Archeologische monumentenzorg in de gemeente Heerde

6500 voor Chr.

R A P P O R T

RAAP-RAPPORT 2146

Archeologische monumentenzorg

3750 voor Chr.

in de gemeente Heerde

2200 voor Chr.

700 voor Chr.

150 na Chr.

320 na Chr.

Archeologisch

Adviesbureau 250 na Chr.

1650 na Chr.

RAAP-RAPPORT 2146

Archeologische monumentenzorg in de gemeente Heerde

ir. E.H. Boshoven, E. Goossens MA, drs. S.W. Jager & ir. L.J. Keunen

RAAP Archeologisch Adviesbureau BV, 2010

Colofon Opdrachtgever: Gemeente Heerde Titel: Archeologische monumentenzorg in de gemeente Heerde Status: eindversie Datum: 1 februari 2011 Auteurs: ir. E.H. Boshoven, E. Goossens MA, drs. S.W. Jager & ir. L.J. Keunen Projectcode: HEWV Bestandsnaam: RA2146_HEWV Projectleider: E. Goossens MA Projectmedewerkers: ir. L.J. Keunen, ir. E.H. Boshoven & drs. S.W. Jager ARCHIS-vondstmeldingsnummer: niet van toepassing ARCHIS-waarnemingsnummer: niet van toepassing ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer/CIS-code: niet van toepassing Bewaarplaats documentatie: niet van toepassing Autorisatie: dr. N.W. Willemse

ISSN: 0925-6229

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. Leeuwenveldseweg 5b

telefoon: 0294-491 500

1382 LV Weesp

telefax: 0294-491 519

Postbus 5069

E-mail: [email protected]

1380 GB Weesp

© RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2010 RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

RAAP-RAPPORT 2146 Archeologische monumentenzorg in de gemeente Heerde

Inhoud

1 Inleiding

............................................................................................................................................ 7

1.1 Achtergrond, kader en doelstelling .................................................................................................... 7 1.2 Wat zijn archeologische waarden en verwachtingen? ......................................................................... 8 1.3 Opzet van het onderzoek .................................................................................................................. 8 1.4 Leeswijzer ........................................................................................................................................ 9 1.5 Dankwoord ....................................................................................................................................... 9

2 Methoden en bronnen

................................................................................................................ 11

2.1 Algemeen ....................................................................................................................................... 11 2.2 Toelichting op de paleolandschappelijke analyse ............................................................................. 12 2.3 Toelichting op de archeologische inventarisatie ............................................................................... 12 2.4 Toelichting op de inventarisatie van locaties met een hoge archeologische verwachting op basis van historisch-geografisch onderzoek ............................................................ 13 2.5 Beperkingen en onzekerheden van het bronnenmateriaal ................................................................ 14

3 Het archeolandschap van de gemeente Heerde

.............................................................. 17

3.1 Algemeen ....................................................................................................................................... 17 3.2 Geologie en ontstaansgeschiedenis van het landschap ................................................................... 17

4 De bewoningsgeschiedenis van de gemeente Heerde

................................................. 27

4.1 De bewoningsgeschiedenis van de gemeente Heerde in de pre- en protohistorie (tot 900 AD) ............................................................................................ 27 4.2 Het landschap van de gemeente Heerde in de historische tijd (900 - heden) ..................................... 40

5 Toelichting op het archeologisch verwachtingsmodel .................................................

65

5.1 Principes en nauwkeurigheid .......................................................................................................... 65 5.2 Vestigingsfactoren en locatiekeuze ................................................................................................. 65

6 Toelichting op de kaartbijlagen

............................................................................................. 69

6.1 Het archeologisch verwachtingsmodel van de gemeente Heerde ..................................................... 69 6.2 Archeologische vindplaatsen in de gemeente Heerde ...................................................................... 81 6.3 Locaties met een hoge archeologische verwachting (op basis van historisch-geografisch onderzoek) ............................................................................. 82 6.4 Terreinen met een archeologische status (AMK-terreinen) ............................................................... 83 6.5 Bodemverstoringen ......................................................................................................................... 84 6.6 Reeds archeologisch onderzochte gebieden .................................................................................... 85

5


Literatuur .............................................................................................................................................. Gebruikte afkortingen

87

..................................................................................................................... 91

Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen Bijlage 1. Vindplaatsencatalogus

............................................................................ 92

............................................................................................... 95

Bijlage 2. Archeologische monumentencatalogus

............................................................ 117

Bijlage 3. Catalogus van archeologische onderzoeksmeldingen

6

................................ 125


1 Inleiding 1.1 Achtergrond, kader en doelstelling Ter ondersteuning van het op te stellen gemeentelijk beleid ten aanzien van de archeologische monumentenzorg (AMZ) heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in opdracht van de gemeente Heerde twee archeologische kaarten vervaardigd (schaal 1:10.000). Kaartbijlage 1 betreft de archeolandschappelijke eenhedenkaart, kaartbijlage 2 de archeologische waarden- en verwachtingenkaart. Beide kaartbijlagen bedekken het gehele gemeentelijke grondgebied (figuur 1).

N377

+DVVHOW

N765

N760

1LHXZOHXVHQ

N377

*UDIKRUVW

N377

0DVWHQEURHN

N331 ,-VVHOPXLGHQ

IJS S E L

N758

V O S S E N ME E R .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ .DPSHQ

+(752**(%27=$1'

N307

N760

N50 KAM PEN N307

V+HHUHQEURHN

N764

N758

:LOVXP N340 VECHT

N340

=DON Z WOLLE

D ALF SEN

1RRUGHLQGH

A28 .DPSHUYHHQ

=ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH =ZROOH

N331

'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ 'DOIVHQ

N35 5(9(%26

A28

N763

N337 N757

N306

N309

5(&+7(5(16(9(/'

+DWWHP

+DWWHPHUEURHN

H ATTEM D R O N TE R ME E R

N308

N794

N35

2RVWHUZROGH /DDJ=XWKHP :H]HS OLD EBR OEK

:(=(36&+(+(,'(

N308 A50

/HPH

W/RR

2OGHEURHN

(OEXUJ N306 N309

+HLQR

/LHUGHUKROWKXLV

/$1'*2('3(75($

N348

N337

0DUOH A28

:DSHQYHOG

A28 'RRUQVSLMN

0$$6%26

'(=:$/8:(1%(5*

W+DUGH

N35 ELBU R G

N794 H EER D E

N309

9RUFKWHQ

N310

.$03(5./,33(1

N348 :LMKH

N35;N348

+HHUGH '('(//(1

5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH 5DDOWH

0DULHQKHHP N337

9HHVVHQ 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW 1XQVSHHW

N756 R AALT E A50 OLST - WIJ H E %URHNODQG

N795 N794

N309

N332 N348

(SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH (SH

2HQH

:HOVXP

SPEET

2OVW +HHWHQ :HVHSH

9LHUKRXWHQ N310 (/63((7(5%26&+

N337

EPE

N332

(PVW

2NNHQEURHN

'LHSHQYHHQ (OVSHHW

1LMEURHN

9DDVVHQ

*257(/6&+(%26&+

A50 7HUZROGH N348 /HWWHOH

N792

N337 D EVEN TER N344 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU 'HYHQWHU

8GGHO

%HHPWH :HQXP

%DWKPHQ

Figuur 1. Ligging van de gemeente Heerde; inzet: ligging in Nederland (ster).

7


De archeolandschappelijke eenhedenkaart biedt inzicht in de geomorfologische en bodemkundige opbouw van het landschap in de gemeente Heerde (voor zover relevant voor de archeologie). De geomorfologische opbouw wordt hiervoor gecategoriseerd in diverse archeolandschappelijke eenheden. De archeologische waarden- en verwachtingskaart geeft de bekende archeologische waarden in de gemeente weer en geeft voor het gehele gemeentelijk grondgebied vlakdekkend de archeologische verwachtingszones. De archeologische waarden- en verwachtingskaart maakt op perceelsniveau inzichtelijk waar bekende archeologische waarden zich bevinden en/of wat de kans is deze aan te treffen, zowel in de bebouwde kom als in het landelijk gebied.

1.2 Wat zijn archeologische waarden en verwachtingen? Het begrip ‘archeologische waarden’ is lastig te omkaderen. Ten eerste is de scheidslijn tussen archeologische en bouwhistorische waarden onduidelijk. Over het algemeen geldt voor archeologische waarden dat het reeds bekende fysieke resten en artefacten van menselijke bewoning in het verleden betreft die niet meer boven het huidige maaiveld aanwezig zijn. Bouwhistorische waarden zijn juist wel zichtbaar boven het maaiveld. Waar deze scheidslijn niet duidelijk is (bijvoorbeeld bij nog zichtbaar aanwezige omwalling van verdwenen kastelen of bij Celtic fields) worden deze wel bij de archeologische waarden gerekend. Ten tweede is de tijdsperiode een punt van discussie. Waar in het ene geval archeologische resten uit de Nieuwe tijd juist gezien worden als verstoring, worden zij in het andere geval juist opgevat als archeologisch belangrijk. Een en ander is mede afhankelijk van het type vindplaats en de doelstelling van het archeologisch onderzoek. Om een zo compleet mogelijk beeld te schetsen van de archeologische identiteit van de gemeente Heerde zijn op de waarden- en verwachtingskaart de archeologische resten uit alle archeologische perioden (vanaf het Paleolithicum tot en met de Nieuwe tijd) opgenomen.

1.3 Opzet van het onderzoek Voor de vervaardiging van de archeologische kaarten is een analyse van zowel aardkundige, landschappelijke als archeologische gegevens uitgevoerd. Landschappelijke gegevens zijn ontleend aan bodemkundige, geologische en geomorfologische kaarten, alsmede andere publicaties, hoogtegegevens en historisch kaartmateriaal (zie literatuurlijst). Het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) was daarnaast een belangrijk hulpmiddel bij het in detail onderzoeken van de geomorfologische opbouw van het gebied. De relatie tussen het landschap (bodem, morfologie en waterhuishouding) en archeologische waarden hangt samen met de voorkeur voor vestigingslocaties in een bepaalde periode en binnen bepaalde landschapstypen. Door landschappelijke eenheden te vertalen naar zones met een hoge, middelmatige of lage archeologische verwachting is de archeologische waarden- en verwachtingskaart vervaardigd. De beslissingsregels die ten grondslag liggen aan deze kaart zijn in de vorm van een verwachtingsmodel opgenomen in dit rapport (zie hoofdstukken 5 en 6). Daarnaast is door inventarisatie van bodemverstoringsgegevens en het AHN een globale indruk verkregen van de kwaliteit (gaafheid en conservering) van de verwachte archeologische resten.

8


Ten behoeve van de vervaardiging van de archeologische waarden- en verwachtingskaart is een inventarisatie van bekende archeologische vindplaatsen uitgevoerd. De inventarisatie omvat zowel de in archieven geregistreerde vindplaatsen als nog niet eerder gemelde vindplaatsen.

1.4 Leeswijzer Dit rapport vormt een methodische en inhoudelijke toelichting op beide kaartbijlagen. Hoofdstuk 2 geeft een toelichting op de gehanteerde methoden en bronnen. Hoofdstuk 3 bevat achtergrondinformatie met betrekking tot het landschap. Hoofdstuk 4 behandelt de bewoningsgeschiedenis van de gemeente Heerde. Hoofdstuk 5 vormt de toelichting op het gehanteerde archeologische verwachtingsmodel. Hoofdstuk 6 betreft de toelichting op de kaartbijlagen en behandelt achtereenvolgens de verschillende archeolandschappelijke eenheden en bijbehorende verwachting; de archeologische en cultuurhistorische vindplaatsen; en de archeologische monumententerreinen. De resultaten van de archeologische inventarisatie zijn opgenomen als bijlagen: de vindplaatsencatalogus (bijlage 1) biedt een zo volledig mogelijk overzicht van archeologische vindplaatsen die in het verleden binnen de gemeente Heerde zijn gedaan; bijlage 2 is een catalogus van in de gemeente voorkomende archeologische monumenten en bijlage 3 van de archeologische onderzoeken. Zie tabel 1 voor de dateringen van de in dit rapport genoemde geologische en archeologische perioden. Enkele vaktermen worden achter in dit rapport beschreven (zie verklarende woordenlijst). Het onderzoek is uitgevoerd volgens de normen die gelden in de archeologische beroepsgroep c.q. de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie versie 3.1 (KNA). RAAP Archeologisch Adviesbureau en de door RAAP toegepaste procedures zijn goedgekeurd door het College voor de Archeologische Kwaliteit (CvAK), dat valt onder de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB). 1

1.5 Dankwoord Voor het vervaardigen van de vindplaatsencatalogus voor de gemeente Heerde wordt de Heerder Historische Vereniging bedankt voor het leveren van haar bijdrage.

1

Zie www.sikb.nl.

9


10


2 Methoden en bronnen 2.1 Algemeen De ruimtelijke verspreiding van archeologische vindplaatsen, met name nederzettingsterreinen, is niet willekeurig, maar sterk gerelateerd aan de opbouw van het landschap (zie kaartbijlage 1). Reliëf, bodemtypen en waterhuishouding zijn door de eeuwen heen sterk van invloed geweest op de gebruiksmogelijkheden voor de mens. Vindplaatsen uit de Prehistorie komen in de regel voor op hoge, droge plaatsen nabij water. Grote dekzandruggen, rivierduinen en oeverwallen hebben vaak een zeer lange bewoningsgeschiedenis. Maar ook kleinere landschapselementen, zoals geïsoleerde lage dekzandkopjes in moerasgebieden, blijken bewoond te zijn geweest. Uitgebreide kennis van het (vroegere) landschap, de landschapsgenese, geomorfologie en bodemgesteldheid is daarom van groot belang voor een goed begrip van de ligging en verspreiding van bekende archeologische vindplaatsen in het gebied. Met deze kennis is de aanwezigheid van archeologische resten in het huidige landschap tot op zekere hoogte te voorspellen en kan een verwach

$+1

0

FP1$3 /%6KHZYBDKQ

1

2

3 km

11

5

1:100.000

Figuur 2. De gemeente Heerde op het AHN.

4


tingsmodel worden geformuleerd (zie hoofdstukken 5 en 6). Dit verwachtingsmodel vormt de basis van de archeologische verwachtingskaart: een kaart waarop de verwachte relatieve dichtheid aan archeologische resten vlakdekkend is weergegeven (kaartbijlage 2).

2.2 Toelichting op de paleolandschappelijke analyse De archeolandschappelijke eenhedenkaart van de gemeente Heerde is gebaseerd op de aardkundige kenmerken van het (huidige) landschap. Deze zones zijn begrensd aan de hand van geologische, geomorfologische en bodemkundige gegevens (schaal 1:25.000). Voor het controleren en opschalen van deze brongegevens naar kaartschaal 1:10.000 is gebruik gemaakt van het Actueel hoogtebestand Nederland (AHN) (figuur 2). Aan de hand van dit met behulp van laser-altimetrie verkregen digitale hoogtebestand is een uiterst gedetailleerde kaart te vervaardigen van het huidige reliëf in het onderzoeksgebied. Hierdoor ontstaat een goed beeld van de kleinschalige landschapsvormen (geomorfologie). Het gebruikte digitale hoogtemodel uit het AHN betreft het 5 x 5 m digitaal hoogtemodel (DHM). 2 Het DHM is ingewonnen met gemiddeld anderhalf tot twee meetpunten per 16 m². De hoogte van de punten wijkt gemiddeld 5 cm af van de werkelijke maaiveldhoogte met een standaardafwijking van 15 cm. De hoogtegegevens zijn ingelezen, bewerkt en geanalyseerd in Vertical Mapper (versie 3.0; Northwood Technologies) binnen de GIS-module MapInfo (versie 9.5; MapInfo Corporation). Voor het grootste deel van de gemeente is een bodemkaart 1:25.000 beschikbaar die door Stiboka is gekarteerd in 1955 (Van Liere & Steur, 1955). Voor het IJsseldal is daarnaast gebruik gemaakt van de zanddieptekaarten van het Rivierengebied en het IJsseldal (Cohen e.a., 2010). Verder is gebruik gemaakt van de volgende (grootschalige) kaarten: - de Bodemkaart van Nederland 1:50.000, kaartbladen 27 West-Hattem (Stiboka, 1982) en 27 Oost-Hattem (Stiboka, 1966); - de Geomorfologische kaart van Nederland 1:50.000 (geraadpleegd via ARCHIS); - de geomorfologische en bodemkaart van de Veluwe, schaal 1:100.000 (ten Houte de Lange, 1977); - de topografisch militaire kaart 1850 (voor analyse zandverstuivingen en cultuurdekken).

2.3 Toelichting op de archeologische inventarisatie Ten behoeve van de vervaardiging van de archeologische waarden- en verwachtingskaart is een inventarisatie van bekende archeologische vindplaatsen uitgevoerd. Het doel hiervan was het verschaffen van een overzicht van de bekende archeologische vindplaatsen in de gemeente Heerde en het verzamelen van informatie ten behoeve van het vaststellen van de archeologische verwachting van de diverse landschappelijke eenheden. De landschappelijke ligging, aard ouderdom, verspreiding, gaafheid en conservering van bekende archeologische vindplaatsen kunnen namelijk aanwijzingen verschaffen over de aanwezigheid van gelijksoortige, nog onbekende archeologische resten op andere, vergelijkbare locaties. Tijdens de inventarisatie is in een belangrijke mate

2

Van Heerd e.a., 2000; www.ahn.nl/index.php.

12


gesteund op gegevens uit de digitale database ARCHIS van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Hierbij moet opgemerkt worden dat de vondstmeldingen en vindplaatsgegevens uit ARCHIS niet gelijkwaardig van kwaliteit zijn. Het kan zijn dat de plaatsaanduiding van de vindplaats slechts globaal is vastgelegd (binnen een vierkante kilometer). Vindplaatsen met een vage plaatsbepaling zijn van mindere waarde dan vindplaatsen waarvan de locatie exact bekend is. De vindplaatsen staan als losse punten op de kaart en hebben voornamelijk een signalerende functie; het is namelijk niet zeker of de vindplaatsen wel juist zijn geplaatst. Veelal is het oppervlak met archeologische resten niet vastgesteld en dient er rekening te worden gehouden met een ruime zone (bij nederzettingsresten > 100 m) rondom de (centrum)coördinaat. Vindplaatsen met een AMK-status (geregistreerde archeologische monumenten) zijn als vlakken aan het kaartbeeld toegevoegd. Op de waarden- en verwachtingskaart zijn in aanvulling op de bekende archeologische vindplaatsen locaties opgenomen waar op basis van historische bronnen archeologische resten verwacht worden. Het betreft voornamelijk locaties van boerderijen waarvan de ouderdom waarschijnlijk teruggaat tot de Late Middeleeuwen. Samengevat zijn voor de inventarisatie van bekende archeologische gegevens de volgende bronnen gebruikt: - de digitale database ARCHIS (peildatum januari 2010); - de AMK-Gelderland (peildatum januari 2010); - gegevens van de Heerder Historische Vereniging; - overige gegevens uit bestudeerde bronnen (zie literatuurlijst achterin dit rapport).

2.4 Toelichting op de inventarisatie van locaties met een hoge archeologische verwachting op basis van historisch-geografisch onderzoek De inventarisatie van de nederzettingslocaties in de gemeente Heerde is hoofdzakelijk gebaseerd op goed toegankelijk kaartmateriaal, zoals de kadastrale minuutplans uit 1832 en de Chromotopografische Kaart des Rijks (ook wel aangeduid als ‘bonneblaadjes’, naar de bonneprojectie), vervaardigd rond 1900. Daarnaast is relevante (secundaire) literatuur over de historie van Heerde doorgenomen. Hiervoor werd gebruik gemaakt van de eigen collectie van RAAP. Helaas ontbreekt voor de Veluwe een eenduidig en gepubliceerd overzicht van middeleeuwse goederen, zoals bijvoorbeeld voor Salland en Twente wel bestaan in de vorm van schattingsregisters. 3 Er heeft geen primair bronnenonderzoek plaatsgevonden. Op basis van een geschatte ouderdom is bepaald in welke straal rondom de bekende locatie van een erf zich sporen van voorgangers in de bodem kunnen bevinden. Het betreft dan onder meer verkleuringen in de bodem op de plekken waar de palen van de gebinten hebben gestaan. Gemiddeld genomen verschoven de erven minder naarmate we dichter bij de huidige tijd komen. Vóór 1200 koos men bij de bouw van een nieuwe boerderij een locatie tot wel 200 meter van de oude vandaan. Na 1200, toen bouwmethoden en duurzaamheid van de gebouwen veranderden, werd

3

Zie bijvoorbeeld Keunen & De Roode, 2009.

13


die mobiliteit steeds beperkter. Tegenwoordig bouwen we een nieuw huis vaak op exact dezelfde plek als die van zijn afgebroken voorganger. In beginsel hebben de erven in het dekzandgebied daarom een buffer met een straal van 200 meter rond de historisch bekende boerderijlocatie uit de 19e eeuw gekregen. Uiteraard is het zaak daar de erven van na de middeleeuwen uit te filteren en hieraan een buffer met een kleinere straal toe te kennen. Zoals aangegeven is dit voor de Noordwest-Veluwe niet eenvoudig, onder meer vanwege de beperkte beschikbaarheid van getranscribeerde en gepubliceerde middeleeuwse bronnen. Alleen tijdrovend historisch onderzoek zal uitsluitsel kunnen geven over de ouderdom van elk historisch erf. Toch kunnen we op basis van literatuur en stedenbouwkundige en landschapshistorische patronen al aan een bepaalde categorie erven in het zandgebied een buffer met een straal van 50 in plaats van 200 meter toekennen. Dat geldt onder meer voor bebouwing die sterk gerelateerd is aan de doorgaande infrastructuur. Dat geldt naast de ‘gewone’ woningen ook voor bijzondere gebouwen, zoals scholen en windmolens. In een aantal gevallen is in plaats van een automatisch gegenereerde buffer met een zekere straal gekozen voor een meer exacte begrenzing van het gebied waar archeologische overblijfselen van gebouwen, overblijfselen van tuinaanleg etc. te verwachten zijn. Het betreft de oudere buitenplaatsen Vosbergen, Zwanenberg, De Bilt, Burggraaf en Bonenburg, de dorpskernen Heerde, Vorchten en Veessen en het terrein van het klooster Hulsbergen. Historische bronnen laten ons daarnaast nog andere landschapselementen zien die een archeologische dimensie hebben. Voorgangers van huidige bruggen en sluizen, bijvoorbeeld, kunnen zich immers nog in de bodem bevinden en zijn daarmee archeologisch erfgoed. Datzelfde geldt voor de voorgangers van de huidige dijken, die zich vaak nog deels in de huidige dijk bevinden. Onderzoek van dijkprofielen kan inzicht geven in de historische ontwikkeling van de dijkbouw sinds de Late Middeleeuwen. 4 Om deze reden zijn historische locaties van vonders, bruggen, sluizen en de IJsselbandijk in beeld gebracht. Omdat het Apeldoorns Kanaal een eeuwenoude voorganger heeft gehad in de vorm van de Grift, zijn ook de bruggen over dit kanaal als archeologisch interessant object aangemerkt.

2.5 Beperkingen en onzekerheden van het bronnenmateriaal Landschapskartering De archeologische kaarten van de gemeente Heerde zijn gebaseerd op uit bureauonderzoek verkregen gegevens. Daarbij is uitgegaan van de meest gedetailleerde informatie. Met betrekking tot bodemkundige/geomorfologische gegevens is gebleken dat voor het grootste deel van de gemeente gebruik gemaakt kan worden van geschikte gedetailleerde bodemkundige informatie. Voor opschalen en begrenzen van de verschillende archeolandschappelijke deelgebieden is mede gebruik gemaakt van het 5 x 5 m digitaal hoogtemodel van het AHN. 5 Op basis hiervan is voor-

4 5

Mulder e.a., 2004. Van Heerd e.a., 2000; www.ahn.nl/index.php.

14


namelijk de begrenzing van geomorfologische eenheden zeer sterk verbeterd. Daarnaast vormt het AHN de belangrijkste informatiebron voor het deel van de gemeente waarvoor geen gedetailleerde bodemkaarten voor handen waren. Het AHN is met name geschikt om in stuwwallen de verschillende eenheden te onderscheiden. Zo is naast het gewone AHN-beeld gebruikt gemaakt van de hellingscoëfficiënt, waarmee de verschillende flanken en ruggen van de stuwwal gekarteerd kunnen worden.

Bodemverstoringen De weergegeven verstoringen zijn voor een groot deel afkomstig van globale gegevens over de mate van bodemverstoring. Het betreft gegevens waarbij rekening moet worden gehouden met mogelijke afwijkingen. Alleen door middel van veldwaarnemingen en/of een zeer gedetailleerd bureauonderzoek kan op perceelsniveau een betrouwbaar beeld worden verkregen van de mate van bodemverstoring. In het kaartbeeld is onderscheid gemaakt tussen ondiepe en diepe verstoringen. De gegevens hiervan zijn ontleend aan de verschillende bodemkaarten, het AHN-beeld en informatie van de provincie Gelderland. Van diepe bodemverstoringen is het zeker dat de ondergrond in die mate verstoord is dat er geen intacte archeologische resten meer verwacht worden. Van ondiepe bodemverstoringen is het niet zeker dat de archeologische laag geheel verdwenen is.

Vindplaatsen De nauwkeurigheid van vindplaatsgegevens loopt sterk uiteen. De nauwkeurigheid is afhankelijk van de ingevoerde gegevens en de mogelijkheid tot controle hiervan (beschikbaarheid van achterliggende informatie). Hoewel bij onderhavig onderzoek is gestreefd naar een volledig overzicht van bekende archeologische vindplaatsen in de gemeente Heerde moet worden opgemerkt dat hierbij voornamelijk gebruik is gemaakt van geregistreerde (officieel gemelde) vindplaatsen en vondsten.

15


16


3 Het archeolandschap van de gemeente Heerde 3.1 Algemeen Aan de basis van het huidige landschap liggen de geologische processen uit het Midden en Laat Pleistoceen. Het Pleistoceen werd gekenmerkt door een afwisseling van koude en warme perioden (respectievelijk glacialen en interglacialen). In Noordwest-Europa kwam het tot massale uitbreidingen van landijs. Aangroei en smelten van dit landijs veroorzaakte sterke fluctuaties van de zeespiegel in de orde van 150 m. In ons vlakke land bracht dit aanzienlijke verschuivingen van zowel de kustlijn als het sedimentatiepatroon van de rivieren teweeg. Ons land werd gedurende het Midden en Laat Pleistoceen meerdere malen met landijs bedekt. Vooral de grote ijsbedekking tijdens het voorlaatste glaciaal, de Saale-ijstijd6 heeft zichtbare sporen in het Nederlandse landschap achtergelaten (figuur 3). Gedurende het Saalien drong het Scandinavische ijs tot in Midden-Nederland door en zijn terreinvormen en afzettingen gevormd die nu nog over grote gebieden aan het oppervlak voorkomen. Langs het landijsfront werden circa 100 m diepe glaciale bekkens gevormd en werden delen van de ondergrond door ijs opgestuwd. Die ondergrond bestond uit fijn- en grofzandige pleistocene rivierafzettingen van verschillende fluviatiele formaties. Deze periode in de voorbije geologische geschiedenis legde de cruciale grondslag voor de landschappelijke ontwikkeling in de jongere perioden van de Weichsel-ijstijd en het Holoceen en is dus zeker voor de bewoningsgeschiedenis van het gebied van belang.

3.2 Geologie en ontstaansgeschiedenis van het landschap 3.2.1 De Saale ijstijd Het onderzoeksgebied behoorde tot de komst van het landijs in het Saalien tot de stroomgebieden van Rijn en Maas en het stroomgebied van het Eridanos riviersysteem. 7 De afzettingen van de Rijn kenmerken zich door mineralogisch relatief rijke grofzandige en grindrijke zanden met naast kwarts ook makkelijker verweerbare mineralen (o.a. veldspaten) 8 en onderscheiden zich van de afzettingen van het Eridanos-systeem die zeer groot gehalte aan kwarts hebben (vandaar ook wel ‘witte zanden’ genoemd). 9 Belangrijk voor de ontwikkeling van het huidige landschap in de gemeente zijn de geologische ontwikkelingen vanaf het Saalien, een relatief koude periode (ijstijd) in het laatste deel van het Pleisto-

6 7

Saalien 236.000 tot 126.000 jaar geleden; de ijsbedekking duurde van 180.000 tot 180.000 jaar geleden. Berendsen, 2004; Het Eridanos syteem had zijn oorsprong tot in de Baltische streken en was qua omvang vergelijkbaar met het huidige stroomgebied van de Amazone. Ca. 470.000 jaar geleden was het Eridanos-systeem verdwenen, omdat het drainagesysteem ten gronde werd gericht door de Scandinavische glaciaties van de Elster- en Saale-ijstijd.

8 9

Rijn-afzettingen uit deze tijd worden gerekend tot de Formaties van Sterksel en Urk; Bosch e.a., 2003. Ze worden gerekend tot de geologische Formaties van Peize en Appelscha; Bosch 2003a en b.

17


Figuur 3. De verschillende stuwingsfasen van het landijs in het Veluwemassief en de Utrechtse Heuvelrug (Berendsen, 2005).

ceen. Tijdens het Saalien werd het noordelijke deel van Nederland bedekt door een ijskap die zijn oorsprong had in Scandinavië. De zeespiegel lag zo’n 150 meter lager dan nu. Door de komst van het landijs werden de Rijn en ook de Maas gedwongen om een meer westelijke/zuidelijke loop te kiezen. De meest zuidelijke begrenzing van het Scandinavische landijs bestond uit een serie naast elkaar gelegen gletsjertongen. Door de beweging en het grote gewicht van het tientallen meters dikke ijs werden de eerder afgezette zanden grindpakketten opgestuwd naar het front en de flanken van de gletsjers. Op de plaats van de naar voren bewegende gletsjerlobben ontstonden tientallen meters diepe bekkens. 10 Ook ter hoogte van het huidige IJsseldal schoof een kilometers brede gletsjertong in zuidwestelijke richting. Door zijn grote gewicht groef deze ijslob zich diep in en stuwde daarbij afzettingen van de Rijn en oudere fluviatiele afzettingen van het Eridanos riviersysteem opzij. Hierdoor werd de stuwwal van de noordoostelijke Veluwe gevormd (kaartcodes 1, 2 en 3). De keileem die onder het gletsjerijs is afgezet wordt in het IJsseldal aangetroffen op circa 80-100 m -Mv. Na de periode van stuwwalvorming smolt in het Laat-Saalien het landijs definitief af. Tijdens het smelten van de gletsjers spoelde het smeltwater tussen de stuwwal van de Noordwestelijke Veluwe en het gletsjerijs weg waardoor de stuwwal erodeerde. Hierbij bleven de minder erosiegevoelige grind- en leembanken als hoge ruggen in het landschap achter (stuwingsrug, kaartcode 4; figuur 4).

10

Berendsen, 1997 en 2004.

18

0

19 m

500

1000 1:20.000

Figuur 4. Een uitsnede van het AHN van de stuwingsruggen.

/%6KHZYBDKQ

RAAP-RAPPORT 2146

Archeologische monumentenzorg in de gemeente Heerde


Daarnaast gleden delen van de stuwwallen af als grote landverschuivingen en vulden de naastgelegen laagten en bekkens op. Later ontstonden tussen de ijslob en de stuwwal grote doodijsrandmeren. De smeltwaterafzettingen in deze bekkens vormden een afzettingsvlakte tussen het landijs en de stuwwal. Na het verdwijnen van het landijs bleven deze vlakten langs de stuwwalhelling achter. Zo ontstond een groot smeltwaterterras (kame-terras) bestaande uit zogenaamde glaciofluviatiele afzettingen. De glaciofluviatiele afzettingen bestaan hoofdzakelijk uit verspoeld materiaal uit de stuwwallen (qua samenstelling is er dan ook geen verschil waar te nemen met de gestuwde afzettingen) en liggen westelijk van de gemeente Heerde. Tijdens en na het smelten van de ijslob aan het einde van het Saalien raakte het overgangsgebied tussen vooral de oostelijke flanken van de stuwwal en de huidige IJssel opgevuld met stuwwalmateriaal. In de permanent bevroren hellingen van de stuwwal ontstonden door het afstromende water brede, trechtervormige (smeltwater)dalen (trechtervormige droogdalen en erosie- droogdal en, kaartcodes 5 en 6). Voorbij de monding van deze dalen vormden zich grote waaiervormige vlakten met zand en grind (daluitspoelingswaaierafzettingen, kaartcode 10). 11

3.2.2 De laatste ijstijd: het Weichselien (116.000-11.700 jaar geleden) Belangrijk voor de ontwikkeling van het huidige landschap in de gemeente zijn de geologische ontwikkelingen vanaf de Weichsel-ijstijd 12, een relatief koude periode aan het eind van het Pleistoceen. 13 In het Weichselien kwamen de gletsjers van de Scandinavische ijskap niet zuidelijker dan Hamburg. Als gevolg van accumulatie van water in de landijskappen daalde de zeespiegel ook tijdens deze ijstijd lager, tot circa 120 m in de koudste fase. De ontwikkeling van het klimaat tijdens het Weichselien had een fluctuerend verloop. Gedurende koude perioden (stadialen) domineerde meestal een toendra-vegetatie, terwijl tijdens de relatief warme perioden (interstadialen) uitgestrekte dennen en berkenbossen ontstonden. De fase met maximale koude werd pas tegen het einde van het Weichselien, rond 19.000 jaar geleden, bereikt. Het Vroeg Weichselien 14 werd gekenmerkt door open, parkachtige landschappen, waarin vooral den en berk overheersten. Deze koelere fasen werden afgewisseld door een aantal warmere intervallen. Gedurende deze iets warmere perioden bereikte ook een enkele eik ons land. Aan het begin van het Weichselien lag de zeespiegel ongeveer 30 tot 40 m lager dan nu. Het stuwwallenlandschap raakte doorsneden door sneeuwsmeltwaterrivieren. Het Midden Weichselien 15 begon met een sterke daling van de gemiddelde jaartemperatuur. Op hogere breedten nam de hoeveelheid landijs toe, met als gevolg een verdere daling van de zeespiegel. Doordat de gehele Noordzee droog kwam te liggen, kreeg het klimaat een steeds meer continentaal karakter (koud en droog). De grond raakte ook nu weer permanent bevroren. Rivie11

Deze afzettingen worden tot het Laagpakket van Schaarsbergen binnen de Formatie van Drenthe gerekend; Bakker e.a., 2003; Dat dit vooral op grote schaal plaatsvond langs de oostelijke flanken van de stuwwallen heeft te maken met de oostelijk wegduikende stuwingslagen, die in grote mate de afstromingrichting van het (grond)water bepalen.

12 13 14 15

Weichselien; 116.000-11.700 jaar geleden. Pleistoceen; 2.500.000 tot 11.700 jaar geleden. Vroeg Weichselien 116.000 tot 71.000 jaar geleden. Ook wel Pleniglaciaal genoemd: circa 73.000 tot 14.500 jaar geleden.

20


ren en beken begonnen zich in te snijden in de ondergrond. Deze fase met sterke erosie is kenmerkend voor het begin van het Midden Weichselien. Aaneengesloten bossen verdwenen. Uit fossiel stuifmeel gevonden o.a. in veengebieden blijkt dat in ons land een praktisch boomloze en open toendralandschap voorkwam. Gedurende het Midden Weichselien en het daaropvolgende Laat Weichselien 16 was het klimaat gedurende honderden jaren zo koud en droog dat er een landschap ontstond waarin vegetatie nagenoeg geheel ontbrak. Omdat de ondergrond permanent bevroren was, kon het water op veel plaatsen maar moeilijk wegzakken. Door het ontbreken van vegetatie en de aanwezigheid van permafrost konden erosieprocessen gemakkelijk vat krijgen op de bodem. In de zomer ontdooide alleen de 1 à 2 m dikke bovenlaag: de vorst-dooi laag. Het smeltwater dat daarbij vrijkwam en niet in de grond kon wegzakken vormde een breiige massa. Een helling van enkele graden was voldoende om een dergelijke massa naar beneden te laten glijden. In de waterverzadigde bovenlaag kon een waterrijke, slibhoudende zanden grindmassa over de bevroren ondergrond gaan glijden (solifluctie). Hierdoor trad een sterke vermenging van de bovengrond op en ontstond langs de helling een solifluctiedek. Soms komen er gerolde klei- of leembrokken (soms met een buitenlaag van grind) in voor, die kennelijk in bevroren toestand verplaatst zijn uit de gestuwde afzettingen. Het geërodeerde materiaal werd voor de mondingen van de uitgesleten dalen afgezet in de vorm van uitgestrekte glooiingen en vlakten met daluitspoelingmateriaal die zich in afnemende dikte voortzetten (kaartcode 8 en 9). Door de lange ontstaansgeschiedenis van de daluitspoelingswaaiers en de glooiingen van hellingafspoelingen is een getrapt landschap ontstaan van over elkaar heen gevormde waaier- en lob-achtige afzettingen uit verschillende perioden. In het open zandige toendralandschap hadden ijzige sneeuwstormen vrij spel. Door de wind verstoof veel zand waarbij vooral het fijnere stof over grote afstanden werd verplaatst. In uitgestrekte delen van met name de Gelderse Vallei, de Graafschap en Salland werd dit materiaal als een dikke deken fijn, zwak lemig zand afgewisseld met lemige lagen afgezet. 17 Een deel van dit materiaal kwam ook in de luwte van de erosiedalen en de stuwwallen terecht. Door afspoeling en andere hellingprocessen werd een deel van dit verstoven materiaal vermengd met grover zand en leem. Deze Oude Dekzanden komen vooral voor tussen de stuwwal van de Oostelijke Veluwe en de IJssel. Het relatief kortdurende Laat Weichselien werd gekenmerkt door enkele snel op elkaar volgende klimaatwisselingen. Het begon met een relatief warme periode waarin het landschap zich parkachtig ontwikkelde en er veel berken groeiden. 18 Uit deze periode zijn ook de eerste resten van laatpaleolithische jager-verzamelaars in Nederland bekend. 19 Na een periode van 500 jaar, waarin de

16 17 18 19

Laat Glaciaal: 14.500 tot 11.700 jaar geleden. Het poedersuikerfijne zand uit het Midden Weichselien wordt door aardwetenschappers aangeduid met de term ’Oud Dekzand’. Bølling-interstadiaal, 14.500-14.000 jaar geleden. Deeben & Rensink, 2005; Stapert 2005. De eerste resten van laatpaleolithische jagers in Nederland dateren voornamelijk uit het relatief warmere Bølling-en Allerød-interstadiaal. Men jaagde in een open toendra- en taiga-achtig landschap op paarden, rendieren en vogels. Gedurende de warmste fasen werden daar bos- en waterwild aan toegevoegd zoals ree, gans en snoek. De jagers trokken voortdurend rond en leefden in tenten. Hun kampementen hebben nauwelijks sporen achtergelaten in de bodem. De meeste vindplaatsen worden gevonden op markante zandruggen langs rivier en beekdalranden.

21


gemiddelde jaartemperatuur wat terugviel 20 herstelde de eerder ingezette klimaatverbetering zich en begon het Allerød-interstadiaal. 21 De eerste pioniersvegetatie werd gekenmerkt door berk en jeneverbes gevolgd door een vrijwel volledige bosontwikkeling met berk, den en spar. Onder de bosvegetatie ontstond een dunne bodem. Kleinere rivierlopen raakten buiten gebruik en hierin ontstond veen. In de dalvlakten groeiden natte berkenbossen. Het laatste millennium van het Weichselien was weer een periode van felle koude: het Late Dryas stadiaal. 22 De gesloten bossen veranderen in een open landschap met geïsoleerde bosopstanden, dwergstruiken, kraaiheide en lichtminnende kruiden. De terugkeer van het arctische klimaat, het opnieuw bevriezen van bodems en het verdwijnen van het gesloten bos leidden tot een groter neerslagoverschot en meer erosie. Na zo’n 400 jaar, vanaf 12.600 jaar geleden herstelde het klimaat zich geleidelijk weer. Omdat het meeste regenwater in de bodem kon wegzijgen raakte het landschap uitgedroogd. Vanuit de droogliggende, brede en ondiepe rivierbeddingen en vanaf de Veluwestuwwal kon in de late Late Dryas verstuiving optreden. Het grovere stuifzand hoopte zich grotendeels langs de voormalige geulen en dalranden op in de vorm van zwak glooiende koppen, ruggen (kaartcodes 11) en vlakten/laagten (kaartcodes 12). Dit Jonge Dekzand vulde de laatglaciale beekdalen grotendeels of zelfs volledig op, waardoor deze verstopt raakten en beeklopen gedwongen waren zich te verleggen. Uit deze periode dateren ook de smalle, langgerekte stuifzandlinten in het westelijke deel van de gemeente 23. Voorbeelden hiervan zijn de Renderklippen en de Kamperklippen (kaartcode 21 en 22) (figuur 5).

3.2.3 Definitieve klimaatsverandering: het Holoceen Omstreeks 9700 voor Chr. zette een definitieve klimaatsverandering in die het begin van het Holoceen markeert. Deze klimaatsverandering had dubbele gevolgen. Enerzijds raakte de Veluwe langzaam begroeid, anderzijds had het ingrijpende gevolgen voor de ontwikkeling van het huidige IJsseldal.

De Veluwe Door het warmer worden van het klimaat raakte het onderzoeksgebied langzaam begroeid: eerst met een typische toendravegetatie zoals dwergberk, alsem en dwergwilg, later gevolgd door de den. Vanaf het Boreaal (10.700-9.300 jaar geleden) ontwikkelden zich een voor een de eerste warmteminnende boomsoorten (zoals de hazelaar), gevolgd door de eik en andere loofboomsoorten. Door de toenemende begroeiing kwam een eind aan de grootschalige erosie- en sedimentatieprocessen die het stuwwallenlandschap in hoofdlijnen hebben vormgegeven. Hierdoor vonden gedurende het grootste deel van het Holoceen geen belangrijke natuurlijke wijzigingen van het pleistocene reliëf meer plaats. Pas vanaf de eerste landbouwactiviteiten trad hierin geleidelijk verandering op.

20 21 22 23

Vroege Dryas-stadiaal, 14.000 - 13.500 jaar geleden. Allerød-interstadiaal; 13.500-13.000 jaar geleden. Late Dryas-stadiaal meestal aangeduid als Jonge Dryas; 13.000-11.700 jaar geleden. Maarleveld (1951) spreekt over pseudo-eskers.

22


Figuur 5. Het heidelandschap van de Renderklippen (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

Terwijl mogelijk reeds op lokale schaal winderosie en vorming van stuifduinen optrad vanaf het Neolithicum, vonden grootschalige zandverstuivingen pas plaats vanaf de 10e en 11e eeuw na Chr. 24 Dit hangt samen met een sterke bevolkingsgroei en de grootschalige ontginning van ‘woeste gronden’. Door intensief gebruik (ontbossingen ten behoeve van de ijzerindustrie, steken van plaggen, afbranden en overbeweiding) raakten de toch al mineralogisch arme gronden snel uitgeput en verdween de vegetatie. De zandverstuivingen ontstonden vooral waar de overheersende westenwind vat kon krijgen op het goed gesorteerde en droge (dek)zand aan de westzijde van de Veluwe. De dekzanden waren in het Holoceen door de toegenomen vegetatiebedekking en bodemvorming vastgelegd, maar konden in de Middeleeuwen gemakkelijk opnieuw verstuiven. Er zijn echter ook plaatsen waar de verstuiving door natuurlijke oorzaken is begonnen. Zandverstuivingen hebben op grote schaal plaatsgevonden op de Veluwe en plaatselijk het oorspronkelijke reliëf sterk gewijzigd. Ze worden gekenmerkt door een grillig reliëf met lage landduintjes (kaartcode 25) waarin geen bodemvorming heeft plaatsgevonden en uitblazingslaagten (kaartcode 26). Veelal bestaat het bodemprofiel uit een associatie van vlakvaaggronden (uitgestoven delen) en duinvaaggronden (opgestoven delen). In gebieden die gekenmerkt worden door geïsoleerde stuifzandduintjes en zogenaamde stuifzandforten is door verstuiving van hogere (onbegroeide) delen en opvulling van de lagere (begroeide) delen een omkering van het oorspronkelijke reliëf opgetreden. In gebieden die gekenmerkt worden door uitgestoven laagten

24

Heidinga, 1984; Koster, 1978.

23


Figuur 6. Het Lutterbroek, een onderdeel van het komgebied tussen de oeverwal van de IJssel en de pleistocene zandgronden bij Heerde (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

moet worden aangenomen dat het oorspronkelijke bodemprofiel over een groot oppervlak is verdwenen. De uitgestoven delen (deflatievlakten) worden in bodemkundig opzicht gekenmerkt door grofzandige en grindrijke vlakvaaggronden. Hier zijn zanden verstoven tot op het grofzandige en grindrijke materiaal van de stuwwallen en uitspoelingswaaiers.

Het IJsseldal Gedurende het grootste deel van het Holoceen werd het benedenstroomse deel van het huidige IJsseldal door talrijke Sallandse en Veluwse beken, de ‘Oer-IJssel’, doorsneden. Ergens ten westen van Schokland en Urk vloeide de Oer-IJssel samen met de Vecht. Het huidige bovenstroomse deel (bovenstrooms van Deventer/Voorst) was onderdeel van het Berkelsysteem dat in zuidelijke richting afwaterde op de Rijn-Maasdelta. De ‘waterscheiding’ tussen de Sallandse/ Veluwse beken en het Rijn-Maassysteem werd gevormd door een serie duincomplexen in het IJsseldal tussen Zutphen en Deventer/Voorst. De huidige IJssel als onderdeel van het Rijnstelsel is in de loop van de Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen ontstaan door het geleidelijk opslibben van de Rijn-Maasdelta.

25

25

Makaske, Maas & Van Smeerdijk (2008) dateren met 950 AD waarschijnlijk de bloeifase van de benedenstroomse IJssel waarbij de hoogwaterkleien reeds tot op grotere afstand van het oeverwalcomplex worden afgezet. De oorsprong van de IJssel ligt mogelijk al in de 6e eeuw na Chr. (Kooistra, Kooistra, Van Rijn & Sass-Klaassen, 2005).

24


Na circa 1100 voor Chr. begon de Rijn tijdens hoogwater steeds vaker en steeds meer klei en zand af te zetten in het zuidelijke IJsseldal. Tussen de 3e en 6e eeuw na Chr. ontstonden tijdens hoogwater van de Rijn achtereenvolgende doorbraken van de duincomplexen tussen Zutphen en Deventer/ Voorst. De crevassegeulen en crevasse-afzettingen die hierbij werden gevormd, zijn nu nog ten noordwesten van Zutphen in het IJsseldal terug te vinden. Achter de doorgebroken waterscheiding kon het water door het verhang voordeel eenvoudiger in noordelijke richting naar zee afwateren, waardoor de huidige noordelijke loop van de IJssel als zijtak van de Rijn ontstond. Na de Vroege Middeleeuwen bouwde de stroomgordel van de IJssel zich verder uit in het door veen en beekafzettingen (kaartcode 15) opgevulde dal van de Oer-IJssel. Vermoedelijk heeft de IJssel pas vanaf 900 n. Chr. komafzettingen gesedimenteerd ter hoogte van Heerde (figuur 6).26 De dikte van het kompakket bedraagt circa 1 a 2 m en kan tevens een of meerdere veenlagen bevatten. In westelijke richting worden de komafzettingen steeds zandiger als gevolg van vermenging met de pleistocene zandgronden, waarvan de top zich op een diepte van 20 tot 50 cm -Mv bevindt.27 In de Middeleeuwen was ter hoogte van Vorchten een crevasse als een soort nevengeul actief naast de bestaande IJsselgeul (kaartcode 17). Dit systeem heeft ook de dekzandkop van Vorchten aangesneden, waarmee deze als een soort rivierduin in het holocene rivierlandschap ligt (kaartcode 16). Na het sluiten van de bedijking van de IJssel in de loop van de veertiende eeuw is er nauwelijks sediment afgezet. Een uitzondering hierop vormen de dijkdoorbraakafzettingen (kaartcode 14)in het komgebied die direct het gevolg waren van het doorbreken van de IJsseldijk. Zo bevindt zich ten oosten van het klooster Hulsbergen een gebied dat is afgedekt met dergelijke afzettingen. De dikte van deze grofzandige pakket bedraagt meer dan 50 cm. 28

26 27 28

Cohen e.a., 2010. Van Liere & Steur, 1955. Van Liere & Steur, 1955.

25


26


4 De bewoningsgeschiedenis van de gemeente Heerde 4.1 De bewoningsgeschiedenis van de gemeente Heerde in de pre- en protohistorie (tot 900 AD) S.W. Jager

De Veluwe mag zich sinds jaar en dag verheugen in een grote belangstelling van toeristen. Wat veel van die toeristen (en overigens ook veel van de bewoners zelf) niet weten, is dat de Veluwe ook een grote rijkdom aan allerlei cultuurhistorische overblijfselen bezit. 29 Er is geen regio in Nederland waar zoveel sporen in het landschap bewaard zijn. Daar komt nog bij dat de Veluwe een bijzondere en fascinerende geschiedenis kent. Dat geeft een extra dimensie aan dit gebied. Al met al is de Veluwe veel minder ‘groen’ dan men denkt, en al helemaal geen ‘oerlandschap’, zoals wel wordt gesuggereerd. Sterker nog: het landschap waar wij nu tegenaan kijken is goeddeels door mensen tot stand gebracht, hetzij door het in cultuur te brengen, hetzij door het op een bepaalde manier te benutten. Dat geldt bijvoorbeeld voor de bossen in de gemeente Heerde, waarvan het overgrote deel tussen 1845 en 1930 is aangeplant. Tot in de 19e eeuw bestond de Veluwe hoofdzakelijk uit uitgestrekte heidevelden en stuifzanden (figuur 7), met plukjes groen rondom de oude, historisch gegroeide nederzettingen. Dat dorre en kale landschap is vanaf de 16e eeuw ontstaan als gevolg van een te intensief gebruik van het ‘buitengebied’, onder meer door schapenbegrazing en het steken van plaggen. Die plaggen werden in de potstal gelegd en vervolgens, nadat ze doordrenkt waren met mest, op het akkerland gebracht. Het Veluwse deel van de gemeente Heerde zag er niet veel anders uit. In het onderstaande verhaal wordt overigens niet alleen stilgestaan bij dit deel van de gemeente Heerde, maar wordt ook ingegaan op de geschiedenis van de oostelijke randzone van de gemeente, de IJsselvallei. Ook dit gebied kent een boeiende en geschakeerde geschiedenis, hoewel dit op het eerste gezicht niet het geval lijkt. Dat komt omdat een deel van de bewoningssporen er naderhand is afgedekt door klei en andere afzettingen van de IJssel. Dit brengt met zich mee dat de bodem er (evenals overigens op de Veluwe) nog veel voor ons verborgen houdt. De geschiedenis van dorpen als Vorchten en Veessen is dus minstens zo interessant als die van Heerde, alhoewel ze waarschijnlijk beide minder oud zijn.

Wonen aan een rafelige rand Als we van west naar oost een doorsnede van de gemeente Heerde vervaardigen dan ontstaat het volgende beeld: het westelijke deel van de gemeente wordt gekenmerkt door hooggelegen stuw29

In deze uiteenzetting wordt de naam van de Veluwe in engere zin gehanteerd, t.w. het gebied dat ook wel wordt aangeduid als ‘Veluwemassief’: de hooggelegen kern van wat heden ten dage samen met de omringende randzones wel de Veluwe wordt genoemd.

27


Figuur 7. Relict van het heidelandschap van de Veluwe op de Renderklippen, gezien vanaf de Elburgerweg (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

walafzettingen, waarin zich (droge) dalen hebben gevormd en waar naderhand plaatselijk nog dekzand is afgezet. In oostelijke richting daalt de stuwwal geleidelijk en sluit aan op smeltwaterafzettingen van de voorlaatste en laatste ijstijd. Deze afzettingen zijn voor een deel met dekzand bedekt en worden doorsneden door enkele beekdalen die samenhangen met het hogerop gelegen stelsel van droge dalen. Dit glooiende landschap sluit ter hoogte van de Veluwerand aan op uitlopers van smeltwaterafzettingen, alsmede dekzanden die oostwaarts voor een groot deel zijn afgedekt door latere rivierafzettingen afkomstig van de IJssel. De oostrand van de gemeente Heerde wordt gekenmerkt door een karakteristiek rivierenlandschap, met oeverwallen, komgronden en uiterwaarden. Al met al zijn er weinig gemeenten in Nederland die aanspraak kunnen maken op zo’n interessante en gevarieerde landschapsgeschiedenis. Al die erosieprocessen in de randzone van de Veluwe brengen met zich mee dat dit gebied niet zozeer wordt gekenmerkt door een strakke overgang, maar meer een rafelige rand heeft met allerlei schakeringen. Dat beeld wordt nog versterkt door een serie beekdalen die uitmonden in de IJsselvallei. Het is die rafelige Veluwerand met zijn diversiteit aan landschappen die door de eeuwen heen een grote aantrekkingskracht op de mens heeft uitgeoefend. Dat geldt ook voor het gedeelte dat samenvalt met de gemeente Heerde.

28


Figuur 8. Overzicht van het vuursteen schaalstok (5 cm lang) voor schaal a1 en a2: middenpaleolithische vuistbijl uit Ootmarsum (bron: ARCHEOforum 2004) b1 en b2: stekers of beiteltjes van Ahrensburger-jagers uit Usselo (NB) b3: krabbers van Ahrensburger-jagers uit Usselo (NB.) b4 en b5: klingen (b4) en vuursteenkern (b5) uit Usselo (NB.) c1: pijlspits (kerfspits) van de Hamburgcultuur (Elspeet, Gld.) c2: pijlspits (pennemesspits) van de Tjongercultuur (Drunen, NB.) c3: pijlspits (steelspits) van de Ahrensburgcultuur (Vessem, NB) d1: mesolithische ‘microlieten’ (Bergumermeer, Fr.) d2: mesolithische kernbijltjes (Bergumermeer, Fr.). Bron figuren b t/m d: Bloemers e.a., 1981.

29


De eerste bewoners In de eindfase van die laatste ijstijd wisselden warmere en koudere perioden elkaar af, totdat omstreeks 9600 v. Chr. een definitieve klimaatsverbetering zijn intrede deed. De eerste warmere tussenfase was tussen 12.700 en 12.100 v. Chr. Vanuit het zuiden raakten de Nederlandse zandvlakten geleidelijk begroeid met een toendra-achtige vegetatie. Met die begroeiing waagde zich ook weer wild in ons land, waaronder grote kudden rendieren. In het kielzog van dat wild trokken omstreeks 12.500 v. Chr. mensen ons land binnen. Die hadden zich al die eeuwen in zuidelijker streken opgehouden (onder meer in Zuid-Frankrijk). Omdat hun jachtbuit hoofdzakelijk uit rendieren bestond, worden ze in algemene zin aangeduid als ‘rendierjagers’. Die rendierjagers zullen overigens niet de eerste mensen zijn geweest die hun voetstappen op de Veluwe hebben achtergelaten. Die eer gaat naar mensen die als Neanderthalers bekend staan: een mensenras dat aan het eind van het Weichselien al lang was uitgestorven. Van de Veluwe zijn vondsten (middenpaleolithen) bekend, die laten zien dat Neanderthalers ook deze regio tijdens hun trektochten hebben bezocht. Zij verbleven tijdens de warmere periode tussen het Saalien en het Weichselein in ons land, evenals de warmere episoden in de laatste ijstijd, tot zo’n 55.000 jaar geleden toen het zo koud werd dat het vrijwel onmogelijk was nog in Nederland te vertoeven. De rendierjagers richtten bij voorkeur hun jachtkamp in op een hooggelegen plek in de nabijheid van water. Van zo’n kampement is doorgaans niet veel meer overgebleven dat een strooiing van vuurstenen werktuigen, soms aangevuld met een haardplaats en tentverzwaringsstenen. Tot op heden zijn geen vondsten van rendierjagers in de gemeente Heerde aan het licht gebracht.

Het landschap wordt groen De mensen die tussen 12.000 en 10.900 v. Chr. op de Veluwe rondzwierven, waren eveneens rendierjagers, al zullen ze ook op andere dieren jacht hebben gemaakt. Ze zijn vernoemd naar een riviertje in Zuidoost-Friesland, de Tjonger, en worden in West-Europees verband aangeduid met de benaming Federmesser-traditie. Nederland was in die tijd, na een korte terugval van de temperaturen, groen getooid met bossen van eerst berken en vervolgens naaldbomen. In die bossen hielden zich onder meer beren, elanden, herten en everzwijnen op. Na een periode van strenge kou trad omstreeks 9700 v. Chr. een definitieve klimaatsverandering in. Een open parklandschap met hoofdzakelijk berken en dennen werd vanuit het zuiden al snel vervangen door dichtere naaldbossen, gevolgd door loofbomen. Dat bracht allerlei veranderingen met zich mee. We moeten ons voorstellen dat in die tijd een deel van de nomaden de naar het noorden wegtrekkende kudden rendieren zullen hebben gevolgd. Anderen bleven achter in de hen vertrouwde en steeds groener wordende omgeving, en waren genoodzaakt hun jachtmethoden aan te passen en ook op een ander (kleiner) soort wild jacht te maken dan hun voorouders. Dit komt tot uiting in het jachtgereedschap, dat veelal uit kleine vuurstenen artefacten (zogeheten microlithen) bestaat (figuur 8). Archeologen laten vanaf dat moment (omstreeks 8800 v. Chr.) een nieuw tijdvak beginnen, het Mesolithicum.

30


Figuur 9. Impressie van een Mesolithische kampplaats (Kooijmans e.a., 2005).

De verschillende groepjes mesolithische jager-verzamelaars hadden ieder een bepaald revier tot hun beschikking, waarbinnen ze eeuwenlang (en dat waarschijnlijk volgens een seizoensgebonden patroon) allerhande jachtkampen bezochten (figuur 9). 30 Ze hadden daarbij, evenals de rendierjagers, een voorkeur voor hooggelegen, strategische plekken in de buurt van open water. Hoewel het aantal vondsten van deze jager-verzamelaars schaars is in de gemeente Heerde, zijn er aanwijzingen dat ze destijds ook op enkele plekken in de gemeente een jachtkamp hebben gericht, waaronder mogelijk op enkele hoog opgestoven ruggen bij Vorchten. In de loop der tijd werden overigens de bossen zo dicht dat deze nomaden meer en meer genoodzaakt waren de oeverzones van brede rivieren en grote watervlakten op te zoeken. Daar kwam nog bij dat in lager gelegen delen als gevolg van een stagnerende waterafvoer veen begon te groeien. Het jachtareaal werd dus op sommige plaatsen minder toegankelijk en mensen konden op den duur dan ook niet meer alle plekken bezoeken waar hun voorgangers een pleisterplaats hadden ingericht. Dat geldt ook voor laaggelegen delen in de IJsselvallei.

Een andere levenswijze Voor die jager-verzamelaars zouden er andere tijden aanbreken. Die veranderingen deden er overigens eeuwen over voordat ze volledig geïmplementeerd waren. De veranderingen werden geïntroduceerd door kolonisten die zich omstreeks 5300 v. Chr. in Zuid-Limburg vestigden. Zij brachten een boerenbestaan met zich mee (met aardewerk, geslepen werktuigen en uit hout en leem opgetrokken huizen) waar de jager-verzamelaars uiteindelijk niet ongevoelig voor bleken te zijn. Geleidelijk namen ze vanuit het zuiden de verschillende elementen van deze boeren over: eerst wat 30

Deze aanname is gebaseerd op antropologische studies. De grote hoeveelheden vuursteenmateriaal die doorgaans op dit soort plekken te vinden zijn, ondersteunen (samen met de dateringen van haardkuilen) de opvatting dat hier sprake is van een herhaaldelijk gebruik, en dat gedurende eeuwen.

31


vee, toen wat graan om zelf te verbouwen op plekken die ze zo af en toe opzochten, en uiteindelijk vestigden zich op vaste plekken in het landschap. Hadden de jager-verzamelaars en de ‘jagers met akkertjes’ nog een voorkeur voor laaggelegen dekzandruggen langs de waterkant, de eerste boeren uit die tijd verkozen de wat hoger gelegen gronden die zich goed leenden om er hun akkers aan te leggen. De nabijheid van water bleef daarbij een vereiste. Hoewel voor deze ontwikkeling vaak de term ‘neolithische revolutie’ wordt gebruikt, kan geenszins worden gesproken van een revolutie. Uiteraard was het een omwenteling maar een die zich voltrok over een periode van zo’n 2000 jaar. Een enkele vondst uit die lange tijdspanne is afkomstig uit de gemeente Heerde en wijst erop dat hier destijds ook mensen hebben vertoefd. 31

Boeren zonder stenen Met de komst van de eerste ‘echte’ boeren op de Veluwe zou de mens definitief zijn stempel drukken op het Veluwse landschap. Niet dat daarvoor mensen hun sporen niet in het landschap hebben achtergelaten, maar die ingrepen (zo men wil: aantastingen) waren marginaal. Dat veranderde toen de mensen op de Veluwe op een vaste plek gingen wonen en er hun omgeving begonnen in te richten, en daar vervolgens een claim op legden. Die kolonisten (want zo mogen we ze wel noemen) hebben aan de basis gestaan van veel van de latere ontwikkelingen op de Veluwe. De meeste (zo niet alle) historisch gegroeide dorpen op de Veluwe zijn voortgekomen uit die boerennederzettingen. Het is dan ook geen toeval dat ze doorgaans in de buurt liggen van de plekken waar de prehistorische boeren hun woongebied hadden. Een dergelijke ontwikkeling is ook van toepassing op de oostelijke randzone van de Veluwe, waar mensen van de Trechterbekercultuur (in de volksmond ‘hunebedbouwers’ genoemd) hun oog lieten vallen op de bovenloop van de beekdalletjes die de oostelijke Veluwerand doorsnijden, en hier ging wonen op plaatsen waar helder, schoon water voorhanden was, met goed te bewerken gronden in de directe omgeving. Bij gebrek aan grote veldkeien begroeven de hunebedbouwers hun doden op de Veluwe simpelweg in grafkuilen, waarbij de overledenen (net als in de hunebedden) grafgiften meekregen. Hoewel op verschillende plekken in de oostelijke randzone van de Veluwe vondsten van de Trechterbekercultuur (TRB; 3400-2800 v. Chr.) zijn gedaan, ontbreekt tot op heden ieder spoor van hen in de gemeente Heerde. Indien in deze gemeente Trechterbekermensen hebben gewoond, dan kunnen hun nederzettingen worden verwacht in de directe omgeving van enkele beekdalletjes bij Heerde. Naar mag worden aangenomen vervulden die destijds nog een rol bij de afvoer van overtollig water. 32 Elders op de Veluwe is overigens vastgesteld dat de Trechterbekerboeren niet helemaal afhankelijk waren van stromend water. Ze kenden het fenomeen grondwater, wat ertoe leidde dat ze bij gebrek aan water gewoonweg kuilen groeven in bijvoorbeeld de nabijgelegen, drooggevallen beek. 33

31 32

De vondst van onder meer een aardewerkscherf van de Swifterbant-cultuur (4900-3400 v. Chr.) vormt een aanwijzing in die richting. Deze beekdalletjes werden in de 16e-17e eeuw voorzien van sprengbeken om de waterafvoer te vergroten. Met dit water werd meer stroomafwaarts door middel van watermolens energie opgewerkt voor industriële doeleinden (onder meer papiernijverheid).

33

De eerste aanwijzingen in die richting werden vastgesteld in 1965 bij het onderzoek van een TRB-nederzetting langs de zogeheten Droge Beek bij Elspeet (zie Bakker,1979).

32


Continuïteit Toen de eerste TRB-boeren hun huizen optrokken op de Veluwe en er hun akkers aanlegden, lag het landschap er nog tamelijk ongerept bij. Waarschijnlijk waren er her en der wat open plekken waar bij tijd en wijle eerder mensen hadden vertoefd, maar voor de rest werden deze pioniers omsloten door uitgestrekte bossen. Die bossen hadden niet overal dezelfde samenstelling. In de beekdalen en op andere laaggelegen plekken zullen ze bestaan hebben uit elzenbroekbos en berken-wilgenstruweel, op de hogere zandgronden uit gemengde bossen van hoofdzakelijk eik, berk en hazelaar, terwijl de stuwwallen begroeid zullen zijn geweest met een zwaar loofbos (onder meer eik, linde, es en iep) met een dichte onderbegroeiing. In die bossen hielden zich allerlei dieren op, waar nog regelmatig jacht op werd gemaakt. Hiertoe behoorden oerossen, herten en elanden. De jacht stond echter niet meer centraal in het leven van de TRB-boeren. Ze legden zich toe op de verbouw van gewassen en het weiden van hun vee. De gewassen bestonden destijds uit eenvoudige graansoorten, zoals emmertarwe en eenkoren. Omstreeks 2800 v. Chr. veranderde er het een en ander in het denken (en leven) van deze mensen. Inmiddels was het eergetouw - een soort eenpuntige cultivator waarmee de bovengrond kruislings werd open geritst - in Nederland geïntroduceerd en werden andere gebruiken, die elders tot bloei waren gekomen, overgenomen. Deze veranderingen bestonden onder meer uit een andere aardewerkvorm en een ander grafritueel. Vanaf dat moment werden de doden uitsluitend (en alleen) begraven in een eenvoudige grafkuil, die in veel gevallen werd afgedekt met een lage heuvel van zand en plaggen. Archeologen hebben aan deze cultuur de naam Enkelgrafcultuur gegeven (2800-2400 v. Chr.) Het gebruik om een heuvel over de overleden op te werpen, zou op de Veluwe bijna 2500 jaar stand houden. 34 De nazaten van de TRB-mensen verstevigden hun claim op het gebied waar hun ouders en voorouders ook al aanspraak op maakten. Die claims komen ook tot uitdrukking in de ligging van veel grafheuvels, namelijk op kenmerkende, veelal hooggelegen plaatsen, waaronder langs de rand van (droge) dalen, evenals op plekken waar men destijds het beekdal overstak (voorden) en langs oude wegen. Door het gebruik om de doden langs doorgaande wegen te begraven, ontstonden in de loop der tijd langgerekte lineaire patronen van begravingen. Zo’n snoer van grafheuvels strekt zich uit tussen Vaassen en Epe en is daarmee een van de fraaiste prehistorische routes (met zijwegen!) die zich in ons land laat reconstrueren.35 Niet alleen geeft het verspreidingspatroon van grafheuvels (samen met andere relevante vondsten) inzicht in de verschillende territoria, de vondsten die de doden werden meegegeven, lichten een tipje van de sluier op van de sociale verhoudingen uit die tijd. De eindfase van de Steentijd - in het bijzonder de periode die samenvalt met de latere Klokbekercultuur (2400-1900 v. Chr.) - kan beschouwd worden als een bloeitijd op de Veluwe. 36 Niet alleen stammen veel van de grafheuvels uit deze periode, de grafgiften zelf liegen er ook niet om. Dit 34

Hierbij dient te worden aangetekend dat lang niet iedere prehistorische Veluwnaar een dergelijke begrafenis kreeg. Veel mensen (en dat fluctueerde ook nog eens) werden begraven in een in eenvoudige grafkuil, zonder afdekkende heuvel. Hoewel er rekening mee moeten houden dat dit soort graven ooit waren gemarkeerd, vallen ze nu niet meer op. Ze worden aangeduid met de term ‘vlakgraven’ en komen alleen bij toeval aan het licht. Voorts vonden veel overledenen een laatste rustplaats in bestaande grafheuvels.

35 36

Zie onder meer Bakker, 1976; Baarle, 2009. De naam Klokbekercultuur is ontleend aan het karakteristieke, klokvormige bekeraardewerk dat deze mensen gebruikten.

33


heeft er zelfs toe geleid van een Veluwse Klokbekercultuur te spreken, op grond van een karaktistieke ontwikkeling van de vorm en de versiering van het aardewerk dat deze lieden. Tegenwoordig wordt gesproken van Midden-Nederlandse Klokbekergroep, waarvan de kern de Veluwe beslaat en de uitstraling tot ver in Zuid- en West-Nederland reikt.

Heerdese grafheuvels Op het grondgebied van de gemeente Heerde bevinden zich verschillende grafheuvels. De meeste liggen verspreid in de westelijke helft van de gemeente, op de stuwwal of de wat lager gelegen smeltwaterafzettingen (al dan niet op een zandrug). Behalve solitaire heuvels kunnen twee clusters van grafheuvels worden onderscheiden, één op de Renderklippen (waarvan een enkele heuvel nog net binnen de gemeentegrenzen van Heerde valt) en één ter hoogte van recreatiepark De Koerberg. Beide heuvelgroepen zijn in de jaren ’20 en ‘30 van de vorige eeuw onderzocht. Uit de opgravingsgegevens kan worden opgemaakt dat de oudste heuvels uit de tijd van de Enkelgrafcultuur stammen, terwijl de jongste in de tweede helft van de Bronstijd zijn opgeworpen. Al met al laten de onderzoeken zien dat het grafritueel in de gemeente Heerde aansluit bij de rest van de Veluwe en het hele scala aan grafgewoonten weerspiegelt dat destijds gangbaar was. 37 Uit het verspreidingspatroon van de grafheuvels kan (met enige voorzichtigheid) worden afgeleid dat op het grondgebied van de gemeente Heerde destijds 2-3 boerengemeenschappen hebben gewoond. We nemen in deze beschouwing ook een belangrijke vindplaats in de overgangszone naar de IJsselvallei mee. Hier zijn, even ten zuiden van Wolbert, vondsten gedaan die een lange periode overspannen, te beginnen in de Laat-Neolithicum. Deze locatie valt samen met een ietwat hoger gelegen uitloper van een dekzandrug, waarbij een nabijgelegen laagte waarschijnlijk als waterbron heeft gediend. Hoewel op deze plek langdurige bewoning heeft plaatsgehad (in ieder geval vanaf de laat-Romeinse tijd tot ver in de Middeleeuwen) staat overigens niet vast of de prehistorische vondsten die hier zijn gedaan, ook samenhangen met sedentaire bewoning. Als dat wel het geval is geweest, dan is het aannemelijk dat eventuele grafheuvels hier zijn verdwenen bij ontginningsactiviteiten. Ongetwijfeld hebben er meer grafheuvels in de randzone van de Veluwe gelegen en zijn ze successievelijk opgeruimd bij de verschillende ontginningen die hier hebben plaatsgehad. Dat geldt min of meer ook voor de grafheuvels op De Koerberg, die zwaar te lijden hebben gehad onder aanpassingen en uitbreidingen van het campingterrein annex bungalowpark. Van de 6 grafheuvels die hier ooit het landschap sierden, is er feitelijk nog maar één min of meer compleet.

Brons Met het optreden van de eerste bronzen voorwerpen in ons land laten de archeologen de Bronstijd beginnen (1900-800 v. Chr.) Voor de bewoners van de Veluwe veranderde er feitelijk niet te veel, althans niets schokkends. Het bezit van bronzen voorwerpen, hoofdzakelijk wapens (bijlen, dolken, korte zwaarden en naderhand ook speerpunten), bleef beperkt tot de bovenlaag van de toenmalige samenleving. Ze waren zo kostbaar dat we ze zelden in graven terugvinden. Als ze

37

Voor de details van deze opgravingen wordt verwezen naar Remouchamps (1928) en Bursch, 1933 (spec. 63-69).

34


al ergens werden achtergelaten dan dienden ze doorgaans een hoger doel, namelijk het ‘vereren van goden’. Die plekken hebben met elkaar gemeen dat ze zich op de overgang van droog naar nat bevinden. Dit soort vondsten met een rituele lading treffen we dan ook doorgaans in (of aan de rand van) beekdalen en andere waterpartijen aan. Een vooraanstaande vondst uit de gemeente Heerde laat zien dat niet altijd een natte plek werd uitgekozen voor dit soort rituele handelingen. In augustus 1949 werd bij het graven van plantgaten op het landgoed De Dellen een belangrijke vondst gedaan, bestaande uit een 5-tal bronzen voorwerpen, die volgens de vinder – een bosarbeider van Geldersch Landschap – in een kuiltje rechtop in de ondergrond waren gestoken. Vooral de twee naalden, voorzien van holle knoppen met gaten, spreken tot de verbeelding.38 In de literatuur worden ze aangeduid met de Duitse term ‘Bomberkopfnadel’.39 Vanwege hun lengte - een van de Heerdese exemplaren bezit een lengte van meer dan 40 cm – wordt overigens betwijfeld of ze wel als zodanig zijn gebruikt. In ieder geval zullen ze de bezitter het nodige aanzien hebben gegeven, voordat hij ze hier in de 10e-11e eeuw v. Chr. aan de grond toe vertrouwde. We bevinden ons dan in de eindfase van de Bronstijd. Het is aannemelijk dat de betrokken persoon in de omgeving van de plek woonde waar hij zo’n belangrijk offer bracht. Niet alleen ontbreken in de gemeente Heerde echter tot op heden aanwijzingen voor bewoning uit die tijd, ook is er nog geen enkel zicht op waar de doden werden begraven. Waarschijnlijk moeten we zowel de nederzetting als de bijbehorende begraafplaats in de omgeving van Heerde zoeken, ter hoogte van de zone met smeltwaterafzettingen, nabij een van de beekdalen. Wat het grafveld betreft, moet gedacht worden aan een urnenveld. Deze term verdient hier een kort toelichting. Omstreeks 1200-1300 v. Chr. onderging het grafritueel een ingrijpende wijziging. De doden werden vanaf dat moment uitsluitend nog gecremeerd, waarna de crematieresten zorgvuldig uit de brandstapel werden gezocht en al dan niet in een pot (urn genoemd) in een kuiltje aan de grond toe werden vertrouwd. Dit soort grafjes, die vaak omgeven zijn door een greppel waarbinnen een kleine, lage heuvel werd opgericht, liggen doorgaans in groepen bijeen, en worden aangeduid met de term urnenveld. Ongetwijfeld gaan er een of meer van dit soort grafvelden schuil in de bodem van de gemeente Heerde. Behalve dat mensen in die tijd werden begraven in urnenvelden, werden de (crematie)resten van overledenen ook bijgezet in bestaande grafheuvels. Hiervan zijn uit de gemeente Heerde voorbeelden bekend. 40

Ontbrekende bouwstenen Zo rijk als de Veluwe is bedeeld met grafheuvels (en de vondsten die eruit afkomstig zijn) zo weinig is er bekend van de bijbehorende nederzettingen. Dat komt allereerst doordat de Veluwe voor een groot deel in beslag wordt genomen door natuur. Hier vinden doorgaans geen ingrijpende grondwerkzaamheden plaats, waardoor er in archeologisch opzicht veel voor ons verborgen blijft. De keerzijde hiervan is dat het bodemarchief in deze gebieden betrekkelijk veilig is. Dat geldt eigenlijk ook 38 39 40

Zie voor aanvullende informatie Elzinga, 1958. Wassink, 1984. In zowel de grafheuvels die Remouchamps heeft onderzocht als die van Bursch zijn nabijzettingen aangetroffen in de vorm van losse crematies en urnen (Remouchamps, 1928; Bursch, 1933).

35


Figuur 10. Zicht op de Markluider enk vanaf de Oenerweg (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

voor de oude bouwlanden (enken) rond de middeleeuwse nederzettingen, waar van de opgebrachte plaggendekken een beschermende invloed uitgaat (figuur 10). Ook hier gaat in de ondergrond nog menig archeologisch geheim schuil en geeft de bodem maar spaarzaam zijn verleden prijs. 41 Voor de gemeente Heerde is het eigenlijk niet anders. Daar komt nog bij dat het oostelijke deel van het grondgebied vanaf de laat-Romeinse tijd onder invloed stond van de IJssel en in de loop der tijd is afgedekt met rivierafzettingen (klei en zand). Hierdoor is er nauwelijks zicht op de (oudere) bewoning van dit gebied. Dit alles brengt met zich mee dat de geschiedenis van de gemeente Heerde de nodige kennisleemten bezit. Zo is het onduidelijk waar de nederzettingen uit de IJzertijd hebben gelegen. Waarschijnlijk moeten we die eveneens in de randzone van de Veluwe zoeken, in dezelfde zone als waar naderhand de oude bouwlanden (enken) werden aangelegd, niet ver van de oudste dorpen in het gebied. Voordat we hier nader op ingaan, staan we nog even kort stil bij een kenmerkend fenomeen uit de IJzertijd, de zogeheten celtic fields.

Wonen tussen de wallen Evenals op andere plekken langs de oostrand van de Veluwe mogen in de gemeente Heerde ook celtic fields worden verwacht: akkercomplexen annex woongebieden uit de IJzertijd. Die celtic

41

Een andere, bijkomende factor is dat de Veluwe nooit de aandacht heeft gekregen die het in archeologisch opzicht verdient. Noch archeologen, noch bestuurders hebben de handen ineengeslagen om de geschiedenis van de Veluwe te ontrafelen. Dit alles heeft er onder meer toe geleid dat het archeologische vondstmateriaal van de Veluwe verspreid is geraakt over tal van instellingen, doorgaans slecht gedocumenteerd is en derhalve weinig toegankelijk. Mede hierdoor bezit de Veluwe in archeologisch opzicht een kennisachterstand.

36


fields groeiden op veel plaatsen (maar lang niet overal) uit tot omvangrijke systemen van aaneengesloten veldjes die omgeven waren door wallen. Op enkele plaatsen op de Veluwe zijn de contouren ervan nog in veld te bewonderen. Het celtic field bij Vaassen spant in dat opzicht de kroon. Deze akkercomplexen kunnen als een soort ‘uithangborden’ worden beschouwd, waaraan eerdere en latere bewoning kunnen worden gekoppeld. Bovendien bieden ze voor het eerst zicht op de omvang van het akkerland in de prehistorie. Ondanks naspeuringen zijn in de gemeente Heerde evenwel tot op heden geen aanwijzingen van zo’n celtic field vastgesteld. 42 De celtic fields worden algemeen beschouwd als een reactie op een toename van de bevolking in de Bronstijd. Dit bracht met zich mee dat het beschikbare landbouwareaal systematisch werd opgedeeld in vierkante of rechthoekige perceeltjes (met afmetingen van 20-40 m), waarbij de randen gebruikt werden voor het dumpen van allerlei afval. Door deze werkwijze ontstonden uiteindelijk lage wallen die samen met de tussenliggende veldjes het reliëf van een celtic field vormen. 43 De boerderijen lagen verspreid in zo’n aaneengesloten akkercomplex of aan de rand, al naar gelang de omstandigheden.

Historisch gegroeid Doordat het onduidelijk is waar in de gemeente Heerde in de IJzertijd is gewoond en geakkerd, is het enigszins gewaagd om uitspraken te doen over de latere ontwikkelingen in het gebied. In veel gevallen laat zo’n celtic field zich namelijk koppelen aan een nabijgelegen nederzetting en vormt daarmee een belangrijk aanknopingspunt in het ontrafelen van de oudere geschiedenis van een dorp. Als we ‘andersom’ redeneren en op zoek gaan naar de oudste, historisch gegroeide nederzettingen, dan kunnen er – zij het met enige voorzichtigheid – uitspraken worden gedaan waar in de gemeente Heerde de woonarealen uit de IJzertijd (met de bijbehorende akkercomplexen) mogen worden verwacht. In dat opzicht gooit allereerst het dorp Heerde hoge ogen, op de voet gevolgd door zowel Markluiden als Hoorn. 44 Er moet serieus rekening mee worden dat zich onder de nabijgelegen oude bouwlanden (enken) c.q. de aanwezige bebouwing zelf de voorgangers van deze dorpen uitstrekken, in het bijzonder vanaf de IJzertijd. Daarmee is echter nog niet het hele verhaal verteld van de bewoning in de gemeente Heerde in vroeghistorische tijden. Daarvoor moeten we nog een blik werpen op het gedeelte van Heerde dat zich uitstrekt in de IJsselvallei.

Op de rand van hoog naar laag Tot het ontstaan van de IJssel(vallei) zal de oostelijke randzone van de gemeente Heerde in meer of mindere mate toegankelijk en bewoonbaar zijn geweest. Dat geldt in het bijzonder voor de

42

Bij deze zoektocht is gebruik gemaakt van het AHN (Actueel Hoogtebestand van Nederland), met behulp waarvan allerlei microreliëf in het landschap zichtbaar kan worden gemaakt, ook in beboste streken.

43

Er wordt in het kader van dit verhaal verder niet ingegaan op de verschillende zienswijzen ten aanzien van het ontstaan van de wallen en het uiterlijk van celtic fields (door de eeuwen heen). De kennis omtrent celtic fields is nog verre van uitgekristalliseerd. Dat wordt mede veroorzaakt door het feit dat ieder celtic field zijn eigen ontwikkeling heeft doorgemaakt, bepaald door landschappelijke factoren en de manier waarop de bewoners invulling gaven aan hun boerenbestaan.

44

Hiervoor kunnen verschillende argumenten worden aangedragen. Allereerst bezitten Heerde, Markluiden en Hoorn akkercomplexen (enken) die in aanzet oud zijn en karakteristiek zijn voor historisch gegroeide agrarische nederzettingen. Voorts duiken deze plaatsen al vroeg op in de geschiedschrijving, t.w. Heerde als ‘Herda’ in 1176, Markluiden als ‘Merclede’ in 1025 en Hoorn als ‘Hornlo’ in 855. Er is een grote kans dat zich in de nabijheid van deze dorpen de voorgangers uit de IJzertijd, Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen uitstrekken (en eventueel nog oudere bewoning in de wat wijdere omgeving).

37


hoogstgelegen dekzandkoppen en -ruggen in het gebied, waaronder die bij Vorchten. Vondsten elders in het gebied wijzen erop dat plaatselijk nog intacte (prehistorische) nederzettingsarealen in de ondergrond schuil gaan, bedekt door latere afzettingen. 45 Eén plek in de oostelijke randzone verdient in deze context bijzondere aandacht. Het gaat om een woonplaats die gesitueerd is op een uitloper van een dekzandrug aan de rand van het pleistocene gebied, niet ver van een plas. Hier zijn vondsten gedaan die samenhangen met langdurige bewoning, met als zwaartepunt de tijdspanne Romeinse tijd-Late Middeleeuwen. 46 Tot het vondstmateriaal behoren enkele gietmallen, resten van bronsbewerking en ijzerslakken. Samen vormen ze een aanwijzing dat aan deze nederzetting een bijzondere betekenis kan worden toegekend vanwege het feit dat hier aan metaalbewerking werd gedaan (brons en ijzer). Het is verleidelijk daarbij een verband te leggen met de bovenregionale ijzerwinningsindustrie die de Veluwe in de Vroege Middeleeuwen (ruwweg vanaf vanaf het begin van de 7de eeuw tot in de 10e eeuw) in zijn greep had. Dat ijzer werd verkregen uit klapperstenen die op de Veluwe rijkelijk voorhanden waren en door middel van dagmijnbouw werden gewonnen. Het ziet ernaar uit dat de locale bevolking nauw betrokken was bij het delven van de klapperstenen en de verwerking ervan tot ruwe ijzer. De handel was waarschijnlijk in handen van enkele hooggeplaatste en invloedrijke families, die vermoedelijk hun status op de Veluwe hebben willen onderstrepen met de bouw van enkele imposante burchten (t.w. de Duno bij Doorwerth en de Hunneschans aan de rand van het Uddelermeer). Hoewel hiervoor geen concrete aanwijzingen voorhanden zijn, moet er rekening mee worden gehouden dat destijds op het grondgebied van de gemeente Heerde ook activiteiten zijn ontplooid ten behoeve van deze ijzerwinningsindustrie. 47 Hoe het ook zij, de vondsten die even ten zuiden van Wolbert zijn gedaan, laten zien dat de nederzetting die hier lag geen gangbaar boerendorp was, maar dat er ijzer werd gesmeed en aan metaalbewerking werd gedaan. Hoewel het moeilijk is om precies aan te geven wanneer deze nederzetting is opgegeven (ook al omdat dat een geleidelijk proces kan zijn geweest), ziet het ernaar uit dat de laatste bewoners er hun biezen in de loop van de 12e eeuw hebben gepakt. Over de achterliggende redenen bestaat eveneens onduidelijkheid. Mogelijk lagen hier landschappelijke factoren aan ten grondslag (wateroverlast?), maar het kan ook samenhangen met andere ontwikkelingen, waar we nog niet goed zicht op hebben. In ieder geval is het aannemelijk dat de bewoners even verderop de draad weer oppakten. In dat verband moet allereerst worden gedacht aan de omgeving van Wapenveld, waar in de latere Middeleeuwen een andere ontwikkeling heeft plaatsgehad dan rondom Heerde, Markluiden en Hoorn. Hier ontstond een verzameling van kleine enken en kampen, die een meer particuliere aanpak weerspiege45

Zo zijn even ten noordwesten van Werven bij archeologisch vooronderzoek ten behoeve van de verbetering van de IJsselbandijk op een diepte van 1-1,5 m nederzettingsvondsten uit de prehistorie aan het licht gebracht (Schute, 1997).

46

Hulst, 1996. Een bronzen beeldje uit de Romeinse tijd (Venus voorstellende) uit de nabije omgeving kan waarschijnlijk ook aan deze nederzetting worden gekoppeld.

47

Het zwaartepunt van de ijzerwinningsindustrie lag meer zuidelijker op de oostelijke stuwwal van de Veluwe, waarbij de omgeving van Apeldoorn er uitspringt. De kans op het aantreffen van winningskuilen en afvalhopen van ijzerslakken in de gemeente Heerde is dan ook niet bijster groot. Om het ijzer uit de klapperstenen te destilleren waren grote hoeveelheden houtskool nodig, waarvoor uitsluitend eiken werden gebruikt. In meer recente tijd ontwikkelde zich op de Veluwe een tak van industrie, waarbij de productie van houtskool centraal stond. Dat houtskool werd geproduceerd in een soort iglo’s van hout, zogeheten houtskoolmeilers. Op het landgoed De Dellen zijn hier resten van gevonden.

38


len (zie ook § 4.2). Dit alles duidt erop dat het gebied rondom Wapenveld pas naderhand in ontginning is gebracht. De oudste bewoning stamt hier (althans voor zover de feiten spreken) uit de 12e eeuw.48 Dorpen als Vorchten en Veessem konden toen al terugblikken op een bestaan van enkele eeuwen.

Zicht op de IJssel Hoewel niet precies bekend is hoe oud Vorchten en Veessen zijn, mag worden aangenomen dat beide dorpen ergens uit de Vroege Middeleeuwen dateren. Ongetwijfeld waren de bewoners afkomstig van de hogere gronden en wellicht zelfs uit een van de nabijgelegen dorpen. Dat kan onder meer worden afgeleid uit de wijze waarop het akkerland er is ingericht. Dat vertoont een zekere gelijkenis met de enken van Heerde, Markluiden en Hoorn. Zowel Veessen als Vorchten liggen op een oeverwal van de IJssel. Dat Vorchten geen onbeduidend gehucht was, kan worden afgeleid uit het feit dat deze nederzetting al in 1176 over een eigen kapel beschikte, die mogelijk datzelfde jaar tot kerk is verheven. Het laat zien dat de bewoners hier de gevaren van de IJssel trotseerden en in staat waren het landschap er naar hun hand te zetten. Beide dorpen hebben, evenals de omgeving, veel van hun oude karakter en uitstraling behouden.

Tot slot In de loop van de Middeleeuwen concentreerde zich de bewoning in de gemeente Heerde meer en meer langs de rand van de Veluwe. Behalve dat hier gaandeweg het land verder in ontginning werd gebracht, voerden de belangrijkste doorgaande wegen ook door deze randzone. Naderhand vestigden zich hier notabelen die er met hun buitenplaatsen het gebied extra luister bijzetten.49 Ook werd hier op de overgang van de hogere naar de lagere gronden een klooster gesticht (het fraterhuis St. Hieronymus dat als zodanig functioneerde tussen 1407 en 1579). Al die sporen samen, al dan niet zichtbaar, vormen de bouwstenen aan de hand waarvan de bewoningsgeschiedenis van de gemeente Heerde kan worden gereconstrueerd. Hoewel die geschiedenis nog de nodige lacunes vertoont, is het geenszins overdreven te stellen dat Heerde een interessante en geschakeerde bewoningsgeschiedenis bezit, voortgekomen uit de landschappelijke diversiteit van het gebied. In de volgende bijdrage ligt het accent meer op de historische bronnen en de historisch-geografische component van het landschap rond Heerde. Deze uiteenzetting kan beschouwd worden als een aanvullende bijdrage voor de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd op het verhaal dat hier is neergelegd, en waarin is gepoogd de geschiedenis van de gemeente Heerde op hoofdlijnen voor een breed publiek toegankelijk te maken. 50

48

Uit historische bronnen kan worden opgemaakt dat ter hoogte van Wapenveld in de 12e eeuw op zijn minst één boerderij lag. Die behoorde tot het grondbezit van de abdij Werden (in Duitsland).

49 50

Het gaat om de volgende buitenplaatsen: Vosbergen, Zwanenberg, De Bilt, Burggraaf en Bonenburg. Het verhaal van de bewoningsgeschiedenis van de gemeente Heerde is gebaseerd op een degelijke bestudering van alle direct toegankelijke bronnen (ARCHIS, literatuur en inventarisatiegegevens). Daarbij is een model toegepast dat zijn vruchten in Drenthe heeft afgeworpen, aan de hand waarvan archeologische vindplaatsen en fenomenen in hun ruimtelijke (en landschappelijke) context worden geplaatst en verklaard (Jager, manuscript). Op basis hiervan kunnen ontwikkelingen in de bewoningsgeschiedenis van een regio in tijd en ruimte inzichtelijk worden gemaakt. De geschiedenis van de gemeente Heerde laat zich, alhans wat de hogere gronden betreft en dat op hoofdlijnen, goed verklaren aan de hand van een dergelijke ruimtelijke analyse. Desalniettemin is aanvullend onderzoek gewenst om de geschiedenis van dit gebied verder in te kleuren en de details aan te brengen. Gezien tegen deze achtergrond moet het schrijven van dit verhaal worden beschouwd als een schetsmatige aanzet om de geschiedenis van de gemeente Heerde in zijn context te plaatsen en op zijn waarde te schatten.

39


4.2 Het landschap van de gemeente Heerde in de historische tijd (900 - heden) L.J. Keunen

4.2.1 Inleiding Het huidige cultuurlandschap van de gemeente Heerde is grotendeels ontstaan vanaf de Middeleeuwen. De enken rondom Heerde, Wapenveld en Veessen, de regelmatig verkavelde broekgebieden tussen Heerde en Veessen/Vorchten en de planmatig aangelegde bossen op de stuwwal: het zijn allemaal landschappen die kenmerkend zijn voor de gemeente Heerde. We zullen de afzonderlijke landschappen en de bijbehorende bewoningsgeschiedenis in dit hoofdstuk nader onder de loep nemen. Opgemerkt moet worden dat reeds in 1949 een zeer gedegen en nog altijd bruikbare geografische studie van Marcus W. Heslinga (1922-2009 51), toen student sociale geografie in Utrecht, over Heerde verscheen in het tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap. 52 Wie meer wil lezen wordt sterk aangeraden dat artikel ter hand te nemen.

4.2.2 Enken, kampen en nederzettingen rondom Wapenveld en Heerde Gunstige vestigingslocatie Vanwege de gunstige ligging vestigden zich al vroeg landbouwers in de smalle, droge zone tussen de hoge, droge Veluwe met zijn randvenen

53

en de natte moerassen van het Broek, gelegen tussen 2

en 20 meter +NAP.54 Met de nabijheid van water, toch droge voeten en de redelijke bodemvruchtbaarheid ter plaatse was deze zone de meest gunstige optie voor het bedrijven van landbouw in het eerste millennium. Er bestaan archeologische aanwijzingen voor bewoningscontinuïteit vanaf de Laat-Romeinse tijd in dit gebied, dat vanuit geomorfologisch perspectief als een ‘glooiing van sneeuwsmeltwaterafzettingen, bedekt met dekzand’ te typeren is.55 Het is aannemelijk dat de historie van de oudste nog bestaande boerderijen terug gaat tot de 9e of 10e eeuw, alhoewel schriftelijke en archeologische bewijzen vooralsnog ontbreken en verdiepend onderzoek hiernaar nodig is. 56

Enken en kampen in vogelvlucht Wanneer we inzoomen op het bouwlandcomplex van Wapenveld-Heerde, dat zich uitstrekt van de gemeentegrens met Hattem in het noorden tot de gemeentegrens met Epe in het zuiden, valt op dat het gebied uit een aantal afzonderlijke enken bestaat: de Wapenvelderenk, de Hoornerenk, de Assendorperenk, de Heerderenk, de Horsthoekerenk en de Markluiderenk (figuur 11). 57 Verscheidene enken in het zuiden zijn door droogdalen van elkaar gescheiden: de Assendorperenk en de

51

Heslinga studeerde af bij prof. dr. Adriaan de Vooys (1907-1993) in Utrecht. Hij zou van 1962 tot 1984 hoogleraar in de sociale en historische geografie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam zijn, en bovendien twee latere hoogleraren in de historische geografie (G.J. Borger en J.A.J. Vervloet) opleiden.

52 53 54 55 56

Heslinga, 1949. We doelen met deze venen op de natte zone ten westen van Heerde, aangeduid als ‘Het Veen’. Otten, 1993, p. 11. Geomorfologische Kaart van Nederland, digitaal bestand. Op basis van grondbezitsverhoudingen is te reconstrueren welke boerderijen mogelijk tot deze 9e/10e-eeuwse ‘nederzettingslaag’ behoren (zie Spek et al., 2010).

57

Otten, 1993, p. 11.

40


:DSHQYHOGHUHQN :DSHQYHOGHUHQN :DSHQYHOGHUHQN :DSHQYHOGHUHQN :DSHQYHOGHUHQN :DSHQYHOGHUHQN

+RRUQHUHQN +RRUQHUHQN +RRUQHUHQN +RRUQHUHQN +RRUQHUHQN +RRUQHUHQN

9RUFKWHUHQN 9RUFKWHUHQN 9RUFKWHUHQN 9RUFKWHUHQN 9RUFKWHUHQN 9RUFKWHUHQN $VVHQGRUSHUHQN $VVHQGRUSHUHQN $VVHQGRUSHUHQN $VVHQGRUSHUHQN $VVHQGRUSHUHQN $VVHQGRUSHUHQN

+HHUGHUHQN +HHUGHUHQN +HHUGHUHQN +HHUGHUHQN +HHUGHUHQN +HHUGHUHQN

9HHVVHQHUHQN 9HHVVHQHUHQN 9HHVVHQHUHQN 9HHVVHQHUHQN 9HHVVHQHUHQN 9HHVVHQHUHQN +RUVWKRHNHUHQN +RUVWKRHNHUHQN +RUVWKRHNHUHQN +RUVWKRHNHUHQN +RUVWKRHNHUHQN +RUVWKRHNHUHQN 0DUNOXLGHUHQN 0DUNOXLGHUHQN 0DUNOXLGHUHQN 0DUNOXLGHUHQN 0DUNOXLGHUHQN 0DUNOXLGHUHQN

OHJHQGD

KHLGH ERXZODQG ZHLODQG

0

RSJDDQGHERPHQGHQQHQ ERV

1

2

km /%6KHZYBILJ

1:50.000

Figuur 11. Ligging van de enken in het landschap van de vroege 19e eeuw (bewerking naar bronbestand gemeente Heerde).

41


Heerderenk zijn als afzonderlijke landschappelijke eenheden te herkennen, en hetzelfde geldt voor de combinatie van Horsthoekerenk en Markluiderenk. De Wapenvelderenk en Hoornerenk hebben een wat meer fragmentarisch karakter en zijn opgebouwd uit meerdere kleine en grote enken. In het uiterste noorden van de gemeente is deze landschappelijke zone zo smal, dat er geen enken, maar grote onverkavelde bouwlandkampen lagen. Op deze kampen komen we nog terug. Naarmate de bevolking groeide werd men gedwongen het land intensiever te bewerken en de oogsten te vergroten. Tussen 1400 en 1600 voltrokken zich op de Veluwe belangrijke veranderingen in dit kader. Onder meer de invoering van de plaggenbemesting, een belangrijke innovatie, valt voor Midden-Nederland in deze periode te plaatsen. Hierbij werd de mest van schapen en runderen vermengd met heide- of grasplaggen en daarna als mengsel op het land gebracht. Door de aanwezige minerale bestanddelen (het zand aan de plaggen) is gedurende meerdere eeuwen een geleidelijke ophoging van het maaiveld op de enken ontstaan.

58

Horsthoek en Markluiden De meest zuidelijke buurtschappen in de gemeente Heerde zijn Horsthoek en Markluiden. Horsthoek is de naam voor de nederzetting rondom de papiermolens langs de gemeentegrens met Epe, en is als buurtschapnaam het jongst. Een algemeen kenmerk van namen op -hoek is dat ze aanvankelijk slechts een ‘vage’ aanduiding voor een bepaald gedeelte van het grondgebied vormden, en pas in tweede instantie aan een specifieke nederzetting werden verbonden. De naam Markluiden is aanmerkelijk ouder. Al in 1025 wordt in een oorkonden gesproken over in pago Felewu dicto ad Merclede mansum I, dat zoveel betekent als ‘in de gouw die Veluwe wordt genoemd in Markluiden 1 huis’.59 De naam Markluiden, in 1025 als Merclede geschreven, heeft -vrij vertaald- de betekenis ‘grenswaterloop’ of ‘op de grens gelegen gebied bij een waterloop’.60 Hieruit kunnen we zonder meer afleiden dat de sprengen en sprengbeken ten zuiden van Heerde ook in de 11e eeuw al een grenszone markeerden. Tussen twee droogdalen bevond zich een bouwlandcomplex of eng, waarvan het westelijke deel Horsthoekerenk en het oostelijke deel Markluiderenk werd genoemd (figuur 12). Zowel aan de zuidzijde als aan de noordzijde vinden we enkele boerderijen die vermoedelijk uit de Middeleeuwen dateren. Aan de zuidelijke rand lagen onder meer de mogelijk middeleeuwse boerderijen Keulen, Groot Bisterbosch en Naseret (eertijds eigendom van het klooster Nazareth bij Oene 61), terwijl aan de noordzijde Enghuis de rand van de enk markeerde. Ook het nu onbekende middeleeuwse goed Zuytwick lag in Markluiden. 62 Wegen verbonden de boerderijen met de heidevelden ten westen van de enk, waar plaggen gestoken konden worden en het vee werd geweid. In de laatste fase van de Middeleeuwen en vooral ook daarna groeide het aantal boerderijen in Horsthoek en Markluiden sterk. Het betreft niet alleen boerderijen in de omgeving van de genoemde watermolens, maar vooral ook een verdichting van de bestaande nederzetting langs de noordwesten oostzijde van de enk. Daarnaast vonden er nieuwe, planmatig aangelegde ontginningen plaats op het Horsthoe58 59 60 61 62

Spek, 2004, p. 965. Künzel et al., 1989, p. 242-243. Künzel et al., 1989, p. 242-243. Heslinga, 1949, p. 514. Van Veen, 1917, p. 209-211.

42


Figuur 12. Koren op de Markluiderenk langs de Oenerweg (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

kerveld, stroomopwaarts in de droogdalen. Langs de rand van en rondom de enk ontstonden daardoor talloze kleine kampontginningen, zoals bij de tegenwoordige wegen Horsthoekerbeek en Kooiweg.

Heerde Ooit was Heerde een buurtschap, vergelijkbaar met Markluiden of Hoorn. Van een dorp als geconcentreerde nederzetting van ambachtslieden was toen nog geen sprake. Dorpen zijn namelijk een recenter verschijnsel dan de oude buurtschap van verspreid gelegen boerderijen. Evenals in Markluiden vormde de Heerderenk het agrarische middelpunt van de nederzetting, en was Heerde de buurtschap die daarbij hoorde en rondom de enk gesitueerd was. De naam van deze buurtschap verschijnt voor het eerst in de schriftelijke bronnen in 1176, als sprake is van illos de Herdhe. 63 Otten verklaart de naam als ‘goede, harde bodem’. 64 De Heerderenk is nu volledig overdekt met woonwijken van het dorp Heerde. De oudste kern ervan moet worden gezocht direct ten zuiden van het huidige centrum, tussen de Eperweg en de Bonenburgerlaan. Alleen het gedeelte van de Heerderenk tussen de Bonenburgerlaan en de bossen van het landgoed Bonenburg is nog in agrarisch gebruik. Langs de zuid-, westen noordzijde van de Heerderenk lagen vermoedelijk enkele middeleeuwse boerderijen. Waarschijnlijk bij één van die boerderijen werd vóór 1176 een kapel gesticht, gewijd

63 64

Künzel et al., 1989, p. 169. Otten, 1987, p. 54.

43


Figuur 13. De Johannes-deEvangelistkerk van Heerde, met zijn 15e-eeuwse toren en koor en 20e-eeuws schip (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

aan de heilige Johannes de Evangelist (figuur 13). Evenals in Vorchten was de koning als gedeeltelijke rechtsopvolger van de bisschop van Utrecht in 1571 de collator (degene die het recht had aan de bisschop een pastoor ter benoeming voor te dragen), een aanwijzing dat de bisschop de kapel ooit stichtte. 65 In 1176 werd deze kapel (net als die van Hattem) door de bisschop van Utrecht losgemaakt van de moederkerk in Epe en daarmee tot zelfstandig functionerende kerk verheven. 66 De moederkerk in Epe was gewijd aan de heilige Martinus, een volgende aanwijzing voor het feit dat de Utrechtse kerk betrokken was bij de stichting van kerken en kapellen in dit gedeelte van het IJsselgebied. 67 De laatgotische toren en het 15e-eeuwse schip zijn de oudste nog bestaande delen van het gebouw. 68 In 1333/1334 wordt gesproken over een persoon die bij der kircken woonde,

65 66

Hattink, 1888, p. 146. Kouwenhoven, G., z.j. Korte historie Heerde. Beschrijving door de streekarchivaris op de website van het Streekarchief Noord-Veluwe. Zie voor een transcriptie van de oorkondetekst: http://www.ecclesia-in-fasna.nl/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=43&Itemid=94.

67 68

Hattink, 1888, p. 147 Http://reliwiki.nl/index.php?title=Heerde%2C_Dorpsstraat_31_-_Johanneskerk.

44


Figuur 14. De middeleeuwse brink als dorpsplein van Heerde, gezien vanuit de Dorpsstraat. De foto is genomen vanuit westelijke richting. De bebouwing op de achtergrond staat midden op de historische brink, en zorgt ervoor dat de kerk niet meer direct aan de brink ligt (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

mogelijk één van de eerste dorpsbewoners. 69 In 1600 werd na de reformatie de eerste dominee aangesteld. 70 Pas in de 19e en 20e eeuw zouden door ontwikkelingen binnen de Nederlands-Hervormde Kerk nieuwe kerkgebouwen worden opgericht, onder meer aan de Kanaalstraat, Bonenburgerlaan en de Van Dijklaan. 71 De Johannes-de-Evangelistkerk ligt aan een voormalige (trechtervormige) brink, nu het plein op de hoek Dorpsstraat/Bonenburgerlaan, die in de middeleeuwen vóór het ontstaan van het dorp gebruikt werd door de naburige boerderijen om het vee te verzamelen (figuur 14). Via de Dorpsstraat werd het vee dan in westelijke richting naar de graasgronden op de heide geleid. De Dorpsstraat had daarbij dus de functie van een schaapsdrift. Naarmate de kerk in de 15e en 16e eeuw een steeds prominentere rol in de locale gemeenschap kreeg, vestigden zich ambachtslieden zoals timmerlieden en andere ondernemers zoals herbergiers rondom de brink en langs de wegen die vanuit de brink in meerdere windrichtingen liepen: Dorpsstraat, Bonenburgerlaan en Stationsstraat. Daarmee ontstond een dorp, een concentratie van bebouwing met een verzorgende functie voor het omliggende gebied. De omliggende middeleeuwse boerderijen verdwenen, de bijbehorende landerijen werden verdeeld voor de uitbreiding van het aantal huizen en bijbehorende moestuinen en de brink verloor haar agrarisch karakter. De brink was daarmee een dorpsplein geworden. De enk bleef in agrarisch gebruik bij de resterende boerderijen langs de zuiden westzijde van de enk. Een westelijke uitloper van de oude brink, het drie69 70 71

Otten, 1993, p. 18. Bosch et al., 1976, p. 37. Bosch et al., 1976, p. 117-118.

45


hoekige perceel tussen Elburgerweg en Dorpsstraat, bleef als brink voor het verzamelen van vee functioneren en behield in de volksmond ook deze naam.72 Net als in Horsthoek en Markluiden vestigden zich ook in Heerde rondom de enk nieuwe kleine boertjes na circa 1400. Zij maakten geen gebruik van het bestaande akkerland, maar ontgonnen nieuwe bouwlandkampen rondom de bestaande enk. Met name aan de zuidwest- en noordwestelijke zijde groeide het areaal akkerland daardoor sterk richting het natte gebied dat bekend staat als ‘Het Veen’. In plaats van een open enk was hier echter sprake van blokvormige percelen, afgebakend door een houtwal of houtsingel. Deels zijn deze kampen ook in een droogdal ten noordwesten van de oude kern van de Heerderenk aangelegd. De ‘honger naar akkerland’ was hier kennelijk zo groot, dat men de mindere kwaliteit van de grond in deze laagte op de koop toe nam. Anders dan bij de Markluiderenk is de Heerderenk met zijn bijbehorende bouwlandkampen daardoor vrijwel vastgegroeid aan de Assendorperenk ten noorden ervan. De aanwezigheid van een kerk, die naast ambachtslieden ook keuterboertjes zal hebben aangetrokken, is zeer waarschijnlijk de belangrijkste verklaring voor de grote behoefte aan nieuwe bouwlandontginningen. Heerde had in de 17e eeuw de beschikking over een eigen gerechtsplaats met galg, waar veroordeelde en geëxecuteerde criminelen ter afschrikking werden opgehangen. Deze galg stond op een hoog punt op de overgang van de stuwwal naar de venen, zodat hij van verre zichtbaar was. Vermoedelijk stond de galg langs één van de belangrijkste invalswegen van het dorp, de weg vanuit Elburg.73

Assendorp De volgende buurtschap op onze reis van zuid naar noord door de ‘gordel van enken’ is Assendorp met zijn Assendorperenk. Aanvankelijk was de Assendorperenk van de Heerderenk gescheiden door een laagte in een droogdal, maar door de uitbreiding van de ontginningen in de Nieuwe tijd vervaagde dat onderscheid. De huidige Veerstraat

74

lag ooit op de overgang van het dal aan

de zuidzijde naar de Assendorperenk aan de noordzijde. Nu is de Assendorperenk vrijwel volledig bebouwd met het sterk gegroeide dorp Heerde. Alleen het uiterste noordelijke gedeelte, ten noorden van de Tuurbrink, is nog open gebied. Ook een kleine enk ten oosten van het tegenwoordige Apeldoorns Kanaal werd tot de buurtschap Assendorp gerekend. Deze kleine enk lag tussen de Plakkenweg en Assendorperstraat, en is nog altijd landelijk gebied. De middeleeuwse boerderijen die tot de buurtschap Assendorp werden gerekend, lagen zowel aan de zuidzijde van de Assendorperenk (langs de huidige Veerstraat) als aan de noordzijde, aan weerszijden van de latere buitenplaats Vosbergen. Het gaat onder meer om de boerderij Breking. Van veel andere boerderijen is vooralsnog de naam niet bekend. Ook Assendorp ontkwam niet aan een uitbreiding van het aantal kleine boeren met bijbehorende bouwlandkampen. Met name aan de westzijde nam het areaal cultuurland na 1630 sterk toe in de vorm van kampen en percelen grasland, door houtwallen omgeven.75 Dit gebeurde onder meer tussen de Zwolseweg, de oorspronkelijke westgrens van de Assendorperenk, en de Kamperweg. Het hele gebied 72 73 74

Otten, 1993, p. 159. Gelders Archief, archief Hof van Gelre, inventarisnr. AKV232, d.d. 1628 De naam ‘Veerstraat’ is niet historisch. Dat valt niet alleen op te maken uit het feit dat de straat niet naar een veer leidt, maar ook uit het feit dat op het kadastraal minuutplan uit 1832 nog de benaming Lage Straat voorkomt. Waarom uiteindelijk toch voor de naam Veerstraat gekozen is, is niet duidelijk en vraagt onderzoek in de archieven met besluiten van B&W.

75

Gelders Archief, archief Hof van Gelre, inventarisnr. AKV232, d.d. 1628; deze kaart van Nicolaes van Geelkercken uit 1628 geeft nog een onontgonnen Hoornerveen weer.

46


Figuur 15. Entree van het dorp Hoorn vanuit het westen, over de Hoornerenk (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

daartussen, dat wel als Hoornerveen werd aangeduid, bestond uit kleine keuterontginningen. Mogelijk moeten we deze ontginningen daarom niet tot Assendorp, maar tot Hoorn rekenen. In zijn studie van het Heerdese landschap ging Heslinga uitgebreid op deze vestigingen van keuterboertjes in.76

Hoorn De buitenplaats Vosbergen markeert nog altijd de uitmonding van een droogdal in de lagere rivierkleigronden langs de IJssel. Dit droogdal vormde de overgang van de buurtschap Assendorp naar de buurtschap Hoorn, ook wel aangeduid als Omtrekhoorn. De naam verwijst naar een hoorn of (uit)hoek, waarin het gelegen was. Net als Horsterhoek is het een aanduiding van een bepaald deelgebied, zij het dat namen op -hoorn doorgaans ouder zijn. Het cultuurland van Hoorn bestond uit een groot aantal enken die afzonderlijk van elkaar zijn ontstaan en in de loop van de Middeleeuwen of Nieuwe tijd aan elkaar zijn gegroeid door toenemende behoefte aan akkerland. De bijbehorende nederzettingen, verspreide boerderijen met een middeleeuwse ouderdom, lagen voornamelijk aan de oostzijde, op de overgang naar het Broek. Boerderijen als De Bitt en de Bankenburg horen hiertoe, en ook de onbekende hoeve to Hoerne, een Gelders leen (later Zomerens goed of Brandekens erve geheten). 77 De buurtschap Hoorn liep vermoedelijk door tot aan de Revelingseweg, waar Wapenveld begon. Uit de verkaveling van het bouwland van Hoorn kunnen we opmaken, dat de oudste kernen daarvan gezocht moeten worden in de directe omgeving van de hiervoor al genoemde zone met mid-

76 77

Heslinga, 1949, p. 518-524. Van Veen, 1917.

47


Figuur 16. Zicht op het Apeldoorns Kanaal met de Oostindische Brug bij Hoorn, met landbouwcoöperatie De Eendracht en café De Brug als belangrijke herkenningspunten voor het dorp (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

deleeuwse boerderijen (figuur 15). De kleine blokvormige percelen die we op het kadastraal minuutplan van 1832 kunnen waarnemen, getuigen hier nog van. Mogelijk gaat het hier om de kleine akkertjes of ‘woerden’ die Spek ook op de Drentse essen terugvond. 78 Naarmate we verder naar het westen van de enken in de buurtschap Hoorn gaan, bijvoorbeeld ten westen van de Wapenvelderkerkweg, worden de kavels smaller en vooral ook langer. In veel gevallen blijkt dat een indicatie voor een minder hoge ouderdom dan de woerden te zijn. Mogelijk gaat het om uitbreidingen uit de laatste fase van de Late Middeleeuwen of het begin van de Nieuwe tijd. 79 Hiervoor merkten we al op dat de postmiddeleeuwse uitbreidingen van het cultuurland van Hoorn voornamelijk plaatsvonden ten westen van de enken, richting het Hoornerveen. Ook in de omgeving van Gagelkampweg, Bomebosseweg, langs de Meenseweg en aan weerszijden van de Wolbertsdijk ontstonden in deze periode nederzettingen van kleine boertjes. Deze vier gebieden zijn allemaal gelegen aan de westelijke rand van het Broek. In tegenstelling tot Heerde is Hoorn een jong dorp. Bebouwing langs de Beatrixweg, op een oostelijke uitloper van de Hoornerenk, kwam in 1832 nog nauwelijks voor. Pas tussen 1917 en 1934 kwam in de nabijheid van de Oostindische Brug substantiële (burger)bewoning tot stand. Mogelijk had dit te maken met de stichting van de landbouwcoöperatie De Eendracht langs het Apeldoorns Kanaal in 1910, die een aanzuigende werking had (figuur 16). 80

78 79 80

Spek, 2004, p. 673. Spek, 2004, p. 673. Keunen, in prep.

48


Figuur 17. Een markante, maar sterk vervallen historische boerderij langs de Hogestraat in Wapenveld, in 1832 eigendom van Derk Berends van der Scheer (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

Wapenveld Wapenveld was de meest noordelijke buurtschap van de parochie Heerde. In tegenstelling tot voornoemde buurtschappen was er nauwelijks sprake van herkenbare grotere enken met een strokenverkaveling, maar eerder van een verzameling kleinere enken en kampen die door laagten van elkaar gescheiden waren. Mede daardoor lagen de nederzettingen in de Middeleeuwen niet keurig in een zone langs de enk, maar verspreid langs en tussen de verschillende kampjes. Wellicht hebben enkele kleine enken met de daarbij behorende boerderij de basis gevormd voor dit gefragmenteerde patroon. Minstens één boerderij behoorde in de 12e eeuw tot het grondbezit van de Abdij van Werden in het tegenwoordige Duitsland.81 Door een geleidelijke uitbreiding van het areaal akkerland en aantal boerderijen vanaf de Late Middeleeuwen zal dan het fragmentarische karakter ontstaan zijn. Relatief recente uitbreidingen van de enken, wellicht nog uit de Nieuwe tijd, zijn bijvoorbeeld te vinden tussen Hondenbergsweg en Parallelweg. Deze ontginningen kunnen nog vanuit de middeleeuwse boerderijen geïnitieerd zijn. Keuterboertjes vestigden zich in de Nieuwe tijd veelal verspreid tussen de oudere boerderijen. Ook aan de randen kwamen nieuwe ontginningen van keuters tot stand, zoals op de hoek van de tegenwoordige Flessenbergerweg en Parallelweg en ten oosten van het Apeldoorns Kanaal (figuur 17). Evenals Hoorn was Wapenveld tot ver in de 19e eeuw een buurtschap die bestond uit verspreid gelegen boerderijen en keuterboerderijtjes. De basis voor het huidige dorp werd gelegd in 1843, toen een Nederlands-Hervormde Kerk aan de huidige Kerkstraat werd opgeleverd, direct naast herberg Het Zwarte

81

Otten, 1993, p. 16.

49


Paard aan het Apeldoorns Kanaal. De (nood)kerk was aanvankelijk bedoeld om een noodkerk in Heerde - de eigenlijke kerk werd verbouwd - zo klein mogelijk te houden. Toen de verbouwing in Heerde klaar was, verzochten de Wapenvelders om een eigen volwaardige kerk te mogen bouwen.82 Rondom de herberg en de Mannenbergse Brug was al voor de 17e eeuw reeds een concentratie van een achttal woningen ontstaan, en met de bouw van een kerk kunnen we dan ook direct spreken van het ‘dorp Wapenveld’.83 Pas tussen 1917 en 1934 zette de groei werkelijk door en ontsteeg Wapenveld zijn aanvankelijke omvang. In 1967 werd de oorspronkelijke kerk afgebroken en door de huidige vervangen.84

Hulsbergen Hoe verder noordelijk we komen, hoe meer het karakter van het cultuurlandschap verandert. Rondom het tegenwoordige dorp Wapenveld vonden we nog een gefragmenteerd landschap van enken, kampjes en tussenliggende lage percelen. Ten noorden van Wapenveld bestaat het bouwland uitsluitend uit grote, duidelijk afgebakende bouwlandkampen: de Bentinckskamp, Smitskamp, Veldkamp, Middelkamp en Weerkamp. De stabiele grondbezitsverhoudingen waren hier ook mede de reden voor het feit dat de kampen niet gefragmenteerd raakten in tientallen percelen. De eerste kamp was honderden jaren in handen van één familie, terwijl de laatste vier eeuwenlang toebehoorden aan het Klooster Sint-Hieronymusberch ofwel Hulsbergen. 85 Bij vererving zijn deze bouwlandkampen nooit in kleinere percelen uiteengevallen. De Veldkamp, Middelkamp en Weerkamp zijn ook nu nog in het landschap te herkennen als afzonderlijke bouwlandkampen. 86 De kampen behoorden, zoals gezegd, grotendeels tot het bezit van het bezit van het Klooster Hulsbergen. Het klooster werd gesticht op een perceel grond met de naam Ellenhoorn, dat in 1407 door Hendrik Bentinck aan de Broeders des Gemenen Levens te Zwolle werd geschonken. In oktober 1407 werd met de bouw van het klooster begonnen. Een boerderij stond er toen vermoedelijk al, de voorloper van de huidige boerderijen tussen het Apeldoorns Kanaal en het kloosterbos. 87 In 1412 werd gestart met de bouw van de eerste kapel van ongeveer 5 bij 7 meter, die tussen 1482 en 1490 door een nieuwe, veel grotere kapel werd vervangen. De gebouwen werden in 1579 tijdens de Tachtigjarige Oorlog verwoest en niet meer opgebouwd. 88 Door de Gelderse Rekenkamer, zaakwaarnemer voor de kloosterbezittingen, werden de voormalige kloostergoederen vanaf 1735 verkocht. 89 Funderingen en andere relicten die te maken hebben met het klooster zijn nog in de bodem aanwezig. Inventariserend booronderzoek heeft hiervoor bewijzen opgeleverd. 90 Naast het klooster met zijn boerderijen was er nog andere bebouwing in het gebied. In de nabijheid van Hulsbergen stond een windmolen, die een voorganger wat verder naar het westen verving. In 1628 stond de oudste er al niet meer, maar de molenplek was nog bekend genoeg om op een pro-

82 83

Bosch et al., 1976, p. 43. Gelders Archief, archief Hof van Gelre, inventarisnr. AKV232, d.d. 1628; deze kaart van Nicolaes van Geelkercken geeft bij de concentratie huizen de naam Waepenvelt.

84 85 86 87 88 89 90

Http://reliwiki.nl/index.php?title=Wapenveld%2C_Kerkstraat_2_-_Herv._Kerk. Heslinga, 1949, p. 514. Keunen, 2002. Keunen, 2002. Keunen, 2002, p. 33-34. Keunen, 2002, p. 39. Van den Berghe, 2008.

50


Figuur 18. Een deel van de vermoedelijk oudste kern van de Veessense enk, tussen de Klaproosakker en Hogeweg (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

ceskaart te worden vermeld. 91 In het uiterste noorden van het gebied, tegen de grens met Hattem, lag aan een dekzandrug het goed Berghuis, eertijds Arensberg genoemd. Het was in de vroege 14e eeuw een leengoed van de graaf van Gelre, maar was daarvóór vermoedelijk een tijnsgoed onder de scholtenhof te Ermelo. 92 Eén en ander wijst op een zeer hoge ouderdom van de boerderij. Berghuis was het stamhuis van de vermogende familie Bentinck.

4.2.3 Oeverwallen langs de IJssel Landschappelijke context De oeverwal waarop Veessen, Vorchten en Werven gelegen zijn, wordt door geomorfologen als rivieroeverwal aangemerkt. 93 Deze ontstond langs de IJssel, die plaatselijk, zoals we nog zullen zien, in de Middeleeuwen nog westelijker liep dan nu het geval is.

Veessen De nederzetting Veessen ligt op de oeverwal, langs een bocht van de IJssel. Ten noorden en noordoosten van het dorp lag de Veessense enk, gekenmerkt door een verkaveling die de krommingen van de oeverwal volgt. Omdat zich ten noorden en ten oosten van het dorp de oudste (middeleeuwse) boerderijen van Veessen bevinden, is het aannemelijk dat het gedeelte van de enk dat wordt ingeklemd tussen de Kerkstraat, de Hogeweg en de Smeestraat in de historische periode het 91 92 93

Gelders Archief, archief Hof van Gelre, inventarisnr. AKV232, d.d. 1628. Keunen, 2002, p. 27. Geomorfologische Kaart van Nederland, digitale bestand.

51


eerst in gebruik werd genomen. Mogelijk behoorde ook het gedeelte ten noorden van de Hogeweg daar al toe. Dit oudste gedeelte van de Veessense enk, wellicht ontgonnen in de Vroege Middeleeuwen, had een welhaast concentrisch opgebouwde verkaveling (figuur 18). In de loop van Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd groeiden de enken van Veessen en Vorchten vrijwel aan elkaar. De grens tussen beide enken lag ten noorden van de Zijmarseweg. Het middeleeuwse gebedshuis van Veessen was gewijd aan de heilige Ewoldus en was nog in 1571 als kapel onderhorig aan de kerk van Heerde.94 Wie de kapel gesticht had, is niet duidelijk. De kapel wordt niet vermeld in het kader van de reorganisatie van de kerkelijke structuur in 1176, maar dat kan ook zijn omdat het geen deel uitmaakte van die kerkelijke bisschoppelijke structuur. Kerken konden in die tijd namelijk nog privaat eigendom zijn en niet onder gezag van de bisschop staan, de zogenaamde ‘eigenkerken’. Dat de kapel dus tussen 1176 en 1436 werd gesticht, zoals Bosch et al. aannemen, is niet zo zeker.95 Dat de kapel van Veessen inderdaad een eigenkerk kan zijn geweest en niet onder de bisschoppelijke structuur hoorde, blijkt uit een inspectie van alle kerken in het bisdom Utrecht in 1571 door Aegidius de Monte. Collatoren van de kapel waren toen de burones, vermoedelijk de buren ofwel het collectief van de inwoners van het dorp. Een collator was degene die het recht had aan de bisschop een pastoor ter benoeming voor te dragen. Dit recht kwam in de plaats van het oorspronkelijke private eigendomsrecht van de kerk, dat in 1215 tijdens het Vierde Concilie van Lateranen door het Vaticaan werd afgeschaft. Rome verwierf daarmee zeggenschap over de voormalige eigenkerken, en de vroegere eigenaar kreeg slechts het voordrachtsrecht. In veel gevallen zal de latere collator dan ook de partij zijn geweest die vóór 1215 de kerk in privaat eigendom had. Dat zou ook voor de collatoren van de Veessense kapel, de buren kunnen gelden. Als die buren voor 1215 inderdaad de kapel bezaten omdat zij deze zelf hadden gesticht, kan de kapel in 1176 dus ook buiten de reorganisatie van de kerkelijke structuur in opdracht van de bisschop zijn gebleven. De bisschop had er simpelweg geen zeggenschap over. Een argument tégen een stichting door de dorpsgenoten is de patroonheilige. De (geloofs)broeders Witte Ewald en Zwarte Ewald waren Angelsakische missionarissen, die in Westfalen actief waren in de 7e eeuw. Ze worden vereerd in Westfalen (in het bijzonder in Keulen, waar de relieken liggen, maar tevens in Münster en Paderborn), maar omdat zij metgezellen van Willibrord waren, is een verband met de bisschop van Utrecht (de vermoedelijke stichter van de kerken van Epe, Heerde en Vorchten) ook niet uit te sluiten. 96 Als de bisschop van Utrecht de stichter is geweest, is het echter lastig te verklaren hoe het recht tot voordracht van de pastoor bij de buren terecht kwam.97 Vooralsnog moeten we concluderen dat zowel de dorpsbewoners als de bisschop van Utrecht de stichter van de kapel kunnen zijn geweest. Als de laatste de stichter was, is de kapel vrijwel zeker jonger dan 1176, maar in het geval dat de dorpsbewoners de kapel hebben gesticht, kan deze ook ouder zijn geweest. Toekomstig archeologisch onderzoek kan meer licht werpen op de vraag hoe oud de kapel was, en of deze inderdaad al bestond voor de cruciale jaren 1176 en 1215. Ergens na 1571 is de kapel verheven tot kerk, vermoedelijk pas toen de reformatie al een feit was. Tussen 1592 en 1649 is het gebedshuis namelijk niet gebruikt. In 1649 verzochten de Veesse-

94 95 96 97

Hattink, 1888, p. 146. Bosch et al., 1976, p. 40. Http://nl.wikipedia.org/wiki/Gebroeders_Ewald; http://de.wikipedia.org/wiki/Wei%C3%9Fer_Ewald; http://www.bbkl.de/e/ewald.shtml. Hiervoor zou meer onderzoek nodig zijn naar andere kerken waar buren het collatierecht bezaten. Overigens gaat het hier te ver om uitgebreid in te gaan op de achtergronden van het collatierecht.

52


Figuur 19. De Johannes de Doperkerk van Vorchten, gebouwd vóór 1176. Door de beperkte omvang van Vorchten staat de kerk nog relatief vrij in het landschap (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

naren om een predikant te mogen aanstellen, en in 1650 was de benoeming een feit. 98 Het oude gebouw werd in 1842 vervangen door de huidige kerk. Op een woonbuurtje rond de Distelakker na is het dorp nog vrijwel even groot als in 1832. Meerdere boerderijen en de kerken van Veessen en Vorchten zijn op pollen, door mensen opgeworpen hoogtes, gelegen. 99

Vorchten Evenals Veessen ontstond de nederzetting Vorchten op de oeverwal van de IJssel. De oeverwal bestaat hier uit twee afzonderlijke van zuidwest naar noordoost lopende ruggen met een tussengelegen vlakte; reden waarom er binnen de Vorchter enk een langgerekte, laaggelegen zone te vinden is. Deze zone is nooit volledig in de zich uitbreidende enk opgenomen, waardoor op het kadastraal minuutplan uit 1832 nog iets waar te nemen is van de fragmentatie waartoe dit landschappelijk gegeven leidde. De Losweg en IJsseldijk begrenzen de oostelijke rug, de Kerkweg de binnenzijde van de westelijke. De middeleeuwse boerderijen lagen aan beide ruggen, zowel aan de buitenzijden als in de tussengelegen laagte. Het gaat om boerderijen als Weijenberg, Grooten Distelbrink, ‘t Hellengoed, het Klarewater en Ten Sunderen (ofwel Wijnvoorde). Deze goederen waren onder meer in bezit van belangrijke abdijen en kloosters, zoals Ter Hunnepe bij Deventer.100 Nabij een boerderij aan de westzijde van de westelijke rug ontstond vóór 1176 een kapel, gewijd aan Johannes de Doper (figuur 19). Mogelijk was de bisschop van Utrecht 98 99 100

Bosch et al., 1976, p. 42-43. Heslinga, 1949, p. 534. De Wit, 1979

53


101

de stichter, want in 1571 was de koning als gedeeltelijke rechtsopvolger van de bisschop de collator. De kapel moet op een zeker moment, mogelijk al in 1176, tot kerk zijn verheven. Het schip dateert nog uit de 13e eeuw, de zadeldaktoren van omstreeks 1200. De verbouwingen zouden verband kunnen houden met de losmaking van de kapel uit een verband met de kerk van Epe in 1176.102 Evenals Veessen heeft Vorchten op een kleine woonbuurt na het karakter behouden dat het in de 19e eeuw had. Bij Vorchten ligt het zogenaamde Wijhese veer, een verbinding over de IJssel. Aanvankelijk moet de IJssel hier te voet of met karren doorwaadbaar zijn geweest, getuige de naam van de boerderij ‘Wijnvoorde’ in Vorchten, niet ver van het veer. Deze naam is te verklaren als ‘voorde ofwel doorwaadbare laagte naar Wijhe’, en heeft dus niets met de alcoholische drank te maken.103 Zeker vóór 1686 en vrij waarschijnlijk al in de Late Middeleeuwen moet er een veer bij Wijhe hebben gelegen als onderdeel van een bovenregionale route tussen de Veluwe en Salland. Mogelijk kwam het Wijhese veer op ten koste van het voormalige Veessense veer, dat al in 1379 in de rekening van de hertogelijke rentmeester van de Veluwe wordt genoemd.104 Dit Veessense veer was eveneens in de Middeleeuwen ontstaan ter plaatse van een voormalige voorde door de IJssel, die we nog terugzien in de veldnaam Fortmont of Vortmen (‘nederzetting bij een doorwaadbare plaats’) aan de overzijde van de IJssel.105 Dat de twee voorden door de IJssel in de (Late?) Middeleeuwen omgezet moesten worden in veren was vermoedelijk het gevolg van het feit dat er meer water door de IJssel ging stromen, en de voorde daardoor onbruikbaar werd. Hetzelfde zien we langs de Rijn, waar bij Wageningen het Lexkesveer, onderdeel van de prehistorische landroute van Amersfoort via Ede naar de Betuwe, ontstond als opvolger van een voorde. 106

Marle en Werven Als gevolg van stroomverleggingen van de IJssel in het verleden behoort de westelijke IJsseloever met de buurtschap Marle tot de gemeente Olst-Wijhe. Deze verlande IJsselloop van zo’n 50 meter breed en 4 tot 5 meter diep lag op de tegenwoordige provinciegrens. Vorchten ontstond op de oeverwal van deze IJsselgeul. Het ontstaan van deze grens heeft daarmee direct te maken met de situering van de IJssel. Pas in de Volle of Late Middeleeuwen is de IJssel via zijn huidige bedding gaan stromen, en werd Marle een enclave van Overijssel aan de westzijde van de IJssel. We zien soortgelijke enclaves bij Welsum en Wilp. 107 Het noordelijk van Marle gelegen Werven, dat de betekenis van de boomsoort ‘wilg’ heeft, is wel onderdeel van de gemeente Heerde. Net als Veessen en Vorchten ontstond Werven op de oeverwal van de IJssel. In 1328 wordt het toponiem voor het eerst vermeld, en mogelijk lag een deel van de nederzetting er toen al.108 Het is daarentegen wel opvallend dat we geen oude boerderijen in Werven kennen, en dat de verkaveling van het bouwland sterke overeenkomsten vertoont met dat van het Broek. Het is dus zeer goed mogelijk, dat Werven pas in of zelfs na de 14e eeuw als nederzetting tot stand kwam.

101 102 103 104 105 106 107 108

Hattink, 1888, p. 145. Http://reliwiki.nl/index.php?title=Vorchten%2C_Kerkweg_17_-_Johannes_de_Doper. Otten, 1994, p. 25. Otten, 1994, p. 23. Otten, 1994, p. 25. Vriendelijke mededelingen ir. E.H. Boshoven (RAAP Oost-Nederland) en prof. drs. J.A.J. Vervloet (Wageningen Universiteit). Spek, 1996, p. 52-53. Otten, 1993, p. 17.

54


Figuur 20. De overgang van het Lutterbroek (links) naar de bouwlandkampen op een dekzandrug bij Wapenveld (rechts) (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

4.2.4 Het Broek Ontginning en verkaveling In 1370 verkregen de inwoners van Terwolde, Nijbroek, Oene, Heerde en Vorchten van de hertog het recht om een bandijk aan te leggen ter vervanging van lagere, plaatselijk onderhouden dijkjes. Het is dus volstrekt geen vergunning voor een compleet nieuwe dijk, want de IJsseldijk bestond al in 1328. 109 We kunnen dit moment beschouwen als het officiële begin van het Polderdistrict Veluwe. 110 Deze gesloten dijkring, die in het noorden tot aan Hulsbergen liep en daar bij het Apeldoorns Kanaal aansloot op een stuifduin waarop de Wapenveldse windmolen stond

111

, maakte het moge-

lijk om de achterliggende lagere gronden, in geomorfologisch opzicht een rivierkomvlakte, tot op zekere hoogte voor agrarische doeleinden te gebruiken. 112 Daartoe waren aanvullende werken nodig, namelijk het graven van weteringen door het broekgebied. In de 14e eeuw kwamen vermoedelijk zowel de Grift als de Nieuwe en Grote Wetering tot stand om het benedenstroomse gebied rond het Nijbroek te ontwateren, al bestaat er onduidelijkheid over de precieze periode en de volgorde. 113 De start van de ontginning zal daarna niet lang meer op zich hebben laten wachten. Uit historische bronnen is bekend dat er een grote ontginningsgolf van broekgronden langs de Veluweranden is geweest in de eerste helft van de 14e eeuw (figuur 20). Daartoe behoorden 109 110 111 112 113

Heslinga, 1949, p. 645. Bosch et al., 1976, p. 17. De loop van de dijk is af te leiden uit het kadastraal minuutplan en de TMK uit 1847. Keunen, 2002, p. 10. Keunen, 2002, p. 11.

55


ook de nodige ontginningen in vrijwel alle buurtschappen van Heerde. Soms is zelfs specifiek sprake van paludis dicte Heerderbroec (moeras genaamd Heerderbroek) of veno apud Heerde (veen bij Heerde). De uitgifte van vrijwel al dit land door de graaf van Gelre, zodat ontginning kon plaatsvinden, kwam tot stand tussen 1313/1314 en 1333/1334. 114 In het boekjaar 1335/1336 lijkt de ontginning op zijn einde te lopen. 115 Het beheer viel onder meerdere markenorganisaties. 116 De grote variatie in verkavelingssystemen van het broek wijst erop, dat de ontginning niet volgens een vooraf vastgesteld totaalplan heeft plaatsgevonden. Broekgebieden bij Hulsbergen, bij Wapenveld, bij Hoorn en Assendorp, bij Veessen en bij Heerde en Markluiden hebben allemaal verschillende structuren. Daarnaast dragen de verschillende onderdelen van het Broek ook afzonderlijke namen: Oenerbroek, Achterstebroek, Lage en Hoge Gulbroek, Veesserbroek, Assendorperbroek, Hoornerbroek, Vorchterzijbroek, Vorchterbroek, Wapenvelderbroek, Lutterbroek en Werverbroek.117 De ontginning van het broekgebied tussen de enkzone Heerde-Wapenveld en de oeverwal Veessen-Vorchten heeft sociaal vermoedelijk minder impact gehad dan in het Nijbroek. Waar in het Nijbroek nieuwe boeren in het nieuw ontgonnen gebied werden geplaatst, werd het broekgebied bij Heerde gebruikt door de bestaande bedrijven. De nieuwe ontginning bleef vrij van bebouwing. 118

4.2.5 De stuwwal Beheer tot de ontginning Nog lang nadat de voorgaande gebieden in cultuur gebracht werden, bleef de stuwwal onontgonnen. Van een afwisseling van bosjes, struiken en heide veranderde het gebied in de Late Middeleeuwen onder invloed van de mens langzaam in een monocultuur van struikheide (Caluna vulgaris). Enerzijds was de bodemvruchtbaarheid van het gebied zo marginaal dat ontginning nauwelijks loonde, maar anderzijds waren de woeste gronden noodzakelijk voor het landbouwsysteem. Men haalde er zijn plaggen, maar liet er ook schapen en heidekoeien weiden. Het beheer van de woeste gronden werd deels geregeld door de marken: private organisaties van verenigde boeren, die samen afspraken maakten over wat er wel en niet mocht op de heidevelden die onder hun beheer vielen. In de gemeente Heerde waren er volgens Bosch et al. 7 marken: Heerde, Markluiden, Veessen, Vorchten, Hoorn, Wapenveld en Werven. 119 Heslinga kende er slechts 6; Werven zou oorspronkelijk een deel van de marke van Wapenveld zijn geweest. 120 De ontbinding van de marken in de 19e eeuw betekende een definitief verworven overheidsgezag voor de toen nog jonge gemeente, ook over alle openbare ruimte. Een ander deel van de woeste gronden werd beheerd door de Gelderse Rekenkamer, die als rechtsopvolger het beheer had overgenomen van de Gelderse hertogen. 121 In de Late Middeleeuwen heeft men vermoedelijk getracht een waterloop te graven over de flank van de stuwwal, vanuit de venen bij Hoorn naar het noorden. Op een manuscriptkaart van Nicolaes 114 115 116 117 118

Wartena, 1975. Wartena, 1975, p. 25. Heslinga, 1949, p. 655-656. Otten, 1993, p. 13. Zie voor een nauwgezette analyse van de ontginning van het Nijbroek: Borger, G.J., F.H. Horsten & T.F.M. Reichgelt, 2000. De cope-ontginning Nijbroek. Bijdragen en Mededelingen Gelre 91 (2000), p. 78-102.

119 120 121

Bosch et al., 1976, p. 135-136. Heslinga, 1949, p. 515. Heslinga, 1949, p. 526.

56


Figuur 21. Het scherpe contrast tussen lage en hoge gronden, weergegeven door Nicolaes van Geelkercken in 1628. Evenwijdig aan de IJssel lagen enkele weteringen, die nabij Werven in de IJssel uitmondden. Een grift die ooit door de stuwwal was gegraven, was toen reeds verland (bron: Gelders Archief, archief Hof van Gelre en Zutphen, inventarisnr. AKV232, d.d. 1628).

57


Figuur 22. Vermoedelijk tracé van de gegraven waterloop waarmee de venen ontwaterd moesten worden, nu nog zichtbaar als een ondiepe watergang in het bos ten noorden van de Koerbergseweg (foto: Luuk Keunen, 25 augustus 2010).

58


Figuur 23. Sloopmateriaal van het eerste huis op het Erf van Daendels, aangetroffen in een uitbraaksleuf (foto: Luuk Keunen, 22 oktober 2008).

van Geelkercken uit 1628 staat deze waterloop nog aangegeven met de bewoording oude verlande grijfft meest sonder waeter, waarmee vermoedelijk het in onbruik raken van deze oude gegraven waterloop al verklaard is (figuur 21). 122 We hebben deze grift (niet de naam, maar een Veluws woord voor een gegraven waterloop) deels kunnen terugvinden en op de kaart weergegeven, doch het noordelijk gedeelte - de waterloop liep in elk geval door tot voorbij Hulsbergen - hebben we vooralsnog niet kunnen reconstrueren en vraagt om nader onderzoek. We hebben twee mogelijke tracés aangegeven. Zeker is dat deze grift ten westen van de Koerberg en ten westen van de oude windmolen van Hulsbergen langsliep. De waterloop werd hier vermoedelijk tussen de hogere koppen doorgeleid, zo veel mogelijk in een rechte lijn. Westelijk van de Koerberg is deze gegraven waterloop nog herkenbaar als een watergang in een bosperceel (figuur 22).

Ontginning van de woeste gronden In de Nieuwe tijd werden alleen de nattere gebieden aan de oostrand, gelegen in het Veen, gedeeltelijk ontgonnen door keuters. Het overgrote deel van de stuwwal bleef onbewoond. Dat veranderde in de vroege 19e eeuw. Kort na 1803 werd een landbouwbedrijf opgezet door de Hattemse generaal Herman Willem Daendels (1762-1818). Van het bestuur van de Bataafse Republiek kreeg hij ongeveer 425 hectare heide tussen Elburg en Heerde in erfpacht, aangevuld met een bedrag van 50.000 gulden. Hij kreeg de verplichting het terrein te ontginnen. Daendels voerde dit uit en

122

Gelders Archief, archief Hof van Gelre, inventarisnr. AKV232, d.d. 1628.

59


wilde een ontginningsboerderij oprichten, waarbij schapenhouderij een belangrijke tak zou zijn. De van nature arme gronden moesten immers rijkelijk bemest kunnen worden. Kort daarna was de kern van het landbouwbedrijf De Dellen daadwerkelijk tot stand gekomen. Van de oorspronkelijke (heren)boerderij werden bij verkennend archeologisch onderzoek in 2009 nog de uitbraaksleuven met sloopmateriaal terug gevonden (figuur 23). 123 Iets naar het westen was bovendien in 1785 reeds een herberg gebouwd op de kruising van de Hessenweg van Zwolle naar Amersfoort en de weg van Elburg naar Deventer. Zuidelijk van De Dellen lag nog een kleine keuterboerderij. Pas later in de 19e eeuw kreeg het initiatief van Daendels een vervolg. Omstreeks 1850 werd door de familie die ook De Dellen bezat een stuk heide ontgonnen en de boerderij Petrea gesticht, en ook kwamen enkele boerderijen op De Dellen tot stand. De naam Petrea was afgeleid van het Griekse petros, rots, waarbij de naam verwijst naar de poging van de eigenaar om uit plaatselijk gewonnen leem stenen te bakken. 124 Vanaf 1903 werd het gebied verder bebost. Ook verder naar het zuiden waren in dezelfde periode (kleinere) bebossingsinitiatieven. Met name de mijnbouw Limburg en Duitsland zorgde ervoor dat de bosbouw een lucratieve belegging was geworden. In 1911 was de stuwwal echter op Petrea, De Dellen en het gebied grenzend aan het (Hoorner)veen na, nog vrijwel geheel bedekt met heide. Pas tussen 1926 en 1947 werd het gebied in hoog tempo geheel bebost. Nederzettingen kwamen er vrijwel niet meer bij. De herberg werd in 1932 gesloopt vanwege de nabijheid van het militaire oefenterrein, en in 1969 volgde het hotel dat op de plaats van Daendels’ boerderij stond. 125

4.2.6 Buitenplaatsen De lommerrijke omgeving op de overgang van stuwwal naar rivierdal en de nabijheid van steden als Hattem, Deventer en Zwolle, waar veel notabelen werkzaam waren, zorgde voor een groot aantal buitenplaatsen in de gemeente Heerde. Het gaat om Vosbergen, Zwanenberg, De Bilt, Burggraaf en Bonenburg. De buitenplaats Vosbergen, ook wel genoemd Jonker Krijtshuis, bevindt zich aan de mondig van een droogdal, tussen de Assendorperenk en de Hoornerenk. Het huis werd vermoedelijk in de 16e eeuw gebouwd, mogelijk in opdracht van de regionale patriciërsfamilie Krijt, die in Deventer bovendien bestuurlijke functies vervulden. In 1623 kreeg het zijn huidige vorm (figuur 24). Verondersteld wordt wel dat het huis een stenen voorganger heeft gehad, maar hierover bestaat nog onduidelijkheid. 126 Het huis is omgeven door een rechthoekige gracht, die in de late 17e of 18e eeuw is aangelegd. De Engelse landschapsstijl uit de 19e eeuw is aan Vosbergen voorbij gegaan. 127 Het huis Zwanenberg lag op de overgang van de oeverwal van de IJssel naar het Broek, direct ten noorden van het dorp Veessen. Het werd vermoedelijk al in de vroege 14e eeuw gesticht door de familie Van Essen, eveneens een geslacht met aanzien in de regio. Tot in de 17e of 18e eeuw bleef deze familie het huis met een rechthoekige plattegrond en renaissance-gevels, ontstaan bij een verbouwing in 1612, in bezit houden. Daarna raakte het in verval, en in 1829 werd het gesloopt. De schedel van bisschop Radboud van Utrecht zou naar verluid op dit kasteel bewaard 123 124 125 126 127

Keunen, 2009, p. 10. Documentatie Geldersch Landschap, via http://www.mooigelderland.nl. Keunen, 2009, p. 16. Http://www.kasteleningelderland.nl/Kastelen/vosbergen.htm. Bosch et al., 1976, p. 46.

60


Figuur 24. De havezate Vosbergen met zijn dubbele trapgevel (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

zijn. 128 Ook dit kasteel was omgracht, en een deel van de gracht was in 1976 nog zichtbaar. Of we De Bilt ofwel Oude Belt een buitenplaats mogen noemen, valt te betwijfelen. Op het kadastraal minuutplan uit 1832 lag ten oosten van het huis, nabij de Burggraaf en Bonenburg gelegen, een park met een waterpartij die nog het meest het uiterlijk van een aangetast verdedigingswerk met bastions had. In de literatuur vernemen we over dit goed verder niets. De minst bekende van de Heerdese buitenplaatsen is de Burggraaf of Borchgrave. Deze buitenplaats lag ten zuidoosten van de Bonenburg, en bestond in 1832 uit een omgrachte boerderij met een park met geometrische vormen. Het landhuis was volgens Tabak een decennium eerder al afgebroken. 129 Het geheel had destijds een 18e-eeuws, formeel-landschappelijk uiterlijk. Toch zijn er aanwijzingen dat het huis ouder was. Het bestond reeds in 1664, toen het geslacht Van Lintelo er resideerde. Van een vermoede middeleeuwse ouderdom is tot op heden niets gebleken. 130 Het oude huis werd in 1823 grotendeels gesloopt en in 1863 werden de resterende bouwdelen sterk verbouwd. Het kreeg toen het uiterlijk van een 19e-eeuws herenhuis. Ook het oude park verdween in deze periode. Tegenwoordig ligt op de plek van het oude park een bedrijventerrein, ten zuiden van de Borchgraverweg. Deze weg was ooit een centrale laan in het park. De havezate Bonenburg werd in de 16e of 17e eeuw gebouwd in een droogdal tussen de Heer128 129

Bosch et al., 1976, p. 64-65. “En alzoo dit landgoed thans alleen een gewoon boerenerf is”; het huis de Borchgrave in eigendom van de Deventer familie Jordens (1766-1861), door H. Tabak. Documentatie RAAP Oost-Nederland, Zutphen.

130

Bosch et al., 1976, p. 68.

61


derenk en de Markluiderenk. De naam van de havezate is afgeleid van het geslacht dat erop woonde, Van Boinenburg genoomt Honstein. In 1700 droeg eigenaar Gerhard Johan van Galen het op aan de Staten van Gelre en Zutphen. Hij ontving het direct als leengoed terug. Bij de havezate hoorde toen het nodige land, waaronder akkerland op de Heerdendorper enk, maar ook de herbergen den Aernt en de Prins. 131 In 1851 werd de karakteristieke havezate met renaissancegevel omgebouwd tot een 19e-eeuws landhuis. 132 De tuin- en parkaanleg van de havezate bestond in de 19e eeuw onder meer uit een patroon van bochtige waterpartijen en een rechte laan, de Bonenburgerlaan.

4.2.7 Industrie en bedrijvigheid Zonder enige twijfel is de papiernijverheid de belangrijkste bedrijfstak van Heerde van de afgelopen eeuwen. Ook nu nog zien we sporen hiervan in het landschap terug. De vele watermolens die in het verleden in Heerde te vinden waren, zijn wel het meest sprekende voorbeeld. De aanwezigheid van kwel in de flank van de stuwwal is de belangrijkste reden dat de watermolens hier werden geplaatst. De kwelplekken werden in de vroege Nieuwe tijd vergraven tot sprengkoppen, van waaruit een ingegraven beek (spreng) door de droogdalen kon worden aangelegd. Op dit systeem konden watermolens draaien. De oudste watermolen in de gemeente Heerde werd vóór 1624 in de buurtschap Hoorn gebouwd. Spoedig volgden er meer, en uiteindelijk zouden er niet minder dan 15 watermolens op verschillende sprengen draaien. In sommige gevallen, zoals op de Horsthoeker beek, draaiden twee molens op één beek. 133 De ouderwetse papiermolens werden in de loop der tijd omgevormd tot moderne bedrijven. Soms waren dit wasserijen, maar in andere gevallen werd de papierindustrie voortgezet of zelfs nieuwe gevestigd. Het meest bekende voorbeeld van dat laatste is de Berghuizer Papierfabriek, die uiteindelijk in 2008 zijn deuren sloot. 134 Deze fabriek werd in 1838-1840 gebouwd aan het pas geopende Apeldoorns Kanaal. 135

4.2.8 Infrastructuur De belangrijkste routes in noord-zuidrichting zullen in de Middeleeuwen via de latere enken en over de oeverwal hebben gelopen. De kans op mul zand en modderpoelen was hier het geringst. De Heerderweg-Eperweg, Zwolseweg en Wapenvelderkerkweg zijn vrijwel zeker de opvolgers van deze oude routes. Met de opkomst van de verschillende dorpen en steden in de Late Middeleeuwen werd transport in oost-westrichting ook steeds belangrijker. We wezen al op de Hessenweg van Zwolle naar Amersfoort en de weg van Elburg naar Deventer. Deze wegen kenmerkten zich door regelmatig wijzigende sporen, omdat de oude zwaar onder intensief gebruik leden. De karakteristieke ‘wirwar’ van karrensporen die we op het kadastraal minuutplan van 1832 kunnen waarnemen, is hiervan mede een gevolg. Het ontbreken van cultuurland, waardoor men nauwelijks gedwongen was om binnen 131 132 133 134 135

Van Veen, 1917, p. 228. Bosch et al., 1917, p. 67. Hagens, 1998. Jacobs & Reichart, 2008, p. 95. Jacobs & Reichart, 2008, p. 15.

62


een bepaalde wegbreedte te blijven en eeuwenlang dezelfde route te volgen, stimuleerde de warrige structuur eveneens. In de 19e eeuw zien we als gevolg van een zichzelf ontwikkelende overheid ook de mogelijkheden voor een grootschalige aanpak van het weg-, spoor- en waterwegenstelsel ontstaan. De reeds lang bestaande wens voor een betere vaarweg tussen Apeldoorn en Hattem werd in 1824 bij Koninklijk Besluit omgezet in een plan. De Grift zou tussen Heerde en Hattem gekanaliseerd worden, en tussen Heerde en Apeldoorn zou zelfs een geheel nieuw kanaal worden gegraven. In 1829 vond de oplevering plaats. Vrijwel over het gehele tracé tussen de brug van het kanaal bij de Deventerstraat in Apeldoorn en Hattem was gebruik gemaakt van de bestaande bedding van de Grift. Slechts plaatselijk (bij Vaassen en bij Heerde was over een korte afstand een nieuwe bedding, parallel aan die van de Grift, gegraven. Hier vinden we de oude Grift dan ook nog in het landschap terug. Veertig jaar later werd het kanaal verlengd tot aan Dieren. Langs het kanaal werd direct de Kanaaldijk aangelegd, en 22 bruggen verbonden de oevers. Wegens teruglopend belang werd het kanaal tussen 1961 en 1970 in fasen gesloten. 136 Ook de route over de weg tussen Zwolle en Apeldoorn via de dorpen Epe en Heerde behoefde al snel verbetering. In 1839 werd de concessie voor de aanleg van de grindweg van Het Loo naar Hattem verleend, en vanaf 1856 mocht ook tol worden geheven. Omstreeks de daaropvolgende eeuwwisseling werden de grindwegen veranderd in klinkerwegen. Rond 1940 verdwenen ook de klinkers. In 1851 was ook de verbinding over de Veluwe tussen Kampen, Wezep en Heerde verhard. 137 Heerde en Wapenveld werden vanaf 1887 ook aangedaan door een trein. De spoorlijn tussen Apeldoorn en Zwolle werd in twee fasen tussen 1881 en 1887 geopend. Toenemend busvervoer zorgde ervoor dat de spoorlijn in 1950 voor personenvervoer werd gesloten. 138 De opgebroken spoorlijn is nu nog als een fietspad in het landschap te herkennen. De Parallelweg bij Wapenveld ontleent zijn naam nog aan de ligging langs het verdwenen spoor.

136 137 138

Bosch et al., 1976, p. 126. Bosch et al., 1976, p. 127. Bosch et al., 1976, p. 131-133.

63


64


5 Toelichting op het archeologisch verwachtingsmodel 5.1 Principes en nauwkeurigheid Een archeologische verwachtingskaart is een kaart waarop de verwachte dichtheid aan archeologische resten vlakdekkend is weergegeven. Een archeologische verwachtingskaart vormt daarmee de grafische weergave van een voorspellingsmodel dat gebaseerd is op het principe dat archeologische resten niet willekeurig over een gebied zijn verspreid, maar gerelateerd zijn aan bepaalde landschappelijke kenmerken of eigenschappen. Het vaststellen van de archeologische verwachting voor Heerde is grotendeels gebaseerd op een deductieve benadering. Een deductieve benadering is gebaseerd op kennis over de locatiekeuzen in het verleden. Door algemene kennis over de ligging en verspreiding van archeologische vindplaatsen te combineren met landschappelijke gegevens (geologie, bodemgesteldheid en geomorfologie) zijn de landschappelijke eenheden in de gemeente Heerde voorzien van een archeologische verwachting. Uitgangspunt is de analyse van de landschappelijke kenmerken van bekende vindplaatsen in het gebied en in landschappelijk opzicht overeenkomstige referentiegebieden. Onder archeologische verwachting wordt de kans op het voorkomen van archeologische resten verstaan. Archeologische verwachting zegt dus iets over de dichtheid waarin archeologische terreinen binnen een landschappelijke eenheid voorkomen of worden verwacht. Hoe hoger de archeologische verwachting van een bepaalde landschappelijke eenheid, hoe groter de verwachte dichtheid aan archeologische resten. Met de termen hoge, middelmatige en lage verwachte dichtheid aan archeologische resten wordt dit tot uitdrukking gebracht. De verwachte dichtheid aan archeologische resten binnen de landschappelijke eenheden moet niet verward worden met de waarde van individuele archeologische vindplaatsen die binnen deze eenheden voorkomen. Een archeologische vindplaats in een gebied met een hoge verwachte dichtheid aan archeologische resten is niet per definitie waardevoller dan een vindplaats in een gebied met een lage verwachte dichtheid aan archeologische resten. De waarde van individuele vindplaatsen is namelijk afhankelijk van de criteria gaafheid, zeldzaamheid en de externe (landschappelijke) context en niet van de ligging binnen een bepaalde verwachtingszone.

5.2 Vestigingsfactoren en locatiekeuze Tot op heden maken archeologische verwachtingsmodellen in Nederland voornamelijk gebruik van vestigingsfactoren en locatiekeuzen die gebaseerd zijn op economische motieven. Over andere motieven (bijvoorbeeld van politieke, religieuze, sociale of strategische aard) is nog steeds zo weinig bekend dat ze slechts bij hoge uitzondering gebruikt worden bij het opstellen van verwach-

65


tingsmodellen. Economische motieven hebben in hoofdzaak betrekking op de mogelijkheden en beperkingen van het landschap waarin men leefde. Door gebruik te maken van geologische en bodemkundige gegevens kunnen deze op relatief eenvoudige wijze worden herleid. Aan bepaalde landschappelijke parameters kan in alle archeologische perioden een vergelijkbare verwachting worden gekoppeld. In de gemeente Heerde zijn het voornamelijk de hoger gelegen dekzanden waarvoor een hoge archeologische verwachting op het voorkomen van bewoning uit alle perioden geldt. Toch zijn er in de loop van de tijd ook duidelijke verschillen in locatiekeuze te onderscheiden. Meest markant zijn deze verschillen tussen jager-verzamelaars enerzijds en landbouwers anderzijds.

Jager-verzamelaars (Paleolithicum-Mesolithicum-Neolithicum) Een belangrijk kenmerk van de culturen in de Steentijd is dat de mensen voornamelijk leefden van de jacht en het verzamelen van eetbare planten. Een structurele vorm van landbouw ontbrak. Men jaagde onder andere op edelherten, wilde zwijnen, reeën, bevers, watervogels en vissen. De seizoenscyclus van planten en dieren (zoals de jaarlijkse migratie van jachtwild) speelde een belangrijke rol in het leven van de mens in de Steentijd. Om optimaal gebruik te kunnen maken van de verschillen in het voedselaanbod, waren de steentijdgemeenschappen erg mobiel. De jager-verzamelaars trokken door het landschap en verbleven alleen tijdelijk (dagen, weken) op een verblijfplaats. Uit praktische overwegingen hadden ze weinig bezittingen; die moesten immers allemaal meegenomen worden wanneer men naar een nieuwe locatie trok. Men woonde in eenvoudige hutten of tenten die gemakkelijk konden worden opgebouwd en afgebroken. Door de geringe materiële uitrusting zijn hiervan maar weinig resten in de bodem achtergebleven. Duidelijk is dat het hebben van diverse mogelijkheden voor de jacht een belangrijke reden was voor de aanwezigheid van de mens. In vrijwel alle gevallen komen de archeologische vindplaatsen voor op overgangen van nat naar droog (de zgn. gradiëntsituaties). Dit verband is sterker naarmate de gradiënt markanter is; de meeste archeologische vindplaatsen uit deze periode komen voor op verhogingen (bijvoorbeeld dekzandruggen) grenzend aan natte laagten. Vindplaatsen van nederzettingsresten uit deze periode blijken te kunnen worden onderverdeeld in basiskampen en extractiekampen. Bij ruimtelijke analyses van het landschap van de stuwwallen blijkt dat de ligging van beide typen kampen zeer sterk aan bepaalde landschappelijke eenheden is gebonden. Basisnederzettingen liggen in het algemeen binnen grotere, aaneengesloten landschappelijke eenheden, terwijl de extractiekampen tevens op zeer kleine ruggen en kopjes voorkomen. Een verklaring voor deze sterke relatie is dat landschappelijke gradiënten worden gekenmerkt door het op korte afstand van elkaar voorkomen van een grote verscheidenheid aan vegetatietypen. Dit brengt voor jager-verzamelaars met zich mee dat er op dergelijke locaties een grote verscheidenheid aan voedselbronnen op korte afstand voorhanden is in de vorm van planten en dieren. De sterke voorkeur voor gradiënten geldt als enige ‘meetbare’ factor voor de mogelijke aanwezigheid van archeologische resten van jager-verzamelaars op grond waarvan een ruimtelijk voorspellingsmodel kan worden opgebouwd. Gebieden met een hoge archeologische verwachting zijn:

66


- flanken van beekdalen, droge dalen, vennen en andere depressies; - dekzandverhogingen (ruggen en koppen) in verder natte, laaggelegen terreinen; - stuwwalplateaus en het dekzandlandschap; - hoger gelegen smeltwaterafzettingen. Hierbinnen is eventueel een verdere onderverdeling te maken in watervoerende, moerassige of droge gradiëntovergangen.

Landbouwers (Neolithicum-Late Middeleeuwen) Met de introductie van de landbouw in de loop van het Neolithicum stelde de mens geleidelijk andere eisen aan zijn landschappelijke omgeving. De locatiekeuze werd in steeds belangrijkere mate bepaald door de mate waarin gronden geschikt waren voor de akkerbouw. De eerste landbouwers hadden nagenoeg geen technische middelen om de bodemstructuur en vruchtbaarheid te verbeteren (de oudst bekende zeer primitieve keerploeg dateert bijvoorbeeld uit de IJzertijd). Oogstrisico’s werden direct bepaald door de fysische eigenschappen van het landschap. Belangrijke parameters waren grondwaterregime, natuurlijke vruchtbaarheid en bewerkbaarheid van de bodem. Door het vaak gemengde karakter van de bedrijfsvoering (hoeden van vee in weidegebieden en open bos, bewerken van akkers, nabijheid van water, jachtgebieden) hadden deze gemeenschappen een sterke voorkeur voor overgangsgebieden tussen verschillende landschapstypen. Men spreekt dan van een optimale milieudifferentiatie voor de agrarische bedrijfsvoering. Grondwaterregime Een eerste randvoorwaarde om akkers te kunnen aanleggen, is dat de grond niet te nat is. Met betrekking tot de beekdalen en het dekzandlandschap kan gesteld worden dat deze vanaf het Atlanticum (8800 jaar geleden) langzaam begonnen te vernatten. Vanaf circa 3800 voor Chr. versnelde dit proces en dit leidde in de lager gelegen delen tot de vorming van een pakket veen en/of een venig kleipakket. Het aanleggen van sprengen vanaf de Late Middeleeuwen en meer recente grondwateronttrekkingen (onder andere door de aanleg van kanalen) hebben voor een sterk veranderde waterhuishouding gezorgd. Ook in het stuwwallenlandschap moet worden verondersteld dat door ontbossing en drainage het oorspronkelijke grondwaterregime natter moet zijn geweest. Het huidige grondwaterregime geeft dus gemiddeld een drogere situatie weer dan waar de prehistorische boeren mee te maken hebben gehad. Waarschijnlijk is dan ook dat de eerste neolithische landbouwers alleen op de hoger gelegen delen en langs de flanken van de stuwwal akkers konden aanleggen. Maar ook in het hoger gelegen stuwwallenlandschap komen plaatselijk, als gevolg van ondoorlatende lagen (o.a. ijzeroerbanken) en/of kwelsituaties, nattere gebieden voor. Deze worden veelal gekenmerkt door het voorkomen van nattere podzolbodems. Behalve te nat kunnen gronden ook te droog zijn voor een rendabele vorm van landbouw. Met name op de grofzandige en grindrijke stuwwallen komen droogtegevoelige bodems voor. In welke mate de droogtegevoeligheid van de grond mede bepalend is geweest voor het bedrijven van landbouw door de prehistorische mens is niet geheel duidelijk.

67


Vruchtbaarheid van de bodem Een andere belangrijke parameter voor de vestiging van landbouw is de vruchtbaarheid van de grond. Prehistorische landbouwers hadden geen of nauwelijks beschikking over mest en waren hierdoor sterk afhankelijk van de natuurlijke bodemvruchtbaarheid. Leemarme bodems houden weinig voedingsstoffen en water vast en zijn daarom in dit opzicht weinig aantrekkelijk geweest. De leemarme gronden zijn bovendien zeer gevoelig voor verstuiving. Meer lemige bodems zijn vruchtbaarder en minder stuifgevoelig en daarom aantrekkelijker voor (prehistorische) landbouwactiviteiten. Met name de bodems met een laar- en holtpodzolprofiel hebben zeer gunstige landbouwkundige eigenschappen (vruchtbaar, iets siltig, goed bewerkbaar en gunstige grondwaterhuishouding). Bewerkbaarheid van de bodem Aanvankelijk vond de landbouw nog plaats op de hogere gronden (hoge dekzandruggen en stuwwalflanken). Het Veluwemassief met zijn droge, goed doorlatende maar niet zo vruchtbare zandgronden was gemakkelijk te bewerken. Ten opzichte van zandige gronden zijn kleiige, sterk lemige of venige bodems zonder technische middelen zeer moeilijk te bewerken. Ook gronden met stagnerende lagen (moer, klei en leem) zijn moeilijk te bewerken en niet aantrekkelijk geweest voor de eerste landbouwers. Deze hadden tot in de IJzertijd niet de beschikking over ploegen om de grond te ‘breken’ en om te werken. Gradiënten en optimale milieudifferentiatie Behalve bodemkundige factoren blijft de aanwezigheid van gradiënten in het landschap (droog naar nat, hoog naar laag, dicht bebost naar een open landschap) ook in de verschillende landbouwperioden (Neolithicum t/m Late Middeleeuwen) een aantrekkelijke voorwaarde voor de vestiging van nederzettingen. Gegeven de minimale bestaansvoorwaarden voor een rendabel landbouwsysteem moet wel worden verondersteld dat dergelijke landschappelijke gradiënten een zekere omvang moesten hebben. Deze locatiebepalende factor zou met name op kunnen gaan voor de macrogradiënten van de stuwwallen naar het lager gelegen landschap van de daluitspoelingswaaiers en het dekzandlandschap. De relatief hoge dichtheid aan vindplaatsen in deze overgangslandschappen zijn behalve door gunstige bodemkundige kenmerken mogelijk deels bepaald door de markante gradiëntsituatie.

68


6 Toelichting op de kaartbijlagen 6.1 Het archeologisch verwachtingsmodel van de gemeente Heerde Binnen de gemeente Heerde kan op basis van de geomorfologie en bodemgesteldheid onderscheid gemaakt worden in vier hoofdlandschappen met een eigen karakter en ontstaansgeschiedenis (zie kaartbijlage 1). Deze hoofdlandschappen zijn weer onderverdeeld in gespecificeerde archeolandschappelijke eenheden (de achterstaande code correspondeert met de code op de kaartbijlage). Op basis van hun eigenschappen is aan ieder archeolandschap een gespecificeerde verwachting toegekend (zie kaartbijlage 2). In tabel 2 worden alle in de kaart genoemde archeolandschappelijke codes toegelicht. 139 De volgende vijf hoofdlandschappen worden onderscheiden: - het stuwwallandschap van de Veluwe; - het landschap van daluitspoelingswaaiers en (sneeuw)smeltwaterafzettingen; - het dekzandlandschap; - het landschap van het IJsseldal; - het stuifzandlandschap. Naast bovengenoemde landschappen worden er op de archeologische landschappenkaart van de gemeente verschillende afdekkende bodemlagen weergegeven. Deze worden behandeld in § 6.1.6.

6.1.1 Archeologische verwachting van het stuwwallandschap van de Veluwe De overgang van het dekzandlandschap naar het stuwwallenlandschap van de Veluwe verloopt geleidelijk en wordt gekenmerkt door een aanzienlijke stijging van het reliëf (van 2 m +NAP tot circa 50 m +NAP). De grens tussen de landschappen komt overeen met de ligging van de afzettingen van de daluitspoelingswaaier. Binnen het stuwwallandschap van de Veluwe kan op basis van geomorfologie onderscheid gemaakt worden in meerdere landschappelijke eenheden met elk een eigen archeologische verwachting.

Stuwwalplateaus en -vlakten, kaartcode: 1, hoge archeologische verwachting Het centrale deel van het stuwwallenlandschap bestaat uit een aantal licht glooiende, hooggelegen stuwwalplateaus en vlakten. De stuwwalplateaus zijn relatief vlak en kenmerken zich door hellingen van 0 tot 2%. Zeer steile hellingen en diep ingesneden erosiedalen ontbreken in deze zones vrijwel geheel. De hoogste delen van het gemeentegebied liggen op de plateaus. De stuwwalplateaus en hoge toppen bestaan hoofdzakelijk uit dagzomende opgestuwde grind- en leemlagen van fossiele rivierbeddingen van de Rijn. Het gaat om grindrijke, mineralogisch relatief rijke, bruine zanden. In bodemkundig opzicht kenmerken deze zanden zich door het voorkomen van grindrijke, dunne moderpodzolen en haarpodzolgronden.

139

In tabel2 zijn ook combinaties van codes opgenomen die niet in de legenda van de diverse kaartbijlagen zijn afgebeeld..

69


geomorfologie

verwachting

kaartcode

stuwwalplateau (<2%)

hoge verwachting

1

stuwwalglooiingen (2-5%)

middelmatige verwachting

2

hoge stuwwal

lage verwachting

3

stuwingsrug

lage verwachting

4

erosie-/droogdal

hoge verwachting

6

trechtervormig droog dal


5

sneeuwsmeltwaterheuvel (relatief laag)

hoge verwachting

7

sneeuwsmeltwaterglooiing

hoge verwachting

8

sneeuwsmeltwatervlakte


9

daluitspoelingswaaier

hoge verwachting

10

dekzandrug

hoge verwachting

11

dekzandvlakte en -laagte

lage verwachting

12

oeverwal

hoge verwachting

13

dijkdoorbraakafzettingen

lage verwachting

14

komgebied

lage verwachting

15

rivierduin (inclusief flank)

hoge verwachting

16

restgeul


17

buitendijkse oeverwal

lage verwachting

18

buitendijkse strangen

lage verwachting

19

overloopgeul

lage verwachting

20

hoge landduinen (laat-pleistoceen)

lage verwachting

21

lage landduinen (laat-pleistoceen)

lage verwachting

22

vlakte met lage landduinen en uitblazingslaagten (laat-pleistoceen)


23

uitblazingslaagte (laat-pleistoceen)

lage verwachting

24

lage landduinen (holoceen)

hoge verwachting

25

uitblazingslaagte (holoceen)

lage verwachting

26

water

water

27

kolk

geen

28

groeve

geen

29

Tabel 2.Voorkomende archeolandschappelijke eenheden.

Archeologische verwachting Op de stuwwalplateaus wordt een hoge dichtheid aan archeologische resten verwacht, met name door het voorkomen van mineralogisch rijke bruine zanden en moderpodzolbodems. Gebieden met moderpodzolen hebben een hoge natuurlijke bodemvruchtbaarheid en hebben hiermee vanaf het Neolithicum aantrekkelijke vestigingslocaties gevormd voor landbouwers. Het gaat hierbij zowel om nederzettingen als om resten van ijzerwinning. Voorzover bekend en onderzocht, lagen grafvelden uit de periode Neolithicum t/m Late Bronstijd meestal in de directe nabijheid van nederzettingsterreinen. In verschillende onderzoeken wordt geconcludeerd dat grafheuvels in het algemeen

70


op korte afstand van nederzettingsterreinen zijn aangelegd.

140

Hierdoor kan aan grafheuvelwaarne-

mingen een zekere voorspellende waarde worden toegekend wanneer het gaat om de ruimtelijke verspreiding van nederzettingsterreinen.

Stuwwalglooiingen , kaartcode 2, middelmatige archeologische verwachting en hoge stuwwal , kaartcode 3, lage archeologische verwachting) De stuwwal van de Veluwe is zeer reliëfrijk. Er is sprake van een groot aantal meer of minder steile hellingen. Dit is voornamelijk het gevolg van hellingsprocessen en smeltwatererosie tijdens zowel het Saalien als Weichselien (zie hoofdstuk 3). Er zijn voor het archeologisch verwachtingsmodel stuwwalglooiingen (hellingsklasse 2 5%) en hoge stuwwallen (hellingsklasse >5%) onderscheiden. In bodemkundig opzicht kenmerken de hellingen zich door het voorkomen van grofzandige en grindrijke afzettingen met een zeer diepe grondwaterstand (grondwatertrap VII). Archeologische verwachting Voor het bepalen van de archeologische verwachting is ervan uitgegaan dat in gebieden met glooiingen bewoning mogelijk was en dat hier in principe archeologische vindplaatsen kunnen voorkomen. Op de stuwwalglooiingen wordt een middelmatige dichtheid aan archeologische resten verwacht. In stuwwalgebieden beperken de meeste vindplaatsen zich tot de (randen van de) stuwwalplateaus. In gebieden die zich kenmerken door stuwwalglooiingen zijn minder vindplaatsen bekend, hetgeen gezien de bodemgesteldheid en mogelijkheden voor de agrarische bedrijfsvoering ook aan het verwachtingsmodel voldoet. Voor de gebieden met stuwwalhellingen (hellingen >5%) wordt uitgegaan van de veronderstelling dat vanwege het reliëf de kans op het voorkomen van structurele archeologische resten, anders dan losse vondsten, gering is (lage verwachte dichtheid aan archeologische resten). Dit sluit niet uit dat in deze gebieden plaatselijk specifieke archeologische vindplaatsen kunnen voorkomen, bijvoorbeeld ijzerkuilen of slakkenhopen.

Stuwingsruggen, kaartcode: 4, lage archeologische verwachting De samenstelling van de stuwwallen is een weerspiegeling van de sedimenten die aan het oppervlak aanwezig waren voordat het landijs Nederland binnendrong (figuur 25). De Utrechtse Heuvelrug bestaat vooral uit Rijnafzettingen, met zeer weinig Maascomponenten, de Veluwe bestaat uit veel Rijnmateriaal met weinig Maascomponenten, de noordelijke Veluwe bestaat vooral uit Rijnmateriaal met weinig componenten van het Eridanos-riviersysteem en de stuwwallen bij Enschede bestaan uitsluitend uit componenten van het Eridanos-riviersysteem.141 De gestuwde rivierafzettingen zijn zeer wisselend van samenstelling waardoor aan het oppervlak dagzomende grindrijke, zandige en lemige lagen elkaar frequent afwisselen. De stuwwallen zelf werden reeds aan het eind van het Saalien sterk geërodeerd door afstromend smeltwater van het gletsjerijs. Vooral de dagzomende, opgestuwde grind- en leembanken van de fossiele rivieren bleken zeer bestendig tegen erosieprocessen en bleven als markante stuwingsruggen in het stuwwallandschap. De meest erosieresistente lagen vormen nu nog dagzomende en geprononceerde (stuwings)kammen die in het kaartbeeld zijn weergegeven.

140 141

Klok, 1988; Houkes & Mittendorp, 1996. De Jong, 1955; Zandstra, 1971.

71


Figuur 25. Samenstelling van de verschillende stuwwallen. De stuwwal ter hoogte van de gemeente Heerde is voornamelijk samengesteld uit Rijncomponenten, met daarnaast een kleine hoeveelheid materiaal afkomstig van het Eridanos-riviersysteem (Berendsen, 2005).

Archeologische verwachting De stuwingsruggen bestaan grotendeels uit grind- en leembanken en zijn dus ongeschikt voor bodembewerking zoals akkerbouw. Daarnaast is de hellingscoëfficiënt relatief groot. Dit geldt met name voor de hoge stuwingsruggen. Deze kennen dan ook een lage archeologische verwachting. Aan lage stuwingsruggen wordt vanwege de geringere hellingscoëfficiënt een middelmatige archeologische verwachting toegekend. Beide landschapstypen kennen vaak wel een relatief hoge dichtheid aan leem- en ijzerwinningskuilen.

Trechtervormige droogdalen, kaartcode 5, hoge archeologische verwachting & erosiedalen, kaartcode 6, middelmatige archeologische verwachting De hellingen van de stuwwal zijn in de ijstijden sterk geërodeerd en versneden (zie hoofdstuk 3). Hierdoor ontstonden door het afstromende water meerdere brede (smeltwater)dalen. De dalen zijn nadien weer grotendeels opgevuld met dekzand, hellingafzettingen en stuifzand. De dalen variëren sterk in omvang en lengte. De dalbodems zijn in het algemeen relatief vlak en vertonen meestal een flauwe helling. Stroomopwaarts kunnen echter dalbodems met een steile tot zeer steile helling voorkomen. Dit betreft meestal erosiedalen die hun reliëf danken aan terugschrijdende erosie. Behalve door kwelwater vanuit bronhorizonten vond in het verleden vooral tijdens stortbuien erosie plaats. Tevens zijn veel van de droogdalen gedurende het Holoceen opnieuw ingesneden, waardoor er een getrapt hellingprofiel is ontstaan. 142 Door de plaatselijk optredende grote reliëfverschil142

Berendsen, 2004.

72


len vormen droge dalen markante elementen in het landschap. Over het algemeen bestaan de droge dalen uit hetzelfde materiaal als de stuwwalplateaus en hellingen: grindrijk, grof tot zeer grof zand. Met name de erosiedalen aan de oostzijde van de stuwwal zijn watervoerend gebleven. Aan de voet van de heuvels ontspringen beken op een aantal plaatsen waar langgerekte kwelgebieden liggen. Dergelijke kwelgebieden voer(d)en ook het water aan voor de sprengen. Archeologische verwachting Om redenen van bodemgesteldheid, hydrologische kenmerken en bekende archeologische resten wordt binnen de erosie- en droogdalen van de stuwwal een middelmatige dichtheid aan archeologische resten verwacht. In de stroomgebieden waar relatief brede en vlakke dalbodems voorkomen (trechtervormige droogdalen, codes 5), bestaat zelfs een hoge kans op het voorkomen van archeologische resten. De gunstige bodemkundige eigenschappen voor de prehistorische landbouw, de aanwezigheid van (stromend) water en de landschappelijke gradiënten hebben vanaf het Neolithicum een aantrekkingskracht gehad op landbouwgemeenschappen. Afgaande op de bekende archeologische waarnemingen binnen de Veluwe kan gesteld worden dat deze gunstige vestigingsfactoren vooral in de Pre- en Protohistorie hebben geleid tot een concentratie van bewoning rondom de dalen. Talloze begraafplaatsen getuigen hiervan. Een aanzienlijk deel van de grafheuvels is opgeworpen op geprononceerde (markante) delen van het landschap (hellingknikken), langs randen van hoge plateaus en langs de bovenranden van de droogdalen. Het is niet waarschijnlijk dat reeds alle grafheuvels bekend zijn. In verschillende onderzoeken wordt geconcludeerd dat grafheuvels in het algemeen op korte afstand van nederzettingsterreinen zijn aangelegd. 143

6.1.2 Archeologische verwachting van het landschap van daluitspoelingswaaiers Sneeuwsmeltwaterheuvels, kaartcode 7, hoge archeologische verwachting, sneeuwsmeltwaterglooiingen, kaartcode 8, hoge archeologische verwachting, sneeuwsmeltwatervlakten, kaartcode 9, middelmatige archeologische verwachting & daluitspoelingswaaierafzettingen kaartcode 10, hoge archeologische verwachting De daluitspoelingswaaiers betreffen een relatief brede zone van hellingen (sneeuw)smeltwaterafzettingen langs de voet van de stuwwal. Het betreft hoofdzakelijk grof, grindrijk zand dat grotendeels is afgedekt door een laag dekzand. In bodemkundig opzicht zijn het meestal mineralogisch armere humuspodzolen en gooreerdgronden met grof zand en/of grind beginnend tussen 40 en 120 cm Mv. Ten behoeve van het bepalen van archeologische verwachtingszones is binnen de zone van hellingvan (sneeuw)smeltwaterafzettingen onderscheid gemaakt in daluitspoelingswaaierafzettingen (code 10), sneeuwsmeltwaterheuvels (code 7) -glooiingen (code 8) en -vlakten (code 9). In het Holoceen ging kwelwater in de dalen en langs de stuwwalranden stromen. Vanwege de dichte begroeiing was er aanvankelijk niet of nauwelijks sprake van erosie. Vanaf de IJzertijd maar vooral in de Vroege en Volle Middeleeuwen werd op grotere schaal bos gekapt. Door de ontbossing ontstond ook opnieuw erosie langs de hellingen van de stuwwal. Nog steeds vindt bij hevige neerslag actief erosie plaats. Door de lange ontstaansgeschiedenis van de daluitspoelingswaaiers is er een getrapt landschap ontstaan van over elkaar heen gevormde waaierachtige afzettingen uit 143

Klok, 1988; Houkes & Mittendorp, 1996.

73


verschillende perioden. Vooral de steilere randen aan de voorkant van de individuele lobben zijn goed te begrenzen met behulp van het AHN. Archeologische verwachting De archeologische verwachting voor de afzettingen van de daluitspoelingswaaiers is hoog. Deze zones liggen aan de voet van de stuwwal. Ook aan de smeltwaterglooiingen binnen de gemeente kan een hoge archeologische verwachting worden toegekend, evenals voor de smeltwaterheuvel. Aan de relatief laag gelegen smeltwatervlaktes kan daarentegen een middelmatige verwachting worden toegekend, gezien de lagere ligging in het landschap.

6.1.3 Archeologische verwachting van het dekzandlandschap Op grote delen van de laaggelegen vlakten van smeltwaterafzettingen is dekzand afgezet. Dit zwak lemige stuifzand uit het Laat Glaciaal wordt aangeduid als Jong Dekzand en vormt in uitgestrekte gebieden zwakglooiende ruggen en koppen. Het werd vermoedelijk opgenomen uit materiaal van de stuwwallen en is daardoor vaak grof van structuur. Het oostelijke deel van het dekzandlandschap, de laaggelegen dekzandvlakte is lokaal deels verspoeld en bedekt door een pakket klei en/of veen. Op grond van hoogteligging en reliëf worden binnen de gemeente twee verschillende landschappelijke eenheden onderscheiden: - dekzandkoppen en ruggen; - dekzandvlakten en dekzandlaagten (al dan niet ten dele verspoeld).

Dekzandkoppen en ruggen, kaartcode 11, hoge archeologische verwachting Dekzandkoppen en ruggen betreffen de voor de archeologie belangrijkste landschappelijke eenheden binnen het dekzandlandschap. Het gaat om gebieden waarbinnen sinds het Laat Glaciaal herhaaldelijk bewoning heeft plaatsgevonden. Hierdoor is deze landschappelijke eenheid rijk aan archeologische resten. Ze verheffen zich over het algemeen een tot enkele meters boven hun omgeving. Vanwege de hoge ligging en zandige bodemgesteldheid zijn ze goed ontwaterd (over het algemeen grondwatertrap VI en VII). Bodemkundig gezien kenmerken ze zich door hoge enkeerdgronden, veldpodzolen en laarpodzolen (veldpodzolen met cultuurdek). Archeologische verwachting De dekzandkoppen of ruggen hebben een hoge archeologische verwachting en vormen daarmee in archeologisch opzicht de belangrijkste landschappelijke eenheid binnen het dekzandlandschap. De meerderheid van de bekende archeologische vindplaatsen in het dekzandlandschap ligt op een dekzandkop of rug. De variatie van de in deze landschappelijke eenheid aanwezige archeologische resten is groot. Het gaat hierbij om resten uit vrijwel alle archeologische perioden van het Laat Paleolithicum tot en met de Nieuwe tijd.

Dekzandvlakten en laagten, kaartcode 12, lage archeologische verwachting De dekzandvlakten en -laagten worden gekenmerkt door lage grondwatertrappen (III, IV en V) en bodems die kenmerkend zijn voor natte omstandigheden zoals beekeerdgronden en vlakvaagronden. Op de overgang naar hogere terreinen komen gooreerdgronden voor.

74


Archeologische verwachting Dekzandvlakten en -laagten in de gemeente vormen een afwijkende eenheid binnen het archeologische landschap. Ze zijn vanwege de natte en lage ligging minder geschikt voor bewoning. Voor deze gebieden geldt doorgaans dan ook een lage archeologische verwachting.

6.1.4 Archeologische verwachting van het landschap van het IJsseldal In het IJsseldal is het oorspronkelijke dekzandlandschap afgedekt met afzettingen van de IJssel. Direct langs (voormalige) IJsselgeulen bevinden oeverafzettingen, terwijl op grotere afstand van de geulen komafzettingen aanwezig zijn. Na de bedijking van de IJssel in het begin van de veertiende eeuw konden alleen in de uiterwaarden nog sediment worden afgezet. Een uitzondering hierop vormden de locaties waar dijkdoorbraken plaatsvonden waardoor in de directe omgeving dijkdoorbraakafzettingen aanwezig zijn. In het IJsseldal binnen de gemeente Heerde is een aantal landschappelijke eenheden onderscheiden: - rivierdonken; - oeverwallen; - dijkdoorbraakafzettingen; - crevasse-afzettingen - komgebieden; - restgeulen; - uiterwaarden.

Oeverwallen, kaartcode 13, hoge archeologische verwachting Parallel aan de huidige IJsselloop bevinden zich enkele smalle crevassesystemen. Volgens Cohen e.a. (2010) hebben deze geulen in de Middeleeuwen als nevengeul naast de hoofdgeul van de IJssel gefunctioneerd. Een van de restgeulen van dit crevassesysteem is tot op heden in het landschap zichtbaar (ten oosten van Vorchten). De hoger gelegen oeverwallen van de crevassesystemen hebben een vergelijkbare landschappelijke situatie als de oeverafzettingen van stroomgordels en waren dus geschikt voor bewoning vanaf de Middeleeuwen. Op basis van de gunstige geomorfologische en bodemkundige kenmerken kan aan de oeverwallen van de fossiele en actieve meandergordels van de IJssel in principe een hoge archeologische verwachting worden toegekend. De oeverwallen zijn relatief hoge zones in het holocene rivierenlandschap met een relatief lage overstromingsfrequentie. De meandergordels vormen de droge delen in het rivierenlandschap en fungeren als veilige woonlocatie en natuurlijke verbindingsroute. De relatief zandige afzettingen zijn gunstige landbouwgronden met een hoge natuurlijke bodemvruchtbaarheid en een goede bewerkbaarheid. Een andere gunstige locatiekeuzefactor betreft de aanwezigheid van restgeulen. Behalve het belang van de nabijheid van open water (drinkwater, waswater, etc.), kunnen de restgeulen gezien worden als natuurlijke transport- en verbindingsroutes in het rivierenlandschap. Archeologische verwachting Aan de oeverwallen kan vanwege de relatief hoge ligging in het landschap, in de directe nabijheid van open water, een hoge archeologische verwachting worden toegekend. De oeverwallen waren uitermate

75


geschikt voor bewoning, waarmee archeologische resten in de vorm van nederzettingen verwacht kunnen worden. Gezien de ouderdom van de IJssel in de Romeinse tijd dan wel Vroege Middeleeuwen geldt een specifieke archeologische verwachting voor vindplaatsen vanaf deze periode.

Dijkdoorbraakafzettingen , kaartcode 14, archeologische verwachting afhankelijk van onderliggende eenheid In de loop van de Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd hebben diverse dijkdoorbraken plaatsgehad. Met name in het noordelijke deel van de gemeente is bij dergelijke doorbraken in een groot gebied sediment afgezet. Deze zogenaamde dijkdoorbraakafzettingen hebben een sterk heterogene textuur. In de directe omgeving van de dijkdoorbraak erodeerden oude afzettingen en deze werden in het laaggelegen komgebied weer afgezet. Archeologische verwachting De dijkdoorbraakafzettingen dekken de oudere oever- en komafzettingen af, waardoor deze lagen mogelijk goed geconserveerd zijn. In de directe omgeving van de dijkdoorbraak moet men juist rekening houden met een verstoring van de onderliggende lagen als gevolg van erosie door het kolkende water. De archeologische verwachting voor de overslaggronden is derhalve afhankelijk van die van het onderliggende landschap. De dijkdoorbraakafzettingen in de gemeente Heerde bevinden zich in een komgebied nabij het klooster Hulsbergen ten noorden van Wapenveld. In de komklei onder het dijkdoorbraakafzettingen geldt dan ook een lage archeologische verwachting voor vindplaatsen uit de Middeleeuwen tot het moment van de dijkdoorbraak. In de top van de dijkdoorbraakafzettingen kunnen eventueel huisplaatsen en boerderijplaatsen uit (afhankelijk van de datering van de dijkdoorbraak) de Late Middeleeuwen en/of Nieuwe tijd worden verwacht.

Komgebieden, kaartcode 15, lage archeologische verwachting De komgebieden zijn de laagst gelegen delen van het rivierenlandschap met een van oorsprong hoge grondwaterstand en een kleiige profielopbouw. Binnen de gemeente zijn binnen de komgebieden relatief laag- en hooggelegen komgebieden te onderscheiden. Waarschijnlijk is de afzetting van klei in dit deel van het IJsseldal pas vanaf ca. 900 n.Chr. begonnen (Cohen e.a., 2010). In het gebied van Heerde wordt de slechte omstandigheden voor bewoning van het komgebied nog eens versterkt door de ruime aanwezigheid van geschikte locaties voor bewoning elders in directe omgeving zoals de voet van de stuwwallen, de dekzandruggen en de oeverwallen. Archeologische verwachting Binnen het holocene rivierenlandschap vormden de komgebieden ongeschikte locaties voor bewoning en andere menselijke activiteiten. Aan komgebieden is daarom in principe een lage archeologische verwachting toegekend.

Rivierdonken, kaartcode 16, hoge archeologische verwachting De rivierdonken in dit deel van het IJsseldal, zoals die bij Vorchten, zijn in strikte zin geen rivierdonken, maar dekzandruggen die omgeven zijn door rivierafzettingen. De rivierdonken zijn geïsoleerde hoge zones in het laaggelegen, natte holocene rivierenlandschap. De meandergordels vormen de droge

76


0

100

200

300 m

/%6KHZYBDKQ

400

500

1:10.000

Figuur 26. Een detail van de oeverwallen en strangen in de Vorchteruiterwaarden.

delen in het rivierenlandschap en fungeren als veilige woonlocatie. De zandige afzettingen zijn gunstige landbouwgronden met een hoge natuurlijke bodemvruchtbaarheid en een goede bewerkbaarheid Archeologische verwachting Gezien de duidelijk hogere ligging van het duin ten opzichte van de omgeving was deze zeer geschikt voor bewoning. Aan de rivierdonken (inclusief flank) kan dan ook een hoge archeologische verwachting worden toegekend. De verachting is dat deze locaties in alle archeologische perioden

77


(intensief) bewoond zijn geweest. Op de kop van het duin dient men rekening te houden met mogelijke verstoringen, gezien het feit dat een afdekkende laag ontbreekt. De flanken zijn naar verwachting minder verstoord aangezien deze grotendeels afgedekt zijn met jongere afzettingen.

Restgeulen , kaartcode 17, middelmatige archeologische verwachting voor watergerelateerde objecten & strangen kaartcode 20, middelmatige archeologische verwachting voor watergerelateerde objecten Restgeulen (binnendijks) en strangen (buitendijks) vormen binnen de meandergordels een bijzondere landschappelijke eenheid met een zeer specifieke archeologische verwachting. Archeologische verwachting Hoewel de kans op het voorkomen van nederzettingssporen hier in principe laag is, dient met name in de oeverzones van restgeulen en strangen rekening te worden gehouden met de aanwezigheid van zeer goed geconserveerde resten van nabijgelegen nederzettingen (o.a. afvalzones, kadewerken en beschoeiingen). Daarnaast is er in restgeulen en strangen een relatief hoge kans op het voorkomen van (resten van) vaartuigen. Deze verwachting is van toepassing voor alle restgeulen en strangen, onafhankelijk van de datering. Aan strangen wordt derhalve en middelmatige archeologische verwachting voor watergerelateerde objecten toegekend.

Oeverwallen in uiterwaarden, kaartcode 18, middelmatige archeologische verwachting voor watergerelateerde objecten & strangen in uiterwaarden, kaartcode 19, middelmatige archeologische verwachting voor watergerelateerde objecten ) In de uiterwaarden van de IJssel zijn op korte afstand relatief grote hoogteverschillen zichtbaar die zijn veroorzaakt door de aanwezigheid van oeverwallen (code 18) en strangen (code 19). Een goed voorbeeld hiervan zijn de Vorchterwaarden (figuur 26). Archeologische verwachting Voor de uiterwaarden geldt een lage archeologische verwachting voor alle archeologische perioden, met uitzondering van het voorkomen van boten, kadewerken, beschoeiingen en andere watergerelateerde archeologische objecten (middelmatige archeologische verwachting voor de Middeleeuwen en Nieuwe tijd) in de strangen. De uiterwaarden zijn vanaf de bedijking in de Late Middeleeuwen onderhevig geweest aan erosie- en sedimentatieprocessen, waarbij het oude fossiele land over grote delen is opgeruimd.

6.1.5 Stuifzandlandschap Door ontbossing, overbeweiding, het overmatig steken van plaggen en het afbranden van heide worden met name delen van het landschap met daluitspoelingswaaiers en delen van het stuwwallandschap gekenmerkt door verschillende stuifduincomplexen (figuur 27). Stuifzandgebieden kunnen dan ook beschouwd worden als een verwijzing naar menselijke activiteiten in het verleden (Koster, 1978). In de recente tijd is veelal getracht om stuifzandgebieden te herbebossen. Ook de stuifduinen bij de Kamper- en Renderklippen worden gerekend tot het stuifzand, terwijl deze beduidend ouder zijn (Laat-Pleistoceen). Op de kaart wordt dan ook een onderscheid gemaakt tussen de oude en jonge stuifzandafzettingen.

78


Figuur 27. De ontwikkeling van stuifzandreliëf uit dekzand (Berendsen, 2005).

Het stuifzandgebied kenmerkt zich door een grillig reliëf met hoge en lage landduinen waarin nauwelijks bodemvorming heeft plaatsgevonden. Dergelijke gebieden worden in bodemkundig opzicht gekenmerkt door duinvaaggronden, met dit verschil dat zich onder het stuifzand een intacte en goed geconserveerde paleobodem met archeologische resten kan bevinden. Op de archeologische beleidsadvieskaart worden de stuifzandcomplexen dan ook beschouwd als een afdekkende en conserverende laag. Als gevolg hiervan zijn de daaronder liggende archeologische resten (veelal) niet aangetast door moderne bosbouw- en landbouwtechnieken, waardoor rekening gehouden moet worden met aanwezigheid van onderliggende archeologisch interessante lagen. Zo zouden in het stuifzandgebied nabij Wapenveld overstoven akkerlagen of bewoningsniveaus (zoals bijvoorbeeld bij Kootwijk aangetroffen) aanwezig kunnen zijn. Binnen de stuifzandgebieden zijn meerdere verschillende typen stuifzand te onderscheiden: - Lage stuifzandruggen reliëf 2 5 m, kaartcode 21, lage archeologische verwachting; - Stuifzandduintjes reliëf 0,5 2,0 m, kaartcodes 22, lage archeologische verwachting; - Lage landduinen in het jongere stuifzandgebied, kaartcode 25, middelmatige archeologische verwachting;

79


- Stuifzandvlakte met geïsoleerde stuifzandduintjes reliëf 0,3 2,0 m, kaartcode 23, middelmatige archeologische verwachting; - Uitgestoven laagten, kaartcodes 24 en 26, lage archeologische verwachting maar hoge verwachting voor losse vondsten. Uitgestoven laagten (codes 24 en 26) zijn brongebieden van het stuifzand. Het zijn de zones waar de natuurlijke bodem geërodeerd is en waarvandaan zand met de wind mee is getransporteerd. Overstoven vlakten zijn de depositiegebieden die, onder de overheersende windrichtingen, meestal aan de oosten noordoostzijde van de deflatievlakten liggen. In deze gebieden zijn reliëfrijke, vaak dikke pakketten zand afgezet. Onder het stuifzand in deze gebieden is de oorspronkelijke bodem vaak nog intact. Ook binnen uitgestoven gebieden komen plaatselijk kleinere overstoven vlakten voor. Opgestoven vlakten zijn deflatiegebieden waar na de erosie van de oorspronkelijke bodem weer overstuiving heeft plaatsgevonden. Door middel van bureauonderzoek is echter niet te achterhalen waar deze voorkomen. Binnen de overstoven zones worden vier eenheden onderscheiden: lage stuifzandruggen (reliëf 2 5 m; code 21), stuifzandduintjes (reliëf 0,5 2,0 m; codes 22 en 25) en stuifzandvlakte met geïsoleerde stuifzandduintjes (reliëf 0,3 2,0 m; code 23). Archeologische verwachting In gebieden die gekenmerkt worden door uitgestoven laagten moet worden aangenomen dat het oorspronkelijke bodemprofiel over een groot oppervlak verdwenen is. De archeologische verwachting is daarom laag, maar er kunnen wel losse vondsten aangetroffen worden. De uitgestoven delen worden in bodemkundig opzicht gekenmerkt door grofzandige en grindrijke vlakvaaggronden. Hier zijn zanden verstoven tot op het grofzandige en grindrijke materiaal van de stuwwallen en uitspoelingswaaiers. In tegenstelling tot de duinvaaggronden zijn in deze gebieden geen afgedekte paleobodems te verwachten. De langgerekte zones met hoge en lage stuifzandruggen (code 21 en 22) uit het Laat-Pleistoceen liggen op de stuwwal en smeltwaterafzettingen. Door de hoge, droge ligging waren deze zones niet interessant voor bewoning, en kan aan deze eenheden een lage verwachting worden toegekend. Aan zones waar op korte afstand zowel uitblazingsvlakten als lage landduinen (code 23) voorkomen, hebben daarentegen een middelmatige verwachting. Aan de lage landduinen (code 25) in het jongere stuifzandgebied (bij Wapenveld) kan een middelmatige verwachting worden toegekend. Voor alle stuifzandzones geldt dat sprake kan zijn van meerdere archeologische niveaus.

6.1.6 Afdekkende lagen Cultuurdekken, kaartcode cd, archeologische verwachting afhankelijk van onderliggende eenheden. Op enkele plaatsen zijn door een langdurige toepassing van plaggenbemesting hoge zwarte enkeerdgronden ontstaan. Deze oude bouwlanden komen in verschillende landschappen voor, maar worden met name aangetroffen op de hogere dekzandruggen en -koppen in het dekzandlandschap en op de sneeuwsmeltwaterglooiingen. Deze oudste bouwlanden of enken lagen overwegend op de overgang van de hoge naar de lage gronden. Eeuwenlang werd de vruchtbaarheid van de akkers op de essen op peil gehouden door deze te bemesten met potstalmest, een meng-

80


sel van mest, plaggen en bosstrooisel. Het opbrengen van potstalmest leidde tot het ontstaan van dikke humeuze lagen of esdekken en een sterke ophoging van de essen. Essen zijn vaak ontstaan op gronden die (zeer) geschikt waren als akkerland. Hierbij zijn bodemkundige eigenschappen, zoals minerale rijkdom, een goede vochthuishouding en een relatief hoge ligging belangrijke voorwaarden. In de archeologie worden plaggenbodems (kaartcode cd) niet alleen vanwege de doorgaans grote rijkdom aan archeologische vindplaatsen gewaardeerd, maar tevens vanwege de doorgaans goede conservering van de archeologische resten onder het plaggendek. Door het relatief dikke opgebrachte plaggendek zijn daaronder liggende archeologische resten (veelal) niet aangetast door moderne landbouwtechnieken.

6.2 Archeologische vindplaatsen in de gemeente Heerde Door clustering van de verzamelde archeologische gegevens zijn er 45 vindplaatsen onderscheiden (zie bijlage 1). Onder vindplaatsen wordt hier verstaan: plaatsen waar archeologische vondsten zijn geregistreerd, waarnemingen zijn verricht en/of waar op grond van historische bronnen bewoning in de Nieuwe tijd of eerder mag worden verondersteld. De vindplaatsen zijn zowel op de archeolandschappelijke kaart als op de archeologische waarden- en verwachtingskaart weergegeven. Er is op de archeologische beleidskaart onderscheid gemaakt tussen: • nederzetting -

onbepaald;

-

huisplaats, onverhoogd;

-

terp/wierde;

• religie -

grafheuvel;

-

klooster;

• economie -

houtskoolmeiler;

-

metaalbewerking;

• infrastructuur -

sluis;

• overig -

depot;

-

losse vondst.

Nederzetting De term nederzetting is gebruikt voor locaties waar archeologische vondsten vermoedelijk duiden op de aanwezigheid van bewoningsresten uit de Pre- en/of Protohistorie en/of de Middeleeuwen. In de gemeente Heerde gaat het hierbij met name om boerennederzettingen uit de periode Neolithicum t/m Middeleeuwen met de resten van meerdere grote gebouwen (onbepaald). Uit de Nieuwe tijd staan met name enkele huisterpen en -plaatsen geregistreerd.

81


Religie Vondsten die (kunnen) duiden op de aanwezigheid van een graf of begraving vallen onder de noemer religie. Eenduidige grafvelden zijn de vindplaatsen waar menselijke resten (bot of verbrand bot) en/of grafstructuren (bijv. kringgreppels) zijn aangetroffen. In de gemeente Heerde komen in deze categorie alleen grafheuvels voor. Grafheuvels zijn kunstmatig opgeworpen heuvels (of resten daarvan) waarin menselijke resten (bot of verbrand bot) en/of waarbij grafstructuren (bijv. kringgreppels) zijn aangetroffen. Behalve graven worden ook religieuze gebouwen tot deze categorie gerekend. Hiervan staat er slechts 1 geregistreerd: alleen het voormalig klooster Hulsbergen staat geregistreerd. Andere religieuze gebouwen worden in de volgende paragraaf (§ 6.3, archeologische historische elementen) behandeld.

Economie In de gemeente Heerde komt 1 melding van een houtskoolmeiler voor. Deze werden gebruikt voor het produceren van houtskool in verband met de ijzerwinning. Om ijzer uit de klapperstenen te destilleren waren grote hoeveelheden houtskool nodig. Dat houtskool werd geproduceerd in houtskoolmeilers, een soort iglo’s van hout. Op het landgoed De Dellen zijn hier resten van gevonden. De houtskoolmeilers staan dus in direct verband met metaalbewerking (ijzerslakken). Naast sporen van ijzerproductie komt er in de gemeente Heerde ook bronsbewerking voor.

Infrastructuur Ter hoogte van de Werverdijk in Wapenveld zijn tijdens drainagewerkzaamheden resten van een sluis aangetroffen. Meer informatie is hierover niet bekend.

Overig Tot overig worden depots en losse vondsten gerekend. Regelmatig worden vondsten aangetroffen die mogelijk met zorg zijn achtergelaten, vaak in natte context. Men noemt dit rituele deposities. De vondsten bestaan meestal uit complete stenen en bronzen bijlen, zwaarden, speerpunten, sieraden, enzovoorts. Losse vondsten zijn voorwerpen die voor zover bekend buiten de context van een grotere archeologische vindplaats zijn aangetroffen. Bij de losse vondsten kan het gaan om onder andere aardewerk uit diverse perioden, stenen en vuurstenen bijlen, vuurstenen artefacten, metalen voorwerpen en losse maalstenen.

6.3 Locaties met een hoge archeologische verwachting (op basis van historisch-geografisch onderzoek) Historische nederzettingslocaties Op basis van studie van historisch kaartmateriaal en literatuur konden 629 locaties gekarteerd worden zijn aan te duiden aangeduid kunnen worden als ‘historische nederzettingslocaties’ die in of vóór 1832 bestonden. Het merendeel van deze locaties betreft woningen of boerderijen (544),

82


gevolgd door vrijstaande schuren en schaapskooien (56). Watermolens waren er in Heerde vergeleken met andere gemeenten langs de Veluwe relatief veel in de onderzochte periode, namelijk 13. De andere gebouwcategorieën waren veel minder vertegenwoordigd. Het betreft 3 kerken (die van Veessen, Vorchten en Heerde), 3 herbergen

144

, 3 landhuizen, 3 windmolens (waarvan 1 al voor

de vroege 17e eeuw verdween), een oliemolen, een school en een klooster, namelijk Hulsbergen. Tenslotte stond er in 1832 nog een steenoven. Daarnaast konden enkele strak begrensde gebieden worden aangeduid waar een hogere dichtheid aan archeologische sporen van nederzettingen te verwachten valt voor de historische periode. Deze begrenzing vervangt voor deze locaties de buffer van 50 of 200 meter, die anders rond de nederzettingen zou zijn aangegeven. Het betreft het kloosterterrein van Hulsbergen, de dorpen Veessen, Vorchten en Heerde en vijf buitenplaatsen (Vosbergen, Zwanenberg, De Bilt, Burggraaf en Bonenburg).

Overige landschappelijke structuren met een archeologische relevantie Het landschap kent vele zichtbare en onzichtbare landschappelijke structuren die om uiteenlopende redenen van archeologisch belang kunnen zijn. Zo hebben we op de kaart alle brug-, sluisen vonderlocaties (resp. 54, 10 en 8 maal) in de gemeente Heerde aangegeven, omdat archeologisch onderzoek hier belangrijke gegevens kan opleveren over de prehistorische en historische geschiedenis van de infrastructuur in de gemeente. Als lijnvormige structuur is de bandijk langs de IJssel opgenomen, alsmede de Oude Grift (reeds in de 17e eeuw verland) en twee mogelijke historische tracés daarvan langs de flank van de Veluwe.

6.4 Terreinen met een archeologische status (AMK-terreinen) In de gemeente Heerde staan 17 terreinen geregistreerd op de AMK-Gelderland. Het betreft terreinen/vindplaatsen waaraan de rijksoverheid (op grond van onderzoek) een archeologische status heeft toegekend. Nagenoeg alle AMK-monumenten betreffen grafheuvels. De terreinen zijn vanwege hun archeologische waarde opgenomen in het Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Voor deze terreinen geldt dat in principe gestreefd dient te worden naar duurzaam behoud. De rijksdienst heeft terreinen met status onderverdeeld in vier categorieën waaraan verschillende adviezen zijn gekoppeld met betrekking tot eventuele ingrepen: - terreinen van zeer hoge archeologische waarde, van rijkswege beschermd; - terreinen van zeer hoge archeologische waarde; - terreinen van hoge archeologische waarde; - terreinen van archeologische waarde. De AMK-terreinen zijn opgenomen op de archeologische waarden- en verwachtingskaart (kaartbijlage 1). Een overzicht van de terreinen wordt gegeven in bijlage 2.

144

Dit is een minimum aantal, omdat op basis van de beschikbare bronnen lang niet alle herbergen getraceerd konden worden. Vermoedelijk waren het er enkele tientallen, vooral in het dorp Heerde en langs het Apeldoorns Kanaal.

83


Terreinen van zeer hoge archeologische waarde, van rijkswege beschermd Voor beschermde terreinen van zeer hoge archeologische waarde geldt een wettelijke bescherming van de Monumentenwet 1988. Binnen de gemeente Heerde bevinden zich 8 archeologische terreinen en/of objecten die wettelijke beschermd zijn. Voor wettelijk beschermde monumenten wordt geadviseerd deze met vermelding van de wettelijk beschermde status op te nemen in het gemeentelijk bestemmingsplan. Voor de archeologische rijksmonumenten is de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bevoegd gezag.

Overige AMK-terreinen Onder de overige AMK-terreinen vallen terrein van ((zeer) hoge) archeologische waarde. Dit zijn terreinen van oudheidkundige betekenis die op grond van door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed gehanteerde criteria zijn aangewezen als behoudenswaardig, maar geen wettelijke bescherming genieten. Voorafgaand aan planvorming betreffende deze terreinen is besluitneming door de gemeente wettelijk vereist. Binnen de gemeentegrenzen komen 2 terreinen van zeer hoge archeologische waarde, 6 terreinen van hoge archeologische waarde en 1 terrein van archeologische waarde voor.

6.5 Bodemverstoringen Om de toegekende archeologische verwachtingen van landschappelijke eenheden te kunnen vertalen naar een archeologische potentie, moet inzicht worden verkregen in de gaafheid (mate van intactheid) van de bodem. In verstoorde bodems is ook in gebieden met een hoge archeologische verwachting de kans op het voorkomen van goed geconserveerde archeologische resten gering. Gegevens over bodemverstoringen zijn hoofdzakelijk verkregen aan de hand van bodem- en geomorfologische kaarten en het AHN. Op verschillende kaarten staan afgegraven, geëgaliseerde, opgeworpen en vergraven zones aangegeven. Het AHN geeft een goed beeld van het huidige oppervlaktereliëf. De meeste verstoringen van de bodemkaarten etc. zijn goed te herleiden. Daarnaast zijn verspreid over de gemeente kleinere ontgronde percelen op het AHN herkenbaar, die vaak samenhangen met infrastructurele werken dan wel bouwactiviteiten. Voor binnensteden en dorpskernen geldt in algemene zin dat op basis van archeologisch onderzoek en een visuele bouwhistorische inspectie van de bestaande bebouwing de bodemopbouw in de Nederlandse steden vaak nog vrijwel geheel intact is, maar dat er verspreid zones voorkomen waar verstoring van de bodem heeft plaatsgevonden. De mate waarin de bodem verstoord is, verschilt per locatie. Voor de oudste bebouwing kan gesteld worden dat intacte archeologische resten zich aan of zelfs boven het maaiveld bevinden. Veelal maken de archeologische resten onlosmakelijk deel uit van de huidige bebouwing. Bij jongere panden is gebleken dat de mate van verstoring van het bodemarchief met de tijd is toegenomen. Uit diverse archeologische onderzoeken in binnensteden is gebleken dat met name bij de locaties waar in de late 20e en 21e eeuw bouwen aanlegwerken plaats hebben gevonden, een deel van de bodem verstoord is.

84


Binnen de bebouwde kom van de gemeente is de bodem dus mogelijk plaatselijk diep verstoord en zijn archeologische resten ten dele aangetast dan wel verdwenen, onder andere op plaatsen waar huizen of andere gebouwen met een diepere fundering staan (of hebben gestaan) en ter plaatse van wegen. Dit is onder andere afhankelijk van de dikte van het afdekkende pakketten. Op basis van het hierboven genoemde onderzoek in bebouwde gebieden kan echter worden geconcludeerd dat verspreid in de bebouwde kom zones voorkomen waar de bodemverstoring tot op heden gering is geweest en waar de aanwezigheid van gave bodemprofielen met daarin archeologische waarden niet mag worden onderschat. In deze studie is echter niet uitputtend geïnventariseerd waar en in hoeverre de bodem in de dorpskernen verstoord is. Dit zal tijdens toekomstig archeologisch onderzoek vastgesteld dienen te worden. Voor zover deze voldoende nauwkeurig zijn en inzage geven in de mate van bodemverstoring, zijn de bodemverstoringen opgenomen in het kaartbeeld (kaartbijlagen 1, 2). Hierbij is onderscheid gemaakt tussen twee soorten verstoringen: • Verstoringen waarvan aangetoond is dat de verstoring dieper reikt dan het archeologische niveau. Voor deze gebieden geldt geen archeologische verwachting. • Verstoringen waarvan niet bekend is of deze reikt tot onder het archeologische niveau. Meestal betreft het ondiepe verstoringen en/of lokale egalisaties. Dit betekent dat de onderliggende verwachtingszone geldt, maar dat bij archeologisch onderzoek rekening gehouden dient te worden met een mogelijk verstoord archeologisch niveau.

6.6 Reeds archeologisch onderzochte gebieden Op kaartbijlage 2 zijn tevens de reeds archeologisch onderzochte gebieden weergegeven. Ze zijn gethematiseerd naar type onderzoek. In totaal zijn er 41 onderzoeksmeldingen geregistreerd.

85


86


Literatuur Acker, H. van den & P. Jungerius, 2007. Erfgoedwaarden op de Veluwe. Aardkunde, cultuurhistorie en ecologie, Amsterdam. Baarle, C.A., van, 2009. Handelen en wandelen op de Noord-Veluwe. Tussen prehistorie en historie, Zwolle. Bakker, J.A., 1976. On the possibility of reconstructing roads from the TRB-period, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 26, 63-91. Bakker, J.A., 1979. The TRB west group: studies in the chronology and geography of the makers of hunebeds and Tiefstich Pottery, Cingula V, Amsterdam (spec. 188-190). Bakker, M.A.J., e.a., 2003. Beschrijving lithostratigrafische eenheid: Formatie van Drenthe. Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, Utrecht. Berendsen, H.J.A., 1997. Landschappelijk Nederland. Van Gorcum, Assen. Berendsen, H.J.A., 2000. Landschappelijk Nederland, Van Gorcum Assen Berendsen, H.J.A., 2004. De vorming van het land. Inleiding in de geologie en geomorfologie. 4e druk. Koninklijke van Gorcum, Assen. Berghe, K.J. van den, 2008. Plangebied Kanaaldijk 85 te Wapenveld, gemeente Heerde; archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek. RAAPnotitie 2589. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Blommesteijn, C.M., H.A. Heidinga, H.H. van Regteren Altena & C.L. Verkerk, 1977. De Veluwe. Archeologisch-historische verkenning van de bewoningsgeschiedenis tot 1200. (IPP- working paper 4/Historisch Seminarium Werkschrift 14), Amsterdam. Bosch, J.H.A., 2003a. Beschrijving lithostratigrafische eenheid: de Formatie van Peize. Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, Utrecht. Bosch, J.H.A., 2003b. Beschrijving lithostratigrafische eenheid: de Formatie van Appelscha. Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, Utrecht. Bosch, H.G., J. de Groot, M. Haverkamp, G.A. Kamerlingh-Onnes - barones van Dedem, A. Klein Kranenburg, J. kruitbosch, A.J. Rook, T. van der Wal & J.A. de Wit, 1976. Heerde historisch gezien. Heerde. Bursch, F.C., 1933. Die Becherkultur in den Niederlanden, Oudheidkundige Mededelingen van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden 14, 39-111. Casparie, W.A. & W. Groenman-Van Waateringe, 1980. Palynological analyses of Dutch barrows, Palaeohistoria 22, 7-65. Cohen, K.M., E. Stouthamer, W.Z. Hoek, H.J.A. Berendsen & H.F.J. Kempen, 2010. Zand in Banen. Zanddieptekaarten van het Rivierengebied en het IJsseldal in de provincies Gelderland en Overijssel. Derde geheel herziene druk. Provincie Gelderland, Arnhem. Deeben, J. & E. Rensink, 2005. Het Laat Paleolithicum in Zuid-Nederland. In: J. Deeben e.a. (red.); De Steentijd van Nederland. Archeologie 11/12. Stichting Archeologie, Zutphen. Elzinga, G., 1958. Een bronsdepot op de Veluwe in de gemeente Heerde, Gelderland, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 8, 11-25. Hagens, H., 1998. Op kracht van stromend water. Negen eeuwen watermolens op de Veluwe. NV Uitgeverij Smit van 1876, Hengelo.

87


Heerd, R.M. van, e.a., 2000. Productspecificatie AHN 2000. Rijkswaterstaat Meetkundige Dienst MDTGM 2000.13. Rijkswaterstaat, Delft. Heidinga, H.A., 1984. De Veluwe in de Vroege Middeleeuwen: aspecten van de nederzettingsarcheologie van Kootwijk en zijn buren. Universiteit van Amsterdam, Amsterdam. Heidinga, H.A., 1987. Medieval Settlement and Economy North of the Lower Rhine. Archaeology and History of Kootwijk and the Veluwe, Assen/Maastricht/Wolfboro. Heslinga, M.W., 1949. De gemeente Heerde, een landschapsgeografische beschouwing. Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, tweede reeks, deel LXVI, nr. 5, p. 501-537 en nr. 6, p. 641-676. E.J. Brill, Leiden. Houte de Lange, S.M. ten (red.), 1977. Rapport van het Veluwe onderzoek: een onderzoek van natuur, landschap en cultuurhistorie ten behoeve van de ruimtelijke ordening en het recreatiebeleid. Centrum voor Landbouwpublicaties en landbouwdocumentatie, Wageningen. Hulst, R.S., 1996. Archeologische Kroniek van Gelderland 1995, Bijdragen en Mededelingen van de Vereniging Gelre 87, 202-216 (spec. 207-209). Jacobs, I. & H. Reichart, 2008. Geschiedenis van de Berghuizer Papierfabriek. Van mensen, water en papier. Uitgeverij Matrijs, Utrecht. Jager, S.W. (manuscript). Van hunebedbouwer tot Drentenaar. (Dit manuscript maakt deel uit van een interdisciplinair onderzoek van het beekdalsysteem van de Drentsche Aa waarvan de resultaten in 2010 worden gepresenteerd.) Keunen, L.J., 2002. Het IJsseldal. Historisch-geografische beschrijving van het gebied tussen Hattem en Wapenveld. Onderzoek ten behoeve van een beheersvisie van de terreinen Wiessenbergse Kolk, Algemene Veen, Hoenwaard en Klooster Hulsbergen. Interne rapportage. Stichting Het Geldersch Landschap, Arnhem. Keunen, L.J., 2009. Het Erf van Daendels, gemeente Heerde. Archeologisch en historischgeografisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek. RAAPrapport 1823. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Keunen, L.J., in prep. Eeuwig grensland. Een historisch-geografische studie van Salland en de Achterhoek. Dissertatie. Wageningen Universiteit, Wageningen. Keunen, L.J. & F. de Roode, 2009. Gemeente Hengelo. Archeologische waarden- en verwachtingskaart met AMZ-adviezen. RAAP-rapport 1897. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Klok, R.H.J., 1988. Prehistoric Barrows on the Veluwe, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 38, 9-57. Kooistra, M.J., L.I. Kooistra, P. van Rijn & U. Sass-Klaassen, 2005. Woodlands of the past - the excavation of wetland woods at Zwolle-Stadshagen (the Netherlands): reconstruction of the wetland wood in its environmental context. Netherlands Journal of Geosciences 85 (1). Koster, E.A., 1978. De stuifzanden van de Veluwe: een fysisch-geografische studie. Publicaties van het fysisch geografisch en bodemkundig laboratorium van de universiteit van Amsterdam 27. Universiteit van Amsterdam, Amsterdam. Liere, W.J. van & G.G.L. Steur, 1955. Een bodemkartering van de gemeente Epe en een bodemkundige verkenning van een deel van de gemeente Heerde. Verslagen van landbouwkundige onderzoekingen. De bodemkartering van Nederland deel XVI. Stiboka, 1955.

88


Maarleveld, G.C., 1951. De pseudo-osar van de Veluwe. Geologie en Mijnbouw nummer 13. Makaske, B., G.J. Maas & D.G. van Smeerdijk, 2008. The age and origin of the Gelderse IJssel. Netherlands Journal of Geosciences 87 (4). Manssen, W.J., 1980. A flat grave cemetery of the Funnel Beaker Culture near Harderwijk, Helinium XX, 105-113. Modderman, 1954. Grafheuvelonderzoek in Midden-Nederland, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek V, 7-44. Modderman, P.J., 1962-63. De verspreiding van de Bekerculturen op de Veluwe, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 12-13, 7-25. Modderman, P.J.R., J.A. Bakker & H.A. Heidinga, 1976. Nederzettingssporen uit MiddenNeolithicum (TRB), Late Bronstijd en Middeleeuwen in het Beekhuizer Zand onder Harderwijk, prov. Gelderland, Analecta Praehistorica Leidensia IX, 39-73. Mulder, J.R., L.J. Keunen & A.J.M. Zwart, 2004. In de ban van de Betuwse dijken. Deel 5, Malburgen. Een bodemkundig, archeologisch en historisch onderzoek naar de opbouw van de Rijndijk te Malburgen/Bakenhof, Arnhem. Alterra-rapport 405. Alterra, Wageningen. Otten, D., 1987. Landschap en plaatsnamen van de Noordoost-Veluwe. IJsselakademie, Kampen. Otten, D., 1993. Veldnamen in Heerde. Stichting IJsselakademie, Kampen. Otten, D., 1994. Geschiedenis van het Wijhese Veer in Vorchten. Heerder Historische Vereniging/Historische Vereniging Wijhe, Heerde/Wijhe. Remouchamps, A.E., 1928. Grafheuvel-onderzoekingen, Oudheidkundige Mededelingen van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden 9, 58-74. Scholte Lubbering, H.B.G., 1999. Plangebieden Eeuwlandseweg en Wezeweg, gemeente Heerde. Een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI-1), RAAP-rapport 455, Weesp. Schute, I.A., 1997. Dijkverbetering IJsselbandijk, dijkvak WervenKloosterbos, RAAP-rapport 303, Weesp. Spek, Th., 1996. Het rivierenlandschap van de IJssel. In: Spek, Th., F.D. Zeiler en E. Raap, 1996. Van de Hunnepe tot de zee. De geschiedenis van het Waterschap Salland, p. 47-71. IJsselakademie, Kampen. Spek, Th., 2004. Het Drentse esdorpenlandschap. Een historisch-geografische studie. Dissertatie Wageningen Universiteit. Matrijs, Utrecht. Spek, Th., H. van der Velde, H. Hannk & B. Terlouw, 2010. Mens en land in het hart van Salland. Matrijs, Utrecht. Stapert, D., 2005. Het Laat Paleolithicum in Noord-Nederland. In: J. Deeben e.a. (red.). De Steentijd van Nederland. Archeologie 11/12. Stichting Archeologie, Zutphen. Stiboka, 1966. Bodemkaart van Nederland schaal 1:50.000 blad 27 Oost Hattem. Stiboka, Wageningen. Stiboka, 1982. Bodemkaart van Nederland schaal 1:50.000 blad 26 Oost Harderwijk en blad 27 West Heerde. Stiboka, Wageningen. Ten Houten de Lange, S.M. (red.), 1977. Rapport van het Veluwe-onderzoek. Een onderzoek van natuur, landschap en cultuurhistorie ten behoeve van de ruimtelijke ordening en het recreatiebeleid, Centrum voor Landbouwpublicaties en Landbouwdocumentatie, Wageningen. Veen, J.S. van, 1917. Register op de leenaktenboeken van het Vorstendom Gelre en Graafschap Zutphen. Het Kwartier van Arnhem. S. Gouda Quint, Arnhem.

89


Wartena, R., 1975. Ontginningen en Wüstungen op de Veluwe in de veertiende eeuw. Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel LXVIII (1974-1975), p. 1-50. Vereniging Gelre, Arnhem. Wassink, L., 1984. Eine bronzene ‘Bombenkopfnadel’ von Typus Ockstadt aus Oosterhout, Provinz Gelderland, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 34, 339-345. Wit, J.A. de, 1979. Wijnvoorden, een geestelijk goed tussen kerk en IJssel. Heerde Historisch, nr. 13, p. 36-43.

90


Gebruikte afkortingen AHN

Actueel hoogtebestand Nederland

AMK

Archeologische monumentenkaart

AMZ

Archeologische monumentenzorg

ARCHIS

Archeologisch informatiesysteem

CvAK

College voor de archeologische kwaliteit

CMA

Centraal monumentenarchief

DHM

Digitaal hoogtemodel

KNA

Kwaliteitsnorm Nederlandse archeologie

Mv

beneden maaiveld

NAP

Normaal Amsterdams Peil, de referentiehoogte waaraan hoogtemetingen in Nederland worden gerelateerd.

SIKB

Stichting infrastructuur kwaliteitsborging bodembeheer

91


Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen Figuur 1. Ligging van de gemeente Heerde; inzet: ligging in Nederland (ster). Figuur 2. De gemeente Heerde op het AHN. Figuur 3. De verschillende stuwingsfasen van het landijs in het Veluwemassief en de Utrechtse Heuvelrug (Berendsen, 2005). Figuur 4. Een uitsnede van het AHN van de stuwingsruggen. Figuur 5. Het heidelandschap van de Renderklippen (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 6. Het Lutterbroek, een onderdeel van het komgebied tussen de oeverwal van de IJssel en de pleistocene zandgronden bij Heerde (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 7. Relict van het heidelandschap van de Veluwe op de Renderklippen, gezien vanaf de Elburgerweg (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 8. Overzicht van het vuursteen; schaalstok (5 cm lang) voor schaal; a1 en a2: middenpaleolithische vuistbijl uit Ootmarsum (bron: ARCHEOforum 2004); b1 en b2: stekers of beiteltjes van Ahrensburger-jagers uit Usselo (NB); b3: krabbers van Ahrensburger-jagers uit Usselo (NB.); b4 en b5: klingen (b4) en vuursteenkern (b5) uit Usselo (NB.); c1: pijlspits (kerfspits) van de Hamburgcultuur (Elspeet, Gld.); c2: pijlspits (pennemesspits) van de Tjongercultuur (Drunen, NB.); c3: pijlspits (steelspits) van de Ahrensburgcultuur (Vessem, NB); d1: mesolithische ‘microlieten’ (Bergumermeer, Fr.); d2: mesolithische kernbijltjes (Bergumermeer, Fr.). Bron figuren b t/m d: Bloemers e.a., 1981. Figuur 9. Impressie van een Mesolithische kampplaats (Kooijmans e.a., 2005). Figuur 10. Zicht op de Markluider enk vanaf de Oenerweg (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 11. Ligging van de enken in het landschap van de vroege 19e eeuw (bewerking naar bronbestand gemeente Heerde). Figuur 12. Koren op de Markluiderenk langs de Oenerweg (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 13. De Johannes-de-Evangelistkerk van Heerde, met zijn 15e-eeuwse toren en koor en 20e-eeuws schip (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 14. De middeleeuwse brink als dorpsplein van Heerde, gezien vanuit de Dorpsstraat. De foto is genomen vanuit westelijke richting. De bebouwing op de achtergrond staat midden op de historische brink, en zorgt ervoor dat de kerk niet meer direct aan de brink ligt (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 15. Entree van het dorp Hoorn vanuit het westen, over de Hoornerenk (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 16. Zicht op het Apeldoorns Kanaal met de Oostindische Brug bij Hoorn, met landbouwcoöperatie De Eendracht en café De Brug als belangrijke herkenningspunten voor het dorp (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 17. Een markante, maar sterk vervallen historische boerderij langs de Hogestraat in Wapenveld, in 1832 eigendom van Derk Berends van der Scheer (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 18. Een deel van de vermoedelijk oudste kern van de Veessense enk, tussen de Klaproosakker en Hogeweg (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 19. De Johannes de Doperkerk van Vorchten, gebouwd vóór 1176. Door de beperkte omvang van Vorchten staat de kerk nog relatief vrij in het landschap (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010).

92


Figuur 20. De overgang van het Lutterbroek (links) naar de bouwlandkampen op een dekzandrug bij Wapenveld (rechts) (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 21. Het scherpe contrast tussen lage en hoge gronden, weergegeven door Nicolaes van Geelkercken in 1628. Evenwijdig aan de IJssel lagen enkele weteringen, die nabij Werven in de IJssel uitmondden. Een grift die ooit door de stuwwal was gegraven, was toen reeds verland (bron: Gelders Archief, archief Hof van Gelre en Zutphen, inventarisnr. AKV232, d.d. 1628). Figuur 22. Vermoedelijk tracé van de gegraven waterloop waarmee de venen ontwaterd moesten worden, nu nog zichtbaar als een ondiepe watergang in het bos ten noorden van de Koerbergseweg (foto: Luuk Keunen, 25 augustus 2010). Figuur 23. Sloopmateriaal van het eerste huis op het Erf van Daendels, aangetroffen in een uitbraaksleuf (foto: Luuk Keunen, 22 oktober 2008). Figuur 24. De havezate Vosbergen met zijn dubbele trapgevel (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Figuur 25. Samenstelling van de verschillende stuwwallen. De stuwwal ter hoogte van de gemeente Heerde is voornamelijk samengesteld uit Rijncomponenten, met daarnaast een kleine hoeveelheid materiaal afkomstig van het Eridanos-riviersysteem (Berendsen, 2005). Figuur 26. Een detail van de oeverwallen en strangen in de Vorchteruiterwaarden. Figuur 27. De ontwikkeling van stuifzandreliëf uit dekzand (Berendsen, 2005). Tabel 1.

Archeologische en geologische tijdschaal.

Tabel 2.

Voorkomende archeolandschappelijke eenheden.

Bijlage 1. Vindplaatsencatalogus. Bijlage 2. Archeologische monumentencatalogus. Bijlage 3. Catalogus van archeologische onderzoeksmeldingen. Kaartbijlage 1.

Archeolandschappelijke eenhedenkaart.

Kaartbijlage 2.

Archeologische waarden- en verwachtingskaart.

93


94


Bijlage 1. Vindplaatsencatalogus

95


gemeente Heerde RAAPcatalogusnummer

1

ARCHIS-waarnemingsnummer: toponiem:

6961

SCHAAPSKOOI

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

onbekend

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Vroeg

196250 /

488870

202100 /

495250

- Middeleeuwen Laat

toelichting: literatuur:

RAAPcatalogusnummer

2

ARCHIS-waarnemingsnummer:

7064

toponiem:

TKLOOSTER

plaats:

Wapenveld

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

archeologisch: onbepaald

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:

Klooster(complex)

datering:

Middeleeuwen Laat B

toelichting:

- Middeleeuwen Laat B

In het kader van het project Update waarnemingen met materiaalcategorie xxx 2006 is ervoor gekozen om aan het complextype Religie geen vondsttype toe te kennen als in de beschikbare documentatie geen melding wordt gemaakt van relevante archeologische correlaten (bijvoorbeeld grondsporen, bouwmateriaal, fundering etc.).

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

3


7071

toponiem:

LAGESTRAAT 12

plaats:

Wapenveld

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

niet archeologisch: graafwerk

AMK-nr:

04-1980

overige codes:

datum: complex:

Losse vondst(en)

datering:

Neolithicum Laat A

- Neolithicum Laat A


,,,

96

202140 /

492930


RAAPcatalogusnummer

4


7072

LAGESTRAAT 12

plaats:

Wapenveld

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

02-1979

overige codes:

datum: complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat A

202150 /

492920

198790 /

491090

196590 /

489410

- Middeleeuwen Laat A


,,,

RAAPcatalogusnummer

5


7397

toponiem:

KAMPERKLIPPEN

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

archeologisch: (veld)kartering

AMK-nr:

1984

overige codes:

datum: complex:

Grafheuvel, onbepaald

datering:

Neolithicum Laat

toelichting:

- Neolithicum Laat

De diameter is 15m en de hoogte 1,5m.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

6


9233

toponiem:

ELBURGSEWEG SCHAAPSKOOI

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y): ARCHIS-ozkmgsnr:

gemeente:

Heerde

verwerving:

indirect: archief

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:


datering:

Neolithicum

toelichting:

- Bronstijd

De diameter is 21m en de hoogte 2,2m. Gerestaureerd Heerde 1.

literatuur:

97


RAAPcatalogusnummer

7


9234

toponiem:

KOERBERG

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

indirect: archief

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:


datering:

Neolithicum

toelichting:

199840 /

491530

199860 /

491490

199890 /

491530

- Bronstijd

De diameter is 15,5m en de hoogte 1,1m.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

8


KOERBERG

9235

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

indirect: archief

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:


datering:

Neolithicum

toelichting:

- Bronstijd


literatuur:

RAAPcatalogusnummer

9


KOERBERG

9236

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

indirect: archief

AMK-nr:

9999

overige codes:

datum: complex:


datering:

Neolithicum

toelichting:

- Bronstijd


literatuur:

98


RAAPcatalogusnummer

10


9237

KOERBERG

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

indirect: archief

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:


datering:

Neolithicum

toelichting:

199940 /

491530

200040 /

491610

200050 /

491580

- Bronstijd

De diameter is 16,5m en de hoogte is 1,7m.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

11


9238

toponiem:

KOERBERG

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

indirect: archief

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:


datering:

Neolithicum

toelichting:

- Bronstijd

De diameter is 11,5m en de hoogte 1m.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

12


9239

toponiem:

KOERBERG

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

indirect: archief

AMK-nr:

9999

overige codes:

datum: complex:


datering:

Neolithicum

toelichting:

- Bronstijd

De diameter is 15m en de hoogte is 1,1m.

literatuur:

99


RAAPcatalogusnummer

13


13028

toponiem:

WAPENVELD

plaats:

Wapenveld

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

indirect: literatuur

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:

Terp/wierde

datering:

Middeleeuwen Laat B

toelichting:

201940 /

495500

203900 /

494700

203450 /

487700

- Nieuwe Tijd

Oude woonplek huisstede.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

14


13032

toponiem:

WAPENVELD

plaats:

Wapenveld

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

niet archeologisch: onbepaald

AMK-nr:

datum:

1969

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Neolithicum Vroeg B

- Neolithicum Midden A


RAAPcatalogusnummer

15


13045

toponiem:

VEESEN

plaats:

Veessen

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

niet archeologisch: baggerwerk

AMK-nr:

datum:

1920

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Neolithicum

- Neolithicum


100


RAAPcatalogusnummer

16


13046

toponiem:

WAPENVELD

plaats:

Wapenveld

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

1967

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat B

toelichting:

201840 /

493460

205000 /

489000

196520 /

487830


Gevonden bij rioolwerkzaamheden.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

17


13057

toponiem:

WIJHE

plaats:

Wijhe

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

onbekend

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Bronstijd Midden B

- Bronstijd Midden B


RAAPcatalogusnummer

18


13503

toponiem:

RENDERKLIPPEN

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

1976

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Mesolithicum

- Mesolithicum


101


RAAPcatalogusnummer

19


13504

toponiem:

RENDERKLIPPEN

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

1971

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Paleolithicum

196470 /

488470

197260 /

490240

194950 /

489690

- Bronstijd


RAAPcatalogusnummer

20


13505

toponiem:

KOLTHORNSEWEG

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

1974

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Paleolithicum

- Bronstijd


RAAPcatalogusnummer

21


13506

toponiem:

DE DELLEN

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

1975

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Paleolithicum

- Bronstijd


102


RAAPcatalogusnummer

22


16827

toponiem:

ZIJBROEK

plaats:

Vorchten

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

22-10-1988

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Mesolithicum

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat

203540 /

490620

194320 /

489430

- Neolithicum

- Middeleeuwen Laat


RAAPcatalogusnummer

23


16853

LANDGOED DE DELLEN

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

onbekend

AMK-nr:

datum:

11-08-1979

overige codes:

complex:


datering:

Bronstijd

toelichting:

359

- Bronstijd

De grafheuvel vertoont een plaggenstructuur. Het heuveloppervlak is verstoord door loegwerk bij bebossing. In het begin van de 19e eeuw lag het oorspronkelijke maaiveld onder de heuvel.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

24


17026

toponiem:

HEERDE

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

1982

overige codes:

datum: complex:

Losse vondst(en)

datering:

Bronstijd Vroeg

toelichting:

198200 /

- Bronstijd Midden

Restlengte van 130mm, de breedte is 86mm en de hoogte 67mm. De snedehoogte is 47mm.

literatuur:

103

488990


RAAPcatalogusnummer

25


17884

toponiem:

DE DELLEN

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

1989

overige codes:

complex:


datering:

Neolithicum Laat

toelichting:

194350 /

489460

- Neolithicum Laat

Het uiterlijk is vrijwel gaaf, de diameter is 14m en de hoogte 0,7m.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

26


17885

toponiem:

DE DELLEN

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

1989

overige codes:

complex:

Houtskool-/kolenbranderij

datering:

Nieuwe Tijd

toelichting:

195520 /

489480

201610 /

490340

- Nieuwe Tijd

Vijf waarschijnlijke houtskoolmeilers.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

27


17887

toponiem:

EVERGUNNEDIJK

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

1975

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Romeinse Tijd Midden

toelichting:

- Romeinse Tijd Midden

Waarschijnlijk aangevoerd met grond voor plaatselijke ophoging.

literatuur:

104


RAAPcatalogusnummer

28


28737

toponiem:

ELBURGERWEG

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

1980

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Bronstijd Vroeg

198230 /

488960

202460 /

491050

- Bronstijd Vroeg


RAAPcatalogusnummer

29


31665

toponiem:

WOLBERT

plaats:

Wapenveld

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

02-1995

overige codes:

complex:

Metaalbewerking/smederij

datering:

Romeinse Tijd Laat

complex:

Nederzetting, onbepaald

datering:

Romeinse Tijd Laat

toelichting:

- Middeleeuwen Laat

- Middeleeuwen Laat

Continu (?) bewoond vanaf Laat Romeinse tijd tot de 12e eeuw. Er zijn aanwijzingen voor de bereiding van ijzer in de vorm van brokkenwolf. De vondst van een gietmal en enkele stukjes schroot duiden op de verwerking van brons.

literatuur:

105


RAAPcatalogusnummer

30


33778

toponiem:

MEENSEWEG

plaats:

Onbekend

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

02-1995

overige codes:

complex:


datering:

Romeinse Tijd Laat

complex:


datering:

Romeinse Tijd

complex:


datering:

Neolithicum Laat

toelichting:

202500 /

491050

- Middeleeuwen Laat

- Middeleeuwen Laat

- Neolithicum Laat

Materiaal is afkomstig van twee plekken die dicht bij elkaar zijn gelegen: 491.050/202.400 en 202.600. De Vroeg-Middeleeuwse vondsten zijn afkomstig van een hoogte in het weiland. Hier werden ook de ijzerslakken, gietmal en Karolingische Fibula gevonden. Het Laat-Neolithische vuursteen is afkomstig uit het lager gelegen gebied.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

31


33782

toponiem: plaats:

Marle

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:

Huisplaats, onverhoogd

datering:

Nieuwe Tijd B

toelichting:

204750 /

490800

- Nieuwe Tijd C

Locatie van een klein arbeidershuisje gelegen tegenover de grote boerderij "De Belt" te Marle. Het huisje is gelegen in de splitsing van twee wegen en werd bewoond van de 18e tot het eerste kwart van de 20e eeuw.

literatuur:

106


RAAPcatalogusnummer

32


33783

toponiem: plaats:

Vorchten

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:


datering:

Middeleeuwen Laat B

toelichting:

204050 /

490500

- Nieuwe Tijd C

De vondsten werden gedaan juist ten noorden van de kerk van Vorchten. De plek is gedeeltelijk gelegen in bouwland en voor een deel in de naastgelegen weide. Tegenwoordig is nog een lichte hoogte zichtbaar.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

33


33792

toponiem: plaats:

Onbekend

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

9999

overige codes:

datum: complex:

490300


datering:

Middeleeuwen Vroeg C

complex:


datering:

Middeleeuwen Vroeg

toelichting:

203650 /

- Middeleeuwen Laat A

- Middeleeuwen Laat

Vondsten zijn afkomstig van een grote akker aan de westzijde van de Oude IJssel. Het aardewerk is allemaal afkomstig van een hoge kop die direkt aan de weg is gelegen. Door ploegen is het materiaal aan de oppervlakte gekomen. Overige vondsten: o.a. 15e eeuwse munt van Anholt; pseudo-muntfibula; pincet en een loden gewicht.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

34


33793

toponiem:

LOSWEG

plaats:

Onbekend

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

1994

overige codes:

datum: complex:


datering:

Middeleeuwen Laat B

toelichting:

204500 /

489200

- Nieuwe Tijd A

Oude woonplaats gelegen in een akker aan de Losweg. Eind 1994 tekende zich, na ploegen, een grote zwarte plek af. De boerderij moet, gezien de grootte, vrij omvangrijk zijn geweest. Diverse overige kleine vondsten zijn o.a. messen, gespjes e.d.

literatuur:

107


RAAPcatalogusnummer

35


37356

toponiem:

WERVERDIJK

plaats:

Wapenveld

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

06-1997

overige codes:

complex:

Sluis

datering:

Nieuwe Tijd B

toelichting:

203200 /

495700

- Nieuwe Tijd B

Tijdens de aanleg van drainagesleuven t.b.v. het nieuwe gemaal werden enkele balken aangetroffen. De AWN heeft de waarneming vastgelegd. Het gaat om de fundatie van een sluis.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

36


DE DELLEN

41468

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

01-08-1949

overige codes:

datum: complex:

Depot

datering:

Bronstijd Laat

193750 /

489980

- Bronstijd Laat

toelichting:

De documentatie in het CAA bestaat uit een Loeb-fiche met de tekst: 'Depotvondst, bestaande uit: twee lange bronzen naalden, ieder met een grote holle, van gaatjes voorziene bronzen knop; een bronzen speerpunt en twee bronzen holle schachten, waarvan een is afgesloten met een stempelvormige plaat. De lengte van de naalden, waarvan een geheel compleet is, terwijl van de andere de punt is afgebroken, bedraagt resp. ruim 40 cm en ongeveer 24 cm. De lengte van de speerpunt is ruim 22 cm, die van de schachten 25 en 18 cm. Gevonden op het landgoed De Dellen bij het maken van boomplantgaten.

literatuur:

G. Elzinga, Een bronsdepot op de Veluwe in de gemeente Heerde,Gelderland, in Berichten R.O.B. 8, 1957-1958, p.11-25.

RAAPcatalogusnummer

37


46005

toponiem: plaats:

Vorchten

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

niet archeologisch: metaaldetector

AMK-nr:

datum:

2002

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Paleolithicum

- Nieuwe Tijd C


108

203800 /

490600


RAAPcatalogusnummer

38


47268

toponiem:

NABIJ KERKWEG

plaats:

Vorchten

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

niet archeologisch: metaaldetector

AMK-nr:

datum:

9999

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Paleolithicum

toelichting:

203950 /

490550

- Nieuwe Tijd A

De locatie is een hoger gelegen gebied. Drainage heeft voor bodemverstoring gezorgd.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

39


133859

WERVERDIJK

plaats:

Werven

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

archeologisch: booronderzoek

AMK-nr:

02-03-1998

overige codes:

datum: complex:


datering:

Neolithicum

toelichting:

203155 /

494740

10336

- IJzertijd

De vindplaats strekt zich uit van dijkpaal 636,3 tot 637,1 en is redelijk geconserveerd. De archeologische laag ligt op een diepte van 1,0 tot 1,55 meter Mv. De vindplaats ligt op een pleistocene dekzandrug, die overdekt is door kleiige zanden kleilagen. De afdekkende lagen zijn afgezet door de Jonge IJssel. Vanuit wetenschappelijk oogpunt is de vindplaats van groot belang, want het blijkt dat onder de afzettingen van de Jonge IJssel nog delen van het prehistorisch landschap bewaard zijn gebleven en dat in dit landschap een meer intensieve bewoning heeft plaatsgevonden dan tot nu toe werd aangenomen.

literatuur:

109


RAAPcatalogusnummer

40


138732

toponiem:

PLANGEBIED EEUWLANDSEWEG

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

08-03-1999

overige codes:

complex:


datering:

Neolithicum

toelichting:

200175 /

490840

10770

- Middeleeuwen Laat

Het archeologische onderzoek in plangebied Eeuwlandseweg heeft een beperkt aantal archeologische vondsten opgeleverd. Een deel van deze vondsten is verspreid in het plangebied aangetroffen en moet als losse vondst beschouwd worden. Een uitzondering vormt een kleine concentratie van mogelijk laatneolithische aardewerkscherven en enkele stuks vuursteen, die op een dekzandrug in het oosten van het plangebied zijn aangetroffen. Opvallend is dat het aardewerk op een kleine oppervlakte bij elkaar is gevonden en mogelijk afkomstig is van een tot twee potten. Dit kan betekenen dat het uit een archeologisch grondspoor (een graf?) of meerdere grondsporen is opgeploegd. Op de desbetreffende plaats is geel zand (moedermateriaal) direct onder de ca. 35 cm dikke bouwvoor aanwezig. Gezien de geringe diepteligging van het gele zand, zullen eventuele archeologisch sporen waarschijnlijk door bodembewerking zijn aangetast of mogelijk zelfs geheel zijn verdwenen. In het gebied rondom de aardewerkconcentratie zijn enkele stuks vuursteen gevonden. Het is niet duidelijk of het aardewerk en de vuursteen uit dezelfde periode stammen.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

41


138733

toponiem:

PLANGEBIED EEUWLANDSEWEG

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

10-03-1993

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Paleolithicum Laat

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat

toelichting:

200000 /

490900

10794

- Neolithicum

- Nieuwe Tijd

Losse oppervlaktevondsten op een dekzandrug in plangebied Eeuwlandseweg.

literatuur:

110


RAAPcatalogusnummer

42


138734

toponiem:

WEZEWEG

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

10-03-1999

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat B

toelichting:

198710 /

488350

10794


Losse vondst tijdens een kartering van plangebied Wezeweg gelegen op een es ten zuiden van Heerde. Het onderzoek in plangebied Wezeweg heeft geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische resten opgeleverd. Verder is tijdens het booronderzoek onder het esdek nergens een oude akker-of cultuurlaag van vóór de tijd van de plaggenbemesting aangetroffen, die eventueel op de aanwezigheid van archeologische sporen kan duiden. Dit betekent vermoedelijk dat het bij het onderzochte deel van de Horsthoeksche eng om een late(re) ontginning gaat. Waarschijnlijk betreft het een uitbreiding (NT) van het akkerareaal van de buurtschap Horsthoek.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

43

ARCHIS-waarnemingsnummer: toponiem: plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

16-02-2008

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Paleolithicum

488422

26958

- Neolithicum

toelichting:

Het betrfet de vondst van een stuk vuursteen.

literatuur:

,,,

RAAPcatalogusnummer

199652 /

44


Erf van Daendels

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

22-10-2008

overige codes:

complex:


datering:

Nieuwe Tijd C

194957 / 31526

- Nieuwe Tijd C

toelichting:

Erf Daendels, meer informatie in de rapportage.

literatuur:

Keunen, L.J., 2008, Het Erf van Daendels, gemeente Heerde; archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek, RAAP-rapport 1823

111

490456


RAAPcatalogusnummer

45


Kanaaldijk 85 te Wapenveld

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:


AMK-nr:

datum:

03-02-2008

overige codes:

complex:

Klooster(complex)

datering:

Middeleeuwen Laat B

201885 /

495495

26383

- Nieuwe Tijd

toelichting:

Kloostercomplex heeft als zodanig bestaan van 1407 tot 1579. Daarna in delen in onbruik geraakt. Tot op heden delen van 't oude complex in de bestaande bebouwing aanwezig.

literatuur:

Berghe, K.J. van den, 2008, Plangebied Kanaaldijk 85 te Wapenveld, gemeente Heerde; archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek, RAAP-notitie 2589

RAAPcatalogusnummer

46


Hoorn

plaats:

Hoorn

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

AMK-nr:

datum:

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Neolithicum Midden

toelichting:

201325 /

491185

- Neolithicum Laat

Het betreft de vondst van een vuistbijl uit het Neolithicum (2500 voor VChr.).

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

47


Hoornse Broek

plaats:

Hoorn

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

AMK-nr:

datum:

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Neolithicum Midden

toelichting:

- Neolithicum Laat

Het betreft een vuistbijl uit het Neolithicum.

literatuur:

112

202500 /

490610


RAAPcatalogusnummer

48


Koerberg

plaats:

Hoorn

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

AMK-nr:

datum:

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat

toelichting:

200420 /

491470

- Nieuwe Tijd

De vondst betreft een onderdeel van een metalen Christus beeldje. Alleen het hoofd is aangetroffen.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

49


Zwolse Bos

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

493270

199450 /

489275

AMK-nr:

verwerving: datum:

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat

toelichting:

199060 /

- Middeleeuwen Laat

Het betreft de vondst van een deksel van een potje.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

50


Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr: AMK-nr:

verwerving: datum:

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat B

toelichting:

- Nieuwe Tijd

Het betreft de vondst van enkele laken loodjes.

literatuur:

113


RAAPcatalogusnummer

51


Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

AMK-nr:

datum:

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat B

toelichting:

199505 /

488970

- Nieuwe Tijd

Het betreft de vondst van een Jacobakan. Aangetroffen bij de aanleg van de riolering aan de Soerelseweg.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

52


Heerder Enk

plaats:

Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

488870

200120 /

487850

AMK-nr:

verwerving: datum:

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Onbekend

toelichting:

199795 /

- Onbekend

Het betreft de vondst van een slijpsteen.

literatuur:

RAAPcatalogusnummer

53


Heerde

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr: AMK-nr:

verwerving: datum:

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Middeleeuwen Laat B

toelichting:

- Nieuwe Tijd

Het betreft de vondst van enkele steengoed scherven.

literatuur:

114


RAAPcatalogusnummer

54


Het Hellegoed

plaats:

Vorchten

RD-coörd. (X/Y):

gemeente:

Heerde

ARCHIS-ozkmgsnr:

verwerving:

AMK-nr:

datum:

overige codes:

complex:

Losse vondst(en)

datering:

Nieuwe Tijd

toelichting:

204777 /

496016

- Nieuwe Tijd

Het betreft de vondst van enkele kanonskogels. Vermoedelijk zijn deze afkomstig van plunderende franse troepen.

literatuur:

115


116


Bijlage 2. Archeologische monumentencatalogus

117


$0.PRQXPHQWQU

7HUUHLQYDQ]HHUKRJHDUFKHRORJLVFKHZDDUGHEHVFKHUPG

WRSRQLHP

%DNKXLVERV(OEXUJHUZHJ

SODDWV

+HHUGH

5'FR|UG;<

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[

:HJ

EHJLQGDWHULQJ

0LGGHOHHXZHQQ&

HLQGGDWHULQJ

1LHXZHWLMG

NDDUWEODG

$0.PRQXPHQWQU

FRGH

%

WRSRQLHP

.$03(5./,33(1

SODDWV

+RRUQHUYHHQ *UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

$0.PRQXPHQWQU

%

WRSRQLHP

'('(//(1'(//(1:(*

SODDWV

+HHUGH

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

NDDUWEODG

%

7HUUHLQYDQ]HHUKRJHDUFKHRORJLVFKHZDDUGH

FRPSOH[

NDDUWEODG

5'FR|UG;<

FRGH

7HUUHLQYDQKRJHDUFKHRORJLVFKHZDDUGH

5'FR|UG;<

FRGH

118


$0.PRQXPHQWQU


WRSRQLHP

%HOYHGHUHZHJ5HQGHUNOLSSHQ*DOJHQEHUJ.RHSHOZHJ

SODDWV

(SH

5'FR|UG;<

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[

:HJ

EHJLQGDWHULQJ

0LGGHOHHXZHQQ&

HLQGGDWHULQJ

0LGGHOHHXZHQQ&

NDDUWEODG

$0.PRQXPHQWQU

FRGH

%

7HUUHLQYDQ]HHUKRJHDUFKHRORJLVFKHZDDUGH

5(1'(5./,33(1*$/*(1%(5*.2(3(/:(*

SODDWV

(SH

5'FR|UG;<

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

$0.PRQXPHQWQU

FRGH

%

WRSRQLHP

'H.RHUEHUJ

SODDWV

+HHUGH


5'FR|UG;<

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

,-]HUWLMGY&

FRPSOH[

1HGHU]HWWLQJRQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

3DOHROLWKLFXPODDW&Y&

HLQGGDWHULQJ

0HVROLWKLFXPY& (

FRPSOH[

NDDUWEODG

WRSRQLHP

NDDUWEODG

FRGH

119


$0.PRQXPHQWQU

WRSRQLHP

'H.RHUEHUJ

SODDWV

+HHUGH


5'FR|UG;<

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

,-]HUWLMGY&

FRPSOH[


EHJLQGDWHULQJ


HLQGGDWHULQJ

0HVROLWKLFXPY&

NDDUWEODG

$0.PRQXPHQWQU

(

WRSRQLHP

7./2267(5(//(1+2251

SODDWV

:DSHQYHOG

FRGH

EHJLQGDWHULQJ

0LGGHOHHXZHQODDWQ&

HLQGGDWHULQJ

1LHXZHWLMG

$0.PRQXPHQWQU

FRGH

7./2267(5./2267(5:(*

SODDWV

:DSHQYHOG

5'FR|UG;<

FRPSOH[

.ORRVWHUFRPSOH[

EHJLQGDWHULQJ

0LGGHOHHXZHQODDWQ&

HLQGGDWHULQJ

0LGGHOHHXZHQODDWQ& (


WRSRQLHP

NDDUWEODG

5'FR|UG;<

+XLVWHUS

(


FRPSOH[

NDDUWEODG

FRGH

120


$0.PRQXPHQWQU


WRSRQLHP

'(.2(5%(5*

SODDWV

+HHUGH

5'FR|UG;<

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

,-]HUWLMGY&

FRPSOH[


EHJLQGDWHULQJ


HLQGGDWHULQJ

0HVROLWKLFXPY&

NDDUWEODG

$0.PRQXPHQWQU

FRGH

%

%$.+8,6%26(/%85*(5:(*

SODDWV

+HHUGH *UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[

:HJ

EHJLQGDWHULQJ

0LGGHOHHXZHQQ&

HLQGGDWHULQJ

1LHXZHWLMG FRGH

%

WRSRQLHP

'H.RHUEHUJ

SODDWV

+HHUGH

5'FR|UG;<

FRPSOH[

$0.PRQXPHQWQU


5'FR|UG;<

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[


EHJLQGDWHULQJ


HLQGGDWHULQJ

0HVROLWKLFXPY& %

FRPSOH[

NDDUWEODG


WRSRQLHP

NDDUWEODG

FRGH

121


$0.PRQXPHQWQU

WRSRQLHP

'H.RHUEHUJ

SODDWV

+HHUGH


5'FR|UG;<

FRPSOH[

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[


EHJLQGDWHULQJ


HLQGGDWHULQJ

0HVROLWKLFXPY&

NDDUWEODG

$0.PRQXPHQWQU

FRGH

%

WRSRQLHP

'H.RHUEHUJ

SODDWV

+HHUGH


5'FR|UG;<

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[


EHJLQGDWHULQJ


HLQGGDWHULQJ

0HVROLWKLFXPY&

$0.PRQXPHQWQU

FRGH

%

WRSRQLHP

'H.RHUEHUJ

SODDWV

+HHUGH


5'FR|UG;<

*UDIKHXYHORQEHSDDOG

EHJLQGDWHULQJ

1HROLWKLFXPODDWY&

HLQGGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

FRPSOH[


EHJLQGDWHULQJ


HLQGGDWHULQJ

0HVROLWKLFXPY& %

FRPSOH[

NDDUWEODG

FRPSOH[

NDDUWEODG

FRGH

122


$0.PRQXPHQWQU

WRSRQLHP

%21(1%85*(5/$$1

SODDWV

+HHUGH

FRPSOH[

+DYH]DWKHULGGHUKRIVWDG

EHJLQGDWHULQJ

1LHXZHWLMG

HLQGGDWHULQJ

1LHXZHWLMG

NDDUWEODG

$0.PRQXPHQWQU

%

5'FR|UG;<

FRGH

:(59(5',-.

SODDWV

:HUYHQ

FRPSOH[


EHJLQGDWHULQJ

%URQVWLMGY&

HLQGGDWHULQJ

,-]HUWLMGY& (

7HUUHLQYDQDUFKHRORJLVFKHZDDUGH

WRSRQLHP

NDDUWEODG


5'FR|UG;<

FRGH

$

123


124


Bijlage 3. Catalogus van archeologische onderzoeksmeldingen

125


$5&+,6RQGHU]RHNVPHOGLQJVQXPPHU WRSRQLHP

'(//(1:(*

SODDWV

+HHUGH

RQGHU]RHNVQXPPHU 5'FR|UG;<

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH

2QEHNHQG

QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

5HVWDXUDWLHFRQVROLGDWLH

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

2QEHNHQG

EHYRHJGJH]DJ

2QEHNHQG

IDVH$0=F\FOXV

RQEHNHQG

GDWXPDDQYDQJ

OLWHUDWXXU

$5&+,6RQGHU]RHNVPHOGLQJVQXPPHU

WRSRQLHP

6SRUWYHOGHQ9HOGNDPSVHZHJ

RQGHU]RHNVQXPPHU

5'FR|UG;<

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH

$UFKHRORJLVFKERRURQGHU]RHN

QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

5$$3$UFKHRORJLVFK$GYLHVEXUHDX

EHYRHJGJH]DJ

3URYLQFLH*HOGHUODQG

IDVH$0=F\FOXV

JppQYHUYROJRQGHU]RHNRIEHKRXGDDQEHYROHQ

OLWHUDWXXU

5$$3QRWLWLH


RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

'H5ROGHUV

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

2YHULJHJURQGZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


5'FR|UG;<

EHYRHJGJH]DJ

2QEHNHQG

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3127,7,(

126



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

SODDWV

:HUYHQ

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

2QEHNHQG

IDVH$0=F\FOXV

YHUYROJRQGHU]RHNRIEHKRXGDDQEHYROHQ

OLWHUDWXXU

5$$3UDSSRUW


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

2QEHNHQG

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3UDSSRUW

5'FR|UG;<

WRSRQLHP


RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

5'FR|UG;<

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

2QEHNHQG

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3UDSSRUW

127



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

SODDWV

%HUJKXL]HQ

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

62%5HVHDUFK

EHYRHJGJH]DJ

2QEHNHQG

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

62%UDSSRUW$DQYXOOHQGH$UFKHRORJLVFKH,QYHQWDULVDWLH,QILOWUDWLHYLMYHUV %HUJKXL]HU3DSLHUIDEULHN:DSHQYHOG


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

SODDWV

%HUJKXL]HQ

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

62%5HVHDUFK

EHYRHJGJH]DJ

2QEHNHQG

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU



5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

SODDWV

%HUJKXL]HQ

5'FR|UG;< GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

62%5HVHDUFK

EHYRHJGJH]DJ

2QEHNHQG

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU


128



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

SODDWV

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

2OVW:LMKH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH

$UFKHRORJLVFKYHOG NDUWHULQJ

QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV

RQEHNHQG

OLWHUDWXXU

5$$3UDSSRUW


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

*URRW6WRNNHUW

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

6\QWKHJUD%9

EHYRHJGJH]DJ

*HPHHQWH+HHUGH

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

6\QWKHJUD$UFKHRORJLH5DSSRUW


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

*URWHZHJ

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

6\QWKHJUD%9

EHYRHJGJH]DJ

*HPHHQWH+HHUGH

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

6\QWKHJUD$UFKHRORJLH5DSSRUW

5'FR|UG;<

129



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

*URHQHZHJ

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

6\QWKHJUD%9

EHYRHJGJH]DJ

*HPHHQWH+HHUGH

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

6\QWKHJUD$UFKHRORJLH5DSSRUWHQ


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

5HYHOLQJVHZHJ'H5ROGHUV

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

5'FR|UG;<

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

$'&$UFKHR3URMHFWHQ

EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

$'&UDSSRUW


=ZDUWHZHJ

RQGHU]RHNVQXPPHU

5'FR|UG;<

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

'H6WHHNSURHI$UFKHRORJLVFK2QGHU]RHNVHQ$GYLHVEXUHDX

EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

'H6WHHNSURHI

130



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

%RYHQNDPS,,

SODDWV

2QEHNHQG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

*URQWPLM

EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

*52170,-$5&+(2/2*,6&+(5$33257(1


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

2YHUZHJ

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3QRWLWLH


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

%ULQNODDQ

5'FR|UG;<

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3QRWLWLH

131



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

%RUFKJUDYHUZZHJ

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

$'&$UFKHR3URMHFWHQ

EHYRHJGJH]DJ

*HPHHQWH

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

$'&5DSSRUW


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

:DSHQYHOG

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

$UFDGLV

EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

$UFDGLVUDSSRUW1$


.DQDDOGLMN

5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

5'FR|UG;<

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3QRWLWLH

132



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

SODDWV

2QEHNHQG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

%$$&%9

EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

%$$&UDSSURW


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

ZLOGHNDPSVHZHJ

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3QRWLWLH


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

6LQJHOZHJ

5'FR|UG;<

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

*URQWPLM

EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

*URQWPLM$UFKHRORJLVFKH5DSSRUWHQ

133



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

(UIYDQ'DHQGHOV

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

,QIUDVWUXFWXUHOHZHUNHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3UDSSRUW


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

SODDWV

9HHVVHQ

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH

$UFKHRORJLVFKEXUHDXRQGHU]RHN

QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

*URQWPLM

EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU



GH:LVVHO

5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

5'FR|UG;<

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

,QIUDVWUXFWXUHOHZHUNHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3QRWLWLH

134



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

7HUUHLQNORRVWHU+XOVEHUJHQ

5'FR|UG;<

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

+RJHVFKRRO6D[LRQ1H[W

EHYRHJGJH]DJ

3URYLQFLH*HOGHUODQG

IDVH$0=F\FOXV

RQEHNHQG

OLWHUDWXXU


RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

H+RRUQHUYHHQVHZHJRQJ

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

$'&$UFKHR3URMHFWHQ

EHYRHJGJH]DJ

*HPHHQWH+HHUGH

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

$'&UDSSRUW


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

+RHQZDDUG

5'FR|UG;<

SODDWV

+DWWHP

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+DWWHP

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

+RJHVFKRRO6D[LRQ1H[W

EHYRHJGJH]DJ

*HPHHQWH

IDVH$0=F\FOXV

RQEHNHQG

OLWHUDWXXU

135



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

2VVHQNDPS,,

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

*URQWPLM

EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU



5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

6%%,-VVHOZDDUGHQQRRUGZHVW

SODDWV

+HHUGH

5'FR|UG;< GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

$'&$UFKHR3URMHFWHQ

EHYRHJGJH]DJ

*HPHHQWH

IDVH$0=F\FOXV

RQEHNHQG

OLWHUDWXXU


WRSRQLHP

6%%+HHUGH*XOEURHN

RQGHU]RHNVQXPPHU 5'FR|UG;<

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

$'&$UFKHR3URMHFWHQ

EHYRHJGJH]DJ

*HPHHQWH

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

$'&5DSSRUW

136



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

6%%+HHUGH9HPGHUEURHN

SODDWV

(SH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

(SH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

$'&$UFKHR3URMHFWHQ

EHYRHJGJH]DJ

*HPHHQWH

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

$'&5DSSRUW


5'FR|UG;<

RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

*URWHVWUDDW

SODDWV

:DSHQYHOG

GDWXPDDQYDQJ

5'FR|UG;<

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ


QERULQJHQ

XLWYRHUGHU

6\QWKHJUD%9

EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

6\QWKHJUD5DSSRUW6


RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

(SHUZHJ

5'FR|UG;<

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV


OLWHUDWXXU

5$$3QRWLWLH

137



RQGHU]RHNVQXPPHU

WRSRQLHP

5'FR|UG;<

SODDWV

+HHUGH

GDWXPDDQYDQJ

JHPHHQWH

+HHUGH

GDWXPJHUHHG

RQGHU]RHNVW\SH


QSXWWHQ

DDQOHLGLQJ

%RXZZHUN]DDPKHGHQ

QERULQJHQ

XLWYRHUGHU


EHYRHJGJH]DJ

1LHWYDQWRHSDVVLQJ

IDVH$0=F\FOXV OLWHUDWXXU

5$$3QRWLWLH

138

Archeologische monumentenzorg in de gemeente Heerde

Recommend Documents