Terwijl ons Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg enkele decennia geleden nog een landelijke reputatie had. Terwijl we in aantallen rijksmonumenten de vijfde stad in Nederland zijn!
Monumentenzorg in Hraarlem gedaatd traat alar mer end laag nive au Hier ligt een enorme uitdaging voor de politiek, bestuurders, voor de Historische Vereniging Haerlem,., Of liever gezegá: voor elke Haarlemmer of streekgenoot die het onverdraaglijk vindt dat de stad verloedert door onverschilligh eid,, Onze nota Monumentenzorg brengt de alarmerende toestand in kaart en stelt nieuwe doelen. De hierna volgende conceptnota zal binnen de vereniging worden besproken. Daarmee krijgen we hopelijk spoedig een nieuw richtpunt voor monumentenzorg in Haarlem.
MONUMENTENZORG IN HAARLEÍN
aerhem-'1e
versie, augustus 2007
Zorg om de monumentenzorg Er ztjn meerdere aanwijzingen dar het in Haarlem met de MonumentenzoÍg, en de zorg voor het historisch erÊ goed in her algemeen, niet goed gaat.
Op r november 1956 is het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg opgericht., dat al snel een zeer goede naam opbouwde, ook op landelijk niveau. In hetJaarboek van de Vereniging Haerlem ry57 publiceerde het hoofd van het Bureau zijn eerste jaarversiag 'Monumentenzorgir- Haarlern, waarin naar de burgers verantwoording werd afgelegd van alle restauraties. Met de opheffing van het bureau inzoo4 is aan de ononderbroken reeks vanjaarverslagen een abrupt einde gekomen. Wat er sindsdien in Haarlem voor monumenten is gedaan is onbekend; aan de burgers, maar ook bij het gemeencebestuur.
In
de Archeologische
ontbreekt Haarlem, Het rverk aan de gemeentelijke'Beleidsnota Monumentenzorg is in zoo5 stopgezet. Haarlem is wat betreft het aantal rijksmonumenten de vijfde monumencenstad van het land, maar met betrekking tot het aantal gemeentelijke monumenten bungelt lees verder op pag. 6 D
Komende en gaande bestuursleden De jongste jaarvergadering betekende ook een wisseling in de bestuursbezet-
ting van de vereniging. Charles Bleke droeg de voorzittershamer over aan Nico Brink, die aankondigde het voorzitterschap voor zeker een jaar te willen vervullen. Marly Bergman draagt na jaren toewijding aan de publiciteit van de vereniging haar taken over aan Theo van der Vlugt. Verder traden Piet de Rooy, Marius Vis en Martin van Bleek aan als nieuwe bestuurders. ln dit en volgend nummer stellen we nieuwkomers kort aan u voor. Piet de
Rooy
hoogleraar de Universiteit van Amsterdam heeft een bijzondere belangstelling voor de negentiende en twintigste eeuw. Piet de Rooy (1944), Nederlandse Ceschiedenis aan
Over deze periode schreef hij
verschil-
Kroniek Holland zoo5, waarin
--rstigNoord- en Zuid-Hollaudse geme€rllca-terslag doen van de archeologische activiteiten over dat. jaar,
Tijdens de jaarvergadering introduceerde Piet de Rooy zichzelÍ bescheiden: 'Ikheb eígenlgk de uerkeerde uoorol)-
leiding voor Haarlem; de laatste jaren heb ik me vooralbeziggebouden met de gescbiedenis van Amsterdam. Zo was ik redacteur van de tweelaatste delen uan de grote Geschiedenis uan Amsterdam in vijf delen (Amsterdam,
lende boeken, waaronder het overzichtswerk Republiek van Rivaliteiten - Nederland sinds 1813 (Amsterdam, uitgeverij 9UN,2004-2007). Maar uitgeverij Mets en Schilt, 2002). nuhet einde uan mijn universitaire
loopbaan nadert, uoelde ik er ueel uoor om me geleidelqk meer te gaan uerdie-
pen in de geschiedenis van Haarlem.' Een verhuizing van de rand van de stad naar het centrum gaaf een extra impuls. 'Ik realiseer tne nu meer dan ooit hoe prachtig dat centrum (nog) is. D e c ombin atie u an w ete n s ch app elijke b elangst elling e n v erh uizin g ma akt e het uerzoek om tot het bestuur toe te treden erg verleidelijk. In het bestuur wil ik uooral een bijdrage leueren aan de discussie ouer kwesties als'de canon van Haarlem'. Daarnaast zal ik uooral functioneren als een schakel tussen bestuur en redactie van het Jaarboek!
Nieuwswaardige feiten en alles wat publicatie verdient kunt u mailen naar
[email protected].
-.
'De Erwtenznk' Ofwel degeschiedenis van de laatste episode van een grvtterij Thon Fikkerm6n en Leny Wryands, Historische Werkgroep.
Weinig Flaarlemmers zullen zich uit eigen geheugen herinneren hoe het Verwulft er uit zag voordat Vroom en Dreesmann er zijn grote warenhuis liet bouwen. Daarom is het aardig om daarover een stukje bijna verdwenen verleden op te rakelen. Bijna verdwenen, wanÉ er zrjn onverwachte getuigenissen. De Historische Werkgroep van onze vereniging laat ze spreken. Op het Verwulft stonden haizen zoals die ook aan de (Gedempte) Oude Gracht te vinden waren. Het derde huis aan de zuidzijde van het Verwulfr, een oud huis met een halsgevel, heette"De Errvtenzak'l Daarin t'as al sinds rso6 een grutterij gevestigd. In de loop van de I9e eeuw was dezehet eigendom geworden vanJ.G. van Breemen, die er tot zijn overiijden in r89z werkzaam bleef. Een grutterij verhandelde grutten, dat wil zeggen erwten en andere peulvruchten. Van de simpele spliterwt tot uitheemse peulvruchtensoorten, door een kleine kring van fijnproevers om hun bijzondere smaak gewaardeerd,
Het was een goed beklante zaak, gevestigd op
een goed
punt. Op het Verwulfc werd in die periode o.a. de aardappel- en fruitmarkt gehouden, en in larer jaren de bloemenmarkt. Ilec was een van de drukste punren van de stad, Na de dood van Van Breemen bleef de grutterij in de familie. In 1895 werd de zaak overgenomen door J.G. Wackwitz, een aangelrouwd familielid. Het huis "De Erwtenzak'had een houten reclamebord boven de toegangsdeur waarop
een erwtenzak scond afgebeeld. Dit is nog te zien op een ingekleurde pentekening van P, van Looy, gedateerd Igr8, die op de werkzolder van de Hoofdwacht hangt; die toont de Erwtenzak op dit oude adres, Deze tekening is op een onbekend tijdstip door de heer Wackwitz aan de Vereniging Haerlem geschonken, Wackwitz verkocht de zaak begin jaren twintig van de zoe eeuw aan zijn medewerker Koelemij, Die verkocht het pand ín t9z7 aan Vroom en Dreesmann en verhuisde de grutterij naarJacobijnestraat 5, waarna V&D kon beginnen met slopen en rond rgzg met bouwen, Ter gedachtenis aan de oude vestigingsplaats, die blijkbaar
gelukkige herinneringen had voor het gezin Koelemij, werd een tegeltableau gemaakt, gebaseerd op de tekening uit r9I8. Klaarblijkelijk gaf die een mooier beeld dan de gefotografeerde ofgetekende werkelijkheid van 1926... Dit tegeltableau werd geplaatst in de ingang van het nieuw betrokken pand in deJacobijnestraat. Behalve de nostalgische waarde voor de gruttersfamilie, had het waarschijnlijk ook de functie van reclamebord voor oude en nieuwe klanten; een herkenning van het oude kwaliteitsadres, Een krantenartikel uit r964 beschrijfc, dat mevrouw Koelemij na de dood van haar echtgenoor de zaak alleen heeft voortgezet.'Mijn klantenkring is een vriendenkring
.grrv,.rJcn,':r'{t :r' i" .'.'f
In de zomer
ir11.'.1 i.".q.
uiteindelijk opgeheven,'Met haar besluit om de zaak op te hefen uerdwijnt de laatste speciaalzaak in peulvruchten in Haarlem. Sinds 1806 is'De Erwtenzak' een begrip voor de peuluruchtminnende van 1964 rvordt de zaak dan
Haarlemmers geweest. En nu nog, als men het schemerige winkehje binnenstapt, waant men zich in een 79e-eeuwse omgeving. In diepe bakken liggen peuhjes in grote uerscbeidenheid opgetast. Spliterwtjes, linzen en citroenboontjes en nog uele variëteiten, alleen te onderkennen door de expert,'schrijft
dit krantenartikel in 7964 nog. In ry69 wordt het pand in de Jacobijnestraat aangekocht door boekhandel de Vries. Daarmee was de grutterij uit het stadsbeeld verdrvenen. Maar het tegeltableau wordt in ere gehouden door de boekhandel, als een herinnering aan het verleden van het pand, en met besefvan de historische waarde van dergelijke overbiijfselen. Wellicht mede omdat boekhandelaar De Vries zelf in de tweede wereldoorlog ondergedoken had gezeten in de belendende grutterij. In een eigen uirgave van de boekhandel: "Hier vind je de hele wereld. Een eeurv H, de Vries boeken' uit zoo5,lezen we daarover het volgende. 'Overdag hield Johan de Vries zích schuil in zijn eigen winkels.' 'Na een rnaand (., .) ben ik zachtjes naar Leen en Nel Koelenij verhuisd, onze buren en oude urienden in de Jacobijnestraat 5, die daar hun grutterij "De Erwtenzal<" hddden. Van hun huis kon ik overdag ueilig mijn plek in de zaak bereiken waar ik in mijn eentje probeerde de boel bij elkaar te houden.'
istorische Vereniging zorgde voor de verhalen bij de beelden. H
Verhalen over het verleden kunnen een geweldige uitwerking hebben op kinderen. Dat ondervond ook Marjolein de Boer, LIO stagiaire basisschool de Kring Haarlem. Voor het project Children Connecting Cultures deed zijn een beroep op de Historische Vereniging Haerlem. Dankzij de samenwerking genoten schoolkinderen in Haarlem en Amerika van het rijke Haarlemse verleden. Een verslag van Marjolein de Boer.
Met behulp van internet en e-mail legden de kinderen van Basisschool De Kring contact met een school in Amerika. De kinderen waren nu geen leerlingen meer, maar traden op als leerkrachten voor hun leeÍtijdsgenootjes in een ander land. Ze gingen lesgeven over hun omgeving en hun eigen culturele achtergrond. De kinderen moesten daarvoor op onderzoek uit in de stad waarin zij wonen en leven: Haarlem. De kinderen trokken de stad in om foto's en video's te maken.
:4+'ê iiio
Het tegeltableau is gemaakt door de Hilversumse plateelbakkerij N.O. Her bestaer uit zes tegels mer de atbeelding van het oude onderkomen a:rn het \iers'ulfi; de aÍbeelding is omrir-rgd door kleinere eflèn, eveneens geqlazuurde regels. Iedere be.oeker van boekhandel De \iries kan het daar tot op de huidige deg noq :ien. \\/e kunnen daar, als historisch
beq'uste Haarlemmers, alleen maar dankbaar voor ztjn.
Een beg ip t,oor de yteulvruchtminnende H a srle m nt er s. S pli
t
er w tj
e
s, linz e n e n
ci
tr
oen
boontjes en nog uele uariëteiten, alleen te
onderkennen
dot
de expert.
Bronnenl - Haarlent in phorols 1860-1900, verzameld, en toegelicht
door Henk Wierir.rga,
- Gens Nostra, maandblad der Nederlandse Genealogische vereniging, jaargang 50, nr 4/5, aprillnei 1995. - Krantenartikel, vermoedelijk Haarlerns Dagblad / Opregte Haarlemsche Courant van 70-7 -1964. - Hier vind je de hele wereld. Een eeuw H. de Vries boeken. Door Charles Coster en Hans Hoffmann. Uitgave H. de Vries boeken, Haarlem 2005.
-
De beelden kwamen wel, maar de kinderen vonden het lastig om de informatie aan alle verschillende gebouwen in Haarlem te koppelen. Daarom werd contact gelegd met de Historische Vereniging Haerlem. Lard van der Pal had aan weinig informatie al genoeg om de kinderen een rondleiding te geven waar ze ontzettend veel aan hebben gehad. ln anderhalf uur op de Crote Markt kwamen alle tijdsperiodes aan bod. De leerlingen merkten dat heel veel gebouwen en elementen uit het verleden nog steeds invloed hebben op het leven zoals wij dat nu kennen. De kinderen waren verbaasd over alle verschillende verhalen achter de gebouwen. Het was maar weinigen bekend dat Haarlem zo veel historische gebouwen telt en dat die nog steeds van belang zijn. Daarna volgde een bezoek aan de Bavokerk. Voor velen was dit de allereerste keer.
De kinderen gingen met camera's vol beelden terug naar school. Van de verhalen van Lard van der Pal waren aantekeningen gemaakt. En alles werd verwerkt in een PowerPoint-presentatie. Na een aantal weken was het dan eindelijk zo ver. De kinderen legden via een videoconferentie contact met de school in Amerika. De kinderen daar werden overdonderd met informatie en beelden uit Haarlem. Een schitterende presentatie waarin de kinderen hun eigen ideeën over Haarlem met gekregen informatie konden combineren en presenteren. Met grote dank natuurlijk aan de Historische Vereniging Haerlem.
Mariolein de Boer
Antoon Erftemeijer besprak voor ons De gezusters Van Vloten, recentelijk verschenen bij Bert Bakker. Daarnaast is er de aankondiging van een boek over Spaarndam.
trouwd, en dat niet alleen: ziin vrouw baarde hem liefstzeven kinderen. Over deze Johannes van Vloten heeft familielíd Francisca van Vloten betrekkeliik recent de nodige publicaties verzorgd. Wie nog geen biografische aandacht hadden gekregen, waren Johannes' drie, om diverse redenen interessante, dochters. ln die leemte is nu voorzien met de 'triografie'
'De gezusters Van Vloten'. Het boek literair hoogstandje, regelmatig is het wat schools van opzet en formulering - het boek gaat terug op drie doctoraalscripties van de Open Universiteit die (overigens knap) is geen
Drie Haademse meisjes C. van Uuden en P. Stokvis De gezusters Van Vloten. De vrouwen achter Frederik van Eeden, Wíllem 'vViisen err rribert Verwey. Amsterdam, uitg. Bert Bakker, 2OO7.3O4 p., tll. ISBN 9789035130876. Prijs
€ 24,95.
De Haarlemse geschiedenis kent heel wat op m erkel i ke fi gu re n. J o h an n es van Vloten (1818-1883) behoort daar beslíst bii. Deze van brede bakkebaarden en een vlinderdas voorziene geleerde was sinds 1877 woonachtig aan het Florapark in een reusachtige stadsvilla (nu nr. '12/'13), die hii door niemand minder dan Pierre Cuypers had laten bouwen. De bijziende doctor werkte daar temidden van een ímmense boekerii aan een oeuvre dat uiteindelilk zo'n 1500 artikelen en boeken zou tellen. ln de periode ervoor was híj eerst ontslagen in Rotterdam als leraar Frans - wegens ordeproblemen - en vele iaren later was hij opnieuw ontslagen, nu als hoogl eraar en rector- magnificus aan 1
het Deventer 'Athenaeum', wegens al te vriizinníge denkbeelden. Aan het Florapark kon hii zich vriier dan ooit uitleven als humanistisch denker, schrijver, polemist, en met name als Spinoza-interpreet. En dat vooral dankzíj de royale erfenis die ziln vrouw op een zeker moment ten deel viel. Van Vloten was namelijk ge-
dooreengevlochten zijn. Maar het is informatieriik en interessant. Dat laatste geldt zeker voor Haarlemlief hebbers.
Het boek maakt eens te meer dui-
deliik dat ook Haarlem een rol van betekenis heeft gespeeld voor de veelgeroemde bewegíng der Tachtigers. De ondertitel van het boek over de zussen Van Vloten maakt dit al d u i d e I i i k: sch ri jver/ arts F rede ri k van Eeden, schi lder/ etser W i I lem W itsen en dichter (later hoogleraar) Albert Verwey vonden aan het Florapark hun echtgenotes. Voor Albert Verwey werd het een verbintenis voor het leven, de twee andere huwelijken hielden niet lang stand. En dat door allerlei oorzaken. Niets wordt ons wat dit betreft onthouden (zo liikt het althans) in dit boek: de zielen en hoofden van de zes hoofdrolspelers worden door de auteurs onbekommerd blootgelegd. Brieven, dagboeken: van alles is nageplozen om ons een beeld te schetsen van het leven dat deze ionge vrouwen (en hun mannen) van de 'betere standen' aan het eind van de '19de eeuw leefden. De zussen Van Vloten voltooiden alle drie de toen moderne mms, twee van hen volgden nogtaalcursussen in Parijs en Aenève, en alle drie ontwikkelden ze zich tot erudíete en vrij progressieve, ze I fstan d i ge i o nge vrouwe n.
Frederik kwam met de oudste,
Martha, ín contact via ziin ouders, die immers ook in Haarlem woonden en met de Van Vlotens bevriend waren. Martha bleek, zoals ze zelf schreef, 'een verward samenstel van binnen', met ook sombere stemmingen. Frederik maakte haar het leven
niet gemakkelilker met zijn buitenechtelijke escapades en ingewikkelde ideeën over seksualiteit. Nadat er twee kinderen waren geboren, volgde een scheidíng van bed, en in '1907 gingen de twee uit elkaar. Via Frederik kwam de kunstenaar Willem Witsen met Betsy van Vloten in contact. Witsen woonde ten behoeve van dit contact zelfs enige tijd in de Haarlemse Breestraat, maar van daaruit schreef hii haar over Haarlem, in 1890, onder meer: "k heb 'n geruimen tiid door de stad geloopen maar weet je wat't is, néé, - 'k word doodmoe - 'k vin alles zoo leeliik en klein en burgerlilk - en vervelend [...]
nooit groot zuiver mooí - 't is niet om uit te houden.' Vervolgens reisde hij weer voor enige tiid terug naar waar alles volgens hem wél 'groot zuiver mooi' was: Londen. Oprechte H
aarl em - m
i
n
naars kl i n ken W itse ns
woo rde n vanzel fspreken d o n begri i pe liik in de oren, maar ze ziin misschíen wat minder onbegrí1peli1k wanneer
men weet dat Witsen ín Londen nog een intieme vriendin had (waar Betsy ín elk geval níets van wist). Witsens vermogen om zich langdurig te concentreren op één partner was al net zo zwak ontwikkeld als bii Van Eeden. Na de ontdekking van Witsens ontrouw vertrok Betsy met de kinderen, eerst naar Vlaanderen en toen terug naar Haarlem. Daar werd ze oud en excentriek; haar nog excentriekere zoon Odo zou bii haar blíiven inwonen. Tot slot de iongste Van Vloten-
dochter, Kitty: zii trouwde met Albert Verwey (oom van schilder Kees Verwey), kort nadat Albert een soort
,\
Aankondiging
Spaarndam in de jarcnvijftigen zestigi een dorP in onrwikkeling
homosexuele relatie met dichter Kloos had afgesloten. Albert en Kitty pasten kenneliik wel goed bii elkaar: ze kregen zeven kinderen en leefden nog lang en op hun manier gelukkig in Noordwiik aan Zee (hoewel het sommige kinderen zeer slecht zou vergaan).
De Historische Werkgroep Spaarndam (HWS) bereidt de uitgave voor van een boek over Spaarndam in de jaren vijftig en zestig. Het zal verschijnen in de serie
Uijt hoven, dorpen en steden van uitgeverij Aprilis' die al zo'n 60 titels in deze reeks liet verschenen'
Er is nog veel meer te vertellen over dit informatieriike boek, dat ieder die in de Haarlemse culturele geschiedenis en in de eerste fase van d e v ro u w e n e m an ci p ati e gei nte ressee rd s, ze ke r moet lezen. Een slotopmerking: het is opvallend hoe groot de rol van lezen en schriiven was bii het aangaan en onderhouden van intieme relaties voor de figuren over wie dit boek gaat. Een voorbeeld: Martha gaf de aanzet tot de relatie met Van Eeden door hem een brief te schriiven; vervolgens gaven zii elkaar vriiuit inzage in hun
Het boek belooft - in tekst en foto's - een zo volledig mogelijk tijdsbeeld van de periode te geven, aan de hand van 38 onderwerPen. Zoals: bevrijding, het Kruiswerk in SPaarndam en omgeving, de dodenherden-
i
king, dorpsomroePer Bernhard Wagenaar,de Spaarneschool, lJsclub Nova Zembla, de St. Adalbertusschool, kerkelijke ontwikkelingen, Scheepswerf De Stapel, Speeltuinvereniging Nieuw Leven, Scheeps- en jachtwerf De Rietpol, Muziekcorpsen Crescendo en Kunstkring, Van Hattum en Blankevoort, Spaarndams Cemengd Koor, Het Jeugdhuis, Billartverenigingen, de onthulling van het beeldje van Hans Brinker,
intieme dagboeken (!). Dezelfde Frederik had zich met een eerdere vriendin niet op een bed gestort maar op de lectuur van Dickens en Plato. De zussen Van Vloten, maar ook hun mannen, schreven vele beschou' wingen over wat hen wel en niet beviel in hun relaties, of over hoe die i
deal
i
te
r
m oeste
n
vto r-
den. De drie vrouwen zouden hun taalvaardigheid later overigens ben utte n d oo r ve rtaalwe r k te doen en (Betsy) te dichten. Hun passie voor het geschreven woord was hen natuurliik met de paplepel ingegoten. Vo I gens d e fam i I i eove r' levering placht vader Johannes al lezend
Witsen over Haarlem:
'k uin alles zoo leelijk en klein en bu.rgerlijk . r.> ^" ,r^*rrr'lnrrÀ ".t
|
1 .'e\' ,rnnif--
L1++J
is groot zuiuer flooi "t ,riet ofit ítit te boudenl Oprechte Haarlem-minnaars klinken Witsens woorden onbegrijpelijk in de oren, maar ze zijn misschien wat minder onbegrijpelijk wanneer men weet dat Witsen in Londen nog een intieme vriendin had.
maken, terwiil hii dan
l
een karretie achter zich aan sleepte waarin een dochter zat. Op een keer ontdekte hii aan het eind van zo'n wandeling dat het handvat had losgelaten en dat het wagentie met dochter Kitty ergens in de vloedliin was
H.J.
[email protected] of Cerritvdbeldt@hetnet nl
,# Dubbel-exPositie 5O jaar Velsertunnel
stellingen. De exposities geven een beeld van de aanleg en opening en van de immense betekenis die de tunnels hadden voor economische en landschappelijke ontwikkelingen.
achtergebleven -..
tot Zuidetmear,** u r$e Hebt u het bijzonder fraaie boek 'Meer
De priis van het boek zal € 18,50 bedragen Bestellen per e-mail is mogeliik via:
Naar aanleiding van het vijftigjarig bestaan van de Velsertunnel organiseren de Historische Kring Velsen en het Museum Kennemerland twee tentoon-
strandwandelingen te
I
Vishandel en palingrokerijen, woningnood, de wolhandkrabben en veel meer.
dan
steen. Haarlemse kerken en andere gebedshuizen' al besteld? Een geweldig boek dat elke Haarlemmer in huis zou moeten hebben. Als lid betaalt u slechts €28,-.
De Velser tentoonstelling vindt plaats in het Raadhuis voor de Kunst, TorenslraatT te Velsen-Zuid, telefoon 0255 - 51 80 51. Opening: alle zaterdagen en zondagen vanaf 19 augustus tot en met 30 september van 12.00. tot'1 7.00 uur. Door-de-weeks in september volgens de openingstijden van het Raadhuis voor de Kunst, maandag t/m vrijdag van '10.00 tot 17.00 uur. Museum Kennemerland, Beverwijk, Westerhoutplein 1. Taterdag en zondagmiddag: 14.00 - 16.30 uur.
We ztin de vijfde monumentenstad van Nederland. Maar hekkensluiter in monumentenzorg! D Vervolg van pag.
1
de gemeence onder aan de lijsc. In hecJaarboek van de Stichdng Nationaal Contact Monumenten zoo6 wordt voor Haarlem genoemd als aantal gemeentelijke Monumenten: 8o. Ter vergelijking: dit komt overeen mel gemeenten als Barneveld, Doerinchem en Zevenaar, Zandvoort heeft er 4t;Leiden, goed met Haarlem vergelijkbaar, heeft er t555. Het landelijke project voor de jongere bouwkunst i85o - ry4o,het z.g. MIP fte87 - rysa), MSP-MRP (Ieer - Ieee) heefc in Haarlem nog helemaal geen vastgestelde gemeentelijke monumenten opgeleverd (De'R in MRP staat voor 'Registratie] maar die is in Haarlem achterwege gebleven)' Daardoor kon veel waardevolle bebouwing van rondom rgoo zelfs in recente tijd nog worden gesloopt. Er is wel een lijst van meer dan duizend potentiële gemeentelijke monumenten. Daarvoor is heel veel onderzoek gedaan (in de periode van omstreeks 1999 tot zoo4); voor elk van deze pocenciële monumencen is een'redegevende beschrijving gemaakt. Dat materiaal moet nog ergens in een kast liggen.
ln Haarlem is er momenteel geen eigen gemeenteliik monumentenbeleid. De laatste Beleidsnota Monumentenzorg is van '1972.
Van de honderden Belvedere-projekten in den lande (sinds 1999) is er niet één aan Haarlem toegewezen. N,a,u de problemen tnet de Appelaar is in maart rg98 een convenant gesloten tussen de gemeente Haarlem en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ), waarbr,y
Haarlem zrchbij grote ingrepen verplichtte tot vroegtijdige consultatie. Dat had volgens de (inmiddels voormalige) directeur van (inmiddels voormalige) RDMZ bijvoorbeeld zeker moeten gebeuren bij de vastscelling van het trajecr van de Zddrangent dwars door het Beschermde Stadsgezichc. Hier had volgens de directeur een cultuurhistorische effectrapportage moeten plaatsvinden, Een schriftelijk verzoek hiertoe aan het gemeentebestuur van de zijde van de Historische Vereniging Haerlem (d,d. 5 november zooz) is onbeantwoord gebleven, In het vooruitzicht van de raadsverkiezingen op 6 maart zoo6 is door de Vereniging Haerlem een enquête gehouden onder de Raadsfracties . Zes van de twaalf raadsfracries hebben de enquête niet beantwoord, Ter aanvulling zijn de Verkiezingsprogrammas geraadpleegd. In een aanlal programma's kwamen de woorden'Monumentenzorg' en 'Beschermd Stadsgezicht'in het geheel niet voor' Slechts twee partijen gingen uitgebreid op de materie in. In de scadsgids zooT komt her woord'Monumentenzorg'
niet voor.
Bovenstaande constateringen rvijzen erop, dat de continuïteit in de Haarlemse Monumentenzorgzoekis, Door verschillende reorganisaties zijn ambtenaren van her voor-
malige Bureau Monumentenzorg verwijderd of verstrooid, Daardoor is heel veel kennis rveggesijpeld, heeft de gemeente op dit terrein geen geheugen meer, en is de resterende deskundigheid versnipperd over het ambtelijk apparaat. Tegenover eigenaren en onnvikkeiaars biedt de gemeenre onvoldoende professioneel tegenrvicht.
Het beleid In Haarlem is er momenteel
geen eigen gemeentelijk monumentenbeleid, De laatste Beleidsnota Monumentenzorg is van tg72, De Monumentenverordenin g 2006 slaat alleen op de 8o geregistreerde gemeentelijke monumenten, De Agenda Cuitureel Erfgoed in Haarlem zooT 6evat een inreressante integrale visie, maar is volstrekt vrijblijvend: de enige concrete maatregel die wordt voorgesteld is opheÊ Êng van de (overigens nu al opgeschorte) gemeentelijke subsidies. De gemeentelijke bemoeienis met monumeÍtenzorg is uitsluitend uirvoerend en reactief, Wie'Monum entenzor gj zoekt in het gemeentelijk apparaat korrt bij'Vergunningen' rt'rccht. Det.r'ijst !'l'nP ilrf Í!1.1.I !ri1s in lctic kcrnt.rls cr iets dreigt te gebeuren. Daardoor is alles rvar nier wettelijk beschermd is, ongeveer 98 o/o van het bour.vbestand, vogelvrij, Het nieuwe Waarderingssysteem dat wordt gebruikt bij het maken van Bestemmingsplannen in het Beschermd Stadsgezicht is een stap vooruir, maar biedt onvoldoende bescherming aan afzonderlijke panden.
Dat het anders kan bewijzen goed vergelijkbare steden dan r.r.et rondom de too,ooo inwoners aanzienlijk kleiner dan Haarlem). Delft heefc onlangs het 75oe gemeentelijke monurrlent aafigewezen, Leiden heeft er ry55.Die aantallen groeien nog steeds, Delft
Delft en Leiden, (Beide steden zijn
heeft een professioneel Vakteam Monumentenzorg, dat ook werkzaamheden verricht voor omliggende gemeenten. In beide steden wordt jaarlijks verantrvoording afgelegd over de activiteiten op het gebied van Monumentenzorg en erfgoed aan burgerij en stadsbestuur. de Delftse Monumentennota 2oo7 - zorT wordt gesproken van uier pijlers;
In
inventariseren (onderzoek); * beschermen (aanwijzing); . instandhouden (onderhoud, o.a. met gemeentelijke
'
subsidies);
r draagvlak versterken (m,n. door publicaties). Bij de aanvaarding van de nota heeft het Delftse gemeentebestuur gekozen voor het meest ambitieuze scenario en twee gemeentelijke subsidiepotten ingesteld (voor zooT totaal € 744.ooo). Op alle vier in de Delftse Monumentennota genoemde
Het landeliike prolect voor de iongere bouwkunst 1850-1940 heeft in Haarlem nog helemaal geen vastgestelde gemeenteliike monumenten opgeleverd. Daardoor kon veel waardevolle bebouwing van rondom '1900 zelfs in recente tiid nog worden gesloopt.
pijlers schiet Haarlem rekort. Wat hoge politieke prioriteit moet krijgen is in de eerste plaats een pro-actief beleid: vastleggen s'ar *'aard is behouden te blijven (de prjlers inventariseren en beschermen). Maar daarnaast ook een creatief beleid: het veel meer uitbuiten, ook in economische zin, van de cultuurhistorische krvaliteiten van de stad. Dit vereisr een cultuuromslag: monumentenzorg nier meer zien als hinderliik klusje erbij, maar als stedelijk speerpunt. Daarvoor is ambreliike krvaliteit nodig, Niet alleen bndersteuningl rrra;rr meer: professionalireit. Waarom zijn er wel afdelingen ' \ èrkeer en \rervoer' en 'Stedelijke Onnvikkeling' maar is er qeen afïeling'Erfgoed'? Informeel is alom in bestuurliike en ambtelijke kringen te horen dat de opheÊ fing van her Bureau \lonumentenzorg een grore vergissing is qeri'ecsr. Ook in d.- landelijke Monumentenrvereld heefr dit H,rarlem een slechre naam bezorgd. Is her zo moeilijk om daaruir in her openbaar de consequenries re trekkeni Hel.L.en de besruurders zelf ri-el voldoende greep op de opeenvolgende reorganisaries van het ambrelijk apparaari Àndere monumenrensreden hebben een'Bureau iVlonurnentenzorE en Archeoloqi"' (Amsrerdam) of een 'Vakrearn Nionumentenzorg Èn Bouri.kunde' (Delft). Hoe jc hct r-rocn-rt doct er nict toe, het is nodig cn verdienr zichzelf op den duur terug. (Heemstede, Bloemendaal en Bennebroek huren nu voor elk monumentenklusje een perriculier bureau in).
Wat willen we bereiken? (Het gadt hier on ceil'tota''lL)\1lil', ntJíg otr de in tle lcttttste v|ftien jc1reil o1'ge/operr echterstand in te lo1,en)
6. Instelling
van een eenheid'Monumentenzorg, archeologie en erfgoed'binnen het ambtelijk apparaat, onder professionele leiding, die in staat is bovengenoemde taken uit te voeren, hiervanjaarlijks verslag te doen en ook anderszins in staat is door woord en geschrifr bekendheid te geven aan het Haarlemse erfgoed, Dit is te meer nodig nu mer de decentralisatie van de over-
heidstaken sceeds grotere verantwoordelijkheden op het gebied van het erfgoed bij de gemeenren komen te liggen, iets wat de gemeente Haarlem ook zegt te ambiëren (brief van de Federatie van grote monumenÍengemeenten aan de Minister van OCW d.d, zz maart zooT), Deze eenheid zou ook diensten moeten kunnen verle7. nen aan andere gemeenten die geen eigen deskundig-
heid in dezen in huis hebben (zoals Haarlemmerliede, Heemstede, Bennebroek) en aan parciculieren, 8. Versterking van de componenten 'monurnenten en erfgoed' en'stedenbourv'in de commissie Welscand en Nlonumenten. Bij voorkeur d.m.v.een vertegenwoordiger
uit de cultuurhistorische verenigingen. van de stad expliciet als economische Nlonumentaliteir 9. speerpunt in het beleid hanteren.
Wat sowieso zou moeten gebeuren, en niet meer is dan een eerste democratische plicht, is verantrvoording van het monumentenbeleid aan Gerreenteraad en Burgerij d.m,v. eenjaarverslag. \À/ellicht is het nu nog niet te laat het ontstane gat in de verslaglegging over dejaren 2oo+, zoo5 eí 20o6 te dichten. Daardoor kon veel rvaardevolle bebouwing van rondom Igoo zelfs in recente tijd nog rvorden gesloopt r
r, Vaststelling
v:rn de li jst van jonge gerneentelijke monumenten (rs5o - r94o). z, Een rvaarderings- en registratiesysteem van re behouden bourvrverken en ensembles van na Ig4o, mer extra aandacht voor de ii'ederopbourv-architectuur. (In het najaar van 2oo7 za1 de Minister van OCW roo door de RACM geselecteerde bou*'rverken uit de periode ry4o - t96o (rvederopbou.r'periode) als Rijksmonumenrenmonumenr aanrvijzen.)
3, Permanente monitorir-rg van de verschillende lijsten. Dit houdt in principe in dat bij gewijztgde inzichten
4,
Van de penningmeester Alle begin is moeiliik... Dat bleek ook na de overdacht van het penningmeesterschap van onze vereniging. Vandaar een drievoudig'mea culpa' en excuus voor de vergissingen in de vroeger zomer van dit jaar. De uitnodigingsbrief voor de laarvergadering was niet iuist. De herinneringsbrief aan de leden die nog niet hadden
steeds nieurve objecten aan de lijsten kunnen worden toegevoegd maar er ook van kunnen worden afgevoerd. Invoering van de ir.r Amsterdam (sradsdeei Centrum) in
betaald, had er beter uit moeten zien. De iaarrekening zal voor u en ons nageslacht in het eerstvolgende jaarboek juist en vol ledi g gedocumenteerd worden.
zoo4 ingevoerde'Spoedprocedure monumenteniijsr' mer
Rest mii de leden die per 1 september hun contributie voor 2007 nog niet hebben voldaan - circa'120! - dringend te verzoeken hun biidrage alsnog over te maken. Al was het maar om kennis te nemen van het ook nu weer biizonder fraaie Jaarboek 2006. Maar er ziin meer redenen. Met uw geld zet de Historische Vereniging Haerlem zich in voor uw stad. Het ledenaantal groeit gestaag; het zou jammer zijn als dat weer daalt door het afhaken van niet-betalers.
'Quick scan monumentwaardigheid' waarbij het mogelijk is een bedreígd gebouw desnoods binnen een paar dagen een voorlopige beschermde status te geven (vangnec-
functie).
5. Herinvoering van de regel dat binnen het Beschermde Stadsgezichc geen sloopvergunning rvordt verstrekr voor er een deÊniriefgoedgekeurd bouivplan is,
De excursies en lezingen zijn gratis
De touringcar van Connexxion
Lezing
Vereniging Haeilem, tenzij anders oerffield. Introducés zijn uanbtte welkom. Zij betalen een eergoed.ing ltdn € 5,-
vertrekt stipt om 8,3o uur richting Brabant. Om ro.3o uur verwachten wij in Bergen op Zoom aan te komen en drinken dan een kop kofÊe, met daarbij Bergse kruidkoek, een specialiteit van de stad. Om ongeveer kwart
(On)begrensd land. De verandering van de stadsrand van Haarlem
1)oor led.en
tan
d.e
Jaarexcursie
Bergen op Zoom. Bolwerk van 9OO monumenten. Bergen op Zoom Zaterdag 6 oktober 2007 Vertrek 8.30; terug 18.00 uur Reserveren verplicht
Bergen op Zoom kreeg tussen II97 stadsrechten en is gebouwd aan de rand (zoom) van een heuvelige
over elf start de rondleiding door de Markiezenhof éénvan de fraaiste stadspaleizen van West-Europa,
gebouwd in de vijftiende eeuw door de Mechelse bouwmeesters Anthonie en Rombout Keldermans. Het was het woonpaleis van de Heren en Markiezen van Bergen op Zoom. In dejaren zestig van de vorige eeuw is het gebouw ingrijpend gerestaureerd en zijn de galerijen, traptoren en binnenplaatsen weer in aurhentieke staat teruggebracht. Nu is het een
historisch museum met fraaie middeleeuwse zalen en stijlkamers, maar ook een collectie schilderijen en meubilair uit de vijftiende tot met de achttiende eeuw
eítzrz
(bergen) zandrug.In de vijftiende eeuw was de stad economisch belangrijk als handelscentrum en voorhaven van Antwerpen, Vanaf de tweede
helft van de zestiende eeuw kreeg Bergen op Zoom betekenis door zijn strategische liggingr'Wie Bergen op Zoom in handen had, beheerste Zeeland! Tíjdens de Tachti gSarige Oorlog heeft de stad tweemaal met succes een beleg
door Spaanse croe-
pen doorstaan. Aan het einde van de zeventiende eeuw werd de vesring drastisch gemoderniseerd naar plannen van Menno van Coehoorn. De vesting gold als onneembaar. Tot in dejaren zestig van de vorige eeuw was het een garnizoensstad. Met ongeveer 9oo monumenten is Bergen
op Zoom een indrukwekkende en goed bewaard gebleven historische stad. Tussen 8.r5 en 8.3o lnr veÍzame-
len wij op de parkeerplaats aan de Westergracht bij het voormalige PTT-distributiecentrum (nu Gemeente Haarlem, dienst Maatschappelijke Ontwikkeling).
Dinsdag, 13 november 2007 Aanvang 20.00 uur Zaal open om 19.30 uur ABC Architectuur Centrum, Groot Heiligland 47, Haarlem (toegang gratis)
Tussen de middag lunchen wij in Hotel de Draak op de Grote Markt. Na de onvermiideliike en copieu:e 'Brabantse koffietafel' volgt's middags een stadswandeling door het historische centrum. In de wandelingzijn bezoeken opgenomen aan de Gevan-
genpoort en de St, Gertrudiskerk. Natuurlijk voert de wandeling ook langs het stadhuis, de Lievevrouwepoor!, en het Ravelijn, het enige overblijfsel van de vestingwerken, Na een kopje koffie of thee vertrekt de bus om 16.oo richting Haarlem, waar wij omstreeks r8.oo aankomen. Inlicbting ouer de Jaarexcursie bq
Michiel Kersten, (ozj)
525 85 77
(tussen zo,jo en mkersten
21.,30 uur), of per e-mail quicknet.nl. D egenen die @
zich reeds hebben opgegeven, behoeven dit niet nogmaals te doen. Kosten € 4g,- (inclusief ueruoer per bus, kofie met koek, toegang tot de Markie-
Aan het begin van de r9e eeuw werd stedelijk Haarlem nog begrensd door de Singels mer daarbuiten een uitgestrekt overgangsgebied tussen stad en platteland: de stadsrand. Deze stadsrand strekte zich uit tot rvat nu de Elswoutslaan, Overtonstraat, Prinses Beatrixdreef en de Crayenestervaart is. Gedurende de tweede helft van de rge eeuw vonden in dit gebied drastische veranderingen plaats, Nu bekende woonwijken als de Amsterdamsebuurt, Leidsebuurt, Kleverpark, Frans Halsplein, Rozenprieel, Bosch en Vaart en het Florapark kwamen geleidelijk rot scand. Zo ookhet industriegebied in de Veerpolder. Een aantal onbekende en bel.-ende Haarlemmers, Bloemendalers en Amsterdammers speelden een cruciale rol in de totstandkomingvan deze nieuwe wijken en het industriegebied.
Frank Suurenbroek heeft de jarenlang onderzoek ged.aan naar de transformatie van de rge-eeuwse stadsrand van Haarlem. In zijn dissertatie reconsrrueerr hij de stadsuitbreiding van Haarlem (uitgave Toth zooT) en het machtsproces achter de veranderingen. De lezíng zaI een verrassend
inzicht in geven in de totstandkoming en de wortels van wat wij nu als de negentiende-eeuwse ring van Haarlem kennen. Voor wie alvast de dissertatie wil lezen: (On)begrensd land. De transformatie van de stadsrand van Haarlem (Bussum: Thoth zooT)
zenb of, uitgeb r eide luncb, stad sw an deling
onder leiding uan een gids, met bezoek aan de Geuangenpoort en de Gertrudiskerk een afsluitend kopje kofie of thee).
Colofon: Haerlem Nieuwsbrief is een uitgave van de Vereniging Haerlem Verenigingszetel: de Hoofdwacht, Crote Markt 17 Postadres: postbus 1105 2001 BC Haarlem www.haerlem.nl. Secretaris: (o23) 529 39 oo Cironr: 377882. Het blad verschijnt vier keer per jaar ISSN: 1 570-4785
Re ser v er en
noo
Ker sten: mker
dzak
elijk. Michiel
ste n @ qui
cknet,nl of tel
525 85 77 tussen 2o.3o en 21.30 uur,
Redactie: Theo van der Vlugt. Vormgeving: Sinas, Haarlem
Foto's: Maarten van Wamel Druk: drukkerij Excelsior Haarlem (sponsor) Verzending: Paswerk
