InDetail. Pampus: historische pauzeplek. In Tiel: het huis met de bunker. Michiel Haas: Pionier in duurzame monumentenzorg

InDetail

Pampus: historische pauzeplek Michiel Haas: Pionier in duurzame monumentenzorg

In Tiel: het huis met de bunker

Magazine van het Restauratiefonds

JAARGANG 2 / NR 3 / 2011

2

VOORWOORD

het restauratiefonds Al ruim 25 jaar een begrip in de monumentenwereld: met verstand van financieren en hart voor monumenten.

Zomerse inspiratie

Tijdens de productie van deze editie van InDetail hebben wij mogen genieten van een geweldig zonnig voorjaar. Veel weekeinden zijn buiten doorgebracht en zelfs de barbecue is al een aantal keren aangestoken. Hopelijk zegt dit veel over de zomerperiode die nu voor de deur staat. Het is in ieder geval de tijd om er lekker op uit te trekken. In dit magazine vindt u hiervoor alvast wat inspiratie. Want, een bezoekje aan bijvoorbeeld Fort Pampus is zeker de moeite waard. Een bijzonder monument op een bijzondere plek; natuurlijk alleen bereikbaar via een boottocht. Ook een eiland, maar alweer zo’n 70 jaar drooggevallen en dus bereikbaar via de weg, is Schokland. Een plek die symbool staat voor de strijd tussen mens en water. Het klinkt nu nog ver weg, maar voordat u het weet, is het weer september. Een maand, die in het teken staat van monumenten tijdens de Open Monumentendag. Een belangrijke dag, waar het belang van het in stand houden van monumenten maar weer eens duidelijk wordt. Niet voor niets dus dat het Restauratiefonds deze dag ondersteunt. Duizenden monumenteigenaren in Nederland openen de deuren voor

Nationaal Restauratiefonds Westerdorpsstraat 68 Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 94 39, F 033 253 95 98 [email protected] www.restauratiefonds.nl

Redactie

Tjitske Plakké, Nationaal Restauratiefonds Désirée Veltman, Nationaal Restauratiefonds Anita Portanje, Nationaal Restauratiefonds Boudewijn Drechsler, Amersfoort Erna Oostveen, Zwolle Jan Smit, Zwolle

Fotografie

Vincent van den Hoven, Voorschoten Ron Greve, Zwolle Ingrid de Roode, Tuk Pauline Opmeer, Amersfoort Eva Hofman, Den Haag

Ontwerp

Intens Reclame en Marketing, Amersfoort

Drukkerij

iedereen die geïnteresseerd is. U krijgt dan de gelegenheid een kijkje te

Koninklijke Van Gorcum, Assen

nemen in dat monument waar u altijd al nieuwsgierig naar was.

InDetail is een periodieke uitgave van Nationaal Restauratiefonds. Het magazine wordt kosteloos verspreid en verschijnt twee keer per jaar.

Wij wensen u een fijne zomerperiode en wie weet tot ziens bij één van die monumenten die Nederland rijk is. Van de redactie Wilt u naast het magazine ook onze digitale nieuwsbrief ontvangen? Dan kunt u dit aanvragen via www.restauratiefonds.nl/indetail.

Wilt u regelmatig op de hoogte blijven van de activiteiten van het Restauratiefonds? Meldt u dan aan via www.restauratiefonds.nl/indetail ISSN 1574-9339

inhoud

“Zes weken lang een diamantzaag”

“Website als enige niet monumentaal”

“De diensten gingen op zondag gewoon door”

Een rijksmonument herbergt een

Renate Mosterman over

Verbouwing van een 17e eeuwse

bunker uit de Tweede Wereldoorlog.

digitale ontwikkelingen.

kerk in Kuinre.

lees meer op PAGINA 6



3

Verder in dit nummer nieuws van het restauratiefonds

4

interview - het huis met de bunker

6

berichten

10

de visie van - michiel haas

12

tips

16

bankzaken - renate mosterman

17

openbaar monument - pampus: historische pauzeplek

18

berichten

22

voor en na restauratie - VERBOUWING VAN DE NEDERLANDS HERVORMDE KERK IN KUINRE

24

de specialist - jaap sleper

26

restauratiefonds.nl

30

kanjer - schokland: eiland in de polder

31

4

nieuws van het restauratiefonds

Nieuw: informatiegids voor rijksmonumenteigenaren Bent u net eigenaar geworden van een rijksmonument? En u weet niet precies wat het inhoudt om eigenaar te zijn van zo’n pand? Om u op weg te helpen in de monumentenwereld, heeft het Restauratiefonds, in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Belastingdienst, Vereniging Nederlandse Gemeenten en Federatie Grote Monumentengemeenten, een gids opgesteld.

Antwoord op uw vragen

het wiel uit te vinden, maar u kunt eenvoudig

Restauratiefonds opvragen. Wilt u meer

Uit diverse onderzoeken blijkt dat u,

en snel informatie vinden die van belang is bij

weten? Neem dan contact op met het

als nieuwe monumenteigenaar, misschien

het bezit van een rijksmonument. Zo komen

Restauratiefonds,

niet voldoende op de hoogte bent van de

zaken als fiscale informatie, vergunningen en

via [email protected]

rechten en plichten die komen kijken bij

financieringen aan de orde.

(onder vermelding van informatiegids). n

het bezitten van een monument. De beschikbare informatie is versnipperd

Testperiode

en moeilijk vindbaar.

In de maanden juni en juli wordt de informatiegids getest onder nieuwe

Om die reden hebben het Restauratiefonds en

rijksmonumenteigenaren: is de informatie

de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de

volledig? En voldoet de vorm waarin het

handen ineengeslagen en de informatiegids

uitgegeven wordt? In deze testperiode

ontwikkeld. U hoeft zo niet steeds opnieuw

kunt u de informatiegids gratis bij het

Samen Nederland mooier maken

Monumentaal voor wonen gids eigenaren van

een rijksmonument

Informatie aangeboden

het Cultureel Erfgoed, nds, de Rijksdienst voor door Nationaal Restauratiefo Monumentengemeenten. st en de Federatie Grote Gemeenten, de Belastingdien

de Vereniging van Nederlandse

29-04-11 14:52 NRF0016 180x240 basisGIDS

staand.indd 1

Het Restauratiefonds is niet de enige partij

donaties verstrekt aan stichtingen en

De financiële ondersteuning is bedoeld om

die als doel heeft Nederlandse monumenten

verenigingen, heeft geld beschikbaar gesteld.

restauratie in combinatie met herbestemming

te behouden. Regelmatig sluit het

Via Prins Bernhard Cultuurfonds beheert

mogelijk te maken voor monumenten in

Restauratiefonds samenwerkingsovereen-

het Restauratiefonds sinds kort een fonds,

de regio rond Den Haag. Kijk voor de

komsten met andere partijen die graag in

waaruit eigenaren van gemeentelijke

gemeentes die hiervoor in aanmerking

hun eigen regio willen investeren.

monumenten een laagrentende lening

komen op onze website.

kunnen aanvragen. Ook rijksmonumentale

MonumentenFonds 1818

kerken kunnen een beroep op deze

Fonds 1818, een vermogensfonds dat

regeling doen.

www.restauratiefonds.nl/monumentenfonds1818 n

5

Jaarverslag 2010 beschikbaar Het financiële jaarverslag van 2010 is beschik-

van het Restauratiefonds, pleit voor meer

baar. Het Revolverend Fonds heeft in 2010

investeringen door de overheid in restauratie

een grootte bereikt van 345 miljoen euro –

en onderhoud van monumenten. De geïn-

geld dat steeds opnieuw geïnvesteerd wordt

vesteerde euro levert werkgelegenheid op en

in nieuwe restauraties en onderhoud aan

roept investeringen vanuit de markt op.

rijksmonumenten. Een stijging van 25 miljoen euro ten opzichte van 2009. De totale finan-

Wilt u meer informatie? U kunt het

cieringsportefeuille is 595 miljoen euro, een

jaarverslag downloaden op

stijging van ruim 20 miljoen euro ten opzichte

www.restauratiefonds.nl,

van 2009. In totaal zijn vorig jaar ruim 600

of contact opnemen met de afdeling

monumenteigenaren – financieel – geholpen.

Communicatie & Strategie op

Prof. mr. Pieter van Vollenhoven, voorzitter

telefoonnummer 033 – 253 98 70. n

Lager minimum voor Restauratiefonds-hypotheek Tot 1 januari 2011 was het minimum voor

aanvraag voor een te laag leningsbedrag,

het afsluiten van een Restauratiefonds-

nu wel een Restauratiefonds-hypotheek

hypotheek gekoppeld aan de WOZ-waarde

kunnen aanvragen.

van het rijksmonument. Vanaf nu is het mini-

Mobiel erfgoed restaureren In samenwerking met de Mondriaan Stichting heeft het Restauratiefonds een

mum van de hypotheek vastgesteld op 10.000

Vanwege het verlaagde minimum is het

nieuw product ontwikkeld: de Mobiel

euro, ongeacht de WOZ-waarde. In de praktijk

dus ook mogelijk om de Restauratiefonds-

Erfgoed-Lening. Met deze lening kunnen

betekent dit dat veel eigenaren, die voorheen

hypotheek in te zetten voor ‘kleine restau-

eigenaren van mobiel erfgoed hun auto’s,

niet in aanmerking kwamen vanwege een

raties’ en onderhoudswerkzaamheden. n

treinen en vliegtuigen, duurzaam behouden en/of terugbrengen in de oude staat. De Mobiel Erfgoed-Lening heeft een aantrekkelijke rente. De rente ligt 4,5% onder de

25 jaar erfgoedcursussen

marktrente, met een minimum van 1,5%.

Erfgoed in de praktijk bestaat 25 jaar.

ling, dan kunt u een aanvraag indienen bij

Samen met de Rijksdienst voor het Cultureel

de Mondriaan Stichting. Het Restauratiefonds

Erfgoed organiseert het Restauratiefonds al

doet vervolgens de kredietbeoordeling en

jaren eendaagse cursussen voor professionals.

verstrekt en beheert de lening.

De ondertekening met de Mondriaan Stichting vindt plaats op 28 juni. Heeft u belangstel-

In september start het najaarsprogramma. Hierbij staan actuele thema’s centraal,

Kijk voor meer informatie en de voorwaarden op

zoals herbestemmen, het inpassen van

www.restauratiefonds.nl/mobielerfgoed n

cultuurhistorie in bestemmingsplannen en financiële monumentenzorg. Daarnaast zijn de cursussen ‘Actualiteiten & Ontwikkelingen’ een aanrader: kennisuitwisseling op een inspirerende locatie in uw eigen provincie. Kijk voor meer informatie en een overzicht van de cursussen op www.erfgoedindepraktijk.nl. n

6

interview

Het huis met de bunker Je kent ze wel, die Russische poppetjes. Baboesjka’s. Als je er één openschroeft, zit er weer een ander in. Het negentiende eeuwse rijksmonument van Teun en Esther in Tiel had daar wel iets van weg: het herbergde binnenin een bunker uit de Tweede Wereldoorlog. Puntje van aandacht bij de koop? Teun en Esther durfden er hun tanden in te zetten. Nou ja, de diamantzaag dan.

De zon staat laag en licht de hele Ambtmanstraat sfeervol uit.

Bunker?

Een fraai stukje Tiel, dat de tand des tijds doorstaan heeft. De statige

De klassieke donkergroene deur geeft toegang tot de hal en een brede

hoge ramen van het oude huis kijken uit op een hofje aan de overkant.

gang met natuurstenen plavuizen tot aan de achterkant van het huis.

Ooit was dit het woonhuis voor de ‘vader’ en de ‘moeder’ van het

Links een ruime woonkeuken. Deze is strak en modern, van alle gemakken

aangrenzende Burgerweeshuis. Daarna heeft het in de loop der tijd

voorzien en komt uit op een ruime binnentuin. Door de keuken gaat het

uiteenlopende bestemmingen gehad. Nu zijn Teun en Esther Tonino

verder naar de woonkamer. Een royale, maar gezellige zitruimte met een

aan de beurt. Over twee weken mag de familie over en zullen er sinds

schouw. En aan de gehele straatkant hoge ramen, die beide vertrekken

lange tijd weer kinderstemmen klinken in dit gebouw. Teun, Esther en

laten baden in het avondlicht. Oude details en modern vullen elkaar

hun vier kinderen, Julia, Thomas, Feline en Simone, nemen alvast een

naadloos aan. Waar nodig zijn deuren, posten en kozijnen weer in oude

kijkje. Ook architect Bert van der Kamp komt even langs. Hij is immers

staat hersteld of opnieuw aangebracht. Allemaal prachtig. Maar waar is

het brein achter de huidige indeling en vormgeving.

nu die bunker? Niets lijkt meer te wijzen op een grijs kolos uit de oorlog.

7 Om de hele situatie goed uit te leggen, pakt Teun er tekeningen,

Esther: “Nee, ik zag het!” Zij neemt het woord lachend over. “Op een

documenten en plattegronden bij. De bunker werd vlak voor de

dag zag ik dit huis te koop staan op Funda. Het zag er van de buitenkant

Tweede Wereldoorlog door de provincie Gelderland gerealiseerd om

prachtig en ruim uit. Midden in het centrum, met tuin. Daar konden wij

het provinciaal archief veilig te stellen in geval van oorlog. Het huis

misschien wel wat mee. Alleen waren er geen foto’s van de binnenkant…”

was toen het Districtshuis van het polderdistrict Tielerwaard. De dikke

Later bleek wel waarom.

muren werden gewoon gestuukt; dus in principe was er van de bunker zelf in het huis niet veel te zien. Alleen de indeling werd er klein en

“Wij gingen op een donderdag kijken. Ik viel op de hoge ramen en

versnipperd van. De betonnen ‘doos’ van acht bij drie meter stond in

het licht dat naar binnenviel.” En ook Teun werd enthousiast. Zelfs de

het midden van het gebouw en doorsneed de verschillende ruimten,

bunker vormde voor hen geen onoverkomelijk probleem. In de loop

waardoor er allerlei hoeken en nissen ontstonden. Teun laat het zien op

der tijd waren er in de dikke betonnen muren immers deuren uitgehakt

de tekening. Het gevaarte had inderdaad geen boodschap aan de oude

en werd de bunker zelf gebruikt als kantoor en toiletruimte.

indeling en vormde een rechthoekig betonnen hart in een wirwar van

Teun: “Ik dacht, dan moet dat toch verder weggehakt kunnen worden?”

kamertjes en gangetjes.

Dat was echter een gok, een reëel risico zelfs. Want stel dat het niet zou

“Je moet er gewoon alles uithalen wat erin zit.”

lukken om de bunker weg te hakken, of dat de Monumentencommissie niet zou instemmen met de verwijdering ervan? Dan zaten Teun en Esther opgescheept met een huis, dat bestond uit kleine onveranderbare ruimtes en hadden zij nog niet de leefruimte die zij zo graag wilden. Maar beiden waren positief ingesteld en hadden het lef om verder te gaan. Esther: “Maandag gingen wij voor de tweede keer kijken en deden wij een bod.” En daar kwam Bert van der Kamp om de hoek kijken. Teun: “Wij hebben

In al die ontstane ruimten hadden zich de afgelopen jaren diverse

veel tijd gestoken in het zoeken naar een architect. Wat wij zagen van

medische hulpverleners, waaronder een fysiotherapeut, hun praktijk

zijn werk op internet beviel ons wel.” Bert: “Toen ben ik langsgekomen;

gevestigd. Het pand zelf was in handen van Stadsherstel en was

wij hebben een wijntje gedronken en zo ging het eigenlijk.” De klik was

inmiddels enorm uitgewoond. Geld om het in oude glorie terug te

er en Bert kon een plan maken voor de restauratie en de herindeling

brengen, was er niet. Dus wilde Stadsherstel het graag verkopen aan

van het pand. Daarbij hebben Teun en Esther voor de planning van de

mensen die er weer iets moois van zouden maken.

werkzaamheden en de aan te gane verplichtingen dankbaar gebruik-

Ondertussen waren Teun en Esther al anderhalf jaar op zoek naar een

gemaakt van de RestauratieWijzer van het Restauratiefonds.

grotere nieuwe woning. Vooral op de begane grond moest er genoeg

Teun: “Hierin stond het hele proces in fasen en tijd beschreven. Volgens

leefruimte zijn. Dit omdat hun zoontje Thomas een progressieve spierziekte

onze planning zaten wij daar uiteindelijk iets onder. Iets te optimistisch

heeft, waardoor hij ooit in een rolstoel zal belanden. Teun: “Dat brengt

misschien.” “Jullie dachten serieus dat jullie met de kerst over konden,

zo de nodige wensen en eisen voor de toekomst met zich mee.”

hè?” lacht Bert. Dat zou dus een paar maanden later worden.

En Esther was inmiddels ook nog in verwachting van een tweeling.

Hij vervolgt: “Maar gelukkig werkte de gemeente ondertussen goed

“Wij wilden er dus allemaal een beetje op vooruit gaan. Een plek waar

mee. Van de monumentencommissie mochten wij de bunker namelijk

wij voorlopig konden blijven wonen.”

al slopen terwijl zij het restauratieplan bekeken. Dat scheelde veel tijd. Zes maanden uiteindelijk.” Terwijl het vergunningstraject liep, kon de

Kraak

eerste noot dus al gekraakt worden. Letterlijk. “Dat was wel een drama ”,

In hun eigen stad Culemborg konden zij niet echt slagen en zo werd

weet Bert nog. “Het viel enorm tegen. Het dak van de bunker moest

de zoekcirkel uitgebreid naar Tiel. Teun: “Toen zag ik dit huis.”

eerst met de drilboor worden weggebikt. Daarna moesten de muren

8

strook voor strook worden doorgezaagd en worden afgevoerd.”

Bert: “Dat kon ook niet. Ik kon wel ongeveer inschatten hoeveel uren

De bunker bleek een staaltje oer-Hollandse kwaliteit. Zes weken lang

de timmerman zou maken, maar dat was dan exclusief de bunker.”

stond er een diamantzaag van een meter doorsnee in te zagen op de

Esther: “Wij vonden het wel eng dat wij niet direct wisten waar wij aan

keiharde muren. “Die zaagmachine werd helemaal met een rails en keil-

toe waren.” Er viel dus veel te overleggen en te beslissen tijdens het

bouten in de muur bevestigd en draaide zo dagenlang door ”, herinnert

werk. Bert: “Je maakt wel een blauwdruk van hoe het moet worden,

Teun zich nog. Ontwerper Bert was ook onder indruk. Hij had wel meer

maar de details bepaal je gaandeweg.”

opdrachten gedaan in bankgebouwen met kluizen, maar dit was tot nu

Met hoeveel houden Teun en Esther liever in het midden, maar het

toe wel zijn grootste kraak. “Dit huis gaat voor mij de boeken in als het

budget is uiteindelijk wel overschreden. Gelukkig konden zij ondertussen

huis met de bunker.”

wel rekenen op een laagrentende lening van het Restauratiefonds en konden zij de restauratiekosten aftrekken van de belasting. Alleen was

“Jullie dachten serieus dat jullie met de kerst over konden, hè?”

de bunker daarin wederom een spelbreker. Teun: “Je zou zeggen dat je met de verwijdering ervan het pand weer in oude glorie herstelt, dus dat het onder restauratie valt. Maar daar dacht niet iedereen hetzelfde over.” De fiscus bijvoorbeeld. “Wij hebben nog een brief gestuurd om het allemaal uit te leggen, maar het mocht niet baten.” Toch zijn zij ondanks dit alles voor kwaliteit blijven gaan en daar hebben zij geen spijt van. Het resultaat en de afwerking zijn nu zoals dat in een dergelijk huis hoort. Teun: “Je moet er gewoon alles uithalen wat erin zit.” En dat betreft dus niet alleen een bunker. Bert: “Het is hun levenswerk, waar zij met hun gezin gaan wonen. Dat is niet zomaar iets.

Klik

Dat is een fundamenteel ding.” Hij vervolgt: “En je committeert je ook

De bunker eruit was één ding. Het pand moest vervolgens ook weer in

aan zo’n project. De eigenaren en ik. Als je ‘a’ zegt moet je ook ‘b’

orde gemaakt worden. Met het verwijderen van de betonnen doos ging

zeggen. Je kunt niet meer terug.”

namelijk ook een hoop van de constructie verloren. Het herstel van de

Belangrijk is dus wel dat het klikt tussen eigenaren en ontwerper.

fundering, bijvoorbeeld, was al een enorme klus op zich. En het plafond

Bert: “Jazeker. Mensen moeten je als deskundige toelaten in hun

kreeg een stalen constructie, die nu onzichtbaar wegvalt tussen de

wereld. Wat speelt er, wat wil je, hoeveel is er te besteden? Soms

balken. Allemaal zaken die zo één-twee-drie niet te voorzien waren.

persoonlijke zaken.” Teun lachend: “Je belde mij meer dan mijn eigen

Zie van zo’n project dan maar eens een reële begroting te maken.

vrouw mij belde.”

9

Doorheen kijken Teun en Esther hebben uiteindelijk dus alles kunnen doen wat nodig was. Esther: “Je wilt niet over vijf jaar spijt krijgen dat je toch de verkeerde keuzen hebt gemaakt, met de verkeerde indeling bijvoorbeeld. Dan liever meer geld en tijd erin stoppen.” En die indeling is, vooral ook voor hun zoon Thomas, erg belangrijk. Hij moet bijvoorbeeld straks nog wel in een rolstoel zelf naar het toilet kunnen. Dus overal de draai kunnen maken. De deuren moeten ook breed genoeg zijn en automatisch open en dicht kunnen. En naast de woonkamer is voor hem, gelijkvloers, een slaapkamer met badkamer gemaakt, grenzend aan de tuin. Zo kan hij zowel binnen als buiten spelen. Het resultaat zal voor iedereen dus

Obstakel of monument

detail

straks prachtig uitvallen.

“Je wilt niet over vijf jaar spijt krijgen dat je toch de verkeerde keuzes hebt gemaakt.” De rest van het huis, boven, is al even mooi onderhanden genomen als beneden. Hier zijn nog een badkamer en drie slaapkamers. Deze liggen aan een oude overloop. Mooi detail: de muur aan de overzijde van de kamerdeuren is kaal gebikt en laat weer de eeuwenoude bakstenen zien. De kamers zelf waren ooit aaneengeschakeld met oude deuren, zodat je ook via de ene naar de andere kamer kon. Nu zijn deze oude deuren gebruikt als ingang tot ruime muurkasten. Aan de andere kant ervan is telkens een extra wand gezet zodat er veel opbergruimte ontstaat. “Kijk, het pand staat er, daar ben je aan gebonden, maar je kunt wel met ruimte spelen. En dat hebben wij hier gedaan”, vertelt Bert. Aan het einde van de overloop is er nog een soort halletje met daarin een antieke trap naar de zolder. Dit gedeelte is het oudst en was ooit onderdeel van het veel oudere, aangrenzende weeshuis. Het vormde de oorspronkelijke doorgang tussen het woonhuis en het kindertehuis. “Zo kon de ‘moeder’ van het huis naar de kinderen toe”, weet Bert. In de muur naast de trap naar zolder zijn wederom de oude moppen zichtbaar gemaakt, daarin nog de contouren van een eeuwen geleden dichtgemetseld raam. En dan strekt zich een immense zolder uit over de hele oppervlakte van het huis. Een zee van voorlopig onontgonnen ruimte. “Misschien leuk voor de tweeling straks”, lacht Teun. Hij en Esther hebben in ieder geval de ruimte die zij zochten. In totaal 1000 kubieke meter om precies te zijn. Ruimte waarvan zij niet kunnen wachten om die centimeter voor centimeter letterlijk te gaan beleven. Het is hen uiteindelijk na lang zoeken en bikkelen gelukt. De moraal van dit verhaal? Je moet er van te voren gewoon een beetje doorheen kijken. Zelfs door een bunker. n

De bunker in het huis van Teun en Esther is overigens niet helemaal weggebikt. Waar deze de oorspronkelijke indeling niet hinderde, is nog een muur blijven staan. Op de foto is dit restant nog te zien, voordat er overheen werd gestuukt. Teun en Esther gaven er de voorkeur aan om het naadloos op te laten gaan in het geheel van het huis. De verwijdering van de bunker is natuurlijk in dit geval voor de huidige bewoners beter. Ook voor een eventuele verkoop, en dus uiteindelijk ook voor het pand zelf. Toch kan men zich ook voorstellen dat men juist deze resten uit de oorlog wil behouden. Meer en meer worden daarom allerlei bunkers op de monumentenlijst gezet. Onlangs nog werd de gehele Grebbelinie en haar bunkers benoemd tot rijksmonument.

10

onderwerp berichten

Onderzoek restauratiebehoefte gemeentelijke monumenten Gemeentelijke monumenten zijn belangrijk

De rijksoverheid laat de bouwkundige staat

Begin juni zijn ruim 20.000 eigenaren

voor Nederland. Op dit moment hebben

van rijksmonumenten regelmatig onderzoeken,

van gemeentelijke monumenten voor dit

Nederlandse gemeenten samen meer

maar voor gemeentelijke monumenten gebeurt

onderzoek benaderd.

dan 45.000 gemeentelijke monumenten,

dit (nog) niet. Het Restauratiefonds voert

De resultaten van dit onderzoek worden

tegenover 52.000 rijksmonumenten.

momenteel het eerste landelijke onderzoek uit

ondermeer gebruikt om aandacht te vragen

Helaas is er weinig bekend over de restauratie

naar de restauratiebehoefte onder gemeente-

voor het in stand houden van gemeentelijke

behoefte onder gemeentelijke monumenten.

lijke monumenten.

monumenten. n

overdrachtsbelasting bij kopen monument

Hoe zit het nu precies? Ideële monumenten

ideële monumentenorganisaties als

op teruggave. Het blijkt dat veel eigenaren

organisaties, met als doel het in stand

particulieren, afgeschaft.

van rijksmonumenten met enige regelmaat

houden van monumenten, kregen vrijstelling

worden benaderd door twee stichtingen,

van overdrachtsbelasting bij de aankoop van

Wat merkt u hiervan?

die rechtszaken organiseren om betaalde

een rijksmonument.

Verschillende rijksmonumenteigenaren

overdrachtsbelasting van voor 1 mei 2009

vragen zich af of zij alsnog de betaalde

toch nog terug te krijgen. Dit zijn de

Op 1 mei 2009 bepaalde het gerechtshof

overdrachtsbelasting kunnen terugkrijgen.

stichtingen Meldpunt Collectief Onrecht en

in Den Haag dat naast deze monumenten

Een van hen heeft - na afwijzing door de

Monumenten 6%. Het Restauratiefonds

organisaties ook particulieren bij de aankoop

Belastingdienst - een klacht ingediend bij

krijgt veel vragen over het wel of niet aan-

van een monument recht hebben op

de Nationale Ombudsman. De Ombudsman

melden bij deze stichtingen. Wij volgen de

kwijtschelding van de zes procent over-

heeft in een brief (december 2009) laten

ontwikkelingen op de voet, maar kunnen

drachtsbelasting. Dit was tijdelijk, want met

weten dat hij het eens is met de Belasting-

u hierin – als onafhankelijke partij –

ingang van 2010 is de vrijstelling, voor zowel

dienst; namelijk dat men geen recht heeft

niet adviseren.’ n

Succesvolle herbestemmingsprojecten bekijken gestart. Daarnaast werken beleidsmakers aan

Op de kennisbank wordt alle kennis verzameld

weten regelgeving om het herbestemmen

per onderwerp. Voorbeelden van onderwerpen

van panden beter mogelijk te maken.

zijn regelgeving en beleid, duurzaamheid

Om alle informatie over dit actuele onderwerp

en financiering. Het is de bedoeling dat de

te verzamelen en te bundelen, is Nationaal

projectenbank allerlei voorbeelden laat zien

Programma Herbestemming bezig een kennis-

van gebouwen die succesvol zijn herbestemd.

en projectenbank op te zetten.

Het gaat om diverse type gebouwen, zoals kerken, industriële monumenten, kantoor

Deze zomer wordt dit dé digitale plek

gebouwen, etc. Elk project zal specifiek ingaan

Herbestemmen is ‘in’; met enige regelmaat

voor iedereen die informatie zoekt over

op één van de eerder genoemde onderwerpen.

komen succesverhalen voorbij van eigenaren

herbestemmen. De informatie is interessant

die een vervallen pand hebben gekocht en

voor zowel beleidsmakers, eigenaren,

De kennisbank wordt onderdeel van

er bijvoorbeeld een restaurant of hotel in zijn

ontwikkelaars als ontwerpers.

www.herbestemming.nu. n

11

Brim:

hoe werkt het in de praktijk Per 1 januari 2011 is het Brim (Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monumenten)

Verzekeringen en monumenten

aangepast. Het belangrijkste doel van deze wijziging is het vereenvoudigen van de regeling

Bent u van plan uw monument te

en het beperken van de administratieve lasten voor u als monumenteigenaar.

restaureren? Dan is het handig, voordat u begint, uw verzekeringen nog eens te bekijken.

Hieronder een kort overzicht van de belangrijkste wijzigingen:

Een CAR-verzekering

1 Keuzemogelijkheid

betaalt deze voorschotten aan u uit.

Wanneer u voor een restauratie een

Hebt u recht op Brim subsidie? Dan kunt u

U hoeft de gemaakte kosten dus niet meer

Restauratiefonds-hypotheek wilt afsluiten,

ook in plaats daarvan een Restauratiefonds-

te declareren.

dan bent u verplicht een Construction All Risk-verzekering af te sluiten. Tijdens een

hypotheek aanvragen. Zeker bij restauraties van meer dan € 200.000,- kan dit aantrekkelijk zijn.

4 Verantwoorden van subsidie

restauratie vinden er namelijk werkzaam-

naar grootte bedrag

heden plaats, die een hoger risico met

Hebt u subsidie ontvangen, dan moet u de

zich meebrengen dan meestal gedekt is

besteding ervan verantwoorden. Aan de

met een ‘gewone’ opstalverzekering.

van een monumentnummer

verantwoording van lagere subsidies worden

U kunt als eigenaar een CAR-verzekering

U kunt nu voor elke zelfstandige bouwkundige

minder eisen gesteld dan aan die van hogere

afsluiten, maar u kunt dat ook door de

eenheid van een monument apart subsidie

subsidies. Tot een subsidie van € 125.000,-

aannemer laten doen. Vraag dan wel om

aanvragen, ongeacht of deze verschillende

is financiële verantwoording in principe niet

een kopie van het polisblad.

gebouwen onder hetzelfde monumentnummer

meer nodig, en hoeft u alleen een prestatie

vallen. Woont u bijvoorbeeld in een monu-

verklaring en een inspectierapport in te

Tips bij een opstalverzekering

mentaal complex, dan is het eenvoudiger om

dienen. Boven dit bedrag geldt dit nog wel.

Een opstalverzekering van een monument

2 Subsidie aanvragen per

zelfstandige eenheid in plaats

één aanvraag in te dienen voor meerdere

verschilt met dat van een niet-monument.

zelfstandige eenheden. Let wel op dat u

Met het indienen van een prestatieverklaring

Ontstane schade na brand, bliksem of

binnen de maximaal subsidiabele kosten blijft.

verklaart u dat het oorspronkelijke plan is

storm is vaak kostbaarder om te herstellen

Mocht u met meerdere eenheden boven de

uitgevoerd, en waar eventueel is afgeweken

voor een monument, dan voor een niet-

maximaal subsidiabele kosten uitkomen, dan

van het plan. Let op: tussentijdse wijzigingen

monument. Dit komt door de monumentale

kan het verstandiger zijn om per eenheid een

moeten u altijd melden bij de Rijksdienst voor

status: er worden eisen gesteld aan de

aanvraag in te dienen. De maximaal subsidiabele

het Cultureel Erfgoed. Uit het inspectierapport

materialen en de manier waarop de

kosten gelden namelijk per aanvraag.

moet het resultaat van de subsidie blijken;

schade hersteld wordt.

welke werkzaamheden zijn uitgevoerd?

3 Geen facturen meer declareren

Is uw verzekeraar ervan op de hoogte

De subsidie wordt in delen automatisch

Kijk voor meer informatie naar

dat uw pand een monument is? Dit is

periodiek uitbetaald. Het Restauratiefonds

www.monumenten.nl/Brim. n

handig om door te geven. Dan bepaalt u, in overleg met uw verzekeraar, hoe u de hogere herstelkosten het best kunt

Bepaalde werkzaamheden vergunningvrij uitvoeren

verzekeren. Een bouwhistorisch rapport kan hierbij helpen.

Sinds enige tijd is er politieke discussie om

dakpannen in hetzelfde materiaal en het

bepaalde werkzaamheden bij rijksmonumenten

opstoppen van rieten daken.

Daarnaast is het verstandig een clausule

vergunningvrij uit te voeren. Hiervoor gaat per

Bent u van plan om dergelijke werkzaamheden

op te laten nemen, dat eventueel hogere

1 januari 2012 een nieuwe regeling van start.

uit te voeren? Neem dan, zoals gebruikelijk,

herstelkosten (als gevolg van de

contact op met uw gemeente. Die kan u het

monumentale status) ook gedekt zijn.

Het gaat om werkzaamheden die geen- of

best adviseren over het in stand houden van

nauwelijks gevolgen hebben voor de staat

uw monument. n

van het rijksmonument. Denk bijvoorbeeld aan werkzaamheden, zoals schilderwerk in dezelfde kleur, gedeeltelijk vervangen van

Kijk voor meer informatie op www.monumenten.nl n

12

de visie van...

“Met het oog op de stijgende energieprijzen is het verduurzamen van een monument onontbeerlijk. De overheid zou dat financieel moeten stimuleren.” Michiel haas Directeur Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie(NIBE) en professor bij de faculteit Civiele Techniek aan de TU Delft.

13

Zijn eigen huis is zijn laboratorium, hij is co-auteur van het handboek voor duurzame monumentenzorg, hij heeft een gespecialiseerd adviesbureau en hij is een van de weinige hoogleraren in dit nog jonge vakgebied. Professor Michiel Haas over de do’s en don’ts van duurzame monumentenzorg.

Michiel Haas: Pionier in duurzame monumentenzorg Gewapend met een hogedrukspuit maken bouwvakkers het praten af

en Ecologie (NIBE) in Naarden, een multidisciplinair onderzoeksinstituut

en toe schier onmogelijk. Golden retriever Jasper vraagt de aandacht,

en raadgevend ingenieursbureau, speelde Haas daarop in. Het NIBE

de verhuisdozen staan nog in de serre en tot overmaat van ramp weigert

bestaat inmiddels ruim twintig jaar en adviseert onder meer gemeenten,

het koffiezetapparaat dienst. Toch hoort niemand Michiel Haas klagen.

rijksdiensten, ontwikkelaars en aannemers op het gebied van duurzaam

Sinds kort is hij de trotse eigenaar van een prachtig huis in de bossen

bouwen. Ook heeft het bureau instrumenten ontwikkeld om de

bij het Gooimeer in Naarden. Een in 1925 gebouwd pand, oorspron-

milieubelasting inzichtelijk te maken.

kelijk ontworpen als Montessori-kleuterschool voor het Internationaal

De laatste jaren krijgt het NIBE, dat is gehuisvest in een door het bureau

Theosofisch Centrum, maar één of twee jaar na de oplevering al

zelf gerestaureerde watertoren in Bussum (zie kader op volgende pagina),

veranderd in een woonhuis. Een monumentaal pand, gebouwd in de

steeds meer opdrachten voor het verduurzamen van monumenten.

stijl van Het Nieuwe Bouwen, een architectonische stroming die begon

Prestigieuze opdrachten, zoals de verbouwing van het Paushuize,

rond 1915 en de nadruk legde op zaken als functionaliteit en moderne

een monumentaal pand op een steenworp afstand van de Dom in de

constructietechnieken. Ontworpen door L.C. van der Vlugt, die samen

binnenstad van Utrecht. Ooit bedoeld als woonhuis voor paus

met J.A. Brinkman tekende voor de beroemde Van Nellefabriek in

Adrianus VI, de eerste en enige uit Nederland afkomstige paus.

Rotterdam. Maar hoe authentiek en mooi ook, voor het pand geschikt

Maar ook de restauratie van Oud-Amelisweerd in Bunnik, het in 1770

is om er met het hele gezin comfortabel in te kunnen wonen, moet er

gebouwde landhuis dat ooit in het bezit was van Lodewijk Napoleon

wel wat gebeuren. Temeer omdat Haas het voormalige kleuterschooltje

Bonaparte. De opgedane kennis en ervaring legde Haas vast in een

ook nog eens duurzaam wil verbouwen. Een lastige klus, die hem als

vijftiental boeken over duurzaam en gezond bouwen, waaronder

geen ander lijkt toevertrouwd.

Duurzame Monumentenzorg, het in 2008 verschenen standaardwerk waarvan hij een van de auteurs is. Ook publiceert Haas vaak in vaktijd-

Want Haas (64) is een autoriteit op het gebied van duurzame monu-

schriften en is hij een veelgevraagd spreker in binnen- en buitenland.

mentenzorg. De basis hiervoor legde hij tijdens zijn studie architectuur

Al die activiteiten bleven niet onopgemerkt. Twee jaar geleden vroeg

aan de gerenommeerde Eidgenössische Technische Hochschule

de Technische Universiteit Delft de inmiddels gepromoveerde Haas

Zürich. Mede uit idealisme verdiepte hij zich in de jaren zeventig en

als deeltijdhoogleraar voor de leerstoel Materials & Sustainability

tachtig verder in de bouwbiologie, de wetenschap die zich richt op

(Materialen & Duurzaamheid), die onderdeel uitmaakt van de faculteit

de relatie tussen milieu en gezondheid en bouwen, wonen en werken.

Civiele Techniek. Een verzoek waaraan hij graag gehoor gaf.

Duurzaam bouwen stond destijds nog in de kinderschoenen. Met de presentatie van het eerste Nationaal Milieubeleidsplan kwam daarin

Lang hoefde Haas dan ook niet na te denken toen de theosofen hem

verandering. Dit plan maakte duidelijk dat ook de bouw een vervuilende

in 2008 aanboden het voormalige Montessori-schooltje tijdelijk te

bedrijfstak kan zijn. Duurzaam bouwen raakte langzaam en vogue.

huren met een optie op koop. Dit was een buitenkansje, een ideale

Met de oprichting van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie

proeftuin, waarop hij al zijn kennis en ervaring op het gebied van

14

Duurzaamste bedrijfsgebouw duurzame monumentenzorg kon loslaten. Daar kwam bij dat Haas en zijn gezin destijds eigenlijk dakloos waren. Hun vorige huis, waarin ook het NIBE was gevestigd, brandde midden 2008 totaal uit. Uit nood logeerde de familie bij de jongste dochter. Zij huurde een woning op het terrein van het Theosofisch Centrum. Oké, het tot woonhuis getransformeerde schoolgebouwtje stond al vier jaar leeg en verkeerde in deplorabele staat. Binnen stonden kliko’s om het lekkende water op te vangen. Maar Haas zette door. Met hulp van familie en vrienden werd het pand zo opgeknapt, dat het gezin er in het najaar van 2008 zijn intrek in kon nemen. Zij wonen er met plezier. Nadeel is alleen het geringe woonoppervlak en het gebrek aan privacy. Het gebouw bestaat in feite uit één vierkant klaslokaal met op alle hoeken een kleine (5,5m) serre. Om er permanent te gaan wonen, was uitbreiding noodzakelijk. Dus moest Haas twee vergunningen zien te krijgen van de gemeente: een voor de restauratie van het monumentale gedeelte, het bestaande pand, en een voor de uitbreiding. De architect annex bouwadviseur maakte twee plannen. Aan de rechterzijde van het huis, daar waar nu de carport zit, komt een nieuwe aanbouw. Deze wordt bijzonder energiezuinig, krijgt een moderne, strakke

‘Het horlogeknopje van de aarde’. Zo omschreven Kees van Kooten en Wim de Bie veertig jaar geleden de Watertoren in Bussum. De toren, die dateert uit 1897, werd in 1967 verbouwd. Daarbij is het bouwwerk omkleed met een soort ribbelblik – vandaar de associatie met een horlogeknopje. Vlak voor de toren zijn eeuwfeest vierde, zijn de kranen en pompen gesloopt. Verval en afbraak dreigden. Door een prijsvraag uit te schrijven, wilde de gemeente dit voorkomen. Met zijn plan om de watertoren om te toveren tot het duurzaamste gebouw van Nederland, won Michiel Haas van het NIBE die prijsvraag. Hij mocht de toren kopen. De verbouwingskosten bleken echter aanzienlijk hoger dan verwacht. Tot het Bussums Watertoren Collectief werd opgericht door Haas en architect Bob Custers van Vocus Architecten. Zij maakten nieuwe plannen voor een zeer duurzaam kantoorpand met een achterliggend paviljoen. Daarmee werd het ook haalbaar om de oude toren geheel te renoveren. Sinds de oplevering in april 2010 maakt de toren deel uit van een bedrijfsverzamelkantoor, waarin ook het NIBE is gehuisvest. Het resultaat trekt veel belangstelling, ook vanuit de branche. In maart dit jaar bekroonde radioprogramma Vroege Vogels de watertoren tot Duurzaamste Bedrijfsgebouw 2011. Eerder dit jaar eindigde het gebouw als tweede bij de uitreiking van de Nationale Bouwprijs.

vormgeving en wordt door een glazen gang verbonden met de rest van het gebouw. Die keuze voor de eigentijdse vormgeving maakte Haas bewust. “Je moet niet gaan historiseren. Dan vervals je de geschiedenis.” Het tweede plan betreft de restauratie van het monumentale deel.

maar bij 95 procent van de monumenten levert dat problemen op.

Daar komt aanzienlijk meer bij kijken, vertelt Haas. “Een monument ver-

Haas:“Als adviseur probeer je die tegenstrijdigheden in kaart te brengen.

duurzamen is altijd maatwerk, daar bestaan geen standaardregels voor.”

Je kijkt waar ruimte zit voor aanpassingen die wel kunnen.”

Voorop staat volgens de deeltijdprofessor de tegenstrijdigheid van

In het boek Duurzame Monumentenzorg schetsen Haas en de andere

belangen. Wie, zoals Haas, eigenaar is van een monumentale woning

auteurs een twintigtal basisstrategieën voor het verduurzamen van

doet, als hij zijn huis gaat verbouwen, dat het liefst zo energiezuinig

monumenten. Een monument zo verduurzamen dat ingrepen weer

mogelijk. Dat betekent isoleren en dubbel glas aanbrengen,

zijn terug te draaien - ‘reversibiliteit’ - is zo’n strategie. Een mooi

15 voorbeeld hiervan is volgens de architect de Beurs van Berlage.

anders. Sommige ambtenaren werken minder fijn mee.” Zelf leverde

“Daar is als het ware een doos in een doos gebouwd.” Andere opties

hij aan die goede verstandhouding een substantiële bijdrage door

die in het boek worden aanbevolen, zijn bijvoorbeeld het terugbrengen

regelmatig met de ambtenaar in kwestie te overleggen, zaken toe te

van traditionele functies, zoals die voor de opvang van regenwater

lichten - dikwijls met het boek Duurzame Monumentenzorg onder

(vroeger heel gebruikelijk in woonhuizen), ingrepen beperken

handbereik - en vragen te beantwoorden. Dat laatste was nodig.

(niet het hele kozijn vervangen, maar alleen het rotte gedeelte),

Haas mag dan inmiddels een autoriteit zijn op het gebied van duurzame

in bepaalde vertrekken genoegen nemen met een lagere temperatuur,

monumentenzorg, bij gemeenten en veel andere organisaties zijn die

hergebruik of gebruik van traditionele of milieubewuste materialen

kennis en ervaring minder aanwezig, weet hij uit ervaring. “Het blijft

(baksteen, tengeldoek met behang) of zoeken naar een passende

pionierswerk. Goed communiceren is daarom cruciaal. Je moet elkaars

functie. Met dat laatste bedoelen de auteurs, dat de monumentale

standpunten kunnen invoelen; begrip hebben voor elkaars wensen.

status van een gebouw ook kan worden gewaarborgd door duurzaam

Dat krijg je door regelmatig overleg. Uiteindelijk is het toch een kwestie

gebruik. Om een voorbeeld te noemen: veel vertrekken van het landhuis

van geven en nemen”, meent Haas.

Oud-Amelisweerd zijn bekleed met zeldzaam Chinees behang. Daglicht en een te hoge luchtvochtigheid zijn voor deze bijzondere

Voor de financiering van de restauratie en de aanbouw ging Haas in

wandbekleding funest. In een haalbaarheidsonderzoek adviseerde

zee met het Restauratiefonds. Hij heeft een laagrentende lening op maat.

het NIBE de gemeente Utrecht (als eigenaar) dat Oud-Amelisweerd

Over de service en dan vooral over het maatwerk is hij zeer tevreden.

in het vervolg het best kon worden gebruikt voor exposities voor

“Ik ben bij het Restauratiefonds erg goed geholpen. Een gewone

een beperkt publiek. Er mogen slechts kleine groepen tegelijk naar

hypotheekverstrekker denkt in producten, het Restauratiefonds kijkt

binnen. Zo blijft de luchtvochtigheid binnen de perken.

wat je als klant nodig hebt. Ik heb bijvoorbeeld een kortlopende

Een deel van die strategieën past Haas ook toe bij het verduurzamen

hypotheek, waarop ik tussendoor en aan het eind het restant

van zijn eigen ‘nieuwe’ huis. Hij neemt op verschillende plekken

helemaal kan aflossen als ik straks mijn bedrijf verkoop.”

genoegen met een lagere temperatuur. Zo is dubbel glas aan de

Spijtig vindt Haas het wel dat hij de milieu-investeringen in het pand

voorkant, waar nu enkel glas zit, vanwege de monumentale status

niet heeft kunnen meefinancieren. De rijksoverheid zou er volgens

geen optie. Achter dit enkelvoudige glas blijft het relatief koud.

de hoogleraar goed aan doen ook daarvoor faciliteiten te creëren.

Dus zorgt Haas ervoor dat de zithoek straks niet aan die kant van het

Bijvoorbeeld, net als bij monumenten, in de vorm van laagrentende

huis komt te staan. Ook in de gang mag het wat hem betreft wel wat

leningen of een fiscale tegemoetkoming. “Dat zeg ik niet alleen omdat

kouder zijn. “Dat scheelt niet alleen in de kosten, het is ook nog eens

ik daar nu zelf belang bij heb. Monumenten hebben dikwijls een hoog

goed voor de menselijke fysiek.”

energieverbruik. Willen wij monumenten ook in de toekomst in stand houden en kunnen blijven gebruiken, dan is verduurzamen met het

“Een monument verduurzamen is maatwerk, daar bestaan geen standaardregels voor.”

oog op de almaar stijgende energieprijzen onontbeerlijk. De overheid zou dat moeten stimuleren.” Voor Haas zelf heeft het ontbreken van speciale faciliteiten voor het verduurzamen van monumenten ook consequenties. Hij heeft onvoldoende middelen om al zijn plannen ineens uit te voeren. De aanbouw en de renovatie zijn naar verwachting in juli gereed. Daar wordt

Streven bij de verbouwing is dat het totale pand CO- en energieneutraal

momenteel hard aan gewerkt. Helma, de vrouw van Haas die nu

wordt. Gebruik van de door de vorige bewoners aangelegde open-

eindelijk de verhuisdozen wel eens wil uitpakken, kan niet wachten.

haard is daarom geen optie. Immers, de verbranding van hout zorgt

Echter, de uitvoering van alle milieuaanpassingen neemt naar schatting

voor het vrijkomen van giftige rookgassen, vanwege de onvolledige

nog zo’n vier jaar in beslag. Maar dan heeft de hoogleraar annex

verbranding. Haas kiest daarom voor een tegelkachel. Die kan een

bouwadviseur, architect, auteur en monumentenbezitter ook wat:

temperatuur bereiken van wel 1200˚C, waardoor bij verbranding van

een woonplek en een nieuw referentieproject om trots op te zijn. n

hout geen resten meer overblijven en er vrijwel geen schadelijke stoffen vrijkomen. Een keer stoken per dag levert voldoende energie op om een vat van zes m2 water onder de grond te verwarmen tot een temperatuur van 50˚C. Dat is toereikend voor de warmwatervoorziening en voor het gebruik van de al door de vorige bewoners aangelegde centrale verwarming. Verder komen er zowel op de aanbouw als op het monumentale gedeelte zonnepanelen, die niet zichtbaar zullen zijn. Eind vorig jaar kreeg Haas de beide vergunningen rond. Tot zijn grote tevredenheid; nu kon de koop doorgaan. Aan de contacten met de gemeente heeft hij goede herinneringen. “Dat is wel eens

16

tips

Kluszen.nl Bent u van plan deze zomer zelf onderhoud

bijvoorbeeld voor schilderwerk. Zo leest u

te plegen aan uw monument? Bekijk dan

alles over het juiste gebruik van een ladder,

eens de website www.kluszen.nl.

en kunt u een stappenplan voor schilderwerk

Hier vindt u handige tips om veilig te klussen,

downloaden. n

Birdhouse U bent een vogelliefhebber, maar u heeft liever geen nestjes onder uw dakpannen. Dan is het Birdhouse van Klaas Kuiken voor u de ideale oplossing! www.klaaskuiken.nl. n

webtips

Deventer koek

Op zoek naar een speciaal cadeau?

Leuk om mee te nemen als u op visite gaat: Deventer koek verpakt in een

Bijvoorbeeld een vouwbare plantenkas of een

historisch pand! Te koop op

bouwplaat van een kasteel? Kijk dan eens op

www.deventerkoekwinkel.nl. n

www.pietdesign.nl. Kans maken op een bouwplaat van een kasteel? Stuur dan uw gegevens naar [email protected], o.v.v. Kasteel. De eerste tien inzendingen krijgen de bouwplaat toegestuurd. n

Onze schatten Jongeren en monumenten? Dat gaat samen! In acht afleveringen ontdekken vier jongeren elkaars stad: Utrecht, Rotterdam, Den Haag en Amsterdam. Kijk voor meer informatie op www.onzeschatten.nl. n

financiële tips Voor financiële tips gaat u waarschijnlijk langs bij uw financieel adviseur, of neemt u contact op met uw bank voor een persoonlijk gesprek. Maar vanachter uw eigen pc kunt u ook allerhande tips lezen: alles over hypotheken, inkomen,

Kastelen in Nederland

erfenissen en uw pensioen vindt u

U kunt op bezoek bij een van de vele kastelen

op de onafhankelijke website

in Nederland. Lees alles over deze kastelen

www.persoonlijkefinancien.nl. n

en bekijk de mooiste foto’s op www.kasteleninnederland.nl. n

bankzaken

Renate Mosterman De klant kan tegenwoordig bijna alles online vinden en regelen. Achter de schermen is sitemanager Renate Mosterman hierin de stuwende kracht bij het Restauratiefonds.

“Bij ons staat de website restauratiefonds.nl centraal. Onze klanten kunnen daar altijd eerst terecht. Wij helpen op deze manier zoveel mogelijk mensen. En natuurlijk staan wij ook klaar om iedereen persoonlijk te woord te staan.” Maar inmiddels is er online voor alle doelgroepen veel specifieke informatie beschikbaar, waardoor dat

In elk nummer van InDetail neemt een medewerker van Nationaal Restauratiefonds plaats op de bank om te vertellen wat hem of haar bezighoudt, drijft en motiveert.

steeds minder nodig is. “Op onze site kan je al zoveel vinden.” Dat digitaliseringsproces is overigens geen eenvoudige klus geweest. Renate: “Je kunt als organisatie wel zeggen dat je alles online wilt doen, maar het is een enorme uitdaging om alle informatie zo te plaatsen

doelgroepen, klanten en professionals, toegespitst. Verder is er speciaal

dat de klant het vindt en er makkelijk doorheen kan navigeren.”

voor professionals, zoals gemeenteambtenaren, Erfgoedindepraktijk.nl

En de techniek staat ondertussen niet stil. “De verwachtingen worden

met de daarbij behorende cursusmap online. Daarnaast is er

met de maand hoger.”

Monumenten.nl. Dat is een initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel

“Zet mij maar op de markt,

ik breng alles aan de man.”

Kick

Erfgoed en het Restauratiefonds. Renate heeft bij de totstandkoming hiervan de kar getrokken. Inmiddels is deze site uitgegroeid tot het portaal voor iedereen die met monumenten te maken heeft of krijgt.

Monumentaal Ondertussen regelt Renate verder alles wat voor deze drie websites

In 1994 liep Renate tijdens haar studie Vrijetijdsmanagement, richting

nodig is. “Van het updaten, het opnieuw laten ontwerpen,

Cultuur, stage bij Bouwfonds Cultuurfonds. En daar bleef zij ook

het budgetbeheer tot het schrijven van de stukken.” En zoals dat

na haar afstuderen. “Ik ben vervolgens in de loop der jaren de hele

gaat met internet, zijn nieuwe uitdagingen voor haar dagelijkse kost.

organisatie doorgezworven en kwam uiteindelijk terecht bij het

Zo krijgt Monumenten.nl binnenkort weer een grote update en wordt

Restauratiefonds als medewerker Communicatie”.

de website flink uitgebreid. “De bedoeling is onder andere dat er

En daar lag haar hart. “Ik vind het een kick om een verhaal te communi-

een persoonlijke webomgeving komt: ‘mijn monument’. Hier kunnen

ceren en mensen te enthousiasmeren. Zet mij maar op de markt;

eigenaren alles bijhouden en regelen omtrent hun historische pand.”

ik breng alles aan de man”, lacht Renate. Natuurlijk hebben wij het hier

Wat Renate betreft een hoognodige stap vooruit, want: “het enige

alleen niet over bloemkolen, maar over informatie over monumenten.

wat bij ons absoluut niet monumentaal mag zijn, zijn onze websites.” n

Renate: “En dat maakt het nog mooier. De meeste monumenteigenaren zijn namelijk trots en enthousiast en dat is leuk om te zien.” Momenteel zijn alle webactiviteiten Renates verantwoordelijkheid en kan zij online het Restauratiefonds op nog grotere schaal ‘aan de man brengen’. Inmiddels zijn hiervoor maar liefst drie websites in de lucht. In de eerste plaats is daar natuurlijk Restauratiefonds.nl. Deze site is onlangs helemaal vernieuwd en nog beter op de verschillende

“Het enige wat bij ons absoluut niet monumentaal mag zijn, zijn onze websites.”

17

18

openbaar monument

Een ondiepte in de Zuiderzee werd aan het eind van de negentiende eeuw uitgebouwd tot een fort, als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Bedoeld om de haven van Amsterdam te beschermen tegen de vijand. Het fort was kort in bedrijf: in 1933 verliet de laatste fortwachter het eiland.

Pampus: historische pauzeplek Rijkswaterstaat gaf nog een steiger cadeau en sindsdien is het eiland open voor publiek. Sinds 1996 staat het eiland, als onderdeel van de Stelling van Amsterdam, op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Nanette Elfring kwam in 1997 als fortwachter op Pampus, een baan die ze samen met haar man Eric elf jaar vervulde. Ze woonden al die jaren in de fortwachterswoning. Drie jaar geleden werd het tijd om verder te groeien qua werk. Ze werd in 2007 directeur van Stichting Forteiland Pampus en verhuisde met Eric weer naar de wal. “Ik koester de herinnering aan onze periode op Pampus”, zegt ze. Maar haar nieuwe rol als cultureel ondernemer bevalt haar ook uitstekend. Pampus krijgt geen enkele exploitatiesubsidie. Dat betekent dat de stichting haar eigen broek op moet houden. “Toen ik als fortwachter begon, heerste er in de culturele wereld toch een overtuiging dat alles voor niks moest. Wij bewezen dat het ook anders kon. Mensen zijn best bereid tot betalen als je een goed product levert. Ook in de cultuur mag je best zakelijk denken. Ik zeg met nadruk zakelijk en niet commercieel. Het moet geen kermis worden. Ik vind dat een interessante spanningsboog opleveren: enerzijds ervoor waken dat Pampus haar eigen identiteit houdt - spannend, authentiek, puur, ruw - en Pampus was in de eeuwen daarvoor al een begrip. Veel VOC-schepen

anderzijds die zakelijke insteek, die moet zorgen voor een gezonde,

moesten bij deze ondiepte voor de haven van Amsterdam wachten op

zelfstandige exploitatie. Daarvoor hebben wij over vier jaar 55.000

hoog water, voor ze zwaar beladen verder konden varen. De kapitein

bezoekers nodig. Wij zitten nu al op 40.000. Er lopen nu vier projecten

bekortte de wachttijd door vrouwen, drank en vers eten aan te voeren.

tegelijkertijd. Toch werken wij met kleine stappen. Dat hoort bij

Dat leverde grote eet- en drinkfestijnen op. Na afloop lag de beman-

Pampus: de juiste stappen nemen op het juiste moment en niet te veel

ning voor pampus: iedereen was uitgeteld. In 1887 werd de zandbank

risico nemen.”

een echt eiland, met daarop een stevig fort, versterkt met een paar kanonnen. Deze verdediging heeft nooit dienst hoeven doen.

Pampus heeft zeven personen in dienst, daarnaast draait de organisatie

Enkele Muidenaars bekommerden zich in 1986 om het lot van het

voor een groot deel op vrijwilligers. Er zijn er maar liefst 100 actief.

tot een ruïne vervallen Pampus. In 1990 konden ze het eiland voor

Nanette neemt de vrijwilligers mee in haar plannen, ook zij leren

50.000 gulden overnemen van de vorige eigenaar, Domeinen.

zakelijker te denken. “Het is belangrijk dat zij zien dat de verbeteringen

19

“Wij willen Pampus behoeden voor verder verval, maar niet polijsten.”

20 Kris is vooral van de logistieke en technische zaken, Maartje doet onder andere de organisatie en PR van publieksevenementen. Een van die evenementen is de Drijf In Bioscoop. Op een groot scherm, aan de rand van het eiland, worden films geprojecteerd en mensen kunnen er dan vanaf hun bootje naar kijken. “Ik vind dat een charmant evenement: er wordt over Pampus gepraat en dat levert mooie verhalen op.” Het leven op Pampus is wel even anders dan op het vasteland. “Een groot verschil, vind ik, dat wij hier in de natuur zitten. Dat betekent dat het klimaat veel invloed heeft op wat wij hier doen. Als het stormt moeten wij daar rekening mee houden, als het mooi weer is merken wij het meteen. Ik vind dat een verrijking. Het klimaat is hier onderdeel van het leven, dat mis je in de stad. Daar maakt het

“Het klimaat is hier onderdeel van het leven.”

niet uit of het regent of waait. In het weekend is dat wat mensen hier opzoeken. Echt voelen hoe het buiten is.” Om elf uur komt de eerste veerboot van de dag aan. Deze boot zit vol met kinderen van de groepen 5, 6 en 7 van basisschool de Vosseschans uit Ter Aar. Met de boot naar het eiland is al een prachtig avontuur!

die wij doorvoeren, bedoeld zijn voor hetzelfde als waarvoor zij hier

De kinderen die bovenop zitten, worden helemaal nat, omdat het

komen: voor het behoud van Pampus. Het gaat er niet om zoveel

vandaag zo hard waait. Ze vinden het allemaal helemaal niet erg.

mogelijk winst over hun ruggen binnen te halen. Het gaat om het

Claudia uit groep 5 vertelt: “Het was gaaf op de boot. Alle schilderijtjes

behoud van Pampus voor de toekomst.”

in de boot gingen heen en weer schuiven door het wilde bewegen van de boot op de golven.”

Maartje en Kris zijn sinds het vertrek van Eric en Nanette de nieuwe fortwachters. Maartje en Kris wonen op Pampus. Daarnaast zijn er

Wanneer de boot heeft aangelegd, rennen ze van boord en eigenen

nog drie parttime fortwachters in dienst. Maartje vertelt: “Voor ons

zich meteen het eiland toe. Als hondjes verkennen ze het terrein:

viel alles op zijn plek toen wij hier konden werken. Wij hadden net

hier even aan zitten, daar even achter kijken en vooral: daar even

een paar jaar in het buitenland gezeten. Ik heb een juridische achter-

bovenop klimmen! De kinderen gaan in groepjes een speurtocht doen

grond en tijdens mijn studie gewerkt in de horeca. Tijdens de laatste

in het fort. Op Pampus is het allemaal spannend met al die kleine

periode in het buitenland was ik verantwoordelijk voor een duikschool

gangetjes, vinden de kinderen. “Het is best eng. Het lijkt soms wel of

op Curaçao. Terug in Nederland bleek er een vacature op Pampus.

er bloed op de muur zit”, vertelt een meisje. “Dat is niet zo, hoor!

Dit forteiland runnen, betekent dat ik al mijn werkervaring en kennis

Zij heeft gewoon veel fantasie!” relativeert een jongetje uit haar groepje.

bij elkaar kan brengen.” De taak van de fortwachters is om ervoor te zorgen dat het eiland

Terwijl de kinderen rondrennen, gaan de werkzaamheden aan een

klaar is om bezoekers te ontvangen. Dat betekent dat het vervoer naar

aantal projecten volop door. Een deel van het fort wordt nu wind- en

het eiland goed geregeld is, dat mensen iets kunnen eten en drinken

waterdicht gemaakt. Daarna kan hier het Nationaal Bezoekerscentrum

en dat er een gids aanwezig is om een rondleiding te verzorgen.

van de Stelling van Amsterdam open. Directeur Nanette Elfring vertelt dat bij de inrichting van het bezoekerscentrum is gelet op interactiviteit en op vernieuwing. Geen museum met aangeklede poppen en geen compleet ingerichte slaapzalen dus. Maar na een druk op de knop krijgt de bezoeker de oorspronkelijke situatie in de ruimte geprojecteerd. “Wij hebben er hier nadrukkelijk voor gekozen om niet te restaureren, maar om te conserveren. In 2007 hebben wij een grote ronde gehad, waarbij de koepels geplaatst zijn boven de geschutstorens. Die koepels zijn een knipoog naar de koepels van vroeger: niet van staal, maar van hout. En qua vorm duidelijk anders dan de rest van het fort. Ook het glas dat nu in de ene helft van het fort wordt geplaatst, in het Bezoekerscentrum, is heel bewust duidelijk contrasterend met het pand zelf. Wij willen Pampus behoeden voor verder verval, maar niet polijsten. Daardoor blijf je dat ruïneuze karakter van Pampus goed zien, het hoort bij deze plek…”

21 Dirk en Conrad van Glasgroep Enkhuizen zijn druk met het plaatsen van het glaswerk. Dirk vertelt dat hij wel vaker aan monumenten werkt. “Pas nog gewerkt bij een synagoge in Amsterdam.” Maar Pampus is speciaal en daar lopen de mannen soms tegenaan. “Je moet er bij de werkzaamheden rekening mee houden dat je niet even ergens wat extra materiaal vandaan kan halen.” Zo is Conrad naarstig op zoek naar terpentine. Hun laatste fles is bijna leeg en ze moeten nog een hele dag. “Tja, zo’n fles heb je hier op dit eiland niet zomaar geregeld.” In de gangen beneden in het fort zijn timmerlieden aan het werk om hier en daar wat voegwerk te doen. Er zijn, waar het nodig was, nieuwe vloeren gestort. Nadir werkt nu vijf weken aan deze klus. Iedere dag gaat hij om half zeven met de boot naar Pampus. ’s Middags om een uur of drie gaan ze weer naar de wal. “Ik had niet eerder van Pampus gehoord, terwijl ik toch dichtbij woon. Maar ik vind het wel bijzonder, vooral door dat boottochtje iedere dag.” Naast betaalde krachten komen er iedere dag ook vrijwilligers hun handen uit de mouwen steken op het eiland. De dinsdag is de vaste klusdag. Na een kop koffie bij Hollands Licht is het tijd om aan de slag te gaan. Er is altijd wel wat te doen. Onkruid wieden, rommel opruimen van de bouw of een schilderklusje. Johan werkt nu al ruim 15 jaar als vrijwilliger voor Pampus. “Ik ging met pensioen en zag bij de vacaturebank in Weesp een oproep. Ik ben een zeiler en ik kende Pampus dus al. Het leek me wel wat. Ik ben begonnen als gids, maar nu ik een hernia heb, gaat dat lopen moeilijker. Nu ben ik de huisschilder,

In 1887 werd begonnen met de bouw van het fort Pampus. De stalen delen van het fort -grotendeels in de grond zijn gegoten bij Krupp in Duitsland. In de Tweede Wereldoorlog werd Pampus even ingenomen door de Duitsers. Zij kozen er al snel voor om het fort te ontmantelen. Alle stalen delen werden afgevoerd en omgesmolten.

dit werk past me goed. Op dinsdag ben ik schipper op de vlet, met daarop de vrijwilligersploeg voor die dag. Wij hebben een redelijk vaste ploeg en omdat je altijd samen heen en terug vaart, heb je een bijzondere sfeer met elkaar. Die sfeer hebben wij ook bij ons Pampuskoor. Ons repertoire is een beetje rommelig, maar wij zijn wel goed voor de meezingers.”

“Pampus is spannend, authentiek, puur, ruw.”

Ook Anneke achter de bar is lid van het Pampus-koor, ze is een van de accordeonisten. “Ik zat bij een koor in Muiden en aan ons was gevraagd of wij wilden helpen bij het oprichten van een Pampuskoor. Ik vond het hier zo’n leuk sfeertje, dat ik graag bij het koor wilde blijven. Maar daarvoor moest ik wel vrijwilliger worden. Dat ben ik nu

Maar waar ik toen zeker niet en nu wel over nadenk, is dat hier

alweer drie jaar. Inmiddels ben ik ‘souvenirmanager’. Ik vind het fijn

ooit mensen geleefd en gewerkt hebben. Dat is wel iets wat me nu

dat alle vrijwilligers achter de bar ook de souvenirverkoop makkelijk

bezighoudt. Vandaag ga ik werken aan een speurtocht. De tochten

op kunnen pakken. Daar zorg ik voor. Alles ligt netjes op de plank

die er al waren, moeten aangepast worden. Leerzaam aan mijn stage

en de prijzen staan erbij. Het vrijwilligerswerk hier geeft me echt

vind ik vooral het feit dat Pampus een stichting is. Dat betekent dat

energie. Door de boot en al die verschillende mensen hier heb ik altijd

het in marketingtechnisch opzicht allemaal anders dan anders loopt.”

een vakantiegevoel. Ik kan het iedereen aanraden om hier te komen werken. Voor de weekenden hebben wij nog wel wat vacatures bij

Pampus krijgt per jaar zo’n 40.000 bezoekers. De stichting wil dat

onze bardienst!”

aantal nog verhogen, door bijvoorbeeld andere groepen aan te spreken. Nog meer schoolreisjes zou bijvoorbeeld een mooie aanvul-

Wesley de Leeuw is student Communicatie en Marketing. Ook hij

ling zijn. Maar ook meer vergaderingen of meer huwelijken kunnen

kwam vandaag met de vlet naar het eiland. Pampus is zijn derde

zorgen voor een stevige bodem onder het bestaan van Pampus.

stageplek. “Ik kwam hier als jongetje al en ik weet nog hoe geweldig ik het vond. En vooral: hoe groot alles was. Tot mijn verrassing bleek

Pampus is dagelijks te bezoeken van 1 april t/m 31 oktober, met

ik het na al die jaren nog steeds vooral GROOT te vinden hier.

uitzondering van de maandag. Zie voor meer info: www.pampus.nl n

22

berichten

Komt u ook naar de Open Monumentendag?

Van Vollenhoven opent de Moerputtenbrug Vlakbij Den Bosch ligt in het natuurgebied

In het weekend van 10 en 11 september vindt

eigen ogen zien wat er mogelijk is met een

Moerputten, de Moerputtenbrug;

de jaarlijkse Open Monumentendag plaats.

nieuwe functie in een oud gebouw.

een spoorbrug uit de 19e eeuw. Deze brug

Door het hele land worden monumenten

Wilt u weten welke monumenten u kunt

lag er tot voor kort verwaarloosd bij; al sinds

opengesteld. Voor u een unieke kans om

bezoeken? En wilt u meer weten over

1972 wordt de brug niet meer gebruikt.

verschillende monumenten van binnen en

dit evenement? Kijk dan op

De gemeente heeft het initiatief genomen

buiten te ontdekken.

www.openmonumentendag.nl. n

om de brug – en het gebied eromheen – nieuw leven in te blazen.

Zoals elk jaar heeft de Open Monumentendag

Dat is gelukt. Op 18 mei heeft prof. mr. Pieter

een thema. Deze keer is gekozen voor

Estafette

van Vollenhoven, voorzitter van het

‘Nieuw gebruik – oud gebouw’.

Stichting Open Monumentendag bestaat

Restauratiefonds, de moerputtenbrug en

Herbestemmen is een onderwerp dat

25 jaar. Om dit te vieren, wordt er een

het omliggende natuurgebied officieel

– gelukkig – steeds vaker op de agenda staat.

monumentenestafette georganiseerd:

geopend. Er lopen wandelroutes door het

Door historische panden te herbestemmen,

25 weken lang wordt er wekelijks een

natuurgebied, en er zijn speelplekken

worden zij soms letterlijk gered van de

monument opengesteld. Tot en met de

ingericht. Zo is er een ‘rode’ en een

sloop. Naar verwachting komen veel

Open Monumentendag is iedere week

‘blauwe’ wandelroute. Laatstgenoemde

grote monumentale panden leeg te staan;

een ander monument gratis te bezoeken.

route heet in de volksmond ook wel het

denk bijvoorbeeld aan kerkelijke gebouwen,

Voor de opengestelde monumenten

Halve Zolenlijntje omdat er voornamelijk leer

maar ook aan fabrieken en pakhuizen.

tijdens de estafette kijkt u op

en aanverwante artikelen over dit enkele

Om aandacht te vragen voor herbestemmen,

openmonumentendag.nl/estafette.

-en dus ‘halve’- spoor vervoerd werden. n

laten de opengestelde monumenten u met

Restauratiebeurs een groot succes! De Nederlandse Restauratiebeurs was een

teken van duurzaamheid, waren er op vrijdag

keer een ‘speeddateplein’ opgezet. Hier konden

groot succes. Van 14 tot en met 16 april kwamen

lezingen voor gemeenteambtenaren over het

eigenaren voor korte vragen snel terecht bij één

8.500 bezoekers naar de Brabanthallen in

MoMo-beleid en zaterdag was de dag voor de

van de specialisten.

Den Bosch. Veel van deze bezoekers hebben

monumenteigenaar.

Twitter op de beurs

een bezoek gebracht aan de stand van het Restauratiefonds.

Monumenteigenaren konden diverse res-

Nieuw was, dat er druk getwitterd werd door

tauraties bekijken: verschillende ambachten

medewerkers van de RestauratieWijzer

Dag voor de monumenteigenaar

werden op de beursvloer uitgevoerd, zoals

(@Monumentencoach). Wilt u een indruk krijgen

Op de Restauratiebeurs was dit jaar veel te

het restaureren van beelden en glas in lood.

van de Restauratiebeurs? Lees dan de berichten

doen en te zien. Zo stond donderdag in het

Speciaal voor monumenteigenaren was er dit

op www.twitter.com/Monumentencoach. n

23

De heer Maars wint weekend Kasteel Vorden Tegelijk met de Restauratiebeurs startte

ik: heerlijk genieten en daarna word ik part-

het Restauratiefonds een actie: Gezocht:

time ambassadeur van het Restauratiefonds.”

Kasteelheer of –vrouw voor Kasteel Vorden.

Dat leek ons een weekendje Vorden waard!

Door een slagzin in te vullen, maakte u kans

COLUMN Jeroen Esselmann werkt bij het Restauratiefonds en zorgt met de

op een weekend met 5 vrienden in Kasteel

Alsnog naar Kasteel Vorden

Vorden. Uit 837 reacties is de heer J. Maars,

Heeft u niet gewonnen? Op de website

begeleiding, voor en tijdens de

monumenteigenaar in Broek in Waterland,

www.kasteelvorden.nl kunt u tegen betaling

restauratie van uw rijksmonument.

als gelukkige winnaar naar voren gekomen.

uw eigen verblijf of rondleiding reserveren. De eigenaresse verzorgt zelf haar gasten en

De heer Maars diende de volgende slagzin in:

kan u natuurlijk als geen ander de beste

“Als ik een weekend kasteelheer ben, dan ga

fietsen wandelroutes wijzen. n

RestauratieWijzer voor professionele

In en uit de steigers… De vakantieperiode staat voor de deur. Voor een aantal monumenteigenaren dé tijd om hun pand in de steigers te zetten. Groot of klein onderhoud, schilderwerk of een grote restauratie, de zomerperiode is voor veel mensen een prettige tijd om aan de slag te gaan. Voor anderen is het tijd om van het eindresultaat of van een welverdiende vakantie te genieten! Tijdens mijn laatste vakantie heb ik onder andere een bezoek gebracht aan Angkor Wat in Cambodja. Deze tempel staat op de Werelderfgoedlijst en is het grootste

Monumenten.nl wordt vernieuwd

religieuze bouwwerk ter wereld. En u begrijpt het al… ook dit monument staat in de steigers. Jammer voor de foto’s,

Sinds 2001 is monumenten.nl dé website

Nu, precies 10 jaar later, ondergaat

maar het is prettig dat dit monument

voor monumenteigenaren. Samen met

Monumenten.nl een ingrijpende transformatie.

goed wordt onderhouden. Een langlopend

de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Samen met de Rijksdienst wordt de website

project, waarvan je je soms afvraagt of er

verzorgt het Restauratiefonds de inhoud en

compleet vernieuwd en ontstaat er een plek

überhaupt ooit een eind aan komt.

ontwikkeling van de website.

op internet waar u niet alleen informatie kunnen vinden, maar ook contacten kunt

Een ander langlopend project,

Monumenten.nl is uitgegroeid tot een

leggen en nieuwe bronnen kunt raadplegen.

‘RestauratieWijzer digitaal’, is sinds

belangrijke informatiebron voor monument-

Het monument staat centraal. De gerelateerde

een paar maanden uit de steigers.

eigenaren. Hier vindt u dossiers met actuele

informatie, van materiaal tot historie, van

Alle klanten gebruiken inmiddels de online

onderwerpen, zoals het Brim, maar ook tips

geld tot regelgeving, wordt via deze website

mogelijkheden die de RestauratieWijzer

voor onderhoud en energiebesparing.

beschikbaar gesteld.

biedt. Eén van de grote voordelen is,

Daarnaast treft u er beknopte financiële

De verwachting is dat monumenten.nl in zijn

dat alle klanten altijd en overal hun

informatie aan. Voor meer specifieke

nieuwe vorm in het najaar gereed zal zijn.

gegevens via internet kunnen raadplegen.

informatie verwijzen wij u graag door naar

U kunt via Twitter (@Monumenten_nl)

De eerste reacties zijn positief; dat geeft

de website van het Restauratiefonds,

op de hoogte blijven van het laatste

een goed gevoel voor de tweede helft

www.restauratiefonds.nl.

actuele nieuws. n

van 2011! n

24

voor en na restauratie

Johannes Woudsma en Jan Otten zijn intensief betrokken geweest bij de verbouwing van de Nederlands Hervormde Kerk in Kuinre. Van fondsenwerving tot het verven van de trap: zij draaiden er hun hand niet voor om.

Met de hele gemeente de schouders eronder

De kerk in Kuinre werd gebouwd in 1678. Kuinre lag toen nog aan de

was een tweede gebouw, elders in het dorp in gebruik. Toen dat

Zuiderzee. Door de aanleg van de Noordoostpolder ligt Kuinre nu

gebouw aan een flinke onderhoudsbeurt toe was, kwam het moment

‘op het droge’, in de kop van Overijssel. Het ‘zee-verleden’ is in de kerk

voor het kerkbestuur om te bekijken wat de beste investering voor de

nog zichtbaar, in de vorm van drie scheepsmodellen uit de zeventiende,

toekomst was.

achttiende en twintigste eeuw. En in de muren zit nog steeds zout dat vocht aantrekt; oorzaak is waarschijnlijk een watersnood in de

Woudsma: “Onze dominee had gepreekt in een kerk in Scherpenzeel.

negentiende eeuw.

Daar hadden zij een vergelijkbare kerk net flink verbouwd. Zij hadden het orgel naar voren geplaatst, waardoor er meer ruimte kwam voor

Al in 1985 werd de PKN-kerk gerestaureerd. Ook daar was Johannes

andere voorzieningen binnen de kerk.”

Woudsma, als lid van de kerkenraad, bij betrokken. “Wij hadden toen een

De kerkenraad ging op bezoek in Scherpenzeel en kwam enthousiast

budget van 1,2 miljoen gulden. Alles werd gedaan door professionals.”

terug. De verbouwing op deze manier aanpakken, zou betekenen dat

Inmiddels is Woudsma voorzitter van de Kerkenraad. “Ik heb er bewust

het tweede gebouwtje afgestoten kon worden. Dat zou flink schelen

voor gekozen om mij hier vol voor in te zetten. Ik wist door die eerdere

in de kosten.

restauratie ook wel dat het tijd zou kosten. Doordat er veel minder subsidie was dan toen, is het een enorm karwei geworden.”

Gedurende dit besluitvormingsproces kwam er nog een factor bij, die een verbouwing van belang maakte voor het gehele dorp. De aula

De kerk in Kuinre werd tot vorig jaar vooral gebruikt voor erediensten.

werd gesloten, waardoor afscheidsbijeenkomsten niet meer in het dorp

Voor vergaderingen, repetities van het koor en voor de zondagsschool

zouden kunnen plaatsvinden. De kerkenraad besloot dit gegeven mee

25 te nemen in haar verbouwingsplannen. “Wij moesten hier dus ook de

mee op hun eigen manier. Je moet geen al te grote verwachtingen

aulafunctie voor het gehele dorp gaan overnemen. Van welke gezindte

hebben. Eenieder doet wat ie kan en kan je een dag niet, dan is dat

men ook is: hier kan men afscheid nemen van een dierbare. Dat betekende

ook niet zo erg. Ik vroeg vaak even of iemand er ook de volgende dag

voor onze plannen, dat wij voldoende ruimte in de keuken moesten

zou zijn. Dan konden wij bijvoorbeeld samen even draad trekken.”

hebben om een grote groep mensen te kunnen ontvangen. En het toilet moest ook voor mindervaliden goed bereikbaar zijn.”

Woudsma vertelt, dat de aannemer vooraf waarschuwde over de inzet van vrijwilligers. Zijn ervaring was dat iedereen in het begin

Besloten werd de muur met het orgel een travee op te schuiven,

enthousiast is, maar dat dat in de loop van het project vaak minder

net zoals in Scherpenzeel. Daardoor ontstond er zowel beneden als

wordt. “Dat bleek hier gelukkig mee te vallen.” Jan Otten vult aan:

boven een mooie vergaderruimte en andere voorzieningen - zoals keuken

“Iedereen zette er de schouders onder en dat bleef zo tot het eind.

en toilet - konden ruim worden opgezet. Woudsma: “Er verdwenen in

Wij hebben op die manier met elkaar wel zo’n 30.000 euro bespaard.”

de kerk daardoor 15 zitplaatsen. De twee kerkbanken die moesten

De werkzaamheden van de vrijwilligers liepen uiteen van slopen tot

verdwijnen, staan nu boven in het zaaltje dat dienst doet als zondags-

schilderen en het aanleggen van de bedrading voor de elektriciteit.

school. Wij hebben de hoogte wat aangepast voor de kinderen.

Woudsma: “De diensten gingen op zondag gewoon door. Wij zorgden

Verder hebben wij de grote verwarmingsketel vervangen door twee

er iedere week voor dat in de kerkzaal alles keurig opgeruimd was.

kleinere hr-ketels. Wij kunnen daardoor efficiënter stoken en dat

En op maandag stond alles voor de aannemer weer op zijn plek,

scheelt toch ook weer aardig op onze begroting.”

zodat die ook weer gewoon aan de slag kon. Met dat opruimen deden wij de aannemer ook een groot plezier.”

“Wij hebben er een boel plezier van gehad dat wij het zo aangepakt hebben.”

Door alle zelfwerkzaamheid was er binnen het budget ook nog ruimte voor de stoffering. En soms was er een mazzeltje, dan kwam er opeens iemand met de vraag of de kerk nog belang had bij een keuken. Jan Otten zat dicht op de bouwwerkzaamheden en kon daardoor een coördinerende rol spelen. Hij is zeer tevreden over het vakmanschap van de verschillende mensen op de bouw. “Je hebt timmermannen die blij zijn dat de schilder komt en je hebt timmermannen die zo netjes werken dat het jammer is dat er nog een laagje verf over gaat. Met die laatste werk ik het liefst.”

Indrukwekkend was het werk van de ‘oplichter’, de geuzennaam van firma P. van Rijn uit Harderwijk. Dit bedrijf zorgde voor de verplaatsing

De verbouwing is na 24 weken in 2010 afgerond. Jan Otten kijkt terug

van het zes ton wegende orgel. Een precisiewerk dat met het nodige

op een geslaagd project. “De saamhorigheid was groot, dat was ook

vakmanschap werd uitgevoerd.

voor onze gemeente belangrijk. Wij hebben er met elkaar een boel plezier van gehad dat wij dit zo aangepakt hebben.”

“Wij kozen een architect die ervaring had met het restaureren van

Woudsma: “ Wij zijn er trots op dat wij dit voor elkaar hebben gekregen.

kerken. Hij tekende onze visie uit. De totale kosten kwamen op

Iedereen is zeer tevreden. Sommige mensen zien niet eens verschil

128.000 euro”, vertelt Jan Otten.

met voor de verbouwing. Dat is een compliment.” n

Woudsma vult aan: “Via de architect en via Stichting Kerkelijk Geldbeheer kreeg ik een beeld van de fondsen, die ik zou kunnen aanschrijven voor subsidie. Ik heb in totaal wel 40 fondsen aangeschreven. Het ene fonds droeg bij met 500 euro, het andere met 12.000 euro. Ieder bedrag was welkom bij ons. Via Nationaal Restauratiefonds hebben wij een laagrentende lening van 50.000 euro kunnen afsluiten. Stichting Kerkelijk Geldbeheer heeft ons bij die aanvraag ondersteund. Daarnaast bracht de verkoop van ons tweede gebouw nog een bedrag van 50.000 euro op.” Ondanks alle fondsen en andere vormen van financiële ondersteuning, bleef er een gat in de begroting. Toen besloten de gemeenteleden zelf de handen uit de mouwen te steken. Jan Otten was hierbij een coördinerende kracht. “Ik heb in de woningbouw gewerkt en ben nu met de VUT. Ik had dus tijd en nuttige ervaring. Veel mensen hielpen

26

de specialist

“Bij historische panden die vaker onderhanden zijn genomen, is geen restauratie hetzelfde. Je kunt van alles tegenkomen.”

JAAP SLEPER Directeur/eigenaar van Sleper, schilderen houtwerken in Utrecht., gespecialiseerd in monumentale renovaties en ingewikkelde projecten.

27

Muren die omvallen, lekkende kelders en ‘zwevende’ funderingen. Jaap Sleper, oprichter van een in het restaureren van monumenten gespecialiseerd schilders bedrijf en eigenaar van verscheidene historische panden in Utrecht, heeft het allemaal meegemaakt. Zijn liefde voor oude gebouwen is er niet minder om. Integendeel.

Jaap Sleper: monumentenmens De winkelpui van voorheen Tekantjes en Koeckbackerij Den Dubbelden

front verplaatsen naar de achterwand van de winkel. De uitkomst is

Arend in de Utrechtse binnenstad lijkt zo weggeplukt uit In den Soete

vooralsnog ongewis.

Suyckerbol van kinderboekenschrijver W.G. van der Hulst. Ooit moet

Onzekerheid: Sleper maalt er niet om. De op een steenworp afstand

Anton Pieck er nog een hele dag met zijn schetsboek hebben vertoefd.

van de Dom gelegen Koeckbackerij is niet zijn eerste monument in

Maar wie nu de deur opent van het uit 1726 daterende rijksmonument,

het Utrechtse. Bovendien is hij directeur/eigenaar van schilderen

schrikt. Van het museale interieur van de voormalige bakkerij is weinig

houtbewerkingsbedrijf Sleper, dat is gespecialiseerd in monumentale

meer over.

renovaties en ingewikkelde projecten. De schilders en timmerlieden van Sleper hebben menig statig pand in Utrecht, in een straal van

Vaklieden zijn ruim een maand bezig geweest het in totaal vier

tachtig kilometer rond de stad, onder handen genomen.

verdiepingen tellende pand te fileren. Inmiddels zijn op de etages de restauratiewerkzaamheden begonnen. Vloeren worden vernieuwd,

Van heao tot schildersbedrijf

ramen voorzien van isolerend monumentenglas en aan de zijkant

“Misschien had ik wel archeoloog moeten worden”, glimlacht Sleper.

komen balkonnetjes voor de drie appartementen die op de boven-

Hij heeft iets met monumenten. Dingen uitzoeken – ‘Hoe zit dat?’;

etages zijn gepland. Omdat ook het dak een facelift nodig heeft en er

‘Wat heeft daar gezeten?’ –, details ontdekken die in de loop der

onder alle weersomstandigheden moet kunnen worden doorgewerkt,

eeuwen zijn weggewerkt: Sleper houdt van zijn werk. Bovendien

is het pand geheel overdekt door een grote plastic tent.

beweegt hij zich voortdurend in de bruisende binnenstad – voor een

Ook beneden wacht de timmerlieden en schilders nog een hele klus.

stadsmens als hij de ideale biotoop.

Al was het maar, omdat bij het weghalen van een kastenwand bleek

Oudheidkunde is het niet geworden. Sleper studeerde aan de heao.

dat de hele muur daarachter was ingestort. Stempels houden de boel

In de vrije uurtjes verdiende hij bij met schilderwerk. Zijn vader zat in

overeind. Slechts een kromme plankenwand scheidt de voormalige

het vastgoed; hij had een handvol schilders, timmerlieden en andere

bakkerij van de aanpalende broodjeszaak.

vaklui in dienst. Vanaf zijn veertiende verleende Jaap handen spandiensten. Tot een buurvrouw hem een aantal jaren later vroeg

Een tegenvaller. Toch lijkt eigenaar Jaap Sleper niet echt aangedaan.

of hij haar huis wilde opknappen. “Een lastige klus”, herinnert hij zich.

Gewoon die muur weer opbouwen, luidt zijn devies – de oude

“Er was sprake van nogal wat achterstallig onderhoud. Houtrot en

kloostermoppen staan er nog. Zonder de antieke kastenwand.

meer van die dingen.” De jeugdige Sleper liet zich niet kennen.

Of de gemeente met die oplossing instemt? De bouwhistoricus van de

Hij maakte een offerte en kreeg de opdracht.

gemeente is al gebeld. O ja, met diezelfde ambtenaar is Sleper ook nog in gesprek over het lot van de bakkersoven. De Monumentendienst wil

Na zijn heao-studie werd het menens. Sleper kocht een steiger en

de oven intact laten; Sleper wil de oven afbreken en het monumentale

begon zijn eigen schildersbedrijf. Voor klussen die hij zelf niet onder

28

bakkersoven

detail

Het uit 1726 daterende pand aan de Schoutenstraat 13 in Utrecht is een rijksmonument. Aan de buiten- en binnenkant bevat de voormalige bakkerswinkel veel karakteristieke elementen. Blikvanger binnen is de originele bakkersoven. Een fraaie gevelsteen met de Latijnse tekst Amicorum Consensus Virtuem Alit Caudiumque (eenstemmigheid van vrienden voedt vastberadenheid en vreugde) en het jaartal 1876 herinneren eraan dat de bakkerij sinds dat jaar hofleverancier was van het Utrechtse studentencorps.

De opdrachtgevers waren tevreden. Misschien moest hij zich verder in deze sector gaan specialiseren, meende Sleper. Hij huurde studenten in voor flyeracties in Utrecht, maar ook daarbuiten, onder meer in en rond de Amsterdamse grachtengordel. Met succes. Zelfs in de P.C. Hooftstraat is de Utrechtse monumentenrestaurateur inmiddels een bekende verschijning. De snelle groei had ook een keerzijde. De kwaliteit van het werk liep terug, constateerde de directeur, die zelf in 2000 is gestopt met schilderen. En dat niet alleen. Door de tegenvallende conjunctuur daalde het aantal opdrachten. Sleper moest saneren.

de knie had, huurde hij mensen in. Het resultaat stemde hem echter dikwijls ontevreden. Sleper nam zelf vaklieden in dienst. Daarbij bleef

Restauratieproces

het niet. Vijf jaar na de start telde het schilderen houtbewerkings-

Maar wat bleef, was de focus op monumenten. De restauratie en

bedrijf maar liefst 45 personeelsleden. Aan werk geen gebrek.

renovatie van historische bouwwerken is inmiddels goed voor

Naast nieuwbouw richtte het bedrijf zich in toenemende mate op de

ongeveer 70 procent van de totale werkzaamheden. Van het carillon

renovatie en restauratie van monumenten. Dat begon met een pand

van de nabijgelegen Dom en Hotel Kasteel van Antwerpen aan de

aan de Utrechtse Nieuwegracht. Dit werk leverde verscheidene andere

Oudegracht tot het Hodshonhuis in Haarlem en kasteel Nijenrode:

opdrachten op. “Mensen zien dat je daar aan het werk bent, dat je

Sleper en zijn mannen namen het de afgelopen jaren onder handen.

goed werk aflevert, dan komen zij vanzelf naar je toe.”

De liefde voor historische panden gaat zover, dat hij er zelf ook in is

Een boeiende niche, die monumentenmarkt, vond de voormalig

gaan investeren. Sleper bezit in Utrecht inmiddels twaalf monumenten.

heao’-er. Zakelijk gezien en vooral vanwege de aard van het werk:

Die heeft hij in eigen beheer opgeknapt en worden nu door hem

het schilderen met al die verschillende authentieke kleuren monumenten-

verhuurd. Daarbij zitten onder meer drie rijksmonumenten en vier

verf bijvoorbeeld. Grachtengroen, monumentengroen of standgroen:

gemeentelijke monumenten.

Sleper kent de nuances. Maar ook vanwege de vaak weggestopte details, die hij bloot legde en de uitdaging. “Je wordt steeds weer

De restauratie van zijn eerste rijksmonument, een winkel met boven

geconfronteerd met dingen die je nog nooit eerder onder handen

woning en achterhuis aan de Vismarkt in Utrecht, staat hem nog

hebt gehad. Dat maakt dit vak zo bijzonder.”

scherp voor de geest. Vooral de restauratie van het huisje achter het pand. Dat was behoorlijk verzakt. Alle grond onder de fundering

29 bleek weggespoeld. Oorzaak: een lekkende zinkput. Met behulp van een specialist en trillingsarme injectieschroefpalen is de fundering gestut en kwam het huisje weer waterpas te staan. Al met al nam de restauratie van dit monument maar liefst anderhalf jaar in beslag. Het Restauratiefonds verstrekte een laagrentende lening. Sleper heeft ervan geleerd. Op basis van zijn kennis en ervaring heeft de autodidact een soort standaardprotocol ontwikkeld. Hij werkt daarbij samen met zijn vaste architect, Bureau Delfgou uit Scherpenzeel. Samen met de architect gaat Sleper eerst op verkenning. Op basis daarvan maakt hij een globale calculatie van de totale investering (aankoop- en restauratiekosten). Zijn ervaring komt daarbij goed van pas. Andere geïnteresseerden haken soms af, omdat zij niet goed weten wat hen te wachten staat. Sleper kan zelf redelijk inschatten wat er moet gebeuren. Door de werkzaamheden vervolgens grotendeels in eigen beheer uit te voeren, houdt hij de kosten in de hand. Na de aankoop brengt de architect de bestaande situatie precies in kaart en overlegt wat de plannen zijn. Als het even kan, schakelt Sleper in dit stadium ook al de gemeentelijke Monumentendienst in. “Door zo vroeg mogelijk samen te werken, voorkom je later veel problemen”, spreekt hij uit ervaring. Op basis van de definitieve bouwtekening maakt Sleper vervolgens de begroting. Die gaat naar Belastingdienst Bureau Monumentenpanden. Daar wordt gekeken welke restauratiewerkzaamheden aftrekbaar zijn voor de inkomstenbelasting. Dan volgen de financiering en het aanvragen van de omgevings- en de bouwvergunning bij de gemeente. Voor de financiering gaat hij te rade bij het Restauratiefonds. Zijn de vergunningen verleend – in Utrecht staat

de Kromme Nieuwegracht in Utrecht een hoekpand met een prachtige

voor een omgevingsvergunning twaalf weken – dan kunnen de vaklieden

gewelfkelder. Onderzoek wees uit dat de kelder niet waterdicht was.

aan de slag. Biedt deze aanpak een garantie voor het uitblijven van

Een gespecialiseerd bedrijf wilde dit euvel wel verhelpen voor 80.000 euro.

verrassingen? “Nee”, zegt Sleper. “Bij historische panden die vaker

Nogal begrotelijk, meende Sleper. Na de nodige zelfstudie en door goed

onderhanden zijn genomen, is geen restauratie hetzelfde. Je kunt van

te informeren, konden zijn eigen mensen die klus klaren voor minder dan

alles tegenkomen.” Een voorbeeld: een paar jaar geleden kocht hij aan

de helft, vertelt hij trots. Achter de fraaie gevel van Tekantjes en Koeckbackerij Den Dubbelden Arend is het tijd voor de schaft. Geen uitgebreide lunch: de boel moet voor vrijdagavond aan kant. Dan opent Sleper in zijn galerie – Galerie10 – aan de andere kant van de Schoutenstraat een nieuwe expositie met moderne hedendaagse kunst. Ter verhoging van de feestvreugde begint in de kale, voormalige bakkerij tegelijkertijd een kleine houseparty. Voor juli moet de verbouwing van het rijksmonument klaar zijn. Dan neemt een kapperszaak zijn intrek in het pand. Bovendien geldt vanaf die datum weer het hoge btw-tarief voor verbouwingen; van de tijdelijke verlaging wil Sleper optimaal profiteren. De drie appartementen boven de winkel gaat hij verhuren. Zijn nieuwe aanwinst splitsen in een winkel en drie appartementen en deze vervolgens gescheiden verkopen – een veelgebruikte methode om de restauratiekosten terug te kunnen verdienen – is geen optie. Hij vindt het niet alleen leuk om cultureel erfgoed in stand te houden, hij vindt het ook prachtig om het te bezitten. En om nu een door hem zelf opgeknapt monument als een soort tweedehands auto te verhandelen, daarvoor zijn zijn ‘kindjes’ Sleper te lief. n

30

restauratiefonds.nl

Restauratiefonds.nl: andere insteek Sinds februari heeft het Restauratiefonds een nieuwe website. Is dat voldoende interessant om er melding van te maken in deze InDetail? Hopelijk wel, want wat begon als een technisch noodzakelijke wijziging is uitgegroeid tot een geheel nieuwe webstructuur, waarbij de situatie van onze klanten centraal staat. Dit met als doel alle beschikbare informatie beter vindbaar te maken, contact met onze klanten te vereenvoudigen en relevante informatie te bundelen. Op verzoek van vele klanten zijn bij deze aanpassing (bijna alle) papieren brochures en folders vervangen voor online varianten. Daarmee is onze informatie direct en op elk gewenst moment beschikbaar. Op de nieuwe website is de informatie dus niet alleen beter toegankelijk, er wordt ook meer informatie aangeboden. In de geheel vernieuwde navigatie staat de monumenteigenaar

De productinformatie is overzichtelijk en uniform opgebouwd.

voorop en de situatie waarin de monumenteigenaar zich bevindt,

Wilt u snel een indruk van een product?

is het vertrekpunt van de navigatie. Wilt u een monument kopen,

Dat kan, maar ook als u zich graag verdiept in specifieke product-

of gaat u een monument restaureren? Bent u al klant of wilt u weten

kenmerken en – voorwaarden, biedt de website deze mogelijkheid.

wat wij voor u kunnen betekenen? Veel voorkomende situaties, die allemaal een verschillende informatiebehoefte hebben.

Uiteraard is ook de vormgeving aangepakt en zijn alle teksten

Deze navigatie is in de gehele website doorgevoerd. Daardoor

herschreven om de leesbaarheid en het gebruiksgemak te verbeteren.

kunnen wij u ook gemakkelijk wijzen op informatie waar u misschien

Bovendien is de nieuwe website ook goed bruikbaar op tablets zoals

niet naar op zoek bent, maar die mogelijk wel interessant voor u is.

de i-pad.

De verschillende informatielagen zijn zo opgebouwd, dat u de

Kortom, reden genoeg om weer eens een kijkje te nemen op

informatie waarnaar u op zoek bent in drie stappen kunt bereiken.

www.restauratiefonds.nl! n

website

www.restauratiefonds.nl

31

“Het symbool voor de strijd tussen mens en water.”

kanjer

Schokland: eiland in de polder aan een lichtwachter, havenmeester en een

en een klein deel van de oude zeewering

jaar onderdeel van het vasteland. Dat is

arbeider, die de kustverdediging moest onder-

is behouden.

Schokland, tot 1932 een eiland in de Zuiderzee,

houden. Ook seizoensarbeiders kwamen naar

en na het opleveren van de Afsluitdijk in het

het eiland; voor groot onderhoud aan de dijk

UNESCO Werelderfgoed

IJsselmeer. Sinds het droogleggen van de

en rietsnijders. Zij verbleven (tijdelijk) in de kerk.

Sinds 1995 is Schokland het eerste van de

Noordoostpolder in 1942 is Schokland een

Pas in 1941 werd begonnen met het droog-

inmiddels negen Werelderfgoederen binnen

drooggevallen eiland in de provincie Flevoland.

pompen van de polder en daarmee verdwenen

het Koninkrijk der Nederlanden. Het eiland

de laatste bewoners van Schokland. Het ’eiland’

in de polder staat symbool voor de strijd

Ontruiming

werd vanaf dat moment volledig omgeven door

tussen de mens en het water. Op Schokland is

Voor het droogleggen van de Noordoost-

land en bleef achter als monument.

een veelheid aan gebouwde en archeologische

Ontstaan in de ijstijd, maar pas sinds zeventig

monumenten te vinden. Bijvoorbeeld een

polder was Schokland een bewoond eiland. Compleet met een haven, een vuurtoren,

Ontmanteling

kerk, maar ook terpen en dijksystemen.

twee kerken en woonterpen. In de achttiende

Direct na het droogvallen is begonnen met

Niet alleen het voormalige eiland is interessant.

eeuw woonden hier ongeveer 700 mensen.

de ontmanteling. De dijken en de houten

Het Werelderfgoed bestaat ook uit het

Schokland heeft altijd de bedreiging van hoog

zeewering werden opgeruimd en als bouw-

Schokkerbos en de omliggende landbouw-

water gekend. In 1859 is het eiland ontruimd.

materiaal verkocht. Ook de vuurtorens zijn

gebieden. Een prachtige combinatie van

Na de ontruiming bleven er toch een aantal

gesloopt en er is overwogen om het hele eiland

cultuurhistorie, natuur en landschap.

mensen, voor het beoefenen van hun functie,

af te graven voor meer landbouwgrond. Dit is

Een unieke plek in Nederland dat zeker

op het eiland wonen. Denk hierbij bijvoorbeeld

niet gebeurd en de kerk, twee gebouwtjes

een bezoekje waard is.

Bezoeken?

Dat kan! U kunt bijvoorbeeld een bezoek

of fietsen? Er is een speciale fietsroute om

brengen aan museum Schokland waar u

Schokland heen of u kunt wandeling combi-

meer informatie krijgt over het ontstaan

neren met een bezoek aan de gesteentetuin

en de drooglegging van, en het leven op

met veel informatie over het ontstaan van

het eiland. Ook komt u meer te weten

stenen en de ijstijd. Meer informatie over

over de geologie en archeologie van de

Schokland, de activiteiten en de openingstijden

Noordoostpolder. Gaat u liever wandelen

vindt u op www.schokland.nl n

Samen de schouders eronder Wonen in een monumentaal pand is voor veel mensen de ultieme woonwens. Nationaal Restauratiefonds helpt mee met het in stand houden van monumenten. Wij zijn een gedegen financieel expert én kunnen u ook adviseren over regelgeving, vergunningen en fiscale aspecten. Deze unieke combinatie van financiële en monumentenkennis maakt het Restauratiefonds tot dé ideale gesprekspartner, financier en adviseur. Voor u als monumenteigenaar en voor mensen die hun woonwensen waar willen maken.

Wilt u de digitale nieuwsbrief InDetail ontvangen? Meldt u dan aan via www.restauratiefonds.nl/indetail.

www.restauratiefonds.nl/indetail

InDetail. Pampus: historische pauzeplek. In Tiel: het huis met de bunker. Michiel Haas: Pionier in duurzame monumentenzorg

Recommend Documents