wordt, aangezien een groot deel der ondeizochte soorten niet tot de „veel op Java gebruikte houtsoorten" gerekend mag worden.

Hij heeft zich blijkbaar nog onvoldoende rekenschap gegeven van de verschillende moeilijkheden die zich op dit speciale veld van onderzoek voordoen en van de nauwgezetheid die daarbij vereischt wordt. Bovendien heeft hij op verschillende punten niet voldoende profijt getrokken van hetgeen terzake reeds door andere instellingen die zich speciaal met het onderzoek van Indische houtsoorten bezig houden, werd gepubliceerd. Aan de hand van de door den heer M. gegeven staat wil ik op verschillende tekortkomingen van zijn artikel wijzen. Kolommen: Inlandsche en Latijnsche namen: De inlandsche namen zijn zonder kritiek van dB schenkers der houtwei ken overgenomen. De latijnsche namen van Nos. I t/m 19 zijn door het Boschproefstation opgegeven op grond van aan de toegezonden houtmonsters (door schrijver dezes) verrichte determinaties. Het blijkt mij echter dat de heer M. deze namen gedeeltelijk verkeerd heeft overgenomen '). Bü no. 2 poöti werd door het boschproefstation medegedeeld dat poöti de naam voor een Shorea soort was, doch dat het toegezonden monster van een boom uit de familie der Sapotaceeën afkomstig en de opgegeven inlandsche naam dus onjuist was, toch geeft de heer M. in zijn artikel de foutieve namen poöti en Shorea. Bij No. 3 is eenzelfde fout gemaakt, Bawang is in sommige streken de naam voor Scorodocarpus sp. (elders koelim genaamd); het gezonden monster was echter een veel minderwaardiger hout n.l. Toona sp. de inlandsche naam dus weer foutief, zulks werd medegedeeld, toch geeft do Heer M. de namen Bawang en Scorodocarpus. No 5. Het gezonden monster was een Gluta soort, waarvoor algemeen de inl. naam rengas geldt. De opgegeven namen Soerian en cederhout zijn dus fout, dit werd eveneens aan den schrijver medegedeeld. Van de nummers 20—23 werden om mij onbekende redenen geen monsters der determinatie aan hot boschproefstation gezonden. De heer M. zocht blijkbaar de bijbehoorende latijnsche namen zelf uit Heyne's .Nuttige planten" op en maakte daarbij fouten. Voor No. 29, Resak geeft hü de naam Vatica. Nu worden werkelijk in een groot deel van de archipel sommige zeer uiteenloopende Vatica soorten resak genoemd. Uit de naam van de schenkster blijkt echter dat men hier zeer waarschijnlijk met een geheel andere houtsoort, n.l. de zoogenaamde Simaloer resak, dat is een zeer duurzame harde Shorea soort te maken heeft. No. 30. Petanang is de naam van een Dryobalanops soort door de Vejahoma uit Palembang verkregen, schrijver geeft echter de stellig foutieve naam Calophyllum. In het boek van Heyne kan hi) dezen naam niet gevonden hebben. De voor No. 23 opgegeven namen Pitch- pine en Amerikaansch grenen hout zal men gezien de herkomst van het proefstuk onder zeer groote reserve moeten aanvaarden. 1) Een rectificatie vindt men in I. B. T. No. 17 Red.

354 Het spreekt vanzelf dat de onder dergelijke foutieve namen gepubliceerde cijfers sleciits verwarring kunnen stichten. Hier blijkt weer eens duidelijk hoe gevaarlijk het is om wetenschappelijke onderzoekingen te willen doen aan niet authentiek materiaal (dat is materiaal waarvan niet door gelijktijdig verzamelen van herbariummateriaal van dezelfde boom, de botanische naam met zekerheid kan worden vastgesteld. Alleen voor houtsoorten die op het hout goed herkenbaar zijn kan zulks goedgekeurd zijn, maar dan mag ook een determinatie op het hout door bevoegde personen in geen geval achterwege blijvenEen kleinigheid moge hier even rechtgezet worden. Op bladz. 266 schrijft de heer M. dat de aan het boschproefstation ter identificatie toe te zenden monsters op een zeer bepaalde wyze moeten worden afgewerkt. Zulks is onjuist ; ter identificatie ingezonden monsters mogen een willekeurige vorm hebben mits zij slechts aan zekere minimum afmetingen voldoen (liefst 10 X 10 cM.). Terloops zij opgemerkt dat de door schrijver in fig. 1 gegeven afbeelding van het „modelblokje" foutief is. Doordat hij het hart van het hout midden in het blokje toekent loopt de zijde waarbij hij „radiaal', schrijft in 't geheel niet radiaal doch tangentiaal. Alvorens nader op de door schrijver geproduceerde cijfers in te gaan moge eenige algemeene opmerkingen daaromtrent gemaakt worden. De schrijver wijst er uitdrukkelijk op dat de gegeven cijfers niet als gemiddelden mogen worden aangenomen omdat zij slechts op het onderzoek van een soms twee monsters berusten. Inderdaad is de waarde die men aan de uit het onderzoek van een enkel monster verkregen cijfers mag hechten zeer gering, het lijkt mij daarom een verzuim van den schrijver dat hij er niet op gewezen heeft dat voor verschillende belangrijke der behandelde houtsoorten, door het laboratorium van de Vereenigde Indische Boschexploitatie Maatschappijen en het Boschproefstation reeds betrouwbaarder cyfers, die soms het gemiddelde van meerdere tientallen monsters weergeven gepubliceerd zijn. Waarschijnlijk zal dit toch aan meerdere van zijne lezers onbekend zijn. Voorts had de schrijver er m.i. op moeten wQzen dat de gepubliceerde gegevens verkregen zijn aan kleine, uitgezochte f outvrife proefstukjes, zoodat deze cijfers niet zonder meer voor grootere afmetingen in de practyk te gebruiken zijn. Bij het vaststellen der te gebruiken zekerheidscoefficienten zal met deze factor terdege rekening moeten worden gehouden. Ook vind ik niet aangegeven hoe de practicus zich uit de gegeven cijfers een oordeel zou kunnen vormen omtrent de door hem aan het hout onderscheiden eigenschappen als buigzaamheid, broosheid, stramheid of stugheid e.d. welke uiteenzetting juist in dit toch blijkbaar voor practici geschreven artikel op zijn plaats zou zijn geweest. De heer M, zal mij wellicht tegenwerpen dat dan zijn artikel te uitvoerig zou zijn geworden, maar dan moet ik o.a. wüzen op de door hem gegeven uitvoerige uiteenzetting van de bepaling van het soortelijk gewicht volgens de methode Breuil, welke gevoegelijk geheel had kunnen vervallen. Thans iets over de verschillende cijfergroepen afzonderlijk.

'Soortelyk gewicht. Dat de schrijver de algemeen gebruikte term soortelijk gewicht heeft vervangen door de onduidelijke uitdrukking soortelijk volume gewicht is onjuist. Uit het artikel blijkt niet duidelijk of het absoluut droog of het luchtdroog soortelijk gewicht gegeven is. De uiteengezette bepalingswijze waarbij tot in tiende milligrammen en onderdeelen van kubieke millimeters gemeten wordt geeft een nauwkeurigheid die door de niet homogeene bouw van het hout en door de volume- en gewichtsveranderingen die hout bij wisselend vochtgehalte van de atmosfeer ondergaat in werkelijkheid geen zin heeft. Het soortelijk gewicht van luchtdrooghout kan gemakkelijk en voldoende nauwkeurig bepaald worden door van het hout een nauwkeurig bewerkte kubus te maken, hiervan de inhoud te berekenen en het gewicht te bepalen. Speciale toestellen zijn daarvoor dus overbodig. Watergehalte luchtdroog. De door schrijver in deze kolom gegeven cijfers zijn over het algemeen iets lager dan hier te lande door andere onderzoekers voor luchtdroog hout gevonden werden. Nu is het natuurlijk mogelijk dat dit watergehalte in Bandoeng werkelijk geringer is dan te Buitenzorg of Semarang, waarschijnlijijer lijkt het mij echter dat de heer M. het percentage niet zooals gebruikelijk ten opzichte van het absoluut droog, doch ten opzichte van het luchtdroog gewicht berekend heeft hetgeen een fout zou zijn. Zekerheid hieromtrent geeft zijn artikel niet. De schrijver vermeld niet of wij mogen aannemen dat het opgegeven vochtgehalte ook geldt voor de door hem onderzochte proefstukken m. a. w. of de door hem onderzochte proefstukken luchtdroog waren. Daar bij wisselend vochtgehalte de eigenschappen van het hout zich wijzigen is het van belang het gemiddeld vochtgehalte van het proefstuk op te geven, vooral waar onder de door hem onderzochte houtsoorten enkele zeer langzaam drogende zijn zooals bijv. Eusideroxylon en rasamala van welk hout een proefbalkje van geringe afmetingen nog eenige jaren noodig heeft om behoorlijk luchtdroog te worden. Het voor Eusideroxylon, een houtsoort waarvan de betrekkelijk geringe taaiheid bekend is, opgegeven hooge taaiheidsquotient geeft een sterk vermoeden dat de heer M. in dat geval met nog nat hout heeft geëxperimenteerd. Buiging. De hoofden der volgende kolommen zijn onduidelijk gerangschikt zoodat daaruit niet blijkt dat de opgegeven spanningen en elasticiteitsmoduli op buiging betrekking hebben. Dit kan echter ook een fout van zetter en corrector zijn ^). De kolom weerstandsmoment is geheel overbodig, omdat deze grootheid niet van de houtsoort afhankelijk is, doch alleen van de breedte en hoogte van het gebezigde proefstuk. Men kan nog vermoeden dat dit weerstandsmoment opgegeven is om de in de volgende kolom gegeven cijfers voor de breukarbeid onderling beter vergelijkbaar te maken. Hiervoor is het weerstandsmoment echter niet geschikt aangezien de lengte tusschen de steunpunten daarin niet tot uitdrukking komt en bovendien de 1) De staat is, wat volgorde enz. betreft in over' eenstemming met de copie. Red.

355 hoogte in het kwadraat in rekening wordt gebracht. De wijze waarop de breukarbeid volgens schrijvers opgave berekend werd is onjuist omdat daarbij de kromme lijn E. D. (fig. 5) als «en rechte wordt beschouwd ; vooral bij taaie houtsoorten wordt daardoor de arbeid te klein berekend. De aangewezen weg is natuurlijk om de arbeid uit het opgeteekende diagram door planiraeteren te bepalen. Afschuiving. Het toestel dat voor de bepaling van deze grootheden gebezigd wordt en de vorm der daarbi] gebruikte proefblokjes lijken mij, voor zoover de gegeven korte omschrijving gevolg, trekkingen mogelijk maakt, minder juist. In de p r a c t p zal de bepaling van de radiale afschuiving van houtsoorten die kruisdadig zijn (een in de tropen veel voorkomend verschynsel) met dit toestel groote bezwaren opleveren. Het door het boschproefstation gebezigde toestel ') voldoet veel beter aan de te stellen eischen. De door den schrijver gegeven cüfers betreffende afschuiving loodrecht op de jaaringen hebben, zooals uit zijn teekening in fig. 6, gemakkelijk blijkt, met afschuiving «2^/^ te maken. Samendrukking. De onder dit hoofd opgenomen cijfers geven zeer waarschijnlijk de spanning bij breuk (drukvastheid) en met die by de proportionaliteitsgrens weer, zulks had echter ter voorkoming van vergissingen door practici wel vermeld mogen worden. Splijting. Bij de splijtbaarheid dient men evenals bu de afschuiving onderscheid te maken tusschen splijting evenwijdig aan de mergstralen en loodrecht daarop (radiaal en tangentiaal), welke beide waarden voor dezelfde houtsoort belangrijk kunnen verschillen. De heer M. heeft hierop blijkbaar geen acht geslagen, hi,j geeft slechts een cijfer, zonder dat blijkt welke splijting bedoeld wordt. Soortelijke slagarbeid. In deze term wordt de uitdrukking soortelijke misbruikt, slagarbeid alleen is geheel voldoende. De hieronder opgegeven cijfers zouden volgens het hoofd van de kolom Kilogrammen per vierkante centimeter uitdrukken. Dat dit geen maatstaf voor „arbeid" is, is duidelijk. Wat ten slotte de betrouwbaarheid der gegeven cijfers als zoodanig betreft, daarover kan men, gezien de by eenzelfde houtsoort optredende variabiliteit in eigenschappen, zonder meer moeilyk een oordeel vellen. Alleen bij buitengewone afwykingen van hetgeen door andere onderzoekers gevonden werd bestaat er voldoende grond om aan fouten in de bepaling dier waarden te gaan denken. Een dergelijk geval doet zich bijvoorbeeld bij de gegeven elasticiteitsmoduli voor. De voor 16. Djamoedjoe gevonden waarde (1581) komt mij ongeloofelijk laag, die voor 26, passang (216.02) en voor 25, nani (336.47) daarentegen buitengemeen hoog voor. In de tekst van het artikel komen nog verschillende onjuistheden voor. De zinsnede „Het soortelijk gewicht van de eigenlijke houtstof (cellulose) die men verkrijgt door het vermalen van een of andere houtsoort," enz. zou bij niet 1) Gepubliceerd in; Dr. L. G. den Berger; Mechanisch-Technische eigenschappen van Ned. Indische houtsoorten, Korte Mededeeling No. 1. van het Boschproefstation. 1921.

deskundigen de verkeerde meening kunnen doen postvatten dat hout geheel of nagenoeg geheel uit cellulose bestaat. Dat „hout van boven genomen natuurlyk jonger is dan dat beneden is gegroeid is natuurlijk onjuist. Dit zou personen die geen duidelijke voorstelling van den groei ran een boom hebben, daaromtrent een geheel verkeerd begrip kunnen bijbrengen. Dat „vooral het jaargetijde van vellen (Oost of West Moesson)" de groote afwijkingen in eigenschappen van eenzelfde houtsoort zou verklaren is een geheel onbewezen en m.i. onwaarschijnlijke bewering. De mededeeling dat het ringen by andere houtsoorten dan djati meer en meer in gebruik zou komen is onjuist. Mij is hier in Indië geen andere houtsoort dan djati bekend welke men voor de exploitatie eenigen tyd geringd laat staan. Het ringen van wildhout is zeer riskant aangezien zelfs zeer harde houtsoorten gevaar loopen om tijdens het geringd staan belangrijk beschadigd te worden door nathoutboorders e.d. zooals bij een ringproef met Simaloer resak gebleken is. Na het voorgaande zal men het waarschijnlyk met mij eens zijn dat aan een artikel waarin zoovele fouten, waaronder zeer belangrijke zijn aan te wyzen moeilijk eenige waarde kan worden toegekend. A. T. J. BlANCHI,

Houtvester bij het Boschproefstation. Onderschrift. Het bovenstaande artikel is den heer Maronier toegezonden met verzoek zijn aanteekeningen en weerlegging er direct naast te stellen. De heer Maronier zal er wellicht over eenigen tijd toe overgaan en deelt voorloopig mede, dat de geachte inzender — de heer Bianchi — in enkele opzichten gelyk heeft in vele daartegen niet. Een spoedige verlegging zijnerzijds zal ons daarom dubbel welkom zijn. Red. ••••••••••••••••••••••••»«»••••••••«••••«••••«•••••••••••••••••••••••••,

\ : 5 •

RAPPORT NAAR AANLEIDING VAN \ EEN REIS OVER AMERIKA j door Ir. J. F. B. REGENSBURG.

( Vervolg van blz.

1 j

jj8.)

Goudbaggermolens. Emmerladderbaggerwerktuigen worden voor het goudbaggeren, zooals reeds gezegd vry algemeen gebruikt. Ik had de gelegenheid om één van de grootste goudbaggermolens te Marysville ten Noorden van Stockton in werking te zien. Het nagaan van de ontwikkeling der goudbaggermolens in Californië is van belang omdat dezelfde vraagstukken zich ook bij onze gewone havenmolens voordoen. Men moet toegeven, dat de ontwikkelingsgang bij deze goudmolens in sneller tempo is gegaan dan bij onze Hollandsche molens. Het is bekend, dat de slijtage by deze werktuigen een voorname factor is, zoodat elke verbetering feitelijk erop moet neerkomen, dat de invloed hiervan vermin-

356 derd wordt en dus hierdoor het aantal dagen per jaar, dat de molen draait wordt vergroot. Men heeft thans reeds een percentage bereikt van 89 pCt. na.a. w. dat van de 365 dagen de molen 325 dagen werkt, gedurende dag en nacht. Dit is uiteraard alleen mogelijk met door electriciteit gedreven molens, omdat bij gebruik van stoommachines en stoomketels voor het goede onderhoud dezer werktuigen meer tijd verloren gaat. En deze verbetering is te vinden in het gebruik van daarvoor geëigend materiaal. De emmerketting en de tuimelaars zijn die onderdeelen, welke het meest aan slijtage onderhevig zijn. Algemeen van toepassing is de emmerketting zonder schalmen. De emmers bestaan uit twee deelen, het lichaam en de snijrand en zijn geheel van mangaanstaal. Aan het lichaam zijn vóór twee oogen en achter een oog gegoten, ter verbinding der emmers onderling. Deze snijrand moet zoodanig op den emmer passen, dit de kracht ook door den emmer wordt opgenomen. De emmers hebben breede vlakken aan de rugzijde, waardoor minder slijtage aan de tuimelaars en de leirollen en van de emmers zelf optreedt, terwijl groote sterkte wordt verkregen hetgeen het gebruik van den ronden tuimelaar mogelijk maakt. De raangaanstalen bouten moeten van groeten diameter zijn, ook weer om de slijtage te verminderen. Zij worden door een platte kop belet te draaien. In het achteroog van den emmer is een mangaanstalen bus gezet om de slijtage op te nemen bij het draaien van den enimer om den bout. De ondertuimelaara worden bij de goudmolens tegenwoordig altijd rond genomen en dit wordt als een groote verbetering aangemerkt. Zij zijn uit één stuk, van mangaanstaal of chroom nikkeistaai. De as wordt daarin geperst met een druk van 125 tot 175 ton en behoeft niet gespied te worden. Zooals bekend, zijn bij de gewone baggermolens ronde ondertuimelaars alleen in gebruik bij kleine molens terwijl zeskanten worden gebezigd bij de grootere. Dit komt omdat bij een emmerketting met schalmen deze, bij gebruik van ronde tuimelaars, zeer sterk geconstrueerd moeten zijn om de buiging te kunnen weerstaan. Een emmerketting zonder schalmen, dus alleen bestaande uit emmers, vooral wanneer deze uit één stuk mangaanstaal bestaan, is daarentegen sterk genoeg. Bij een zeskant glijden de emmers over de vlakken van den tuimelaar zoodra door slijtage het verschil in den steek van de emmers en de zijde van den tuimelaar eenigszins aanmerkelijk wordt. Bij een ronden tuimelaar heeft dit slippen niet plaats, hetgeen als een groot voordeel wordt aangevoerd. De constructie van den boventuimelaar biedt de grootste moeilijkheid, als gevolg van het grooter worden van den steek der emmers. Toegepast worden tuimelaars gegoten uit één stuk nikkeistaai om het bezwaar van het losgaan van de as te ontgaan bij gebruik van een om de as gekrompen tuimelaar, terwijl slijtplaten worden gebezigd, die door dikkere worden vervangen indien ae steek van de emmers toeneemt. Het toepassen van slijtplaten bUJft een zwak punt. De mangaanstalen boventuimelaar uit drie stukken van de firma „Hadfield" in Sheffield schijnt mij hier de oplossing te zijn, hoewel de bevestiging van

den raangaanstalen mantel op het gietstalen binneniichaam met stalen as een nog niet geheel opgelost probleem is. Het aantal kanten van de boventuimelaar» bij de goudbaggermolens is van 4 tot 6 en men voelt er veel voor om tot 8 over te gaan. De grootste goudbaggermolens hebben emmers van 20 c.f. = 540 liter.') Door het dubbel aantal emmers zijn deze van grooter capaciteit dan onze gewone molens met open ketting en emmers van 800 L. Electriciteit wordt veel toegepast voor het aandrijven der werktuigen. De aai dri,iving van de emmerketting is tegenwoordig algemeen als volgt: De stoommachine of electrische motor, die zich onder in de machinekamer bevindt, drijft door middel van een riem een riemschijt op het platform van den boventuimelaar. Op de as van deze riemschijf zitten 2 rondsels, die door tandwielen een tusschenas drijven. Deze tusschenas drijft weder door 2 rondsels de groote tandwielen, die op de as van den tuimelaar zitten. De overbrenging is zoodanig, dat de snelheid van de emmerketting + 15 M. per minuut bedraagt. De groote tandwielen hebben een middellijn van 3.60 M. en een breedte van 300 m. M. en worden van gewoon staal gegoten. Men heeft het ook geprobeerd met radkranzen van chroomnikkelstaai en van mangaanstaal. In verband met het vervoer moeten deze tandwielen wel eens uit 2 helften worden gemaakt. De rondsels worden van hetzelfde materiaal gegoten als dat van de tandwielen, die door genoemde rondswls gedreven worden. Het is nog niet uitgemaakt welk van deze drie soorten het best voldoet. De tusschenraderen voor de groote molens moeten van chroomnikkelstaal zijn en gefraisde tanden hebben. Aandrijving met één tandwiel op de as van den tuimelaar werd vroeger toegepast maar gaf, zooals begrijpelijk is, meerdere wringing met asbrekage als gevolg, zoodat thans aandrijving door middel van 2 stel raderen zooals boven beschreven wordt toegepast. Om de ongelijkmatige druk tusschen de tandraderen te vermijden, wordt op de as, waarop de riemschijf zit een differentiaal gemonteerd. Inplaats van riemen wordt ook directe aandrijving toegepast, doch hierbij is eene wrijvingskoppeling die eventueel kan slippen, noodzakelijk. Bij riemoverbrenging is dit niet noodig. Hoewel bij de grootste baggerwerktuigen een aparte lier aanwezig is voor het ophalen en neerlaten van den ladder, wordt ook dikwijls een lier gebruikt, die zoowel voor het aandrijven van den emmerketting dient als voor het hijseben van de ladder. Voorts is aanwezig een centrale lier voor de ankerdraden, de ankerpalen en den boegdraad. De lier voor den transporteur is meestal apart geplaatst achter op het dek. Bijna algemeen wordt electriciteit als beweegkracht toegepast. Waar geen electriciteit beschikbaar is, wordt ze aan boord opgewekt door een eigen stoomturbine installatie. In verband met de dikwijls zeer variabele weerstanden, welke de emmerketting heeft te overwinnen, moet de moto aan zeer bijzondere eischen voldoen. Het door slaan van de isolatie door hooge temperatuur 1) 1 ft. = 0,3 M 1 c. ft = 0,027 M3.

357 wegens te groote overbelasting van den motor is voorgekomen. Meestal wordt wisselstroom gebruikt, omdat deze overal in Amerika beschikbaar is. De spanning van 46.000 volts wordt in een onderstation tot 2200 volts omgezet en de baggermolen heeft geen eigen transformator noodig als alle motoren op die spanning werken. Zi.in er motoren van een kleiner vermogen dan 50 P.K. dan wordt de spanning in een op de molen aanwezigen transformator verlaagd tot 440 volts. Er zijn in Californië verscheidene goudbaggermolens met emmers van 16 c.f. = 0.43 M^. inhoud. De baggermolen met de grootste emmers n.l. van 20 c.f. = 0.54 M^ is door de Estabrook Dredging Co. in bedrijf gesteld in Trinity County, Californië. Het ontwerp was gemaakt door de „Union Construction Co." te San Francisco. De machines zijn afkomstig van de Bucyrus Co te Milwaukee en de electrische installatie is van de General Electric Co. De molen kan normaal baggeren tot 14 M onder water, echter kan de ladder verlengd worden om tot 17 M te kunnen baggeren. Onder normale omstandigheden heeft dit werktuig een capaciteit van 400.000 tot 450.000 c.y. per maand. De emmerketting bestaat uit 83 emmers van mangaan» staal, die elk, zonder den bout, een gewicht hebben van meer dan 2.5 ton. De emmerbouten hebben een raiddelhjn van 7,5/8" en wegen 360 K.G. elk. Het totale gewicht van den emmerketting is 268 ton. De boventuiraelaar met as weegt 26 ton. De hoofdmotor heeft een vermogen van 500 P. K. en gebruikt wisselstroom van ± 2200 volt spanning. „Marysmlle No. ƒ ' Het door mij bezichtigde werktuig is de goudbaggermolen „Marysville No. 5" van de Marysville Dredging Co. werkende ongeveer 15 K.M. van de stad Marysville. Dit werktuig behoort tot de grootste van dit type en is in 1918 gebouwd door de Union Iron Works (thans Bethlehem Shipbuilding Cie) te San Francisco en heeft $ 400.000 gekost. In 1920 zou de prys zijn geweest $ 700,000.— De molen baggert tot 26 M. onder de water, lijn en 6 M. er boven, heeft een z. g. ,close connected" emmerketting (gesloten ketting dus zonder schalmen) bestaande uit lOl mangaanstalen emmers van 17 c.f. = 0.46 M^ die elk ongeveer 2 ton wegen. De prijs van ééa emmer was $ 850.— De ondertuimelaar is rond met een uitwendige middellijn van 2.40 M. De diameter van de as is 400 m.M. De emmers zijn 3/4" dik maar iq den bodem 1^/^", terwijl de gedeelten, die aan de meeste slijtage onderhevig zijn 3 " dik zijn. De snürand of lip is bevestigd als boven reeds is geschetst en bestaat uit mangaanstalen plaat van 3 " dikte. De boventuimelaar iseen zeskant bestaande uit 1 stuk nikkelstaai. De middellijn van het asgedeelte is 530 m.M. de flenzen zijn 80 m.M. dik. De ladderlengte bedraagt 48 M. De hoofdmotor maakt 515 ontwentelingen per minuut en ontwikkelt een vermogen van 500 P.K. In 1914, het eerste jaar naar de levering werd 4.599.518 c.y, = ± 3.500.000 M3 materiaal opgebaggerd. De gemiddelde kostprijs (zonder rente en afschrijving) was in 1917 4.18 dollarcenten per c.y. en in 1919 5.18 dollarcenten per c.y. In 1918 waren de totale kosten (zonder rente en afschrijving) % 192.370.51 verdeeld als volgt:

Voor loon en Electriciteit Materialen en?. Diversen

20,8% 22,6 „ 47,1 „ 9,5 100 %

Cutterzuigers. ,,Mc. Muilen". Het kanaal tusschen Alameda en Oakland in de baai van San Francisco moest van 8' tot 18' beneden laag water worden uitgediept. Dit werk geschiedde in aanneming door de San Francisco Bridge Cie. Het werd uitgevoerd door een cutterzuiger, die de specie perste tot op een afstand van 900 M. De eenheidsprijs was 30 dollarcenten per c. y. = $ 0,40 per M^. Het bergen van den grond werd overgelaten aan den aannemer; deze kon terreinen voor het oppersen vinden en kreeg van den landeigenaar daarvoor ongeveer $ 0.03 per c.y. Het werktuig bestaat uit een houten ponton (bijna alle baggerwerktuigen in U. S. A. hebben een houten romp) lang 45 M., breed 12 M. en hol 3,60 M. met een diepgang van ± 2 M. De geheele inrichting van de machinekamer maakte op mij den indruk van een landinstallatie. Een horizontale compoundmachine met roteerende schuiven van 800 è, 900 I. P. K. bij 105 ornwentelingen, voorzien van een zwaar vliegwiel, drijft de baggerpomp door middel van een snaarschyfoverbrenging met 275 omwentelingen per minuut. Deze pomp is het gewone type Amerikaansche baggerpomp n.l. met gesloten waaier en groote ruimte tusschen den waaier en het pomphuis De cutter wordt door een afzonderlijke stoommachine van 200 I. P. K. gedreven. Een waterpijpketelinstallatie met'automatische oliestookinrichting („Merit system") levert stoom van 12 atmosf, druk. Deze automatische stookinrichting is alleen te gebruiken indien de stookolie zooals hier door stoom in de vuren wordt geblazen. De max. baggerdiepte van den zuiger is 50', De pomp heeft een 20" leiding. Bij mijn bezoek was de grond zoo hard en kleiachtig, dat slechts een gemiddelde capaciteit van 100 c. y. per uur werd verkregen. Toen ik mijn verwondering te kennen gaf over de geheele installatie voornamelijk over de aandrijving met kabels en het gebruik van een machine met zwaar vliegwiel, hetgeen m,i, bij het vastslaan van de pomp ernstige brekages zou veroorzaken, antwoordde de mij vergezellende Ingenieur, dat de installatie het ontwerp was van een Professor in den machinebouw, die echter geen praktijk had op baggertechniek. De machines waren op zich zelve alle goed geconstrueerd, maar hy gaf toe, dat het geheel wel buiten model was. Bij de Amerikaansche pompen komt het vastslaan crouwens ook zelden voor wegens de groote ruimte tusschen waaier en pomphuis. De inrichting om het werktuig na een strook te hebben gebiggerd, vooruit te bewegen, bestaat uit 2 ankerpalen achter en 2 ankerkettingen voor. Als merkwaardigheid werd my verteld, dat de huid van het schip op de waterlijn was bekleed met planken van „red wood" van hoogstens 1" dikte voor bescherming tegen paalworm. Dikker mocht de bekleeding niet zün; het hout zou in dat geval wel worden aangetast want dan vinden bedoelde diertjes het blijkbaar de moeite waard om er in te boren.

358De persdruk in de pomp was bij een lengte der leiding van 800 M. 33 h 35 lbs per • inch en het vacuuno bedroeg 7 a 8". „Cüy of Oakland" De „City ot Oakland" is een door electriciteit gedreven cutterzuiger behoorende aan het havenbestuur van de stad Oakland gelegen in de baai van San Francisco tegenover de stad van dien naam. Het werktuig was bezig een ligplaats te baggeren op 30' diepte. De specie werd door een lange drijvende leiding en walleiding tot op 1000 M, afstand gespoten. De electrische stroom werdgeleveid door de stad en in een apart drijvend transformatorhuis, liggende naast den baggermolen, omgezet in één van lagere spanning n.l. 2200 volt. De hoofdmotor, die de baggerpomp door middel van een elastische koppeling direct aandrijft, heeft een vermogen van 750 P. K. bij 360 omwentelingen en van 625 P. K. bij 300 omwentelingen. Deze is dus geconstrueerd voor 2 snelheden en is van het inductietype. De cutter-motor is van 150 P. K. en drijft den cutter door middel van een tandradoverbrenging met 7 tot 10 omwentelingen per minuut. De motor voor de lieren heeft een vermogen van 35 P. K. Voorts is nog een motor aanwezig voor het aandrijven van een waterpomp, die water in de baggerpomp perst voor het aanzuigen en tevens dient voor het perswater om de pompas. De baggerpomp van 20" heeft een pomphuis met een inwendige middellijn van 2,25 M. tusschen de 2" dikke voeringplaten. De waaier heeft een diameter van 1,40 M. met 4 bladen. Bij een persafstand van 2000' werd volgens den Hoofdingenieur gemiddeld een productie verkregen van 5000 M.^ vaste specie per etmaal. „San Pedro". De „San Pedro" is een van de 72 cutterzuigers behoorende tot de baggervloot van het Gouvernement der Vereenigde Staten. Zooals wellicht bekend is heeft dit Gouvernement de grootste baggervloot van de wereld bestaande uit; 26 „Seagoing hopper dredges" (varende zandZUlgHr!<)

72 39 17 5 116 64 74 105 295 13 178

cutterzuigers „dipper dredges'' (drijvende stoomschoppen) grijpkranen eramerladdermolens kraanvlotten heivlotten stoomschroef-sleepbooten en inspectievaartuigen stoomraderbooten voor sleepen en inspectie motorschroefbooten motor raderbootjes woonschepen en nog diverse andere vaartuigen.

Deze vloot staat onder beheer van de Ingenieurs-afdeeling van het Departement van Oorlog. Het Staats-Ingenieurs-corps in Amerika is dus een militair corps. De bekende Generaal „Goethals", leider van de werken voor het Panamakanaal was eenige jaren geleden het hoofd van dit corps. Genoemde zuiger was te werk gesteld voor de haven van Los-Angelos. (De havenplaats zelf heet San Pedro, die echter thans deel uitmaakt van de stad Los-Angelos). Hij bestaat uit een houten ponton van 43 x 13 X 3 M. met een diepgang van 1.70 M. en

waterverplaatsing van rond 800 ton. De porapmachine is een triple-expansie van 12" x 20"x 33" diameter bij 20" slag en maakt 150 — 180 omwentelingen per minuut. De cuttermachine is een enkel cilinder van 10" diameter en 14'' slaglengte. De 2 ketels zijn van het Babcock Wilcox type met een totaal V.O. voor beide ketels van 360 M^ een R.O. van 80 M2 een stoomdruk van 14 atmosfeer. De waaier van de pomp heeft een diameter van 2.10 M. De pomp is 20" d.w.z. de zuigopening is 20" en meestal ook gelijk aan de uitlaat. Tijdens mijn bezoek was het werktuig bezig met het maken van een kanaal en de specie werd in de nabijheid gespoten. Gedurende 1918 was door een zuiger in 57 dagen ruim 170.000 M^ gebaggerd, met een gemiddelde dagproductie van 3000 M3(dag en nacht met 3 ploegen). De kosten hebben bedragen zonder rente en afschrijving $ 0,8& per M3. In aanmerking moet echter worden genomen, dat het werktuig gedurende 41/2 maand in reparatie is geweest waarvan de kosten in den prijs begrepen zijn. De zuiger „San Jacinto" heeft b.v. gedurende 1919 met inbegrip van de kosten van hulpmaterieel en van administratiekosten, doch zonder rente en afschrijving totaal gekost $ 226.000 maar in 2O0 dagen (18 uren per etmaal) 1.300.000 M^ verzet waardoor een eenheidscijfer werd verkregen van $ 0.17 per M^. {Wordf vervolgd).

: LANDMETEN VAN UIT DE LUCHT. \ I : Gedurende den oorlog is de techniek van het maken van luchtfoto's zoo vooruit gegaan dat het in sommige gevallen den topografischen dienst zoo al niet vervangen dan toch enorm kan aanvullen. In het Zuidwestelijk «edeelte van de Vereenigde staten van Amerika zijn buitengewoon groote terreinen die zeer moeilijk op te meten zijn. Ten eerste is de grond zeer moerassig en doorsneden door honderden groote en kleine rivieren en ten tweede is het geheele gebied met zulk hoog gras begroeid, dat het niet mogelijk was met gewone instrumenten er in te werken. Hier bracht de vliegmachine uitkomst. In de bodem van een vliegtoestel wordt een camera bevestigd, welke ingericht is voor films. Door middel van een kleine windmotor wordt de al sluiter op regelmatige tijdstippen varieerende van 15 tot 50 seconden geopend en de filmrol afgewonden. Indien de bestuurder op een bepaalde hoogte in een rechte lijn voortvliegt, krijgt men een reekt foto's die aan elkaar aansluiten en een uitstekende kaart vormen. Vooral als zich aan het begin en einde van de reeks een vast punt bevindt, ter controle van de schaal en ter vastligging van het nieuw opgemeten stuk aan reeds vroeger gemetene, kunnen zeer betrouwbare kaarten verkregen worden. Natuurlijk is de opname niet zoo eenvoudig als hier in die paar regels is neergeschreven. Ten eerste moet men beschikken over zeer geroutineerde vliegeniers, die uiterst stuurvast zijn aangezien de uitkomsten hiervan in hooge mate afhankelijk zijn. Ten tweede moet de lucht zeer helder zijn en mogen er gedurende de opname geen rukwinden voorkomen. De foto's worden genomen op hoogte van 5000 tot 10.000 voet. In het laatste geval bestrijkt men een ± driemaal grooter oppervlak dan in het eerste, echter is de schaal naar verhouding zooveel kleiner. De strook die in een vlucht wordt opgenomen is ongeveer twee K. M. breed. In S c i e n t i f i c A m e r i c a n , waaruit bovenstaande genomen werd, worden eenige voorbeelden genoemd. In 4 vluchten welke tezamen 9 uur duurden werden 593 foto's genomen op een hoogte van 5000 voet. Hiermede was een streek van 150 vierk. K.M. opgenomen. Bij een andere gelegenheid werden op

359 een dag in twee vluchten 261 foto's gemaakt en op een andere ochtend 155 foto's in 2^4 uur. Gevlogen wordt meestal met een snelheid van 55 mijlen. Op een hoogte van 8000 voet, wordt het toestel zoo ingesteld dat om de 25 seconden een foto wordt genomen. De belichtingstijd is meestal 1/90 van een seconde. Bij het artikel waren eenige foto's van buitengewoon goed geslaagde opname, echter was er ook een bij welke genomen was gedurende een zeer harde zijwind de vliegenier had niet in een rechte lijn kunnen vliegen, zoodat de foto's niet op de juiste wijze aan elkaar sloten, terwijl er zich tusschen de reeksen foto's hyaten vertoonden. GUNITE. Gunite is de naam die de Amerikanen geven aan pleisterspecie, welke door middel van samengeperste lucht op de te bepleisteren oppervlakte gespoten of geschoten wordt. Het pleisteren gaat op deze wijze natuurlijk echt Amerikaans vlug. Een tweede voordeel van het gunite is dat houtwerken welke ermede bespoten zijn, zeer moeilijk ontvlambaar worden. De behandeling wordt dan ook ten zeerste aangeraden voor mijnhout en dergelijke. DIE PZEEPEILINGEN. Diepzeepeilingen zijn zeer vergemakkelijkt door het gebruikmaken van onderwatersignalen. Een onderwater voo'.'tgebracht geluid plant zich voort tot den bodem en wordt van daar als een echo teruggezonden naar het nunt van uitgang. Door het opnemen van den tijd die er verloopt tusschen het oogenblik van uitzenden en van terugkomen kan men de diepte van het water berekenen. Het grootp voordeel van deze wijze van werken is de enorme tijdsbesnaring, terwijl ook de kosten van de peilingen zelf miniem zün. Een Amerikaansch oorlogschip, waarmede deze geluidspeilingen uitgevoerd zijn, stoomde in 9 dagen van Rhodes Island naar Gibraltar en deed gedurende dien tijd niet minder dan 900 peilingen. HOUTBEWERKING. Hout zoo van de boom komende is voor timmerdoeleinden niet geschikt. De sappen die er in zitten doen het werken, enz. Het duurt vrij lang voordat deze werking ophoudt. Gedurende de laatste jaren heeft men getracht deze tijd door kunstmatige uitdroging in droogovens te verkorten. Ook heeft men toegepast uitloogen met heet water en stoom. Geen dezer middelen gaf echter een afdoend substituut voor het ouderwetsche in de wind drogen, terwijl soms het hout sterk in kwaliteit er door achter uitging. Thans is echter ontdekt dat door een behandeling met ozon, terwijl tevens het hout licht verwarmd wordt in 10 tot 15 dagen hetzelfde resultaat bereikt werd als anders meteen of twee jaar drogen. Het bewerkte hout vertoonde nooh chemisch noch physisch eenige afwijking van het in de lucht gedroogde hout. Uit Scientific American. 50 JAREN KABELBAAN. Den 2en Januari 1873, dus voor meer dan 50 jaren werd door Adolf Bleichert de eerste kabelbaan volgens het Duitsche systeem in gebruik gegeven, die nu nog dienst doet voor het transport van ertsen. De kabels zijn natuurlijk verscheidene malen vernieuwd. Umschau. INGEGRAVEN HOUTEN PALEN TEGEN BEDERF BEVEILIGEN. Voor zoover in Noorwegen en Zweden houten palen voor het dragen der elektrische leidingen gebruikt worden, kunnen deze tegen bederf beveiligd worden, zooals 10-jarige proeven hebben aangetoond, door in het hart een gat te boren van 25 mM. middellijn dat bij het oprichten der palen nog 20 tot 30 cM. boven den beganen grond reikt. Na het stellen wordt een gat in schuine richting van den paalomtrek geboord zoodat dit het gat midden in de paal bereikt. Beneden in het gat met een cement- of houtprop gesloten voordat de paal geplaatst is, die aan den omtrek ingesmeerd is met een mengsel van

fijngemalen houtskool in lijnolie. Het gat in de paal wordt dan met creosoot of ander bederfwerend middel gevuld, dat van binnen naar buiten dringt en het water uit het hout naar buiten drijft. Enkele maanden na de eerste vulling wordt een tweede toegepast, waarna het gat boven den grond voor goed met een houtprop wordt afgesloten. Palen op deze wi]ze behandeld en door inspectie na 10 jaar uitgegraven, vertoonden niet het minste bederf, terwijl niet behandelde contröle-palen in verscheidene gevallen reeds na 3 jaar verwisseld moesten worden Later heeft men de ondervinding opgedaan dat de houtskoolverf minder goed voldoet, omdat daardoor het water bemoeilijkt wordt in het wegvloeien, nu worden de palen oppervlakking zeer weinig verkoold door behandelen met vuur. . Der Holzbau. MORTEL BEREIDING MET LATEX. Volgens Chemiker Zeitung zijn in Amerika zeer gunstige resultaten verkregen door mortel met latex aan te maken. Niet alleen wordt de mortel hierdoor volkomen ondoordringbaar voor water, maar zij blijtt m hooge mate plastisch zoodat in muren van groote lengte, brugbogen, enz. minder krimpvoegen noodig zijn dan bij gewoon aangemaakte mortel en beton. Een verdere goede eigenschap is dat vloeren en wegen absoluut stofvrij zijn, daar de Caoutchouc in hooge mate het stof blijft binden. Daar latex op Java gewonnen wordt, zon allicht eens een proef zün te nemen. •" DE AFSTAND TUSSCHEN DE SPOORSTAVEN. De normaal afstand tusschen de koppen der spoorstaven bedraagt in Europa voor de rechte deelen r f ? r 3-' '^"^^'J' *^^^^ afstand bij bogen van 400 meter 1,445 M. wordt gemaakt. Eigenaardig in het zeker dat de, „Steensporen" der Grieken en Romeinen juist dezelfde afstanden aanwijzen, nl. 1,44 M. zooals opgravingen, onlangs nog in Frankrijk gedaan, bewezen en vroeger reeds was gevonden bij wegen om Athene en bparta. Die sporen waren in den rotsbodem uitgehakt, terwijl oneffenheden met zand en kies werden opgevuld. Op bepaalde afstanden bevonden zich uitwijkplaatsen, daar al die wegen één-sporie werden aangelegd. La Nature.

\ :

GEPREPAREERD BLAUWDRUKPAPIER.

1 :

Het is aan te nemen, dat menigeen, die een reclame of advertentie leest van blauwdrukpapier, ongeloovig de schouders ophaalt en denkt : „Het zal wel weer winstbejag zyn van den verkooper, terwijl de koopers er geen of weinig voordeel van hebben." Geen wonder, wie is niet reeds dikwijls teleurgesteld door af te gaan op reclame alleen? Het bekende gezegde: „onderzoek alle dingen en behoudt het goede" was voor ons een spoorslag om ons vooroordeel te laten varen en het papier grondig te onderzoeken. De Boekhandel Visser & Co. waar bedoeld blauwdrukpapier geprepareerd en al verkrijgbaar is, stelde ons voordat doel een rol beschikbaar. De eerste proef werd genomen met het afdrukken van wit schrijfmachinepapier, hetwelk, hoewel dik, goed genoeg bleek te zijn om er met succes lichtdrukken mede te maken. Dit papier was beschreven met Oost Indisch inkt, vermillioenverf, met potlood van verschillende merken. De beste afdruk werd verkregen met een belichting gedurende UA minuut in volle zon te ongeveer half twaalf v.m. Alle inkt-en potloodlijnen, letters en cijfers kwamen duidelyk helder wit tot hun recht. Treffend was daarby het diep blauwe van den achtergrond. Om een vergelijking te kunnen maken met het zelf bereide papier werden ook hiermede

360

proeven genomen. Eerst na 5 minuten in volle zon kon een eenigszins gelijkwaardigen afdruk verkregen worden, evenwel een afdruk lang niet zoo mooi. Dat diep blauwe o.a. ontbrak, waardoor het wit der lijnen niet goed uitkwam. Wij kunnen uit het bovenstaande de gevolgtrekking maken, dat met het zelf vervaardlgüe papier ± 4 maal zooveel tijd noodig is om een dragelijk resultaat te verkrijgen. Om ons eenigszins een beeld te kunnen vormen van de geweldige tijdsbesparing bij gebruik van het geprepareerde papier, moge het volgende dienen: Hebben we b.v. van een calque een twee dozijn afdrukken te nemen, dan zou voor de belichting met geprepareerd papier noodig zijn 36 minuten, terwijl met het zelf gemaakte verloren gaat ± 2 uur, afgescheiden nog van den benoodigden tijd voor het in een donkere kamer prepareeren van het papier en het drogen daarna, alvorens het voor het gebruik gereed is. Het geprepareerde papier wordt, zooals tot nog toe het geval is, niet in blikken bussen bewaard, en behoeft zelfs voor het uitsnijden als anderszins niet direct een donkere kamer. De tweede proef werd genomen met cliche's van photografische opnamen. Na 1 minuut belichting in volle zon op hetzelfde reeds genoemd uur werd een afdruk verkregen zoo schitterend het gaat inderdaad elke beschrijving te boven. De fijnheid en de gevoeligheid van het papier laat zich hierdoor vanzelf bepalen. Als men daarbij in aanmerking neemt, dat met gevoelig Cellofix of P. O. P. papier minstens 10 maal zooveel tijd noodig is, dan is elk verder betoog overbodig. Een proef werd eindelijk nog genomen met afdrukken van Oost Indische inkt teekeningen op helder calqueerpapier. Na H minuut slechts werden reeds prachtige blauwdrukken verkregen. Wij durven dan ook onze lezers het pracht preparaat gerust aanbevelen en maken er hun in het bijzond'^r op attent, dat het vorenstaande mei is een reclame, doch een waarheid, waaruit ieder zijn voordeel trekken kan. Voor eventueele bestellingen moge verwezen worden naar de desbetreffende advertentie elders in dit blad opgenomen. : MUTATIES TECHNISCH PERSONEEL. •«•••••*••***•

Verleend : wegens langdurigen dienst een jaar verlof naar Europa aan den Hoofdingenieur 2e klasse, H. Cramer, met bepaling dat hij zijne betrekking op een nader vast te stellen dag in de maand Maart 1924 zal nederleggen. Ontheven : op verzoek, met ingang van een nader te bepalen dag in de maand December 1923, eervol van zijne werkzaamstelling de tijdelijk Ingenieur, A. F. r nsrud; op verzoek, met ingang van einde November 1928, eervol van zijne werkzaamstelling de tijdelijk teekenaar, J. G. van der Linden; op verzoek, met ingang van 2 October 1923, eervol van zijne werkzaamstelling de tijdelijk Opzichter Ie klasse, F. W. F. Meijer; op verzoek, wegens beëindiging van zijn dienstverband, de tijdelijk waarnemend Opzichter voor de Landsgebouwen, W. A. Jansz. Toegevoegd .* aan den Directeur der haven van Soerabaja de Opzichter Ie klasse, J. A. Steendam ; aan den Gouverneur der Oostkust van Sumatra de Opzichter 2e klasse, A. J. Fransen.

«[TTECHH.INSTIïyyïJHEOBIEEHPBACTir geeft door Correspondentie les opleiding o p : DnilUIKIINilIP UUUnMlIlUIQ

gebied voor Opzichter, Teekenaar. Architect en Aannemer,

UICDVTIIirVIIUniP gebied voor Electricien,1EleclltnnlUluMinUIÜ trotechniker. Suikermachinist. Verder in vakken als Wiskunde, Eiectrotechniek. Gewapend beton, Ijzercontructles. Alle

docenten bezitten Eur. middelbaar bevoegdheden en beschikken over INDISCHE PRACTIJK.

RIJKSs TOEZICHT

Bestaat niet op examens afgenomen in INDIË

?

!

**•«.••••••••••••••••••••••••»•••••••••••

Ingetrokken: op verzoek het aan den Opzichter 2e klasse, R, van der Wouden, verleend verlof naar Europa wegens langdurigen dienst.

O p g a v e en inlichtingen bij den Secr. Penn.

E.G. ROSIER, Koninyinnelaan55,Soerabaja.

TECHNISCH &PIEFONDERWUS RUKSTOEZICHT OP ONZE EXAMEN5 Opleldlngttinslltuut ^oor lecbnlcl en aiiibeicl:\lsllecleii In getiieel Nederl. en Indlë VRAAfi MtDEN («GONS KOSTELOOS PROSP(ioOBi)AAN. DOC HET NUl POLYTECMNISCH 6UREAU NEDERLAND. DIR.POTHUgEN t WIND

WENSOIT GU MEERf WAARBORG I DAN

RIJKS-I TOEZICHT

9