Jaarboek Monumentenzorg Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

bron Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen. Waanders Uitgevers, Zwolle / Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 2002

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_jaa030200201_01/colofon.php

© 2013 dbnl

i.s.m.

2-3

Pagina 2-3: Elmina. Bar. Foto L. Tangel.


6-7

Pagina 6-7: Kaart uit Blaeu's Grote Atlas van de wereld van de 17de eeuw. Kopie RDMZ.


8

Voorwoord Een wandeling in de tropenzon over de metersdikke stadsmuren van het voormalige VOC-fort in Galle, voert me in gedachten terug naar lang vervlogen tijden. Indrukwekkend zijn de hoge aarden wallen, de zware bastions en hier en daar een bronzen kanon dat op de weidse oceaan gericht staat. Via smalle straatjes met klinkende namen kom ik uit op de Leijnbaanstreet met aan weerszijden huizen met een onmiskenbaar Hollands karakter. Plots duiken goedlachse jongetjes op die in hun beste Engels roepen: ‘Hey mister, where you come from?’ Als ik antwoord dat ik uit Nederland kom, toveren ze uit een verfomfaaide zakdoek enkele zilveren en koperen VOC-munten (lokaal vertaald met ‘Very Old Coins’). Echt of niet, de koop wordt gesloten. Vroeg of laat loopt men ergens op de wereld restanten van overzees erfgoed tegen het lijf. Of het nu in de vestingstad Galle (Sri Lanka) is, op het nootmuskaateiland Banda (Indonesië), in het Holländisches Viertel in Potsdam (Duitsland) of in het Genadendal tussen de Hottentotten (Zuid-Afrika). Dit gebouwde erfgoed is veelzijdig en veelvormig. Denk aan pakhuizen, fortificaties met namen als Delft en Oranje, kerken en kerkhoven met Nederlandse opschriften op grafzerken, maar ook aan woningen met typisch Nederlandse holle en bolle dakpannen, stoelen, kasten en kisten. Ook de originele structuur van steden en nederzettingen waar de VOC en de WIC aanwezig waren, van New York tot Deshima, is nog herkenbaar. Zelfs Nederlandse woorden zijn in vreemde talen geïntegreerd. Helaas bevindt zich dit cultureel erfgoed niet overal in goede staat. Tot op de dag van vandaag versnellen een vochtig klimaat, gebrek aan geld, noodzakelijke prioriteiten en vooral kennis het verval. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ), onderdeel van het ministerie van OCenW, speelt al ruim vijftig jaar een rol bij de restauratie en instandhouding van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed over de grenzen. Vanaf de oprichting in 1947 had de RDMZ reeds contacten met vele particuliere en overheidsorganisaties in diverse landen. Bovendien nam hij steeds actief deel aan activiteiten in het kader van multilaterale samenwerking in het bijzonder de Raad van Europa en ICOMOS, en recent met het Werelderfgoedcentrum en de Europese Unie. Historische banden met voormalige koloniën en de zogenaamde VOC-en WIC-landen ontwikkelden zich hier los van. De veelzijdige kennis en ervaring van de RDMZ maakte het mogelijk dat de dienst ook voorbij de grens goed inzetbaar was. In meer dan vijfentwintig landen verspreid over de wereld werden bezoeken afgelegd en is kennis uitgewisseld. De RDMZ bouwde zo een naam in het internationale veld op. Als het ware zou zich hier een beeld kunnen vormen van een internationale monumentenzorger met een koffer vol kennis. Een ‘kennismakelaar’ vormt een goede aanvulling op het aloude beeld van de Hollander als dominee of koopman. De Nederlandse monumentenzorg staat op een hoog niveau. In feite behoort deze bij de top van de Europese landen. De Nederlandse weten regelgeving is goed verankerd en het subsidiesysteem en de unieke fiscale mogelijkheden zijn vergeleken met het buitenland ruimhartig. Bovendien bestaat in Nederland een bovengemiddelde interesse voor het materiële


erfgoed, dat achtergebleven is op plaatsen waar Hollanders ooit voet aan wal hebben gezet. Tot voor kort was er echter géén sprake van een structureel internationaal erfgoedbeleid. Er was onvoldoende dekking met financiële en personele middelen. Het omslagpunt vormde in zekere zin de interne beleidsnotitie uit 1995, The RDMZ over the border, gebaseerd op ministeriële cultuurnota's. Vanaf dat moment zette zich een internationaal monumentenzorgbeleid verder in gang. Conform de Cultuurnota 2001-2004 heeft de RDMZ een taak inzake het internationale erfgoedbeleid. Dankzij extra financiële middelen was het voor de RDMZ tot 2000 mogelijk technische identificatiemissies uit te zetten en kleine buitenlandse projecten te


9 verzorgen. In het vervolg daarop werd nog eens bevestigd dat de internationale component bij het deelnemen aan netwerken en het op andere wijze vergroten en uitwisselen van de inhoudelijke expertise, juist ook over de grenzen heen, onlosmakelijk is verbonden met de portefeuille van de RDMZ. De activiteiten in het kader van werelderfgoed en het gemeenschappelijke cultuurerfgoedbeleid vloeien voort uit het internationale beleid van het ministerie van OCen W. Met het oog daarop zal de internationale functie van de RDMZ als kennisinstituut versterkt moeten worden. Voor financiering van bijzondere internationale projecten kan een beroep worden gedaan op de zogenaamde HGIS-cultuurmiddelen. Het gaat daarbij om het gemeenschappelijk cultureel erfgoed in het bijzonder in de zogenaamde prioriteitslanden, waaronder Zuid-Afrika, Sri Lanka, India, Indonesië, Suriname, Hongarije, Tsjechië en Rusland. Het Gemeenschappelijk Erfgoed Overleg (GEO), waarin ook de RDMZ zitting heeft, adviseert over de erfgoed projectaanvragen. De lange traditie die de RDMZ internationaal heeft opgebouwd komt het imago van Nederland ten goede. Deze positieve uitstraling wordt niet zelden onderschat. De grensoverschrijdende scholings- en trainingsactiviteiten en de restauratie- en inventarisatieadviezen worden als zeer waardevol beschouwd. Deze waardering is zowel binnen de Raad van Europa als ver daarbuiten in het veld hoorbaar. De bemoeienis met andere landen moet gebaseerd zijn op draagvlak; hulp en kennis mogen nooit worden opgedrongen. De RDMZ wordt gevraagd om zijn professionele mening. Behoud van cultureel erfgoed blijkt in de praktijk alleen kans van slagen te hebben, indien er sprake is van een blijvende belangstelling van de betrokken (lokale) overheden. Kernbegrippen daarbij zijn political commitment en public awareness. Het vereist een brede visie: de zogenaamde integrated conservation. De ontwikkeling van de directe stedelijke omgeving van het monument is daarbij essentieel. Steeds vaker brengen buitenlandse delegaties een tegenbezoek aan Nederland. In 2002 bijvoorbeeld bracht een twintigtal Ghanese architecten, stedenbouwkundigen en restauratiedeskundigen een bezoek aan de RDMZ als onderdeel van hun training in Nederland in het kader van het integrated conservation project. Later dat jaar meldde zich een delegatie van monumentenzorgers uit Zuid-Korea voor een spoedcursus Nederlands


Praag. Karelsbrug, hoogwater, augustus 2002. Foto AP, 2002.

monumentenbeleid en weten regelgeving; weer wat later gevolgd door een groep Vlaamse monumentenzorgers, die alles wilden weten over onze instandhoudingstechnologie. De RDMZ deelt deze kennis en ervaring graag met anderen. Voor u ligt het Jaarboek 2002 met de titel Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen. In het boek passeren de belangrijkste internationale projecten waaraan de RDMZ een bijdrage heeft geleverd de revue. De projecten hebben bijgedragen tot eigen kennisvermeerdering, maar ook tot kennisuitwisseling en kennisoverdracht. Bewustwording van je eigen geschiedenis vergroot ieders culturele identiteit. Zo leidt een gedeeld verleden tot een betere gezamenlijke toekomst. De RDMZ wil dit internationale beleid graag voortzetten en verder uitbouwen. Want we weten nog niet half hoeveel gemeenschappelijk cultureel erfgoed nog op de wereld verborgen ligt. Ik hoop dat u geniet van deze kennismaking. Fons Asselbergs directeur van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg


10-11

Pagina 10-11: Wereldkaart. RDMZ, Herman de Groot, 2002.


12

Paramaribo. Suikerfabriek Mariënburg. Foto L. Tangel, 2000.


13

Inleiding: Export van expertise Benno van Tilburg In de 17de en 18de eeuw onderhield Nederland sterke relaties met vele landen in de wereld. Door haar uitgebreide handelsnetwerk, gelegd door de handelsmaatschappijen de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie (WIC), zetten de Nederlanders voet aan wal in Afrika, Azië, Australië en Amerika. De Nederlandse invloed is tot op de dag van vandaag in deze landen en continenten nog sterk herkenbaar en onderwerp van zowel afkeuring als groeiende interesse. De emoties en discussies die dit jaar in Nederland en daarbuiten de herdenking van de oprichting van de VOC (1602) heeft opgeroepen spreekt boekdelen. Naast de relaties met de landen overzee heeft Nederland ook van oudsher nauwe contacten onderhouden met de omliggende Europese landen. Een wederzijdse beïnvloeding op cultureel gebied was het bijkomende en niet onbelangrijke gevolg van import en export van goederen en kennis of expertise zo men wil. Export van Nederlandse expertise gaat al terug tot de 17de eeuw. Peter de Grote, tsaar van Rusland, nam bijvoorbeeld tijdens zijn bezoek aan Nederland in 1697 honderden ambachtslieden aan in Russische dienst. De tsaar wilde Rusland omvormen tot een moderne staat die de beschikking moest krijgen over goede en bereikbare havens en een eigen vloot. Hij liet zich bij de selectie van die mensen (en goederen) leiden door een Nederlandse autoriteit zoals Nicolaas Witsen (1641-1717), VOC-bewindhebber en burgemeester van Amsterdam. Deze stelde de mensen voor en zocht ze mede uit die de tsaar in Rusland konden helpen bij het uitvoeren van zijn plannen. Ook in de kennis die Nederland had op het gebied van forten- en stedenbouw was Peter de Grote zeer geïnteresseerd. Zo kocht hij het standaardwerk over vestingwerken van Menno van Coehoorn Nieuw vestingbouw op een natte of lage horisont en liet dat vertalen in het Russisch. Met behulp van Nederlandse- en Italiaanse architecten en stedenbouwkundigen ging de tsaar vervolgens voortvarend aan de slag in Rusland en bouwde hij een nieuwe Russische hoofdstad: Sint Petersburg. In het geval van Rusland en ook in andere voorbeelden van Nederlandse hulp in de eeuwen daarna was er nog geen sprake van een gerichte overheidstaak voor export van Nederlandse expertise. Dat werd pas geïnstitutionaliseerd in de 20ste eeuw mede door het sluiten van allerlei internationale verdragen op het gebied van cultureel erfgoed. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ, Rijksdienst sinds 1947, daarvoor was het Rijksbureau) is in deze een van de Nederlandse instanties die zich bezighoudt met het erfgoed in binnenen buitenland. De RDMZ is bijvoorbeeld betrokken bij vele projecten op het gebied van internationale monumentenzorg. In dit Jaarboek komen de diverse projecten en samenwerkingsverbanden met buitenlandse partners aan bod. Maar ook de kansen, de valkuilen en de (on)mogelijkheden die voortvloeien uit internationale monumentenzorg worden besproken. Vanaf 1947 tot eind jaren tachtig vloeiden de internationale contacten van de RDMZ min of meer vanzelfsprekend voort uit de taken van de rijksdienst in Nederland en


de politieke en diplomatieke contacten in het kader van de Verenigde Naties (UNESCO) en in Europees verband (ICOMOS en de Raad van Europa). De val van de Berlijnse muur in 1989 intensiveerde de contacten met landen in het voormalige Oostblok zoals Hongarije, Tsjechië, Slowakije en Rusland. De oorlogen op de balkan in de jaren negentig tenslotte leidde er ook toe dat de RDMZ betrokken raakte bij de landen in deze contreien. Zo leverde de RDMZ een bijdrage in Kosovo op het


14 terrein van monumentale weten regelgeving. De export van expertise van de RDMZ is onder te brengen in drie categorieën: waardestelling en selectie, stedenbouwkundige aspecten (revitalisering van stad en land) en instandhouding (specialistische hulp bij calamiteiten) Ondanks de bemoeienis van de RDMZ en enkele andere Nederlands erfgoed-instanties, blijkt het in de praktijk dat het Nederlands erfgoed nog niet overal in de wereld goed in kaart is gebracht en veel erger, dat het derhalve ook vaak schort aan de zorg voor dat erfgoed. Zo schrijft de historicus Marion Peters in haar voorwoord van haar boek ‘IN STEEN GESCHREVEN; leven en sterven van VOC-dienaren op de kust van Coromandel in India’ (Amsterdam: Lubberhuizen, 2002), dat zij maakte met

Jakarta. Hollandse brug over de Kali Besar. Foto C. Temminck Groll, 1972.

fotograaf Ferry André de la Porte over hun reizen door India op zoek naar Nederlands erfgoed: Tijdens onze zoektocht was het teleurstellend om te zien hoe weinig aandacht de Nederlandse overheid voor dit erfgoed in India heeft, terwijl juist hier, in vergelijking met andere landen waar de VOC haar vestigingen had, nog zoveel interessante en soms zeer oude grafmonumenten bewaard zijn gebleven. Dit Jaarboek is onderverdeeld in twee delen. In het eerste algemene deel ‘Klein landje, groot buitenland’ (vrij naar een antwoord dat Josef Luns gaf in de jaren zestig toen hem werd gevraagd waarom Nederland eigenlijk twee ministers van buitenlandse zaken had) schetst een aantal auteurs de setting van de internationale


15

Dresden. Museum Zwinger, ondergelopen in augustus 2002. Foto AP, 2002.

monumentenzorg en de rol van de RDMZ daarin. Het boek opent met een bijdrage van Ineke van Kessel over cultuurbeïnvloeding door de eeuwen. Frits van Dulm bespreekt hierna de internationale activiteiten die de RDMZ van 1947 tot heden heeft ontplooid. Rob de Jong laat in zijn stuk zien hoe monumentenzorg zich tot Europa verhoudt. In het hoofdstuk ‘Our global village’ gaat Josien Stehouwer in op het beleid en de wensen die liggen op het vlak van gemeenschappelijk cultureel erfgoed. Uit dit stuk komt naar voren dat bijvoorbeeld het ministerie van Buitenlandse Zaken een grote rol voor de RDMZ ziet weggelegd nu en in de toekomst op het vlak van internationaal monumentenzorgbeleid. Vervolgens bespreken Jean Paul Corten en Peter van Dun in hun bijdrage ‘Revitalisering van stad en land’ het concept van ‘integrated conservation’. De tendens bij monumentenzorg is om niet langer geïsoleerde objecten te restaureren of te conserveren, maar om een totaalconcept te hanteren op basis van de gehele omgeving waarin het object of complex zich bevindt. Daarbij ook kijkend en gebruikmakend van politieke en economische omstandigheden. Peter Nijhof gaat in zijn stuk in op het industrieel erfgoed en hoe de RDMZ aansluiting zoekt bij internationale partners op dat vlak en vice versa. Rob de Jong sluit met zijn tweede bijdrage over werelderfgoed dit hoofdstuk af. De titel van het Jaarboek ‘Een trapgevel in Postdam’ verwijst naar het verhaal van Boudewijn Büch en vormt als het ware een verbinding tussen deel 1 en deel 2. Büch beschrijft in zijn bijdrage hoe hij op zijn vele reizen altijd en overal op zoek is naar Hollandse sporen in ‘den vreemde’. Niet alleen in Potsdam, zoals de titel aangeeft, maar overal in de wereld stuit Büch keer op keer op Nederlandse monumenten die niet altijd de juiste ‘zorg’ krijgen die ze verdienen. In het tweede deel ‘Global Village’ komen diverse auteurs aan het woord met concrete gevallen van internationale monumentenzorg al dan niet bekeken door een Monumentenzorg bril. We bezoeken landen, gebieden en steden waar Nederlandse monumenten of overblijfselen te vinden zijn en waar Nederlandse


16 inbreng op het gebied van monumentenzorg gewenst is in de vorm van restauratieprojecten of op het gebied van kennisuitwisseling en kennisoverdracht. De auteurs nemen u mee langs uiteenlopende plekken op de wereld als Kemerovo, Meudon Val-Fleury, Elmina, Paramaribo, Jakarta, Banda-eilanden, de Bovenwindse Eilanden, Japan, Kosovo, Bogor, Sri lanka, Polen, Parijs, Zuid-Afrika etc. Maar wij kijken niet alleen over de grens. Ook in Nederland zelf zijn verschillende monumenten te vinden die buitenlandse invloed verraden zoals bijvoorbeeld Duitse bunkers. De meeste van die bunkers zijn of werden vlak na de Tweede Wereldoorlog afgebroken. Zo niet de munitiebunker ‘Munitionsunterstand I’ gelegen op het terrein van de vooroorlogse ‘Haagsche Golf & Country Club’ en grenzend aan de woonwijk Benoordenhout. De eigenaar de heer Koot kocht deze bunker en liet architect Gerrit Rietvelt in 1958 daarboven op een huis annex kantoor bouwen. Het uiteindelijke resultaat, Villa Koot, vormt nu een interessante combinatie. Beide bouwdelen, bunker en villa, gaan

Anomabu (Ghana). Fort William. Foto L. Tangel.

goed samen omdat ze beide kenmerken hebben van de bouwstijl ‘De Nieuwe zakelijkheid’. We eindigen onze reis door de wereld nog dichter bij huis. Gelegen op de Utrechtse heuvelrug staat namelijk de Pyramide van Austerlitz. Dit unieke Franse gedenkteken (neergezet door de Franse generaal Auguste de Marmont ter herinnering aan de Franse aanwezigheid in Nederland in 1804) wordt op dit moment gerestaureerd om in 2004 in zijn volle glorie te kunnen pronken. Al deze uitstapjes in binnenen buitenland geven aan dat monumentenzorg zich niet laat inperken tot een gebied binnen de landsgrenzen. Meer en meer is er sprake van een ‘global village’. Samenwerking is dan ook


17 noodzakelijk. Dat de RDMZ in deze een belangrijke rol speelt moge na lezing van dit boek duidelijk zijn. Een rol die de Dienst op het lijf is geschreven. In het jaar van de VOC worden wij overstelpt met boeken over dit thema. In het kader van ons Jaarboek verwijzen wij graag naar een andere uitgave die goed aansluit bij ons thema. Dat is het magnum opus van prof. dr. ir. C.L. Temminck Groll The Dutch Overseas. Het boek verschijnt eveneens dit jaar en maakt deel uit van de reeks ‘Cultuurhistorische Studies’ van de RDMZ. De redactie dankt alle auteurs en fotografen voor hun deskundige en inspirerende bijdragen en wenst de lezer veel plezier met dit ruim geïllustreerde Jaarboek. Wij hopen dat dit Jaarboek aanzet tot een nog betere internationale samenwerking op het terrein van het gemeenschappelijk erfgoed. Het inschakelen van expertise en het in juiste banen leiden van de export van die expertise verdient de hoogste prioriteit. Namens de redactie, Benno van Tilburg


18


19

Klein landje, groot buitenland


20

Ghana. De marketing van Henkes Schnapps als rituele drank, ‘the drink of kings’. Foto KIT Kindermuseum Amsterdam.


21

Van vierkante flessen, Granmans en Zwarte Hollanders Culturele wisselwerking tussen Nederland, Ghana, Indonesië en Suriname Ineke van Kessel Nederland beleefde in 2002 een reeks historische herdenkingen met betrekking tot het koloniaal verleden: 400 jaar Vereenigde Oostindische Compagnie, 350 jaar sinds Jan van Riebeeck voet aan de Kaap zette, 300 jaar diplomatieke betrekkingen tussen Nederland en Ghana. Niet alle activiteiten vielen in goede aarde bij de beoogde partners. Op officieel niveau lieten Indonesië en Zuid-Afrika verstek gaan. Maar Ghana was best te vinden voor een feestje. Culturele manifestaties en handelsdelegaties werden opgeluisterd door een officieel bezoek van Willem Alexander en Maxima aan Ghana, terwijl koning Osei Tutu II van Ashanti ook een tegenbezoek aan Nederland aflegde. In dit artikel wordt het gemeenschappelijk erfgoed van Nederland en Ghana tegen het licht gehouden. Die culturele wisselwerking bleef niet beperkt tot Afrika en Europa, maar had een wereldwijde uitwaaiering, met name naar Suriname en Indonesië. Ghanese baby's krijgen op de achtste dag na hun geboorte een paar druppeltjes water en jenever op de tong. De bedoeling van dat gebruik is niet om de zuigelingen op te voeden tot alcoholist, maar om hen de gave des onderscheids bij te brengen. Water en de kleurloze jenever lijken op elkaar als twee druppels water, maar je kunt ze maar beter uit elkaar houden. Die jenever is bij voorkeur Henkes, uit de traditionele vierkante groene fles die in Nederland al lang in onbruik is geraakt. In Nederland is oude jenever geen statusprodukt: het heeft een ietwat verlopen oudemannen-imago. In de soldatenliteratuur uit Nederlands Indië is de vierkante fles synoniem met van overheidswege gesubsidieerde dronkenschap in legerkantines. Maar in Ghana is oude jenever een onmisbaar ingrediënt bij tal van ceremonies: de naamgeving aan pasgeborenen, begrafenissen en last but not least de hofrituelen van koningen en chiefs. Toen prins Willem Alexander en Maxima in het voorjaar van 2002 hun opwachting maakten bij koning Osei Tutu II van Ashanti ontbrak de doos met Henkes niet. Het verhaal van Henkes Aromatic Schnapps (het mag eventueel ook De Kuyper zijn) is een alledaagse illustratie van een complexe culturele wisselwerking. De ontvangende cultuur adopteert een produkt, een idee of een gebruik, maar assimileert deze invloeden van buiten in de eigen cultuurpatronen. In dat proces van toe-eigening ondergaat het vreemde produkt een metamorfose: het krijgt een andere betekenis. Eind 19de en begin 20ste eeuw werd de vierkante groene fles ook in Ghana - toen bekend als de Britse kolonie Goudkust - geassocieerd met dronkenschap. In het kader van de drankbestrijding was de invoer van jenever zelfs enige tijd verboden. Maar Henkes maakte een triomfantelijke terugkeer als een rituele drank, ‘the drink of Kings’. Die gedaantewisseling was niet bedacht door slimme marketing-strategen in Schiedam, maar door chiefs en hovelingen die behoefte hadden aan een exclusieve rituele drank die niet werd bezoedeld door associaties met dronken kroegpret.1 Daarmee was de internationale carrière van Henkes Aromatic Schnapps nog niet ten


einde. Sinds een jaar of tien zijn de vierkante groene flessen ook te koop in Amsterdam-Zuidoost. Want ook de Ghanezen in de Bijlmer hebben


22 behoefte aan een rituele drank bij belangrijke ‘rites de passages’, zoals geboorte, huwelijk en overlijden. Hollandse jenever was al eeuwenlang een gewild produkt aan de Goudkust. Toen David van Neyendael, gezant van de Westindische Compagnie naar het hof van de Ashanti-koning in Kumasi, in 1701 de grondslag legde voor drie eeuwen van diplomatieke betrekkingen, had hij ook een paar kruiken jenever in zijn bagage. Op de officiële website van 300 jaar Ghana-Nederland komt het verhaal van de jenever niet voor.2 Maar het rijtje onderwerpen onder de noemer ‘gemeenschappelijk erfgoed’ geeft wel een goed beeld van de diversiteit van wederzijdse beïnvloeding van mensen en van materiële cultuur: wax prints uit Helmond, Nederlandse forten, Nederlandse namen in Elmina, de Ashanti-prinsjes en dominee Jacobus Capitein.

Real Dutch Wax Prints De populariteit van batikstoffen is wel toegeschreven aan de Afrikaanse KNIL-soldaten, die tussen 1831 and 1871 aan de Goudkust werden geworven voor het koloniale leger in Nederlands-Indie. Veteranen die na afloop van hun contract terugkeerden naar Afrika, zouden de Oost-Indische batik hebben gepopulariseerd aan de Goudkust.3 Die theorie is niet erg waarschijnlijk. Aziatische textielprodukten, zoals Indiase sits, waren al eeuwenlang populair aan de Goudkust. Ongetwijfeld werd ook Oostindische textiel aangevoerd als handelswaar. Vanaf halverwege de 19de eeuw is er sprake van de export van goedkope imitatie-batik -Java Prints - uit Nederland naar de Goudkust. De opmars van het echte succesverhaal, de dure Real Dutch Wax Prints, begon eind 19de eeuw.4 De bloei van de cacao- en palmolieexport leidde tot grotere welvaart: de nieuwe rijken wilden zich graag onderscheiden met nieuwe statusgoederen, zoals de dure Real Dutch Wax Prints. De drager van deze status-kleding draagt er zorg voor dat het echtheids-merk in de zelfkant van de textiel ostentatief aan de toeschouwer wordt getoond. Een tentoonstelling in het Gemeentemuseum in Den Haag in 2001 gaf een goed beeld van de wisselwerking van culturele invloeden in textiel en mode. Aziatische druktechnieken, Afrikaanse motieven en Hollandse handelsgeest leverden de combinatie achter het succes van de wax prints in Ghana. Maar ook moderne motieven kunnen goed scoren, zoals blijkt uit het succes van de gestileerde rolschaatsen, gloeilampen, vliegtuigen of mobiele telefoontjes op recente ontwerpen uit de Vlisco ateliers in Helmond. De ontwerpen komen uit Helmond, maar de patronen krijgen hun naam - en dus hun culturele betekenis - van de Westafrikaanse marktmammies die de stoffen verhandelen. Omgekeerd zijn Afrikaanse motieven ook populair geworden in de Europese mode, een culturele invloed die veel verder reikt dan de bekende jungle prints van pantervlekken en zebrastrepen.5 De Nederlandse forten langs de Ghanese stranden zijn het meest zichtbare overblijfsel van de eeuwenlange Nederlandse aanwezigheid. Voor Afro-Amerikanen, Surinamers en Antillianen staan de forten symbool voor de schande van de slavenhandel. De Ghanese gidsen in de forten spelen in hun rondleiding in op de emotionele behoeften van hun overzeese bezoekers, die niet zelden een aandenken voor de voorouders achterlaten. Toch zijn de forten geen symbool van overheersing, maar van symbiotische machtsrelaties, zoals blijkt uit de historie van Fort


Leydsaemheyt in Apam. De lokale WIC-vertegenwoordiger wilde een bescheiden handelsfort bouwen, maar de heren bewindhebbers van de WIC te Amsterdam vreesden een nieuwe, nodeloze kostenpost. De bevolking van Apam daarentegen, ingeklemd tussen twee vijandige buurstaten, eiste een imposant verdedigingswerk. Toen ze de bescheiden afmeting van het fortje zagen, dreigden ze de Hollanders weg te jagen. Vandaar de naam Leydsaemheyt, oftewel: geduld. Tegenwoordig zien de Ghanezen voor de blinkend witte forten en kastelen vooral een rol weggelegd als toeristische trekpleisters, imposante blikvangers op postzegels, folders, websites en toerismebeurzen. Moeilijker te duiden is de betekenis van het verleden voor enkele zeer herkenbare dragers van dat gemeenschappelijk erfgoed: diepzwarte Ghanezen met familienamen als Bartels, Vanderpuye, Ulzen, Vroom of Daendels. Hun verre Nederlandse stamvader lijkt nauwelijks nog van invloed op hun leven, hun status en hun stijl. Datzelfde geldt voor de bleekneuzige Nederlanders met een Ghanese stammoeder. WIC-dienaren die aan de Goudkust een familie hadden gesticht met een Afrikaanse vrouw, stuurden hun mulatto-kinderen soms naar Nederland voor een christelijke opvoeding, of keerden na afloop van hun dienstverband met een of meer kinderen terug naar het vaderland. Generaties later zijn er geen zichtbare sporen meer van de Afrikaanse


23

Rolschaatspatroon op Real Dutch Wax Prints, ontwerp Cor van de Boogaard. Coll. Vlisco Helmond.


24 afstamming. De Ghanezen met Nederlandse stamvaders en de Nederlanders met Ghanese stammoeders zijn geassimileerd met hun omgeving.6 Dat was niet weggelegd voor de dramatis personae wier levensloop onderwerp van meerdere boeken is geworden: Jacobus Capitein, Kwasi Boakye en Kwame Poku. Jacobus Capitein kwam als negerslaafje naar Nederland, promoveerde in Leiden in de theologie en werd de eerste zwarte dominee in Ghana. Kwasi Boakye en Kwame Poku, respectievelijk de zoon en de neef van Ashanti koning Kwaku Dua, kwamen naar Nederland als onderpand bij een contract tussen Koning Willem I en de Ashanti koning over de werving van Afrikaanse soldaten voor het Nederlands Indisch leger. Kwasi Boakye bracht het in Delft tot ingenieur en werd uitgezonden naar Nederlands Indië, waar hij zijn lange leven eindigde als koffieplanter op Java. Kwame Poku ging na zijn middelbare school in het Nederlandse leger, en maakte na terugkeer naar de Goudkust uiteindelijk een eind aan zijn leven in het kasteel St. George d'Elmina. De dramatische levensverhalen van deze drie Ghanezen hebben een gemeenschappelijk element: ze raakten vervreemd van hun eigen cultuur, maar werden nooit helemaal geaccepteerd door de Nederlandse samenleving, de kleine Nederlandse gemeenschap in Elmina of de stand- en rasbewuste koloniale samenleving van Nederlands Indië. Zo'n cultureel limbo levert nog steeds dankbare stof voor romanciers, biografen en historici.7

Oost en West in Nederland Honderdduizenden Afrikanen zijn de afgelopen eeuwen door Nederlands toedoen over de aardbol verspreid, de meesten gedwongen, een enkeling uit eigen keuze. De enkelingen moesten zich zien te voegen in bestaande samenlevingen, veelal in een ambivalente positie in de heersende orde van ras en klasse. De honderdduizenden slaven, als economisch object over de Atlantische Oceaan vervoerd, hebben uiteindelijk als menselijk subject vormgegeven aan een nieuwe samenleving in Suriname en de Antillen. Als Indonesiërs nu terugblikken op een eeuwenlange koloniale relatie met Nederland, kunnen ze de Nederlandse invloeden afdoen als ‘krassen in een rots’, in de woorden van de schrijfster Hella Haasse. Daartegenover, zo stelt de Surinaams-Nederlandse schrijfster Cynthia McLeod, zijn Suriname en de Antillen ‘producten van Nederland’. Nog steeds is Nederland een belangrijk, soms zelfs het enige, referentiekader voor de bevolking.8 De invloed van Nederlands Indië en van Suriname op het voormalige moederland is omgekeerd evenredig aan de Nederlandse invloed op ‘de Oost’ en ‘de West’. Van Multatuli tot patat met pindasaus: de Nederlandse cultuur is in vrijwel al haar geledingen doordrenkt met Indisch erfgoed. Daarbij vergeleken valt de culturele invloed van ‘de West’ haast in het niet. De roti en de bakkeljauw zijn geen competitie voor de loempia en de saté. De titel van Albert Helman's aanklacht De Stille Plantage is niet langer kenmerkend voor de overheidsuitgaven aan ontwikkelingshulp, maar wel voor de plaats van Suriname in de Nederlandse literatuur, in de geschiedschrijving en in het collectieve geheugen. Slavenhandel en slavernij hebben geen kerven opgeleverd in de Hollandse ziel. De late onthulling van het slavernijmonument in Amsterdam in 2002 heeft daar niets aan veranderd. De Nederlandse literatuur heeft


dit thema vrijwel genegeerd, terwijl Saïdjah en Adinda, Oerip en de Javaanse koelie Roekie voor generaties Nederlandse schoolkinderen goede bekenden zijn geworden.

Afrika in Oost en West De Afrikaanse invloeden hebben in de Oost en de West heel verschillend uitgewerkt. In Suriname is het Afrikaanse erfgoed het meest herkenbaar behouden bij de Marron-gemeenschappen in het binnenland. In het eeuwenlange isolement van de Marrons, (afstammelingen van gevluchte plantageslaven) bleef het land van herkomst dienen als baken. Talen, religieuze voorstellingen, staatsinrichting, muziek en andere vormen van culturele expressie van de Marron-gemeenschappen vertonen vele overeenkomsten met Westafrikaanse culturen.9 De Surinaamse granmans (gemeenschapshoofden), die in 1970 hun lang begeerde reis naar West-Afrika maakten, beleefden op deze ‘thuiskomst’ veel momenten van herkenning.10 Bij de enkele duizenden Afrikanen die in de 19de eeuw de reis in oostelijke richting maakten, als recruten voor het koloniale leger in Nederlands Indië, raakte het Afrikaans verleden daarentegen in vergetelheid. De Afrikanen in het KNIL identificeerden zich met hun status als ‘Europees soldaat’. Als inbreuk werd gemaakt op hun rechten als ‘gelijkgestelden’, volgde meteen een protestactie. De Indo-Afrikaanse nakomelingen van de Afrikaanse soldaten assimileerden in de Indo-Europese samenleving. Hun kinderen bezochten de Europese school, en thuis werd Nederlands als moedertaal


25

‘Chief priest’ in Anokyé. ‘Ritual offerings’ Kumasi, Ghana. Coll. Silvia W. de Groot.

gesproken. De herontdekking van het Afrikaanse verleden volgde pas in de post-koloniale tijd, na hun overkomst naar Nederland in de jaren '50. Sinds de jaren '80 houden de Indo-Afrikanen in Nederland een kleurrijke tweejaarlijkse reünie, opgeluisterd met Afrikaanse muziek en Indisch eten. De nazaten van de Afrikaanse KNIL-recruten voeren dan een Afrikaanse modeshow op in Real Dutch Waxprints uit Helmond, dansen op tempoe doeloe-deuntjes uit Indië of laten zich door Nederlandse Ghanezen instrueren in Afrikaanse dansen. Een enkeling duikt verder in het verleden, en pluist niet alleen archieven en stamboeken uit, maar maakt ook een ‘roots’ reis naar het land van de voorvaderen. Zo wordt de Afrikaanse identiteit als het ware heruitgevonden: men voelt zich toch anders dan de Indische Nederlanders.11 In de meer dan honderd jaar van hun aanwezigheid verwierven de Afrikanen hun eigen plaats in de Javaanse cultuur. Ze kregen een naam: Belanda Hitam (Maleis


‘Granman’ Matodja Gazon, ‘Paramount Chief of the Ndjuka Maroons’, Suriname. Vier Grootopperhoofden bezoeken het land van hun voorouders Ghana, Afrika. Coll. Silvia W. de Groot.

voor ‘Zwarte Hollanders’) of Londo Ireng (Javaans voor ‘Zwarte Blanken’). En ze kregen een rol toebedeeld in de Javaanse belevingswereld, getuige de wayang golek pop, die een zwarte soldaat in KNIL-dienst voorstelt. Teruggekeerde Afrikaanse KNIL-soldaten assimileerden opnieuw met hun Afrikaanse omgeving in Ghana. Iedereen in Elmina weet de weg naar Java Hill, ooit de woonplaats van teruggekeerde oud-Indiëstrijders, maar slechts een enkeling kent het bijbehorend verhaal. In 2003 zal die goeddeels vergeten geschiedenis opnieuw tot leven worden gewekt met de opening van een Java Museum in Elmina, door een achter-achterkleinzoon van een Afrikaanse KNIL-soldaat. De eeuwenlange relaties tussen Nederland en Ghana staan niet alleen in het teken van goud, ivoor, kwatta repen, jenever, kleurrijke wax prints en tweedehands auto's. De handel in mensen vormde een belangrijk


26

Wayang golek-pop, voorstellende een Afrikaans soldaat in het KNIL. Foto KIT Amsterdam, I. de Groot.


27 bestanddeel van de onderlinge relaties. De verspreiding van honderdduizenden Afrikanen over de wereld betekende ongetwijfeld het duurzaamste en meest dramatische proces van cultuur-beinvloeding. In de Afrikaanse diaspora aan de andere kant van de Atlantische Oceaan wordt het slavernij-verleden anders beleefd dan in het land van herkomst. In Ghana herinnert de viering van 300 jaar Nederlands-Ghanese betrekkingen vooral aan een prekoloniaal verleden, toen Afrikanen en Europeanen zaken deden op voet van gelijkheid. In het huidige tijdvak van globalisering op een zeer ongelijk speelveld is dat een goede reden voor een feestje.

Eindnoten: 1 Emmanuel Akyeampong, ‘Ahenfo Nsa (the Drink of Kings): Dutch schnapps and ritual in Ghanaian history’, in: Ineke van Kessel, ed., Merchants, Missionaries and Migrants: 300 years of Dutch-Ghanaian Relations, Amsterdam/Accra 2002. 2 www.ghana300holland.nl. 3 W.T. Kroese, The Origin of the Wax Block Prints on the Coast of Wast Africa, Hengelo 1976. 4 P. Ingenbleek, Een overzeese afzetmarkt; de marketing van Vlisco in Ghana 1900-1966, doctoraal scriptie, Rotterdam 1996. 5 Ietse Meij, Fashion and Ghana, Gemeentemuseum Den Haag 2001. 6 M.R. Doortmont, N. Everts en J.J. Vrij, ‘Tussen de Goudkust, Nederland en Suriname: de Euro-Afrikaanse families Van Bakergem, Woortman, Rühle en Huydecoper, De Nederlandsche Leeuw, jrg 117, nr 5-6, nr 7-8 en nr 10-11. 7 Voor Jacobus Capitein, zie: D. Kpobi, Mission in Chains: the life, theology and ministry of the ex-slave J.E.J. Capitein, Zoetermeer 1993; H. van der Zee, 's Heeren Slaaf: het dramatische leven van Jacobus Capitein, Amsterdam 2000; Grant Parker, The Agony of Asar; a Thesis on Slavery by the Former Slave Jacobus Elisa Johannes Capitein 1717-1747, Princeton 2001; voor de Ashantiprinsen, zie: Arthur Japin, De zwarte met het witte hart, Amsterdam 1997; L.W. Yarak, ‘Kwasi Boakye and Kwame Poku: Dutch-educated Asante “Princes”’, in: E. Schildkrout (ed.), The Golden Stool: Studies of the Ashante Center and Periphery, Anthropological Papers of the American Museum of Natural History, vol. 65, part I, (New York 1987), p. 140. 8 Cynthia McLeod, Slavernij en de Memorie. Schoorl 2002. 9 A. Pakosie, ‘The Akan heritage in Maroon culture in Suriname’, in: I. van Kessel, ed. Merchants, Missionaries and Migrants, pp. 121-131. 10 S.W. de Groot, Surinaamse Granmans in Afrika Utrecht 1974. 11 I. van Kessel, ‘The Black Dutchmen: African soldiers in the Netherlands East Indies’ and E. Kusruri, ‘Reminiscences of the African community in Purworejo, Indonesia’, in: I. van Kessel ed., Merchants, Missionaries and Migrants, pp. 133-142 and pp. 143-149.


28

Curaçao. Fort St. Michiels. Foto auteur.


29

‘Outward Bound’ De Rijksdienst voor de Monumentenzorg in den vreemde 1947-2002 Frits van Dulm Ooit maakte een departementsambtenaar tijdens een vergadering de opmerking dat het werkterrein van de RDMZ lag tussen Roodeschool en Vaals en niet daarbuiten. Dit standpunt bleek nogal sterk af te wijken van wat staatssecretaris dr. R. van der Ploeg in oktober 2000 verwoordde tijdens een overleg over het gemeenschappelijk cultureel erfgoed met de Vaste Kamercommissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Er was volgens hem geen land ter wereld waar geen materiële sporen van de Nederlanders waren nagelaten en in zijn optiek diende de RDMZ het kenniscentrum te zijn waar problemen die rond het erfgoed in het buitenland speelden, bekeken moesten worden. Deze dienst moest zo nodig naar de betreffende plaatsen gaan om een goede expertise en analyse te leveren.1 Grosso modo was het eerste deel van zijn opmerking juist en het tweede deel zou een mogelijke verdere wijziging van het beleid kunnen betekenen met betrekking tot de internationale bemoeienis van de RDMZ en de Nederlandse rol bij het gemeenschappelijk cultureel erfgoed. De internationale bemoeienis van de RDMZ, al of niet gestructureerd, bestaat al vanaf 1947. Er dient daarbij wel een onderscheid te worden gemaakt tussen de eerste veertig jaar en de omslag daarna, tussen activiteiten binnen en buiten Europa en tussen activiteiten in multilateraal en bilateraal verband. De RDMZ had vanaf het begin van zijn bestaan contacten met vele particuliere en overheidsorganisaties in tientallen landen en hij nam geleidelijk aan deel aan activiteiten in het kader van samenwerking en uitwisseling met de UNESCO, het Centrum voor het Werelderfgoed, de Raad van Europa, de Europese Unie en de ICOMOS (International Committee on Monuments and Sites). Over de internationale activiteiten van de RDMZ is eerder gepubliceerd in het Jaarboek 1997 In dienst van het erfgoed - de RDMZ 1947-1997. In het hoofdstuk over ‘Tropische verrassingen met Hollandse ingrediënten’ wordt over ‘de zorg voor het gemeenschappelijk erfgoed overzee’ geschreven. Dit hoofdstuk geeft een compleet beeld van hetgeen de RDMZ in zijn vijftigjarig bestaan heeft gedaan op het terrein van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed. Er wordt echter niet ingegaan op hetgeen heeft plaatsgevonden in multilateraal verband en welke internationale bemoeienis er was met de landen in West-, Midden- en Oost-Europa. Sedert 1997 is er veel gebeurd ten aanzien van het internationale erfgoedbeleid als gevolg van de brief van de toenmalige staatssecretaris van Buitenlandse Zaken aan de Tweede Kamer ‘... de ervaring heeft geleerd dat bij het behouden van Nederlands cultureel erfgoed in het buitenland het van essentieel belang is dat er aan beide zijden een perceptie ontstaat dat het gaat om gemeenschappelijk cultureel erfgoed. Behoud van cultureel erfgoed blijkt in de praktijk pas een kans van slagen te hebben indien er sprake is van een blijvende belangstelling van de betrokken lokale overheden. Tevens zal er een combinatie van lokaal aanwezige en Nederlandse kennis en kunde tot stand moeten komen.... Als aan de voorwaarde voor permanent behoud


is voldaan, kan in principe uit de HGIS-cultuurmiddelen (Homogene Groep Internationale Samenwerking, de bundeling van alle ontwikkelingsgelden) aan projecten


30 worden bijgedragen. Hierbij zal ook overleg plaatsvinden met de RDMZ....’2 Als gevolg van deze brief konden er subsidies beschikbaar worden gesteld voor gemeenschappelijke cultureelerfgoedprojecten, zoals de restauratie van het goudleren behang en de fontein van Schloss Oranienbaum in Dessau Wörlitz, Duitsland, een voorstudie ten behoeve van de restauratie en het hergebruik van het Nederlands (Dudok-) paviljoen te Parijs, het Uralskiproject in de Oeral van de Stichting Analyse van Gebouwen, onderzoek naar behoud en restauratie van onder andere het constructivistisch erfgoed in Kemerovo, dat voor een belangrijk deel van de hand van de Nederlandse architect Van Loghem is, een onderzoek naar de bouwgeschiedenis van het WIC-Fort Orange in Brazilië, de restauratie en het beheer van de laat 18de-eeuwse nederzetting van de Evangelische Broedergemeente voor Hottentotten te Genadendal in Zuid-Afrika en een plan van aanpak voor het gebied bij de voormalige hoofdvestiging van de WIC, Fort St. George del Mina in Ghana, de restauratie van The Dutch Protestant Church te Galle, Fort in Sri Lanka en de Atlas of Mutual Heritage ten behoeve van alle landen met een VOC- en WIC-verleden. De RDMZ is bij al deze projecten in meer of mindere mate betrokken, enerzijds door zijn lidmaatschap van het interdepartementale Gemeenschappelijk Erfgoed Overleg (GEO) en anderzijds door advisering of deelname aan technische missies naar Ghana en Sri Lanka. De veelzijdige kennis en ervaring van de RDMZ maakt het mogelijk dat de dienst goed inzetbaar is over de grenzen. Ieder land kent wel zijn specifieke bestuurlijke en technische problemen, maar waardebepaling, registratie, bescherming, instandhouding, integratie en restauratie van monumenten, structuren en gezichten is in de kern overal hetzelfde. Een cultuurhistorische verkenning kan worden opgesteld voor Ootmarsum, maar ook voor unieke historische steden als Paramaribo, Genadendal, Medan of Tapolska (Hongarije). Een absolute voorwaarde voor het slagen van een monumentenzorgbeleid is draagvlak van de zijde van het bestuur, ‘political commitment’, en van de samenleving, ‘public awareness’.

Het internationale veld De multilaterale en bilaterale contacten met landen in Europa leidden nimmer tot een samenwerkingsverband of tot daadwerkelijke bemoeienis met de monumentenzorg ter plekke. Er was wel vanaf het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw een intensief contact tussen correspondenten van alle nationale monumentenorganisaties binnen lidstaten van de Raad van Europa. De RDMZ was formeel lid van het Committee for Cultural Heritage van de Raad. Een van de belangrijkste taken was de voorbereiding van de ministersconferenties op het terrein van het cultureel erfgoed. In 1985 leidde dit tot de Conventie van Granada over het Europese architectonisch erfgoed. In 1993 werd vervolgens het Verdrag van Malta gesloten met betrekking tot het archeologisch erfgoed. Daarnaast sloten zij in 1996 het Verdrag van Helsinki dat moet zorgdragen voor de kennisuitwisseling tussen de verschillende lidstaten. Het Committee Cultural Heritage heeft de afgelopen 25 jaar verschillende expertgroepen geformeerd, bestaande uit deskundigen uit de lidstaten. De RDMZ


heeft op grond van zijn baanbrekend werk op vele onderdelen van de monumentenzorg een zeer actieve en vooraanstaande rol gespeeld, onder andere in de groepen voor ‘integrated conservation’, documentatie, roerend erfgoed in monumenten, industriële archeologie, jongere bouwkunst en ‘on skills and crafts’. In contacten met de Raad van Europa blijkt steeds hoe zeer de RDMZ in het internationale veld wordt gewaardeerd. Sedert september 2001 is de RDMZ ook betrokken bij het HEREIN-project, European Heritage Network, dat tot doel heeft een Europees monumentennetwerk op te stellen voor alle 48 landen die zijn aangesloten bij het Europese Culturele Verdrag. Het HEREIN-project komt voort uit de Vijfde Europese Ministersconferentie voor het cultureel erfgoed te Portoroz, Slovenië (2001). De Europese Unie speelt sedert het Verdrag van Maastricht een zelfstandige rol op het terrein van het Europees cultureel erfgoed via het Cultuurprogramma 2000 en de speciale opvolgende kaderprogramma's die zich met name richten op onderwerpen met betrekking tot onderzoek en technologie. In verband hiermee is voor de Nederlandse erfgoeddiensten in 1999 een eigen Europees Cultureel Erfgoed Platform gestart dat zich vooral bezighoudt met informatie-uitwisseling en signalering van ontwikkelingen op het terrein van het Europese cultureel erfgoed. Thans is het Platform ten dele geïntegreerd in het GEO. De kaderprogramma's zijn buitengewoon complex en nodigen niet uit tot actieve deelneming, daar blijkt dat de inspanning voor de juiste aanvraag veel geld, tijd en energie vergt en de uitkomst twijfelachtig is.


31

Galle (Sri Lanka). Spandoek bij opening International seminar European Architecture. Foto auteur.

De bilaterale contacten namen na 1987 toe. De RDMZ kreeg in die periode voor de eerste maal een verzoek van het Eilandsbestuur van Curaçao om assistentie, hetgeen zelfs resulteerde in een stage te Zeist van het toekomstige hoofd Monumentenzorg, gevolgd door de tijdelijke plaatsing van een medewerker van de RDMZ te Willemstad. De RDMZ was aan het eind van de jaren negentig op een zelfde wijze nauw betrokken bij het opzetten van de monumentenzorg te Paramaribo. Dit laatste resulteerde in de oprichting van de Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname. Als gevolg van de inspanning van de helaas te vroeg overleden prof. dr. ir. Frits van Voorden, TUD, die namens de RDMZ deelnam aan een congres in 1988 te Jakarta over monumenten en stedenbouw, werden de banden met Indonesië aangehaald. Er werd een speciale publicatie verzorgd door de RDMZ over het congresthema. Om moeilijkheden over de Nederlandse periode in Indonesië te vermijden, werd gesproken over bouwkunst en stedenbouw tot 1961. Achteraf bleek men juist de bouwkunst uit de tijd van het zogenaamde Indisch bouwen te waarderen. De samenwerking met Indonesië is tot nu toe nimmer echt van de grond gekomen, hetgeen te maken heeft met de plaats van de monumentenzorg in de Indonesische structuur, de decentralisatie, de economische en politieke instabiliteit en een zekere beladenheid van het onderwerp. Het was echter wel de toenmalige Indonesische minister van Onderwijs en Cultuur, dr. Fuad Hassan, die de huidige term ‘Mutual Heritage’, gemeenschappelijk cultureel erfgoed, voor het eerst gebruikte. Tijdens de General Conference van ICOMOS te Colombo, Sri Lanka 1993, werden door de RDMZ-vertegenwoordigers binnen de Nederlandse ICOMOS-afvaardiging de banden met het Archeological Department aangehaald, hetgeen resulteerde in een nauwe samenwerking met Sri Lanka. De RDMZ-publicatie ter gelegenheid van deze conferentie over de bouwkunst overzee onder de titel de The Dutch in Asia van de hand van prof. dr. ir. C.L. Temminck Groll, droeg internationaal bij aan de waardering voor het gemeenschappelijk gebouwd erfgoed. De RDMZ onderhield de afgelopen 55 jaar contacten met Oost en West. Er werden vele bezoeken afgelegd en kennis uitgewisseld, niet alleen met Curaçao, Suriname, Sri Lanka en Indonesië, maar ook met Engeland, België, Frankrijk, Italië, Scandinavië, Rusland, Hongarije, Tsjechië, Slowakije, Kroatië, Aruba, Bonaire, St. Eustatius, St. Maarten, Saba, Guyana, Ghana, Zuid-Afrika, India, Maleisië, Taiwan en China.


In de jaren tachtig ontstond er een regelmatige uitwisseling met de Vlaamse Dienst voor Monumenten en Landschappen. Met onze buurlanden wordt bij tijd en wijle intensief samengewerkt en wordt kennis gedeeld op vele onderdelen van het monumentenzorgbeleid. Vraagstukken in het ene land kunnen ook elders grote


32 belangstelling van politiek en publiek ontmoeten. De discussie en beleidsvorming met betrekking tot de culturele planologie vertoont in Engeland en Nederland sterke gelijkenis: ‘historic environment’ staat hoog op de lijst van ‘English Heritage’. Het blijft uitermate zinvol dat zowel in multilateraal als bilateraal verband intensieve uitwisseling plaatsvindt, zodat niet elk land hetzelfde wiel moet uitvinden. De inventarisatie van de jongere bouwkunst in Nederland kon medio jaren tachtig pas echt worden opgepakt, nadat de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg voor een Monumenten Inventarisatie Plan (MIP) pleitte - dat geheel was gebaseerd op de Engelse inventarisatie en herinventarisatie van alle bestaande en toekomstige monumenten. Een ander voorbeeld is de aanpak van ‘Heritage Tourism’ in Europa en het hiervan afgeleide cultuurhistorisch toerisme in Nederland. De kennisdeling met buitenlandse monumenteninstellingen zal in de naaste toekomst een steeds belangrijker onderdeel vormen van de werkzaamheden van de RDMZ als kennisinstituut.

‘Best practises’ De internationale bemoeienis van de RDMZ ging nimmer over de ‘best practises’. Bij de RDMZ gold de stelregel dat de contacten met het buitenland zowel voordeel voor Nederland als voor het desbetreffende land of de buitenlandse monumenteninstelling moesten opleveren. Er was op incidentele basis wel eens een bijdrage vanuit Nederland geleverd aan een monument, zoals een VOC-pakhuis in de benedenstad van Jakarta of aan de Dutch Reformed Church in Jaffna (Sri Lanka). In beide gevallen kon het verval van de omgeving niet worden tegengehouden, waardoor de ‘Nederlandse’ monumenten er volkomen verweesd bijstonden en de directe omgeving even deplorabel bleef. De restauratie- en inventarisatieadviezen werden als zeer waardevol beschouwd, maar een uitleg over de werking van het Nederlandse monumentenstelsel en over de weten regelgeving bleek in het algemeen weinig vruchten af te werpen. Het Nederlandse monumentenzorg beleid was niet exportabel maar wel de ‘best practises’. In de jaren negentig richtte de internationale bemoeienis van de RDMZ zich vooral op het uitdragen van specifieke kennis op het gebied van ‘Urban Heritage Management’. Hierbij wordt ‘de instandhouding van monumenten als facetbelang bij hergebruik en verbeteren van de bestaande leefomgeving’ gepositioneerd, hetgeen de ontvankelijkheid in het kader van ontwikkelingssamenwerking zou kunnen vergroten. De beleidsuitgangspunten zoals vermeld in de cultuurnota en architectuurnota, beide voor de periode 1997-2000, gingen onder meer uit van de context van ‘export van monumentenkennis’ naar het buitenland. Gebouwd erfgoed moest hiermee katalysator voor (stads)beheer en (stedelijke) ontwikkeling worden. Naast het materiële aspect van de instandhouding komen sociaal-culturele en economische zaken aan bod. Instandhouding van het erfgoed en de wijze waarop dit gebeurt, moet het sociaal-culturele functioneren versterken en waarborgen bieden voor een economisch verantwoord hergebruik en daarmee voortbestaan van de bestaande gebouwde omgeving - ‘integrated conservation’! De landen waar dit werd


gepresenteerd - Hongarije, Tsjechië, Tanzania, Ghana, Jemen, Suriname, Sri Lanka en enige steden in Indonesië - zagen in deze aanpak een voorname trekker bij de stadsrevitalisatie en het besluitvormingsproces op het gebied van lokale en regionale ontwikkelingen. Het was de bevlogen en zeer ervaren ir. Peter van Dun die in vele landen beleidsmakers en studenten wist te inspireren. Zijn rapporten Hout is goud en Ghana revisited getuigen hiervan. De grote kennis van het inventariseren van monumenten en structuren bij de RDMZ, die nog verder werd vervolmaakt tijdens de opzet van het reeds eerder gememoreerde MIP, werd met name door twee medewerkers ook richting buitenland vertaald. Drs. Ypie Attema bracht haar ervaring over naar Suriname, de Bovenwindse Eilanden, Sri Lanka en samen met ir. Nelly Wieringa naar de Banda-eilanden. Laatstgenoemde was reeds met Peter van Dun betrokken bij de advisering over revitalisering van het presidentiële paleis te Bogor, Indonesië. Prof. dr. Marieke Kuipers deelde haar brede kennis van de - Europese - jonge bouwkunst met deskundigen in Sanghai en in het Uralskiproject. Dankzij extra financiële middelen van de Directie Cultureel Erfgoed was het tot 2000 voor de RDMZ mogelijk extra technische identificatiemissies uit te zetten, kleine buitenlandse projecten te verzorgen en ‘best practises’ naar het buitenland te exporteren.

Tot besluit De internationale bemoeienis van de RDMZ heeft bijgedragen tot eigen kennisvermeerdering, zorgde voor


33 een bescheiden ondersteuning van het gebouwde erfgoed ‘in den vreemde’ en droeg bij aan internationale samenwerking. Het in de inleiding aangehaalde artikel uit het Jaarboek Monumentenzorg 1997 eindigde met de opmerking dat ‘monumentenzorg ook een rol kan spelen in het aanvaarden van de geschiedenis en als basis kan dienen voor onderling begrip en samenwerking voor de toekomst’. Het tastbare verleden - het gebouwde erfgoed kan overal ter wereld worden vernietigd, maar het verleden kan nooit worden uitgevlakt. Tijdens een recent gesprek met de chief director Heritage, de heer Vusithemba Ndima van het Department of Arts Culture Science and Technology van de republiek van Zuid-Afrika, onderstreepte ook hij dit. Hij stelde dat zijn regering had besloten het Voortrekkersmonument te restaureren en dus in stand te houden. Hetzelfde zal gebeuren met de vele gebouwde objecten afkomstig uit onder meer de VOC-periode, waarover een groot deel van de bevolking nogal genuanceerd denkt! De RDMZ kan met zijn grote kennis op het terrein van het gebouwde erfgoed ‘Outward Bound’ een rol spelen. ‘Qua patet orbis’.3

Eindnoten: 1 Verslag van een algemeen overleg vaste commissie OCenW, 12 okt. 2000, 27 032 nr. 3, p. 7. 2 Brief van 16 april 1997 aan de Tweede Kamer. 3 ‘Zo wijdt de wereld strekt’, de lijfspreuk van de enige en laatste Nederlandse gouverneur van Brazilië, Johan Maurits van Nassau-Siegen.


34

Lahore (Pakistan). Schoonmaken van de cascade in de 17de-eeuwse Moghul-tuinen van Shalamar, nu Werelderfgoed. Foto auteur.


35

Cultureel erfgoed overschrijdt grenzen Monumentenzorg Internationaal Rob de Jong AI sedert het begin van de jaren dertig van de 20ste eeuw is er sprake van een gevoelde internationale verantwoordelijkheid en gemeenschappelijkheid voor het cultureel erfgoed. Dat is sindsdien verwoord in meerdere overeenkomsten, verklaringen en charters. De uitvoering daarvan verloopt echter aanzienlijk trager. Kenniscentra binnen de monumentenzorg spelen en behoren hierbij een actieve rol te spelen. Traditioneel ligt het werkterrein van de monumentenzorg in eigen land. De Verlichting, de Romantiek en het gedurende de 19de eeuw in grote delen van Europa rondwarende cultureel nationalisme stonden aan haar wieg. Nieuwe ontwikkelingen als de industrialisatie en ontmanteling van vestingsteden riepen toen bij een intellectuele, meestal welgestelde elite tegenbewegingen op om sloop en verandering van stad, dorp en monument te verhinderen. De monumentenzorg kreeg toen haar theoretisch kader, neergelegd in grondbeginselen, waarvan de begrippen en definities tot op heden als algemeen geldend worden beschouwd in de Europese, althans ‘westerse monumentenzorg’. Tijdens het Interbellum formuleerde de Volkerenbond in tien stellingen het Charter van Athene (1931). Dat sprak voor het eerst van het behoud voor de mensheid van het kunstbezit en van het archeologisch erfgoed als taak voor de staat. Dat - als hoeders van de cultuur - zich wederzijds meer en meer zouden moeten inzetten voor samenwerking om daarmee het behoud van monumenten van kunst en geschiedenis te helpen bevorderen. In diezelfde jaren onderschreven modern denkende stedenbouwkundigen en architecten uit de gelederen van de CIAM (Congrès Internationaux d'Architecture Moderne) dat historisch erfgoed voor het algemeen belang bewaard moest blijven (Charter van Athene, 1933). Het was de denkwereld van het westen die de achtergrond van deze charters vormde. Een wereldoorlog raasde over Europa en daarbuiten. In 1954 gingen binnen de internationale gemeenschap 37 staten een overeenkomst aan, gericht op het in geval van oorlog respecteren van het eigen cultuurgoed en dat van andere staten (Verdrag inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict, de ‘Haagse Conventie’). Weer klonk door dat elke beschadiging van cultuurgoederen, ongeacht tot welk volk die behoren, schade voor de mensheid betekent. Tien jaar later stelden deskundigen, vrijwel allen afkomstig uit Europa, het Charter van Venetië (1964) op, dat sindsdien als hét internationale document geldt voor het behoud van het cultureel erfgoed. Dat ook dit internationale document in zijn algemene overwegingen spreekt van gemeenschappelijk erfgoed van de mensheid, blijkt minder algemeen bekend te zijn. Vanaf de jaren zestig volgt het aantal verklaringen, resoluties en aanbevelingen elkaar in hoog tempo op. De jaren zeventig plaatsten onder invloed van de mondiaal gevoelde


aantasting van het milieu en de dreigende energiecrisis de zorg voor het cultureel erfgoed nadrukkelijk onder gemeenschappelijke, internationale verantwoordelijkheid. Gold wereldwijd de Overeenkomst inzake het cultureel en het natuurlijk erfgoed van de wereld (UNESCO, Parijs 1972), Europa sprak zich in 1975 ter gelegenheid van het Europese Monumentenjaar uit in een tweetal documenten: het Charter van de Europese monumentenzorg (Straatsburg)


36

Bad Muskau (Duitsland). Duitse soldaten slaan een noodbrug over de Neiße in het op de grens van Duitsland en Polen gelegen 19de-eeuwse landschapspark. Foto auteur.

en de Verklaring van Amsterdam. Uitgezonderd de landen van Midden- en Oost-Europa ‘democratiseerde’ de monumentenzorg zich sindsdien in grote delen van Europa. Voor het Werelderfgoed van de UNESCO werd en is het criterium ‘outstanding universal value’, waarmee nationale grenzen worden overschreden. ICOMOS (International Council on Monuments and Sites), als non-gouvernementele, wereldwijd werkende organisatie van deskundigen op het terrein van de monumentenzorg, stelde na het Charter van Venetië nog een aantal internationaal geldende documenten op: het Charter voor het Cultuurtoerisme (Brussel 1976), het Charter van Florence (1981) voor historische tuinen en parken, het Charter van Washington (1987) voor de monumentenzorg in historische steden, het Charter van Lausanne (1990) voor het archeologisch erfgoed, het Nara Document over authenticiteit (1994) en recentelijk het Charter voor het cultureel erfgoed onderwater. Het in de jaren zeventig in gang gezette proces van ‘mondialisering’ van de zorg voor het cultureel erfgoed verloopt langzaam. Terugkijkend kan eerst vanaf de jaren negentig worden gesproken van enige versnelling en groeiende samenwerking tussen landen onderling. Continenten benadrukken steeds meer de betekenis van de eigen culturen uit het verleden. Landen op het Afrikaanse continent - vaak nog jonge staten op zoek naar eigen identiteit en economische hulpbronnen - worden zich meer en meer bewust van wat het ‘inheemse’ wordt genoemd. Ook elders in de wereld, zoals bijvoorbeeld in Australië, claimen de oorspronkelijke bewoners hun plaats, recht en cultuur. De westerse wereld raakt steeds meer geconfronteerd met opvattingen en waarden uit het verleden en heden, die elders bestaan. Dat leidt tot andere opvattingen, tot veranderende interpretaties, tot een andere syntaxis dan die tot nu toe vanuit de hegemonie van het westerse denken over kunst, cultuur of cultureel erfgoed als normstellend golden. We zien dat het koloniale verleden van West- en Zuid-Europese landen hen in een moeilijk, want beladen historisch perspectief plaatst ten opzichte van zichzelf en de landen waar zij tot in recente verleden nog mee waren verbonden.


37 De architectuurgeschiedenis in Europa hield zich traditioneel vooral bezig met stijlgeschiedenis en met het oeuvre van een relatief gering aantal architecten. In diverse landen is er met meer of minder gevolg gewerkt aan het samenstellen van monumentenbeschrijvingen en inventarissen. Omvang en diversiteit van het gebouwde erfgoed in stad en land werden zo langzaam maar zeker duidelijk in delen van de westerse wereld. In die landen die zich dat economisch, sociaal en politiek kunnen permitteren, is de monumentenzorg steeds meer onderdeel van het maatschappelijk bestel geworden. Internationale symposia over de monumentenzorg kenmerken zich in het algemeen meer door een behoefte aan het legitimeren van eigen handelen, door een ondertoon van afwijzend reageren op de als bedreigend ervaren ‘buitenwereld’, door het presenteren van restauraties of campagnes die men zelf als geslaagd beschouwd, door het tonen van de resultaten van gedetailleerd onderzoek van historisch bronnenmateriaal, dan dat er wordt ingegaan op het binnen de internationale politiek al vele decennia aan de orde gestelde onderwerp van de ‘gemeenschappelijke verantwoordelijkheid’ voor het cultureel erfgoed. Er treden lichte veranderingen op, mogelijk onder invloed van de mondialisering en van de voortgaande eenwording van Europa, naast die van de om zich heen grijpende ‘heritage industry’. Voor het Werelderfgoed van de UNESCO is in 1994 een ‘Global Strategy’ vastgesteld, die onder meer moet leiden tot het terugdringen van de door diverse continenten gevoelde westerse dominantie en tot internationale samenwerking en ondersteuning. Europa erkent, naast wat landen daar onderling in culturele verdragen over vastleggen, gemeenschappelijke verantwoordelijkheden en taken voor haar lidstaten, ook wat betreft het cultureel erfgoed Verdrag van Malta (1992), Europese aanbeveling betreffende de bescherming van het gebouwde erfgoed tegen natuurrampen (1993), Verklaring en Resoluties van Helsinki (Vierde Europese Ministersconferentie voor het architectonisch erfgoed, 1996), Europese Conventie voor het Landschap uit 2000). Maar er kan (nog) niet worden gezegd dat landen die internationale afspraken en verplichtingen vervolgens met overtuiging en inzet nakomen en uitvoeren. In Nederland verschenen er gedurende de afgelopen decennia incidenteel studies over ‘erfgoed overzee’, meer ingegeven door de persoonlijke interesse van een

Mittel Rheintal (Duitsland). De Loreley, sedert 2002 Werelderfgoed. Foto auteur.


Mittel Rheintal (Duitsland). Sedert 2002 Werelderfgoed. Foto auteur.


38

Kroměřǐž (Tsjechië). Chinees paviljoen in het 17de-eeuwse park van het kasteel van Kroměřǐž, nu Werelderfgoed. Foto auteur.

onderzoeker dan dat er sprake was van een gevoel van gedeelde verantwoordelijkheid tussen Nederland en zijn vroegere gebiedsdelen of dat publieke belangstelling daar de aanzet toe gaf. Wat de Europese en internationale cultuurpolitiek betreft, met name waar het om het gebouwde erfgoed en het historische cultuurlandschap gaat, vervult Nederland naar buiten toe geen opvallende rol. Als het om gemeenschappelijk erfgoed gaat, kan de rijksoverheid binnen de HGIS-cultuurmiddelen (Homogene Groep Internationale Samenwerking) financiële bijdragen ter beschikking stellen. Binnen Europa behoorde Nederland langere tijd tot de kleine groep van landen die de Overeenkomst inzake het Werelderfgoed van de UNESCO (nog) niet waren aangegaan. Nadat dit in 1992 heeft plaatsgevonden, is er gericht gewerkt aan wat moet worden gerekend tot het Werelderfgoed in Nederland. Verder heeft staatssecretaris Van der Ploeg in 2001 voor de Cultuurnota-periode tot en met 2004 een bedrag van ruim € 1.8 miljoen ter beschikking gesteld voor internationale samenwerking bij het Werelderfgoed. Binnen zijn mogelijkheden is het particulier initiatief, - NCM, ICOMOS, Stichting Menno van Coehoorn, KNOB - door de jaren heen steeds duidelijk actief geweest. De geschiedenis van Nederland is rijk, afwisselend, divers en boeiend. Ons land bezit ook een interessante internationale economische, technische en culturele geschiedenis elders in de wereld. Zijn ligging aan zee en verbindingen over water met het achterland vormden en vormen voor zijn economie gunstige condities. Zo schreef Jonathan I. Israel, hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan het University College in Londen, in 1989 een studie met als titel de Dutch primacy in world trade, 1585-1740. Wereldwijd nemen de Nederlandse beeldende kunsten in vele musea en collecties een belangrijke plaats in. De geschiedenis van kunst en cultuur van Nederland reikt verder dan de grenzen van het eigen land. Wat landmeters, waterstaatkundigen en vestingbouwkundigen, molenbouwers, bouwmeesters en architecten, ingenieurs,


39 maar ook orgelbouwers en bijvoorbeeld kolonisten elders hebben verricht, is hier en daar maar fragmentarisch bekend. De Nederlandse geschiedschrijving heeft zich met deze, vaak anonieme erflaters niet gericht beziggehouden. Langs de lange lijn van de economische geschiedenis kan worden gevolgd wat Nederland in andere landen en continenten aan technologie, kunst en kunde heeft gebracht, daar ontwikkeld heeft en wat daarvan nu tot erfgoed gerekend kan worden. Die lijn is te volgen vanaf de Hanzebond, waarvan steden in het oosten van het land (met name Zwolle, Deventer, Kampen, Nijmegen, Zutphen en Harderwijk) al sedert de 13de eeuw deel uitmaakten. Niet alleen handel verbond de Hanzeatische steden, maar ook hun architectuur en gebruik van dezelfde bouwmaterialen (baksteen langs de kust tot aan Riga toe, maar ook langs de Elbe, in Brandenburg en in Silezië, natuursteen van Keulen tot aan Maagdenburg). Dit jaar is het vierhonderd jaar geleden, dat de Staten-Generaal octrooi verleende voor de Vereenigde Nederlandsche Geoctroyeerde Oostindische Compagnie (VOC). Het gaf het monopolie op alle handel en zeevaart op Oost-Indië, zowel via Kaap de Goede Hoop als door Straat van Magallanes. De Staten-Generaal keurde in 1621 de Westindische Compagnie (WIC) goed. Haar handelsmonopolie betrof de kust van West-Afrika bezuiden de Kreeftskeerkring en de gehele Nieuwe Wereld, meer in het bijzonder dat van Nieuw-Nederland, het Caribisch gebied, Guyana met onder meer Berbice en Paramaribo, Brazilië (Olinda, Recife), de Goudkust met Elmina en verder naar het zuiden Loanda. In 1825 passeerde de oprichtingsakte van de Nederlandsche Handel-Maatschappij. Zij concentreerde zich op de Indonesische Archipel. Vanaf het eind van de 19de eeuw vestigden zich daar diverse handelsmaatschappijen, die er op grote schaal lieten bouwen. In zijn recente beleidsbrief over het Werelderfgoed heeft staatssecretaris Van der Ploeg aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal onder meer geschreven: Werelderfgoed blijkt internationaal een aansprekend begrip. Het biedt ook een referentiekader voor de waardering van en de verantwoordelijkheid voor het nationale erfgoed. Het brengt met zich mee dat het natuurlijke en culturele erfgoed van Nederland op waarde geschat kan worden door over nationale en categorale grenzen heen te kijken. Dit leidt niet alleen tot een beter zicht op de waarde en betekenis van het eigen erfgoed. Het draagt ook bij tot een beter begrip en meer waardering voor het erfgoed in andere landen. (OC&W/DCE/01/49713, 17 dec. 2001). In deze woorden ligt besloten wat de monumentenzorg internationaal voor betekenis heeft, niet alleen voor het Werelderfgoed, maar ook voor het ‘gemeenschappelijk erfgoed’ en voor het erfgoed, dat teruggaat op gemeenschappelijkheid in het verleden, zoals daar bij de Hanze sprake van was. Het begrip cultureel erfgoed heeft niet meer exclusief betrekking op de identiteit van een enkel land, maar kan ook continenten en culturen met elkaar verbinden, ja het kan zelfs tot bezit van de gehele mensheid worden verklaard.


Cultureel erfgoed overschrijdt grenzen. Of naar de woorden van de Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976), die zeiden, dat een grens niet het einde markeert maar waar iets nieuws zich manifesteert. De monumentenzorg heeft in het westen gedurende de laatste anderhalve eeuw haar eigen geschiedenis geschreven. Monumentenzorg ‘internationaal’ is daarbij een nieuw hoofdstuk, waarvan de indeling is vastgelegd in overeenkomsten en charters. Daaraan moet inhoud worden gegeven door de instellingen voor de monumentenzorg in hun rol van kenniscentra. Dat is zeker de verwachting bij die landen, waar grotere of kleinere delen bewaard zijn gebleven van wat internationaal ‘mutual heritage’ wordt genoemd.


40

Beyin (Ghana). Fort Appolonia. Foto L. Tangel, 2000.


41

‘Our global village’: beleid en wensen Josien Stehouwer* In 1997 werd duurzaam behoud van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed onderdeel van internationaal cultuurbeleid. De staatssecretarissen van Buitenlandse Zaken en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen werden daarvoor gezamenlijk verantwoordelijk. In korte tijd is veel gebeurd: het Gemeenschappelijk Erfgoedoverleg (GEO) is opgericht, buiten onze landsgrenzen zijn gebouwen en objecten gerestaureerd, conferenties zijn gehouden en overeenkomsten gesloten. Als kennisinstituut op dit terrein heeft de RDMZ hierin een eigen positie. Hoe is een en ander tot stand gekomen? Zijn er wensen voor de toekomst?

Nederlandse betrokkenheid De zomer van 2002 stond op veel plaatsen in West-Europa in het teken van overvloedige wateroverlast. In het stroomgebied van de rivieren de Elbe, de Moldau en de Donau zijn historische steden ondergelopen. Eind augustus 2002 betuigde staatssecretaris Van Leeuwen van Cultuur in een brief aan zijn Tsjechische collega zijn medeleven met de inwoners van Tsjechië. Van Leeuwen bood aan deskundigen te sturen om te kijken wat Nederland kan doen bij het herstel van het Tsjechisch cultureel erfgoed dat door overstromingen zo ernstig is getroffen. Dit voorval staat niet op zichzelf. Op meer plaatsen in de wereld is Nederland betrokken bij herstel en duurzaam behoud van cultureel erfgoed. Een aantal jaren geleden werkten experts uit Nederland aan de restauratie van archieven in Polen die - net als nu in Tsjechië - als gevolg van wateroverlast zwaar beschadigd waren. Die ervaring komt nu goed van pas. Behalve natuurrampen veroorzaakt oorlogsgeweld veel schade. Een voorbeeld daarvan is Kosovo waar Nederland adviezen heeft gegeven voor herstel en behoud van monumenten en objecten. De grootste bedreiging voor het cultureel erfgoed echter vormt gestaag verval: de tand des tijds knaagt onverbiddelijk. Overal ter wereld vallen historische gebouwen, kerken, pakhuizen, fortificaties, kantoorvestigingen, havencomplexen en stedelijke structuren daaraan ten prooi. Met een aantal daarvan heeft Nederland in het verleden bemoeienis gehad. Binnen erfgoedbeleid nemen deze een bijzondere plaats in.

‘Een bequaeme plaetse’ Op 6 april 1634 besloot de West-Indische Compagnie (WIC) een expeditie naar Curaçao te sturen: ‘... om te hebben een bequaeme plaetse, daer men sout, hout ende anders mocht becomen, ...’. Op 21 april van hetzelfde jaar werden in de vergadering van de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden Johannes van Walbeeck en Pierre Le Grand als expeditieleiders beëdigd. Men zette vaart achter de plannen en begin mei vertrokken Van Walbeeck en Le Grand uit Holland. Met vier schepen


bereikten zij op 29 juli 1634 Curaçao. Het was het begin van een proces dat in de achttiende eeuw resulteerde in de dichtbevolkte handelsplaats Willemstad.1 De Hollanders vestigden zich in de zeventiende eeuw op meer plaatsen in de wereld. De Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) bezat het monopolie op alle handel en scheepvaart met Japan. Over de handelspost Deshima weten we dat daar tussen 1641 en 1847 in totaal 606 schepen uit Holland afmeerden. In 1854 stuurde Engeland een missie naar Japan onder leiding van Lord Elgin. De Lord, bekend van de Elgin marbles, had Deshima nog


42 nooit bezocht. Hij was verbluft door wat hij aantrof: de armetierige nederzetting vond hij meer lijken op een onderkomen voor gevangenen dan op een verblijfplaats voor kooplieden. Ongetwijfeld werd zijn oordeel gekleurd door afgunst: niet Engeland, maar Holland bezat toen het monopolie. Hoewel daar meer dan twee eeuwen sprake is geweest van unieke en intensieve betrekkingen tussen West-Europa en Japan, herinnert nu weinig meer aan deze glorietijd. Wel zijn er plannen om Deshima te reconstrueren.2

Uitwisseling Deshima en Willemstad, twee plaatsen op de wereld, elk met een eigen, specifieke geschiedenis. Eens hebben Hollanders zich daar gevestigd, zoals ook in Indonesië, op Sri Lanka, in Ghana en in Zuid-Afrika. Economische motieven waren doorgaans de belangrijkste reden voor vestiging overzee. Toch ging in veel gevallen de betekenis van de betrekkingen tussen de autochtone bewoners en de nieuwkomers verder dan uitwisseling van goederen. Op Deshima bijvoorbeeld fungeerde de aanwezigheid van de Hollanders als middel voor communicatie: via hen hielden de Japanners hun kennis van de wereld op een actueel peil. En vice versa? Op geen enkele andere plek van de aardbol wist men meer over de Japanse cultuur dan hier. Pakhuizen, havencomplexen, forten en kerken buiten onze landsgrenzen bestaan nog steeds als tastbare overblijfselen van de betrekkingen tussen Holland en landen elders. Niet alles is gaaf bewaard gebleven. De Nederlandse overheid is van dit feit doordrongen en neemt de situatie van het erfgoed overzee zeer serieus. Sinds 1997 is er van overheidswege beleid gemaakt, gericht op duurzaam behoud van materiële en immateriële objecten in landen waarmee in het verleden betrekkingen werden onderhouden. Samen met andere instanties speelt de RDMZ, het kennisinstituut op het terrein van duurzaam behoud van gebouwd cultureel erfgoed, hierin een actieve rol.

Hoe, wat, waar? Tot zover. Er doen zich vragen voor. Het bevorderen van duurzaam behoud van cultureel erfgoed buiten Nederland, hoe gaat dat in zijn werk? Waar bevinden zich de objecten, welke komen in aanmerking en waarom juist die? Wat wil het land zelf waar het object of de objecten zich bevinden? En hoe wordt een en ander gefinancierd? Op 16 april 1997 stuurden de staatssecretarissen van Buitenlandse Zaken (BuZa) en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OC&W) een brief naar de Tweede Kamer met daarin een inventarisatie van het Nederlandse erfgoed over de grenzen. Deze inventarisatie onder de titel Verstrooid Verleden was een opsomming van gebouwde objecten, scheepswrakken en archieven, ontstaan in de tijd van VOC en WIC. Ook objecten, ontstaan uit andere internationale verhoudingen, kregen een plaats op de lijst. Ondertussen schreef de RDMZ nota's en notities, waarin de door


de rijksoverheid in algemene termen geformuleerde contouren, kaders en intenties handen en voeten kregen. Geen beleid zonder financiën. Sinds 1997 beschikken de ministeries van BuZa en van OC&W over een belangrijk beleidsinstrument: financiële middelen van de Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS). Deze worden besteed aan intensivering van internationaal cultuurbeleid, zoals profilering van de Nederlandse cultuur in het buitenland en bevordering van culturele uitwisseling. In de praktijk betekent dit onder meer dat met Nederlands geld festival De Parade in Barcelona zijn tenten opslaat en dat de Nederlandse Opera in een Monteverdicyclus in New York optreedt. Het jaarlijks budget voor internationaal cultuurbeleid bedraagt ongeveer € 12 miljoen, waarvan een deel besteed wordt aan de bevordering van duurzaam behoud van cultureel erfgoed in het buitenland. Voor BuZa is gemeenschappelijk cultureel erfgoed van belang, omdat het behalve intrinsieke waarde ook bijzondere waarde heeft voor de bilaterale betrekkingen met de landen waar het zich bevindt. Het kan uitwisseling op politiek en economisch terrein mede bevorderen.3 Specifiek voor de aanpak van het culturele erfgoed in het buitenland is het uitgangspunt dat zowel Nederland als het andere land zich erbij betrokken voelt, op voet van gelijkwaardigheid. Voorwaarde is dat beide landen verklaren gezamenlijk de schouders onder projecten te zetten; wederzijds commitment moet er zijn, ook met het oog op duurzaam behoud.

Gemeenschappelijk Erfgoedoverleg Geen beleid zonder overleg. Om het beleid aan te scherpen en concreet te vertalen is het Gemeenschappelijk Erfgoedoverleg (GEO) opgericht, waarin vertegenwoordigd zijn de ministeries van BuZa en OC&W, het Nationaal Archief, de Nederlandse Museumvereniging, het Instituut Collectie Nederland, de Rijksdienst voor


43 Oudheidkundig Bodemonderzoek en de RDMZ. Het GEO adviseert de HGIS-cultuurcommissie. Het GEO heeft de afgelopen jaren veel werk verzet. Het overleg heeft criteria opgesteld voor gebouwen en objecten, die met ondersteuning vanuit Nederland in aanmerking komen voor instandhouding. Gemeenschappelijk cultureel erfgoed omvat overblijfselen uit de tijd van VOC en WIC. Voorbeelden zijn fort Elmina in Ghana en Galle in Sri Lanka. Kenmerk is, dat langdurige wisselwerking tussen culturen aantoonbaar is. Als tweede categorie komen gebouwen en objecten in aanmerking, die in opdracht van een ander land door Hollanders zijn neergezet of meegebracht, bijvoorbeeld in Rusland. Als derde categorie vallen overblijfselen uit andere landen in Nederland binnen de criteria. Hier aanwezige archieven over betrekkingen met Rusland, Oost-Azië en Brazilië behoren hiertoe evenals de Pyramide van Austerlitz, opgericht door de Fransen aan het begin van de negentiende eeuw. Behalve criteria voor de keuze van gebouwen en objecten, is aangegeven welke landen prioriteit hebben. Suriname, Zuid-Afrika, Indonesië, Ghana, India, Sri Lanka en Rusland zijn aangewezen. Tussen 1997 en 2000 konden op monumentengebied zes activiteiten gefinancierd worden; in 2001 zijn vier monumentenprojecten gesubsidieerd: de revitalisering van de Hernhutter-nederzetting Genadendal in Zuid-Afrika, de restauratie van Fort Orange in Brazilië, een urban development training voor professionals in Ghana en een project in Sri Lanka. Nu de praktijk. In de zomer van 2001 kreeg de voormalige VOC-stad Galle in Sri Lanka bezoek van een Nederlandse delegatie. Er was een verzoek om subsidie ontvangen voor restauratie van de Dutch Reformed Church aldaar (gebouwd van 1751 tot 1753). De Sri Lankaanse overheid vroeg Nederland behalve geld ook technische ondersteuning bij het restaureren van glas in lood ramen, waarvan de stad er een heleboel heeft. Maar daar bleef het niet bij. Ook voor andere onderdelen bestond bij architecten en restauratiedeskundigen in Sri Lanka behoefte aan vakkennis om het erfgoed te restaureren. Voor Galle is een masterplan ontwikkeld, waarin ook de plaatselijke pakhuizen zijn meegenomen van waaruit handelswaren van de VOC naar West-Europa werden verscheept, en de nog bestaande vestingwerken. Het project in Sri Lanka is interessant, omdat het betekenis heeft voor meer dan een sector. Via trainingen wordt over en weer kennis en ervaring opgedaan, het project stimuleert de werkgelegenheid en bevordert het toerisme. De aanvraag is gehonoreerd.4

Lastige kwesties? Alweer, tot zover. Er is beleid, er is geld, er is deskundigheid. Een beladen verleden is er ook. Vormt dit een beletsel voor de praktijk van nu? Duidelijk is dat de context van de huidige bilaterale verhoudingen drastisch is veranderd. Dit neemt niet weg dat vroeger bestáát. Bij samenwerking met een derde land verwacht Nederland nogal wat: wederzijds commitment en gemeenschappelijke verantwoordelijkheid ten aanzien van voorwerpen en objecten, die zijn ontstaan in een tijd toen daarvan geen sprake was. In Nederland is men zich hiervan bewust; men sluit de ogen niet voor het verleden. Het politiek-historisch perspectief is slechts één aspect in het geheel van


de zorg voor het gemeenschappelijk cultureel erfgoed. Materiële overblijfselen kunnen juíst belangrijke aanknopingspunten zijn om betrekkingen te verstevigen. Bovendien huldigt de Nederlandse overheid de opvatting, dat met name Nederland op dit terrein in internationaal cultuurbeleid een rol kan spelen. Vierhonderd jaar lang waren wij een natie van kooplieden. Zolang al vindt culturele uitwisseling plaats, en nog steeds gaat de dialoog door.5

Toekomst Maar toch. Er zijn verschillen tussen culturen, die een efficiënte aanpak van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed kunnen dwarsbomen. Japan is Curaçao niet en Ghana Indonesië niet. Het GEO pleit daarom voor maatwerk, dat wil zeggen een specifieke aanpak, toegesneden op het land in kwestie. Suriname geldt hierbij als voorbeeld voor de toekomst. Met dat land tekende Nederland in september 2001 een tweeledige overeenkomst. Het was de eerste keer in de geschiedenis van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed dat zo'n ‘landenspecifiek raamwerk’ tot stand kwam.6 Vijf jaar lang, van 1997 tot 2002, heeft Nederland gewerkt aan de ontwikkeling van beleid. Hoe zien de volgende vijf jaar eruit? Om de toekomst te kennen, gaan we even terug naar het verleden. Van 27 februari tot 2 maart 2002 vond in Bandung, Indonesië, de Mutual Cultural Heritage Conference plaats. Deskundigen uit India, Indonesië, Suriname, Sri Lanka en Zuid-Afrika,


44-45

Paramaribo. Veranda binnenstad. Foto L. Tangel.


46

Elmina (Ghana). St. Joseph's Hill school. Foto L. Tangel.


47 vertegenwoordigers van de Nederlandse ambassades in de zeven prioriteitslanden en beleidsmakers van de twee ministeries uit Nederland namen hieraan deel. Aan het eind werden beleidsaanbevelingen gepresenteerd, waarvan meteen al de eerste het belang van maatwerk per land onderstreepte. Voorts concludeerde de conferentie, dat de betrokkenheid van een breed publiek van groot belang is: er moet aandacht komen voor gemeenschappelijk cultureel erfgoed binnen onderwijs en voorlichting. Uitbreiding van bilaterale contacten gaf men aan als een ander essentieel punt. Het gaat bij projecten niet alleen om Nederland en het prioriteitsland, maar ook om de samenwerking tussen de prioriteitslanden onderling en tussen die landen en landen in de regio. Zo kunnen kennis en ervaring op het gebied van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed op meer dan een plaats vrucht afwerpen.7

Wensen Hoewel er in de afgelopen jaren veel gebeurd is, kan er meer. Het kan ook altijd beter, daarover bestaat bij niemand van de betrokken deskundigen enige twijfel. Een van de middelen daartoe is inventarisatie van gegevens op welk niveau en met welke middelen duurzaam behoud van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed het beste kan worden aangepakt. Ook over andere aspecten zijn de betrokkenen het eens: de bestaande deskundigheid en menskracht zou (meer) moeten worden ingezet ten behoeve van de begeleiding van - c.q. mede-tenuitvoerlegging van - internationale erfgoedprojecten. Als kennisinstituut kan de RDMZ hieraan een belangrijke bijdrage leveren. Meer mensen kunnen meer doen, en kennis en ervaring op grotere schaal verspreiden. Het beleidskader op hoofdlijnen staat; nu komt het aan op daadkrachtige uitvoering.

‘Our global village’ In de zomer van 2002 heeft zich in het stroomgebied van Elbe, Moldau en Donau een natuurramp voorgedaan. We zagen op de televisie hoe kolkende watermassa's bezit namen van onder andere Dresden en Praag, steden vol van monumenten. Voor inventarisatie van de stand van zaken werden uit Nederland deskundige hulp, kennis en expertise gevraagd. Vervolgens zijn de ministeries van OC&W en BuZa, het Nationaal Archief, het Instituut Collectie Nederland en de RDMZ gezamenlijk betrokken bij het beschikbaar stellen van technische assistentie voor twee musea in Praag: het Nationaal Techniek Museum en het Museum voor Muziekinstrumenten. Ook het gemeenschappelijk cultureel erfgoed blijft aandacht vragen, en wel structureel. Nederland heeft medeverantwoordelijkheid voor instandhouding van pakhuizen, kerken, fortificaties en stedelijke structuren in derde landen en evenzeer voor erfgoed uit andere culturen in eigen land. De huidige samenleving ontwikkelt zich steeds meer tot een ‘global village’. Op dit wereldplatform ontmoeten culturen elkaar. Voor wederzijds begrip en voor kansen


op integratie is inzicht nodig in de geschiedenis van die culturen. Duurzaam behoud van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed draagt daaraan bij.

Eindnoten: * Dit artikel kwam tot stand naar aanleiding van een gesprek met de heer dr. H.J. Voskamp, van BUZA, huidige voorzitter GEO. 1 Bernard R. Buddingh’, Van Punt en Snoa: ontstaan en groei van Willemstad, Curaçao vanaf 1634 ..., 's-Hertogenbosch 1994, p. 14. 2 In the Wake of The Liefde, catalogus bij de tentoonstelling In het spoor van De Liefde in Museum voor Volkenkunde te Rotterdam. Amsterdam 1986, p. 59. 3 Mededelingen van dr Henk Voskamp, hoofd van de afdeling internationaal cultuurbeleid van het ministerie van Buitenlandse Zaken. 4 Gegevens van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. 5 Report on the Mutual Cultural Heritage Conference, Bandung 2002. 6 Zie Report... (5), p. 31 e.v. 7 Zie de 21 conclusies in Report... (5), p. 15 e.v.


48

Boven: Tapoiča, het centrum met warmwaterbron. Rechts de voormalige watermolen, nu een hotel. Foto Van Dun, 1996.

Onder: Tryavna (Bulgarije). Revival-architectuur in de Slaveykovstraat. Foto Corten, 2002.


49

Monumentenzorg als facet van revitalisering Jean-Paul Corten en Peter van Dun De weg naar decentralisatie die veel ontwikkelingslanden het afgelopen decennium zijn ingeslagen, lijkt positieve neveneffecten te hebben voor het erfgoed en de instandhouding daarvan. Het lokale bestuursniveau blijkt meer gevoel te hebben voor eigen identiteit en karakter dan het centrale gezag dat lange tijd de dienst uitmaakte. Als gevolg hiervan krijgt de historische factor een veel prominenter plaats in ontwikkelingsprocessen toebedeeld. Dat daarbij in toenemende mate een beroep wordt gedaan op Nederlandse expertise, is te verklaren uit onze planningstraditie.1 In 1994 tekende de RDMZ een overeenkomst met de Hungarian National Board for the Protection of Historic Monuments (inmiddels de National Office of Cultural Heritage geheten) waarbij van Nederlandse zijde assistentie zou worden verleend op het gebied van de rehabilitatie van historisch waardevolle steden of stadscentra.2 Deze vorm van samenwerking paste in het beleid van de toenmalige minister van Cultuur, Hedy d'Ancona, dat erop was gericht ‘monumentenzorgkennis te exporteren in het licht van de stadsvernieuwingsaanpak’.3 De zorg om het erfgoed werd hiermee in een maatschappelijk perspectief geplaatst. Het na te streven doel was de verbetering van de leefomstandigheden op basis van historische identiteit en herkenbaarheid. In het licht van deze overeenkomst organiseerde de toenmalige Nederlandse ambassadeur in Hongarije, Hans Sondaal, in zijn residentie te Boedapest een seminar over de mogelijkheden van revitalisatie van een aantal randgemeenten van de hoofdstad. De opgave waarvoor het land zich gesteld zag, was het bevorderen van een economisch verantwoorde instandhouding van historisch waardevol vastgoed. Bij gebrek aan subsidiemogelijkheden en overheidsmiddelen was het welslagen van revitalisatie afhankelijk van private investeringen. Daarmee werd de economische dimensie van de instandhouding geïntroduceerd. Een van de projectontwikkelaars van ING die voor dezelfde bijeenkomst was uitgenodigd, wist het belang van de private investeerders treffend te verwoorden. Investeerders richten zich in eerste instantie niet op winstberekening (deze moet volgens de spreker liggen tussen de 6 à 8%), maar op het calculeren van risico's. Gebrek aan continuïteit is hierbij als het grootste risico te beschouwen. Hierin kon volgens de bewuste projectontwikkelaar alleen worden voorzien door een door de lokale overheid goedgekeurd ontwikkelingsplan, gebaseerd op nationale wetgeving en een daarop toegesneden uitvoeringsprogramma. Daarmee was de rol van de overheid in het proces van instandhouding gepositioneerd; zij dient te zorgen voor rechtszekerheid en continuïteit. Deze maatschappelijke benadering van instandhouding van erfgoed was op dat moment al niet meer uniek te noemen en werd ook elders toegepast. Door de Raad van Europa wordt deze benadering uitgedragen onder de term ‘integrated conservation’, waarmee zij zich richt op verbetering van de leefomgeving met in acht name van sociaal-culturele uitgangspunten.4


Strategie Instandhouding van gebouwd erfgoed als facetbelang bij revitalisering vereist een strategische planning. De drie factoren die daarbij van doorslaggevend belang zijn, zijn


50 de politieke steun, het maatschappelijk draagvlak en ten slotte de economische haalbaarheid. De Ghana Museums and Monuments Board (GMMB) is de initiatiefnemer achter een revitaliseringprogramma voor de plaats Elmina, die tot 1872 het hoofdkwartier was van de Nederlanders op de toenmalige Goudkust. Aan het initiatief van de GMMB is in 2000 een gezamenlijke identificatiemissie van Buitenlandse Zaken en de RDMZ voorafgegaan, die op verzoek van UNESCO is uitgevoerd.5 Het revitaliseringprogramma is

Elmina. Hollandse koopmanshuizen, met op de achtergrond het fort St. Jago. Foto L. Tangel, 2000.

in april jl. onder grote publieke belangstelling ter plaatse door kroonprins Willem Alexander gestart, als onderdeel van de herdenking van driehonderd jaar diplomatieke betrekkingen tussen Ghana en Nederland. Het programma, dat van Nederlandse zijde wordt ondersteund door cultuurfondsen en Ontwikkelingssamenwerking, wordt in Ghana met prioriteit tot uitvoering gebracht door zowel de plaatselijke als nationale overheid.6 Daarmee is aan een belangrijke voorwaarde voor het welslagen van het project voldaan. Het eerste onderdeel van het programma bestond uit


51 een ‘city consultation’, waarbij een ruime vertegenwoordiging van de bewoners heeft aangegeven wat de prioriteiten in het revitaliseringprogramma moeten zijn. Daarmee is de basis gelegd voor het maatschappelijk draagvlak, dat is vereist voor een duurzame instandhouding. Het zijn immers met name de bewoners en gebruikers van de stad die gestimuleerd moeten worden om te investeren in de verbetering en renovatie van hun leefomgeving. In de volgende fase van het programma, die nu gaande is, gaat het erom een economisch levensvatbaar plan voor de gewenste revitalisering op te

Banda Neira. Het door Banda's Culture and Heritage Foundation gerestaureerde huis van de familie Schelling in een van de hoofdstraten. Foto Corten, 2001.

stellen. Dit zal opnieuw door politiek en publiek moeten worden aanvaard, voordat tot uitvoering kan worden overgegaan. Zover is het in Elmina nog niet, maar de voortekenen zijn gunstig.

Analyse Voordat ook maar sprake kan zijn van planvorming, is een analyse vereist van de stad in kwestie. Een historische analyse moet inzicht geven in haar identiteit en dient een verklaring te bieden voor de fysieke en maatschappelijke situatie waarin de stad zich bevindt. Aan de hand van een analyse van de bouwkundige conditie van de bebouwing en openbare ruimte kan vervolgens worden bepaald welke investeringen zijn vereist voor herstel en renovatie. Een functieanalyse geeft inzicht in het actuele functioneren van de stad. Deze gegevens zijn van belang om te kunnen bepalen welke ontwikkelingskansen, maar ook welke ontwikkelingsrisico's de historische identiteit biedt. Op verzoek van Banda's Culture and Heritage Foundation en ondersteund door het gouvernement van de Molukken is een dergelijke analyse uitgevoerd voor de stad Banda Neira in oktober 2001.7 De hoofdplaats van deze Indonesische eilandenarchipel had haar bloei te danken aan de productie van en handel in nootmuskaat, sinds de 17de eeuw een van de belangrijkste inkomstenbronnen van de VOC. Toen na het faillissement van de VOC in 1789 het eigendom van de perken (zoals de nootmuskaatplantages


52 bekend stonden) in handen kwam van de bedrijfsvoerders, bleven de winsten die voorheen naar Amsterdam afvloeiden, ter plekke hangen. Bij gebrek aan productieve investeringsmogelijkheden verbouwden de perkeniers hun stadswoningen tot ware paleizen. In de 20ste eeuw bracht een toenemende concurrentie echter een eind aan de florissante economische positie van de Banda-eilanden. Als gevolg daarvan is er ter plaatse geen sociale groep meer aanwezig die zich kan permitteren in een weelde te leven die in de 19de eeuw nog gangbaar was. Een indrukwekkende erfenis wordt om die reden in zijn voortbestaan bedreigd. Toch bieden de actuele ontwikkelingen tevens kansen voor instandhouding. De huidige generatie eilandbewoners heeft namelijk dringend behoefte aan nieuwe woonruimte in het historisch stadsgedeelte, wat mag blijken uit de investeringen die hier reeds gepleegd worden in nieuwbouw. Een historisch bewust en maatschappelijk verantwoord hergebruik van de voormalige perkenierswoningen kan een impuls geven aan de revitalisering van de historische stad.

Planvorming Op grond van de analyses kan een ontwikkelingsplan worden opgesteld, dat over het algemeen uit twee delen zal bestaan. In het beleidsplan geeft de lokale autoriteit aan welke ontwikkelingen zullen worden gestimuleerd ter revitalisatie van het betreffende deel van de gebouwde omgeving, waarmee overlevingskansen worden geboden aan de historisch waardevolle elementen. In het uitvoeringsplan wordt aangegeven welke elementen uit de gebouwde omgeving en de openbare ruimte renovatie of verbetering behoeven. Het bijhorende meerjaren investeringsprogramma geeft vervolgens aan welke middelen voor welk doel op welk moment worden geïnvesteerd. Op initiatief van de gemeente Tryavna (Bulgarije) heeft een groep studenten van de Universiteit van Sofia, ondersteund door Nederlandse expertise, in de zomer van 2001 een ontwikkelingsplan en strategie geschreven voor deze historische stad in het hart van de Balkan.8 Haar huidige verschijningsvorm heeft de stad vooral te danken aan de 19de-eeuwse Bulgaarse ‘revival’ binnen het Ottomaanse rijk. Tryavna geldt als een van de schoolvoorbeelden van Bulgaarse ‘revival-architectuur’, die tegenwoordig zeer wordt gewaardeerd. In de communistische periode na de Tweede Wereldoorlog, kwam de metaalindustrie hier tot grote bloei, wat leidde tot een forse uitbreiding van de stad. Na ‘de val van de muur’ in 1989 en de economische heroriëntatie die daarop volgde, raakte Tryavna haar belangrijkste industrieën kwijt. De actuele opgave waarvoor de gemeente zich ziet geplaatst, is niet meer een van uitbreiding en expansie, maar een van inkrimping en revitalisering. De ontwikkelingsvisie die door de studenten is opgesteld en inmiddels door de gemeenteraad geaccepteerd, geeft aan welke ontwikkelingspotenties de stad heeft, welke panden gerenoveerd dienen te worden, in welke delen van de stad een herinrichting is gewenst en waar richtlijnen voor architectonische kwaliteit van belang zijn. De investeringen die hiermee zijn gemoeid, zijn geraamd op € 10.500.000. Uitgaande van een tien jaren durend investeringsprogramma, zal jaarlijks anderhalf miljoen euro aan investeringen moeten worden gegenereerd. De gemeente heeft


inmiddels een commissie ingesteld die de implementatie van het revitaliseringprogramma moet voorbereiden. De commissie zal onder andere fondsen werven om bewoners en bedrijven van laagrentende leningen te voorzien. Hoe succesvol de revitalisering van Tryavna verloopt, zullen de komende jaren moeten uitwijzen.

Rechtszekerheid en continuïteit De effectiviteit van een ontwikkelingsplan zal afhangen van de mate waarin het de inwoners rechtszekerheid biedt en de investeerders de zo noodzakelijke continuïteit. In Nederland wordt hiervoor de Wet op de ruimtelijke ordening en het bestemmingsplan gehanteerd. Buiten Nederland gelden over het algemeen andere wettelijke mogelijkheden en gebruiken. De meeste landen kennen wel een Wet op de Ruimtelijke Ordening, maar een rechtszeker bestemmingsplan is een minder voorkomend fenomeen. Elementaire zaken als een masterplan worden veelvuldig genoemd, maar deze ontaarden veelal in theoretische beschouwingen zonder enige relatie met de uitvoering. De uitvoering en handhaving van het ontwikkelingsplan in de hiervoor genoemde casus van Tryavna is weliswaar door het lokale bestuur vastgelegd, maar ontbeert een waarborg in de nationale wetgeving. De rechtszekerheid en continuïteit van het plan zijn daarmee onderhevig aan toekomstige raads- of bestuurswisselingen in de gemeente. Bulgarije kent, zoals veel landen in de voormalige Sovjet-invloedssfeer, een ruime ervaring met


53

Paramaribo. In 1996 werd een internationaal symposium gehouden over de mogelijkheden van instandhouding van het erfgoed. Foto Van Dun, 1996.

vijfjarenplannen, maar deze planningmethodiek acht men zozeer verbonden met de kwalen van het vorige regime, dat de wetgeving op dit punt niet operationeel schijnt te zijn. In het belang van een toekomstige ontwikkeling en de daarbij behorende behoefte aan buitenlandse investeringen, mag men hopen dat deze situatie in de nabije toekomst verbetert.

Implementatie Wanneer eenmaal een economisch haalbaar ontwikkelingsplan tot stand is gekomen dat op de benodigde politieke en maatschappelijke steun kan rekenen en waarvan de uitvoering en handhaving enigermate is gewaarborgd, volgt de fase van de implementatie. Gelet op de omvang van de revitalisatie en de publieke en private belangen die daarin samenkomen, zal de uitvoering in veel gevallen in handen worden gesteld van een onafhankelijk instituut. In een dergelijk uitvoeringsinstituut, dat op commerciële basis kan functioneren, zullen zowel publieke als private organisaties participeren. Daarbij moet worden gedacht aan (vertegenwoordigers van) het bedrijfsleven, de bewoners en de plaatselijke monumenten- en toeristische organisaties. Op grond van het door de politiek goedgekeurde meerjarenuitvoeringsprogramma kan het uitvoeringsinstituut bijdragen aan de continuïteit, hetgeen van wezenlijk belang is voor het verkrijgen van private investeringen en (internationale) fondsen. Gezien de veelal slechte financiële situatie bij de plaatselijke overheden, waardoor het verlenen van subsidies niet of nauwelijks mogelijk is, zal het uitvoeringsinstituut zich met nadruk moeten richten op economisch verantwoord hergebruik van de bestaande gebouwenvoorraad. Het instituut moet ertoe in staat gesteld worden panden te verwerven, deze te renoveren en marktconform te verhuren of te verkopen. Uit naam van de participerende overheid kan het instituut tevens toezicht houden op de uit te voeren werken in de openbare ruimte. Naast de uitvoering van het ontwikkelingsprogramma zal het instituut zich ook bezig moeten houden met de nazorg, dat wil zeggen met onderhoud, instandhouding en actualisering van de gebruikswaarde. Tevens zal het instituut particulieren behulpzaam moeten zijn bij individuele planvorming en bemiddelen bij de keuze


van architect, aannemer of financieringsmethode. Ook zal het instituut een helpdeskfunctie vervullen binnen het operatiegebied zodat de afstand tussen burgers en planuitvoering zo klein mogelijk is. De ontwikkeling van de monumentenzorg in Suriname kan in het kader van een dergelijk instandhoudingbeleid


54

Medan (Sumatra). Restaurant Tip Top dateert uit het interbellum. Foto Van Dun, 2001.

gezien worden als een schoolvoorbeeld. Op verzoek van de Unie van Architecten van Suriname is vanaf 1994 met assistentie van Nederland gewerkt aan het organiseren van een ‘monumentenbureau’, aan de nominatie van de historische binnenstad van Paramaribo voor de Lijst van het Werelderfgoed van de UNESCO, aan een revitalisatieplan voor de binnenstad, aan de vernieuwing van wet en regelgeving en aan een onafhankelijke uitvoeringsorganisatie. Dit laatste is met name door het Surinaamse bedrijfsleven gesuggereerd. Drie à vier jaar later waren de meeste van deze aangelegenheden gerealiseerd. In 1997 is de Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname als overheidsstichting gerealiseerd, die met voortvarendheid genoemde zaken in uitvoering heeft genomen. In 1998 is het nominatiedossier voor de UNESCO verzonden naar Parijs.9 Op hetzelfde moment is het revitalisatieprogramma voor de binnenstad goedgekeurd door de Raad van Ministers.10 Inmiddels is de nationale wetgeving - mede onder druk van de UNESCO - gemoderniseerd en is een N.V. Surinaamse Monumentenbeheer Maatschappij een feit. In 2002 is de nominatie voor de Lijst van het Werelderfgoed van de binnenstad gehonoreerd. De gehele bestuurlijke en uitvoeringstechnische infrastructuur is dus nu gereed. Probleem is evenwel het ontbreken van een programmatische financiering, dat wil zeggen een gegarandeerde aarlijkse financiering gekoppeld aan het uitvoeringsprogramma.

Scholing en training De Nederlandse bijdrage aan de planvorming bestaat steeds uit ontwikkeling en ondersteuning van plaatselijk deskundigheid. Een zelfstandige planontwikkeling is


over het algemeen niet gewenst en in de meest gevallen ongepast. In veel gevallen worden plaatselijke studenten architectuur of planologie uitgenodigd te assisteren bij de inventarisaties en planvorming. Een toekomstige generatie beroepsgenoten wordt daarmee geschoold in de omgang met historisch waardevolle gebieden. Scholing wordt bovendien door de huidige ontwikkelingswerkers beschouwd als de meest effectieve vorm van ontwikkelingshulp. Op verzoek van de Sumatra Heritage Trust is in september 2001 een integrale visie voor de ontwikkeling van de historische binnenstad van Medan opgesteld.11 Daarbij is ondersteuning geboden door studenten van drie plaatselijke universiteiten: de Katholieke Universiteit, de Technische Universiteit en de Universiteit van Noord Sumatra. De visie die met Nederlandse ondersteuning is geformuleerd, is inmiddels uitgebracht en gepresenteerd aan de burgemeester van Medan. Op dit moment moet de besluitvorming nog plaatsvinden, waarna gesproken zal worden over een uitvoering door middel van een onafhankelijk, op commerciële grondslag gebaseerd uitvoeringsinstituut. De Kamer van Koophandel van Medan heeft interesse getoond voor de plannen.

Conclusies Bij gebrek aan overheidssubsidies voor instandhouding, zoals geldt in de landen die hier aan de orde zijn gekomen, zijn andere strategieën vereist. Integrale planvorming en programmatische uitvoering lijken de beste garanties te bieden voor een duurzaam voortbestaan van het gebouwde erfgoed, niet als museumstukken of toeristische decors, maar als functioneel onderdeel van


55

Galle-Fort (Sri-Lanka). De voormalige Nederlands Hervormde kerk. Foto Van Dun, 1997.

een moderne samenleving. Integrale planvorming biedt juridische zekerheid voor de inwoners van de betreffende gebieden ten aanzien van voorgenomen acties en garandeert continuïteit voor investeerders. De grootste moeilijkheid bij deze benadering van de instandhouding is echter de lange duur tussen de planvorming en de uitvoering, inclusief het verwerven van de benodigde financiën. Omdat besluitvormers veelal gebaat zijn bij snelle resultaten, is de verleiding groot om voor incidentele renovaties te kiezen. Naast de hier behandelde gevallen waarbij de instandhouding in een maatschappelijke ontwikkeling is ingebed, staan zeker zoveel voorbeelden van incidentele renovaties waarbij het sectorale belang van het erfgoed uitgangspunt is. Deze werkwijze brengt op korte termijn veelal succes (als tenminste een incidentele financieringsbron kan worden gevonden), maar leidt op langere termijn vaak tot teleurstelling over het maatschappelijk nut en de economische duurzaamheid. Dit blijkt bijvoorbeeld in de stad Galle, die in de 17de eeuw door de VOC is gesticht in het zuiden van Sri Lanka. Het Department for Archeology van Sri Lanka heeft reeds jaren geleden aangedrongen op een integrale aanpak van de instandhouding van de historisch waardevolle stad. Het departement werd in haar streven gesteund door UNESCO, die Galle op de Lijst van het Werelderfgoed heeft geplaatst.12 Toch heeft de Nederlandse steun zich gericht op een aantal incidenten. Het gaat daarbij weliswaar om belangrijke monumenten, maar de bevolking van Galle zal er weinig of geen profijt van trekken. Men kan daarom twijfelen aan de duurzaamheid van deze instandhouding. Een uitweg uit deze ogenschijnlijke tegenstelling is op relatief eenvoudige wijze te bereiken door binnen de integrale planvorming een aantal ‘pilots’ op te nemen. Dit betreft objecten die snel aangepakt kunnen worden om verval te voorkomen en waarmee besluitvormers op korte termijn naar buiten kunnen treden. Het moet echter duidelijk zijn dat ze onderdeel vormen van het integrale plan met een maatschappelijk doel.

Eindnoten:


1 Dit blijkt uit het groeiend aantal verzoeken om ondersteuning op dit vlak bij zowel de RDMZ, IHS en PUM. Voor IHS is dit aanleiding geweest het cursusaanbod uit te breiden met specifiek op erfgoedmanagement gerichte cursussen. 2 R. Docter en P. van Dun, Dragons and Knights, revitalization of Tapolca and Sümeg, RDMZ, Zeist 1995. 3 Met dit laatste werd de in Nederland gangbare methode van stadsvernieuwing van historische kernen bedoeld, waarbij eveneens op structurele wijze de woonomgeving werd verbeterd met behoud van identiteit en herkenbaarheid. Hierin had de gemeenteraad het laatste woord en creëerde de rijksoverheid de financiële voorwaarden voor realisatie. 4 Assistance technique à la ville de Banská Štiavnica (République Slovaque) Conseil de l'Europe, octobre 1992. 5 J.P.A.M. Corten en P. van Dun, Ghana Revisited; report of an identification mission, RDMZ, Zeist 2000. 6 Elmina Cultural Heritage Strategy and Management Program, submitted by Ghana Museums and Monuments Board, Ghana Institute of Local Governement Studies, University of Groningen. Ondersteund door Nederland bij beschikking van de staatssecretaris van BuZa en de staatssecretaris van OCenW van 2 oktober 2001. 7 J.P.A.M. Corten en P. van Dun, Inheritance ‘Van Oom Coen’, report of a technical mission to the Banda Islands, Den Haag 2002. 8 J.P.A.M. Corten en P. van Dun, Tryavna in red, yellow and blue, Utrecht 2002. 9 Nomination of the Historic Inner City of Paramaribo for the World Heritage List, juni 1998. 10 Binnenstadsplan Paramaribo, juni 1998, goedgekeurd door de Raad van Ministers op 29 mei 1998. 11 P. van Dun, Undestroyable Progress (Medan 2002). 12 I. Kuruppu en G. Wijesuriya, The Conservation of the Galle Fort and its environs (Colombo 1992).


56

Kerkrade. Mijnschacht Nulland, een van de weinige behouden mijnmonumenten in de Limburgse Mijnstreek. Foto auteur.


57

Industrieel erfgoed Peter Nijhof Het jaar 1978 was belangrijk voor het industrieel erfgoed. Zowel in Nederland als daarbuiten was er sprake van een doorbraak. In Nederland verschenen in dit jaar de eerste publicaties en werd de ene na de andere particuliere organisatie opgericht in de strijd tegen de systematische sloop van oude fabrieken, pakhuizen, watertorens of spoorwegstations. Internationaal vormde de oprichting van TICCIH, The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage, een doorbraak als eerste wereldwijde organisatie voor het industrieel erfgoed. De RDMZ hield zich juist in deze periode bezig met proefinventarisaties voor de aanpak van de periode 1850-1940, waaronder industriële categorieën als mijnmonumenten en stoomgemalen. Geen wonder dat de RDMZ snel internationaal aansluiting zocht en vond en sindsdien in Europa een actieve rol speelt.

Ouverture Het begrip ‘industrial archeology’ is in de jaren vijftig van de vorige eeuw in Engeland ontwikkeld als etiket voor een behoudsbeweging die zich aanvankelijk vooral richtte op de overblijfselen van de Industriële Revolutie vanaf de 18de eeuw. Via studiedagen, congressen en publicaties werd dit begrip door de eerste generatie ‘industrieel-archeologische’ Engelse coryfeeën in de jaren zeventig geëxporteerd naar Nederland. Net als elders in Europa waren het in het begin vooral wetenschappers, museumconservatoren, monumentenzorgers en andere professionals die zich hiervoor interesseerden. In Nederland werd het initiatief echter al snel overgenomen door een groeiend aantal particuliere organisaties die zich plaatselijk, regionaal of landelijk voor een bepaalde categorie inzetten voor behoud en meer publieke waardering. Vanaf de oprichting van de eerste organisatie in 1976 groeide dit aantal tot ruim zestig, verenigd in de Federatie Industrieel Erfgoed Nederland (FIEN). In 1978 verschenen over dit onderwerp de eerste publicaties in boekvorm die sterk hebben bijgedragen aan de verbreiding van het begrip.1 Enkele jaren later volgde een eerste eigen tijdschrift: Industriële Archeologie.2 Ook internationaal betekende 1978 een doorbraak. Overal gonsde het van de initiatieven en activiteiten, zoals in Vlaanderen, waar de Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie (VVIA) werd opgericht. Belangrijkste wapenfeit was de oprichting van TICCIH. In Zweden vond een derde internationale conferentie plaats met afgevaardigden uit negentien landen, die samen een wereldwijde organisatie oprichtten met als oogmerk ‘het bevorderen van internationale samenwerking op het vlak van behoud, inventarisatie, registratie, wetenschappelijk onderzoek en presentatie van ons industrieel erfgoed, evenals het bevorderen van opleiding en opvoeding in dit verband’. Opvallend is dat de gevestigde term ‘industrial archeology’ werd vervangen door ‘industrial heritage’ dat een zeer brede definitie meekreeg: ‘de materiële relicten (zoals landschappen, sites, gebouwen, technische uitrustingen en machines, producten en andere roerende en onroerende


objecten), evenals alle documenten dienaangaande, zowel mondelinge als geschreven bronnen, als het registreren van herinneringen van mannen en vrouwen die bij het industrieel proces betrokken waren’.3 Zo was de toon gezet en het veld gedefinieerd en kon de langzame, maar gestage opmars van het industrieel erfgoed vanuit Europa wereldwijd beginnen.

De RDMZ en industrieel erfgoed In het midden van de jaren zeventig was de eerste grootschalige beschermingsronde op basis van de Monumentenwet 1961 voor de periode tot ca. 1850 door


58 de RDMZ afgerond. Hoe het verder moest met de periode na 1850 was echter geen eenvoudige vraag. Een categoriale aanpak werd beproefd voor kleine, overzichtelijke categorieën; een landelijke inventarisatie werd steeds gevolgd door selectie en bescherming. Achtereenvolgens kwamen spoorwegstations (1974), stoomgemalen (1975), gietijzeren vuurtorens en mijnmonumenten (1976) aan de beurt. Daarna stokte dit proces, mede wegens twijfels over de meest wenselijke aanpak en het gebrek aan kennis op dit geheel nieuwe gebied. Kennis die pas in de periode 1992-1996 vergaard is door het Projectbureau Industrieel Erfgoed (PIE), gefinancierd door het toenmalige Ministerie van WVC en ondergebracht bij de RDMZ, dat door een omvangrijk onderzoeksprogramma deze leemte heeft opgevuld.4

TICCIH Zou die ontbrekende kennis wellicht buitenslands gevonden kunnen worden? De RDMZ zocht en vond opvallend snel aansluiting bij de net opgerichte organisatie TICCIH en ir. F.D. ten Hallers, een van de toenmalige districtshoofden, bracht de weinige deskundigen op dit nog prille terrein bijeen in het Comité TICCIH Nederland.5 De inmiddels gegroeide traditie van driejaarlijkse internationale TICCIH-congressen werd voortgezet met congressen in Frankrijk (1981), Amerika (1984) en Oostenrijk (1987). Daarnaast ontwikkelden zich zogenaamde ‘Intermediate Conferences’ over specifieke thema's, georganiseerd door één land. Zo werd vanuit de RDMZ in 1986 een succesvolle conferentie Man and water georganiseerd over het waterbouwkundig erfgoed, dat het meest specifiek Nederlandse bestanddeel van ons industrieel erfgoed vormt. Later in de jaren tachtig werd de fakkel binnen de RDMZ overgenomen door schrijver dezes, die als National Representative ook tot de Board van TICCIH toetrad. Vanuit die hoedanigheid werden inhoudelijke en organisatorische bijdragen geleverd aan

Logo van TICCIH, The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage.

grote en kleine congressen en werden driejaarlijkse National Reports aangeleverd, die in volumineuze Transactions zijn gepubliceerd. Naast deze organisatorische bijdrage trok vooral de inhoudelijke aanpak van het industrieel erfgoed in Nederland de aandacht, ondanks de internationaal gezien, late betreding van dit terrein door ons land.6 In de jaren negentig waren er drie zaken die zich aanhoudend in buitenlandse belangstelling mochten verheugen: • systematische, landelijke inventarisatie van jongere bouwkunst en stedenbouw in het kader van het Monumenten Inventarisatie project (MIP), waarbij industrieel erfgoed als integraal onderdeel werd meegenomen en niet als een geïsoleerde afgezonderde categorie werd benaderd;


•

PIE als onafhankelijke, zelfstandige organisatie die een systematisch onderzoeksprogramma uitvoerde waarbij per industrietak roerend en onroerend erfgoed in kaart werd gebracht; • het ongekend grote en fijn vertakte netwerk van particuliere industrieel erfgoedorganisaties van vrijwilligers, die naast inventarisaties en publicaties eigenaren en overheden bij voortduring op hun verantwoordelijkheden wezen. Ten slotte heeft ook het uitroepen van 1996 als Jaar van het Industrieel Erfgoed internationaal bezien niet alleen opzien gebaard, maar ook navolging gevonden in zowel Duitsland als België. TICCIH zelf heeft zich vanaf de oprichting wel verbreed met steeds meer participerende landen, maar is organisatorisch en financieel in wankel evenwicht gebleven door een gebrek aan eigen inkomsten en een professioneel secretariaat. Pas enkele jaren geleden heeft TICCIH formele internationale erkenning verkregen door de Unesco als Non Governemental Organisation (NGO). Dit feit zal mede te danken zijn aan de inspanningen van TICCIH om door de instelling van internationale, categoriale werkgroepen concrete bijdragen te leveren aan het plaatsingsbeleid van het World Heritage Committee van de Unesco over onder meer mijnbouw en textielindustrie.

Raad van Europa De Raad van Europa heeft zich al vroeg en opvallend intensief op industrieel erfgoed gericht. In de late jaren tachtig organiseerde hij een drietal Europese colloquia,


59

Proceedings van het Council of Europe colloquium over stroomlijning van inventarisatie en documentatie van architectonisch erfgoed in Europa.

gericht op inventarisatie, selectie en bescherming van industrieel erfgoed. Ook hier was er van begin af aan een actieve deelname vanuit de RDMZ. Deze colloquia mondden steevast uit in afsluitende verklaringen zonder aanwijsbaar effect, met publicaties van de congreshandelingen als meest tastbare resultaten. Aansluitend werd door de Raad van Europa een programma opgezet rond het thema ‘New technologies in documentation on the architectural heritage’. Een colloquium in Nantes (1992) sloot dit project af met een actieve inbreng van de RDMZ. Belangrijkste resultaat was de formulering van zogenaamde ‘core data’: minimale gegevensvelden in een strakke volgorde met het doel architectuur te inventariseren, zodat door computergebruik op Europees niveau gegevensuitwisseling en onderzoek zouden worden vergemakkelijkt. Deze op zich wenselijke aanpak heeft in de jaren daarna helaas geen algemene toepassing gevonden, ook niet in Nederland.7


Bovendien bleef een aansluitende poging om eenzelfde systematiek te ontwikkelen voor ruimtelijke ensembles en gebieden steken in een verkennende bijeenkomst in Straatsburg (1995).

Andere organisaties Via de bestendige participatie in TICCIH en de Raad van Europa is vanuit de RDMZ vanaf de late jaren tachtig een vooral Europees gericht netwerk ontstaan, dat vertegenwoordigers van de dienst op dit gebied steeds weer naar andere organisaties voerde, met name voor het houden van lezingen over allerlei aspecten van industrieel erfgoed. Zoals over gemalen voor de NCM/Koning Boudewijnstichting in Antwerpen (1991), industriële musea in Griekenland (1992), roerend erfgoed in Mulhouse (1992), kanalen in Canada voor de UNESCO (1994), herbestemming in Bratislawa (1996) of herstructurering van zeehavengebieden in Venetië (1998). Kennisoverdracht en -uitwisseling vormden de rede voor de RDMZ-inbreng bij al deze conferenties.

Duitsland De RDMZ heeft geen traditie in reguliere contacten met verwante instellingen in de buurlanden België en Duitsland. De contacten met België zijn tot nu toe beperkt gebleven tot een incidentele lezing. Alleen voor sommige deelterreinen zijn intensieve banden gegroeid met bepaalde instellingen, zoals met de Duitse Arbeitsgruppe Industriedenkmalpflege van de Vereinigung der Landesdenkmalpfleger in der Bundesrepublik Deutschland.8 Sinds 1970 wordt er in de meeste Duitse deelstaten beleid gevoerd inzake de inventarisatie, documentatie, registratie, bescherming en herbestemming van industrieel erfgoed, soms met nadruk en goed geoutilleerd zoals in Nordrhein-Westfalen, soms tussen de bedrijven door van het ‘reguliere’ monumentenwerk. Vanuit nagenoeg alle deelstaten participeren ambtelijke industriële monumentenzorgers inmiddels ruim 25 jaar in een Arbeitsgruppe, die elk half jaar in een andere deelstaat bijeenkomt volgens een vast protocol maar met wisselende Tagungsthema's. Vanaf ‘Die Wende’ zijn met name de ‘Neue Bundesländern’ in de voormalige DDR intensief bezocht. Sinds een bezoek van deze Arbeitsgruppe aan Nederland (1998) is een vertegenwoordiger van de RDMZ vaste gastdeelnemer aan de bijeenkomsten. Door de informele, openhartige en sterk op inhoud en beleid gerichte bijeenkomsten vormen


60

Lille (Frankrijk). Vanaf de jaren '70 zijn vele grote textielfabrieken gesloten, maar behouden door herbestemming. Filature Motte-Bossut, nu Centre des Archives du Monde du Travail. Uit: Cultural Heritage, nr. 28.

deze een uniek kader voor kennisuitwisseling en opinievorming. Als uitvloeisel van dit netwerk zijn vervolgens diverse lezingen gehouden tijdens congressen in met name de voormalige DDR, waar de behoefte aan internationale uitwisseling groot is.

European Group of Experts Eind 1999 nam onze (Franse) zusterdienst van het Franse Ministerie van Cultuur het initiatief om te komen tot een vergelijkbare organisatie op Europees niveau als de Duitse Arbeitsgruppe: een platvorm van professionele, ambtelijke experts inzake industrieel erfgoed. Sindsdien is een European Network on the Industrial Heritage gecreëerd en geïntensiveerd, waarin ruim tien Europese landen participeren, waaronder de RDMZ voor Nederland. Naast informatie-uitwisseling als permanente doelstelling is een project in ontwikkeling, gericht op de verbreiding van ‘best practices’ van hergebruik en herbestemming van industrieel erfgoed in Europa, van het enkelvoudige gebouw tot het integrale industrielandschap. Naast contacten met de Raad van Europa is met name met het oog op de financiering aansluiting gezocht bij Interregsubsidieregelingen van de Europese Gemeenschap (EG). Werkvergaderingen met veldbezoek vinden halfjaarlijks in een van de deelnemende landen plaats. In 2003 of kort daarna zal de RDMZ voor Nederland als gastheer optreden.

European Route of Industrial Heritage (ERIH) Behoud, herontwikkeling en cultuurhistorischtoeristische ontsluiting van industrieel erfgoed stond een decennium lang centraal in het Ruhrgebied in het kader van de manifestatie IBA-Emscherpark. Een van de blijvende verworvenheden is een Route Industriekultur, die een verbinding vormt tussen en ontsluiting van de enorme industriële erfenis in deze regio. Met behulp van EG-subsidieregelingen is in de achterliggende jaren hard en succesvol gewerkt om deze route naar andere Europese landen uit te breiden. Op 1 december 2001 hebben de samenwerkende landen in Duisburg hun ambities gepresenteerd onder de vlag van ‘Our common European heritage’.9 ERIH, de


particuliere stichting die tot nu toe vanuit Nederland een actieve inbreng heeft geleverd, heeft haar plannen voor Nederland op 6 mei 2002 gepresenteerd en heeft voor de uitvoering ervan inmiddels samenwerking gezocht met de RDMZ.

Terugblik en perspectieven Al met al heeft de RDMZ sinds de late jaren zeventig een groeiende inbreng geleverd op het internationale podium voor het industrieel erfgoed. Hierdoor is de bekendheid in Europa met de dikwijls specifiek Nederlandse aanpak ervan bepaald groot te noemen, evenals de waardering voor de bestendige inzet van een toch beperkt aantal Nederlandse vertegenwoordigers. Omgekeerd is de RDMZ er ook niet slechter van geworden. Zo valt over de grenzen veel te leren over herbestemming en herontwikkeling van grootschalige industriecomplexen of van de aanpak van het jongste industrieel erfgoed van na 1945. De meeste landen kennen geen beperkende vijftig jaargrens voor wettelijke bescherming en hebben daardoor voor deze periode veelal een voorsprong qua beschermingsbeleid.


61

Nordrhein-Westfalen. De bakermat van de Europian Route of Industrial Heritage. Uit: Cultural Heritage, nr. 28.

Essentieel voor het internationaal opereren is, naast inzet en deskundigheid, vooral ook: bestendigheid. Het incidenteel houden van lezingen kan op zich zelf nuttig zijn, maar krijgt past reliëf tegen de achtergrond van actieve participatie in doelgerichte netwerken. Er is dan ook alle aanleiding om het gevoerde beleid op dit specifieke werkterrein internationaal op volle kracht te continueren!

Eindnoten: 1 De eerste belangrijke publicaties waren: Industriële archeologie. Janus 12, januari 1978, uitgegeven door de Werkgroep Industriële Archeologie van de Nederlandse Jeugdbond ter Bestudering van de geschiedenis; P. Nijhof e.a., Monumenten van bedrijfen techniek. Industriële archeologie in Nederland, Zutphen 1978. 2 Industriële archeologie verscheen vanaf januari 1981 als kwartaaltijdschrift, uitgegeven door de Stichting Industriële Archeologie in Nederland en is later opgegaan in het huidige tijdschrift Erfgoed van Industrie en Techniek. 3 Nederlandse vertaling van de Engelstalige statuten, gepubliceerd in: Ons industrieel erfgoed. Jaarboek 1 van de Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie (periode 1978-1980), Gent 1982. 4 PIE is in 1991 ingesteld door de toenmalige minister van WVC op basis van het advies Het industrieel erfgoed en de kunst van het vernietigen, uitgebracht door de Commissie Industrieel Erfgoed, Zeist 1990. 5 F.D. ten Hallers, ‘Documentatie en bescherming’, in: Tijdschrift Industriële Archeologie 11 (1984) pp. 66-69. Er is een TICCIH-website: www.mnactec.com/TICCIH 6 Daarnaast zijn vanuit de RDMZ ook andere bijdragen geleverd aan internationale publicaties, zoals P. Nijhof, ‘Industrial Archeology in the Netherlands’, in: Industrial Archaeology Review 2 (1991) pp. 103-113. 7 Architectural heritage; inventory and documentation methods in Europe; proceedings European colloquy organised by the Council of Europe etc., Nantes 1992 (Cultural heritage 28). 8 Fohl, Axel, ‘25 Jahre Industriedenkmalpflege in der BRD’, in: Industrie-kultur 1 (1996) p. 30.


9 ‘European Route of Industrial Heritage’, in: Industrie-kultur 2 (2001) p. 42; zie ook The Declaration of Duisburg, aangenomen op 1 december 2001 te Duisburg (publicatie in voorbereiding).


62

Molencomplex Kinderdijk; Rietveld Schröderhuis, Utrecht; Ir. D.F. Woudagemaal; droogmakerij De Beemster, Stelling van Amsterdam, Schokland. Foto's RDMZ.


63

Erfgoed, bezit van de wereldgemeenschap Rob de Jong Werelderfgoed is meer dan een lijst van verspreid over de wereld gelegen bijzondere natuurgebieden, landschappen, historische bouwwerken en steden, waar internationaal van is vastgesteld dat die voor de geschiedenis van de aarde en zijn bewoners van uitzonderlijk universeel belang zijn en voor komende generaties bewaard moeten blijven. Bij werelderfgoed gaat het om internationale samenwerking en verantwoordelijkheid voor dat erfgoed. Sedert 1992 geldt dit ook voor Nederland. Ons land speelt inmiddels een actieve rol. Het Centrum voor het Werelderfgoed van de UNESCO in Parijs brengt ieder jaar een nieuwe kaart in kleur uit met daarop per continent en de daar gelegen landen aangegeven wat de wereld inmiddels aan natuurlijk en cultureel erfgoed bezit. Werelderfgoed, want daar gaat het hier om, is te vinden in Noord- en Zuid-Amerika, in Europa, in Afrika en de Arabische Staten en in Azië en de Pacific. Wereldwijd telt de Lijst van het Werelderfgoed nu een 730 sites in 125 landen, landen die lidstaat zijn volgens de ‘Overeenkomst inzake de bescherming van het cultureel en het natuurlijk erfgoed van de wereld’ uit 1972. De tekst van deze overeenkomst is in het Nederlands te vinden in het Tractatenblad van het Koninkrijk der Nederlanden (1 (1972) pp. 34-52; 155 (1973) p. 51). Tot nu toe tekenden 172 staten deze overeenkomst. Het grootste deel van het werelderfgoed bestaat uit cultureel erfgoed (563 sites), terwijl in de loop van de tijd door de Commissie voor het Werelderfgoed 144 sites natuurlijk erfgoed zijn aangewezen. Voorts telt de ijst op dit moment 23 mixed sites van ‘uitzonderlijk universeel belang’, waarbij natuurlijk en cultureel erfgoed samengaan. Van uitzonderlijk universeel belang, daar gaat het bij het werelderfgoed om. Zo staat dat in de tekst van de overeenkomst en zo wordt daar meerdere malen melding van gemaakt in de door de Commissie voor het Werelderfgoed vastgestelde ‘Richtlijnen voor het toepassen van de Overeenkomst inzake het Werelderfgoed’. Deze richtlijnen, de Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention (laatste versie, maart 1999), vormen de leidraad voor de praktische toepassing van de overeenkomst. De Lijst van het Werelderfgoed is in brede kring bekend. Van iedere site die zich daarop bevindt, staat kort omschreven wat naar het oordeel van de Commissie van het Werelderfgoed zijn betekenis uitmaakt, op grond van welke criteria uit de richtlijnen deze is geplaatst, en in welk jaar. Die Lijst van het Werelderfgoed is meer en meer prestigieus geworden. Dat is echter niet de grondgedachte achter de overeenkomst. Begin jaren zeventig van de vorige eeuw, toen zich de eerste tekenen aankondigden van dreigende wereldwijde energie- en milieuproblemen, realiseerde de politiek zich dat niet alleen de natuur daar slachtoffer van zou worden, maar ook de rijkgeschakeerde erfenis aan bouwwerken, steden en dorpen in de wereld.


De aandacht en zorg voor monumenten, meer dan die voor de natuur, is traditioneel iets van nationale, regionale of lokale betekenis. De geschiedenis van de monumentenzorg laat dat in de westerse wereld goed zien. Het betekende dan ook een grote ommezwaai in het denken, dat onder de vlag van de Verenigde Naties in die jaren UNESCO als haar organisatie voor onderwijs,


64 wetenschap en cultuur (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation) vaststelde, dat er sprake is van zoiets als erfgoed, zowel natuurlijk als cultureel, dat onvervangbaar en van onschatbare waarde is voor de gehele mensheid en haar geschiedenis. Of zoals de overeenkomst het zegt, dat ‘de achteruitgang of verdwijning van elk onderdeel van het cultureel en natuurlijk erfgoed een rampzalige verarming betekent van het erfgoed van alle volken ter wereld’. En dan volgt de passage in dit officiële internationale document die de kern vormt van de eigenlijke betekenis van het werelderfgoed. Die luidt: ‘Het is de taak van de gehele internationale gemeenschap deel te nemen aan de bescherming van het cultureel en natuurlijk erfgoed van uitzonderlijke en universele waarde door het verlenen van gezamenlijke bijstand die, zonder in de plaats te treden van het optreden van de betrokken Staat, dit optreden op doeltreffende wijze aanvult.’ Het gaat hierbij om zaken als taak, om internationale gemeenschap, om het verlenen van gezamenlijke bijstand. De weg waarlangs dit kan worden bereikt, zou moeten komen te liggen bij het ‘instellen van een doeltreffend systeem voor de collectieve bescherming van het cultureel en natuurlijk erfgoed van uitzonderlijke universele waarde, op een permanente basis en volgens moderne wetenschappelijke methoden’, aldus de overeenkomst. Landen, lid van de Verenigde Naties, lid van de UNESCO, die deze internationale overeenkomst aangaan, nemen daarmee verplichtingen op zich. De aanduiding ‘internationale monumentenzorg’ is hier dan ook, hoe ingewikkeld ook, op haar plaats. Ook Nederland is met het ondertekenen van deze overeenkomst in 1992 deze verplichtingen aangegaan. Sindsdien kan niet worden gezegd, dat ons land zich afzijdig houdt. Nadat in 1994 door de toenmalige staatssecretaris voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen de zogeheten Voorlopige Lijst - een lijst van zaken die een land als werelderfgoed wil voordragen - van archeologisch erfgoed in Nederland aan het Centrum voor het Werelderfgoed was toegezonden, een jaar later gevolgd door een dergelijke lijst van niet-archeologische monumenten, is allereerst intensief gewerkt aan het voorbereiden van diverse nominaties. Deze zijn vervolgens alle door de Commissie voor het Werelderfgoed op de lijst geplaatst (Schokland, 1995; Stelling van Amsterdam, 1996; molencomplex Kinderdijk, 1997; Ir. D.F. Woudagemaal bij Lemmer (Tacozijl), 1998; de droogmakerij De Beemster, 1999; Rietveld Schröderhuis, Utrecht, 2000). De komende jaren zullen er nog enkele volgen. Daarmee voldoet ons land aan wat de overeenkomst vermeldt: ‘Elke Staat die partij is bij deze Overeenkomst erkent dat in eerste instantie op hem de verplichting rust de identificatie, de bescherming, het behoud, het toegankelijk maken en het overdragen aan komende generaties van het op zijn grondgebied liggende (.......) cultureel en natuurlijk erfgoed te waarborgen.’ (Artikel 4). Het moet daarbij gaan om erfgoed van uitzonderlijke universele betekenis. Hoe dat geïnterpreteerd moet worden, blijkt in de praktijk minder scherp te omlijnen. De laatste jaren is meer en meer de tendens naar regionalisering per continent waar te nemen. Ook de internationale samenwerking en ondersteuning krijgt van Nederlandse zijde in toenemende mate aandacht. Dat heeft zowel betrekking op de financiën als op het leveren van expertise. Dat laatste gebeurde onder meer bij het voorbereiden van de


nominaties voor het historisch centrum van Willemstad op Curaçao (geplaatst 1997) en die van Paramaribo in Suriname (geplaatst 2002). Nederland trad als gastland op voor een door het Centrum voor het Werelderfgoed georganiseerde internationale bijeenkomst van deskundigen, met als titel ‘Linking Nature and Culture’ (Amsterdam, 25-29 maart 1998). Een belangrijk onderdeel bij een nominatie is het evalueren ervan. Dat gebeurt voor het cultureel erfgoed door deskundigen van de ICOMOS (International Council on Monuments and Sites). Voor het natuurlijk erfgoed is de IUCN (World Conservation Union) het andere officiële adviesorgaan van de Commissie voor het Werelderfgoed. De rapporten hierover van deze adviesorganen spelen een cruciale rol bij de beslissingen over plaatsingen. Nederlandse deskundigen, van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg deden dergelijke evaluaties in diverse landen, zoals in Duitsland, Italië, Portugal en Tsjechië. Monitoring en periodieke rapportages behoren tot het instrumentarium om de toestand van een werelderfgoedsite te kunnen vaststellen. Ook daarvoor wordt internationaal een beroep gedaan op deskundigen van een van beide advieslichamen. Medewerking van Nederlandse zijde, wederom van de kant van de Rijksdienst, is meerdere malen gegeven (Duitsland,


65 Pakistan). Dat kan ook gebeuren als het gaat om het begeleiden van een restauratie van werelderfgoed elders in de wereld (Sri Lanka/Galle). De Commissie voor het Werelderfgoed ontwikkelt diverse strategieën om landen die daar minder toe in staat zijn, te kunnen helpen bij de inventarisatie, nominatie en het behoud van daar aanwezig werelderfgoed. Daarvoor doet de commissie een financieel beroep op andere landen. Met name Japan, Frankrijk, Italië, de Scandinavische landen bieden ruime steun. Staatssecretaris Van der Ploeg heeft zich in zijn beleidsbrief aan de Tweede Kamer inzake het werelderfgoed (december 2001) uitgesproken voor het versterken van de internationale samenwerking, in het bijzonder door het oprichten van een Nederlands fonds dat is ondergebracht bij het Centrum voor het Werelderfgoed. Voor dat ‘stelsel van internationale samenwerking’ is nu voor de periode 2001-2004 extra budgettair een bedrag van 1,8 miljoen euro ter beschikking gesteld in de vorm van een zogeheten Funds-in-Trust. Daarvoor is een overeenkomst met het Centrum gesloten waarin is vastgelegd dat die gelden op basis van een jaarlijks door het Centrum in te dienen werkplan besteed kunnen worden aan de uitvoering van de ‘Global Strategy’ van de commissie - bedoeld om te komen tot een evenwichtige en representatieve Lijst van het Werelderfgoed - aan erfgoedonderwijs en erfgoed in handen van jongeren elders in de wereld, aan technische ondersteuning en aan het periodiek monitoren van sites. Zo laat het werkplan voor 2002 een project zien dat betrekking heeft op Fort Cochin in India. Het ‘Nederlandse’ Fonds zal ook worden aangewend om te komen tot een verdere samenwerking met prioriteitslanden, als het gaat om gemeenschappelijk cultureel erfgoed.

Logo van UNESCO, World Heritage.


66

Paramaribo. Toestand in de zomer van 1992 van het Surinaams Museum. Foto auteur.


67

Een trapgevel in Potsdam Over het zoeken naar Hollandse stenen in den vreemde Boudewijn Büch 1 Naar Antarctica op een Russische ijsbreker - de vreemdste ervaring tijdens die reis was misschien wel om langs eilanden met namen als ‘Barnevelt’, ‘Terhalten’ en ‘Evout’ te varen.1 Het zijn Hollandse namen, eeuwen geleden aan die van God verlaten plekken gegeven door Hollandse zeevaarders. Ik maakte ooit een televisieprogramma over de rocker Bill Haley (*1925), die in 1981 te Harlingen (Texas) stierf. Toen ik een wethouder van het Texaanse Harlingen vertelde dat we in Nederland ook een Harlingen hadden, riep hij verbaasd: ‘Gut, ik wist niet dat jullie een stadje naar ons genoemd hebben!’ Overigens was het nog een hele klus om erachter te komen waarom het Texaanse, op de grens van Mexico gelegen Harlingen naar het Friese Harlingen vernoemd werd.2 Nederlandse sporen zijn er in het subtropische Harlingen overigens nergens te vinden. Toponymie (de leer van plaatsnamen en geografische vernoemingen) fascineert mij. De enige reden waarom ik ooit naar een verstikkend hete en tamelijk barre archipel benoorden Papua New Guinea ben gereisd, was vanwege zijn naam: de Bismarck Archipelago. De naam is gemakkelijk te verklaren, omdat dat deel van Nieuw-Guinea ooit een Duitse kolonie was, maar het blijft vreemd dat er een eilandengroep in de verre Pacifische tropen ligt die, gedekoloniseerd en onafhankelijk, nog steeds naar een stijve en weinig democratische Duitse kanselier heet. Nog vreemder was het voor mij dat de bijna geheel naakte bewoners geen enkele moeite leken te hebben met de naam en hem wonderlijk mooi uitspraken. Ik was naar Thailand gereisd voor een klusje. Niet helemaal voor mijn lol, want buiten het voedsel ben ik niet zo'n liefhebber van Thailand. Maar goed, het was er lekker nat en de stad waarin ik verbleef, telde gelukkig nog steeds twee goede boekhandels. Wat zeg ik: na mijn voorlaatste verblijf in Chiang Mai bleek de ene boekhandel een stuk beter voorzien en de andere een ruimer gebouw met veel meer boeken betrokken te hebben. In de grootste boekhandel, het Suriwong Book Centre, kocht ik een deel uit een in Thailand in het Engels verschijnende reisboekenreeks die je in Nederland bijna nooit ziet: de Engelse vertaling Durch König Tschulalongkorns Reich. Eine deutsche Siam-Expedition (1912)3 van de Duitse botanicus Carl Curt Hosséus. Deze man maakte tussen 1904 en 1906 een expeditie door Noord-Thailand en besloot toen een aantal geografische objecten een Duitse naam te geven. En zo noemde hij een berg, een paar uur rijden van Chiang Mai, de Bismarck-berg. Deze naam heeft het niet erg lang uitgehouden, maar ik ben hem toch wel eens in een atlas tegengekomen en verwonderde mij daar dan over. Nu weet ik dat deze berg door die man met die vreemdsoortige achternaam ‘Hosséus’ naar Bismarck vernoemd werd (Hosséus, 1878-1950, had Franse voorouders en eindigde zijn leven als een zeer beroemde, tot Argentijn genaturaliseerde bioloog). Ik heb een paar dagen naar de Thaise berg gekeken, omdat hij er nu eenmaal stond en ik had een stil plezier, want


Bismarck (1815-1898) in Thailand is een vervreemdende ervaring. De genoemde Bismarckeilanden bij Papua New Guinea waren nóg bizarder. De stad Bismarck, in het Amerikaanse North Dakota - waarvan het de hoofdstad is - sloot ik al lang geleden


68

Omslag van Carl Curt Hosséus' boek over Thailand (1912). Coll. Bibliotheca Didina Et Pinguina/Boudewijn Büch.

als geografische rariteit in mijn hart. Ik ging twee keer in die stad op zoek naar de naamgeving, maar zowel in de State Library als de State Archives van de Amerikaanse deelstaat wisten de geleerden het eigenlijk ook weer niet. ‘Bismarck heet gewoon naar die Duitser’, concludeerde de staatsarchivaris na lang gezeur van mijn kant. ‘Ja, maar wáárom?’, vroeg ik nog een keer ten overvloede. De archivaris zuchtte en staarde door de slecht gelapte ramen het vale, vlakke en winterse Bismarck in. En een andere Bismarck-berg heb ik enkele jaren geleden bijna bestegen. Met de auto, bedoel ik dan. Deze laatste Bismarck Mountain ligt in Mount St. Helens National Volcanic Monument (Park) in Washington State, USA. Aardrijkskunde - vooral vaderlandse aardrijkskunde in de tropen of in snijdend koude streken rond de ‘roaring forties’ - is heel leuk; deze bijdrage zal dat proberen aan te tonen.

2 Helemaal aan de andere kant van waar de Suriwongboekhandel in Chiang Mai gevestigd is, staat een andere boekhandel. Zij draagt de fantasieloze naam DK Bookshop en is, zoals elke boekwinkel in Thailand, stampvol met driftig lezende


Thaise jongelui. Ik ben nagenoeg de enige koper. En zelfs een heel erg blije koper, want ik heb de hand weten te leggen op In the King's trail. An 18th century Dutch journey to the Buddha's footprint. Theodorus Jacobus van den Heuvel's account of his voyage to Phra Phutthabat in 1737 (1997).4 Een Hollandse reiziger aan het Thaise hof in het begin van de 18de eeuw? Zouden er nog Hollandse sporen in Thailand te vinden zijn? Het bezoek aan Thailand dat ik beschrijf, was kort en stond in het kader van heel wat anders dan een historisch onderzoek; in Chiang Mai kwam ik dan ook niet veel verder dan twee heel recente sporen. Op de Chiang Mai Foreign Cemetry kwam ik twee graven van Hollanders tegen: dat van Alwyn Theodore Tan (1921-1978), die omkwam bij een motorongeluk, en Arthur Janzen (1914-1978), die overleed na een mislukte hartoperatie.5 Blijkbaar was 1978 een vruchtbaar sterfjaar voor Hollanders in de tropen. Het liefst zou ik tijdens het genoemde bezoek zijn gaan speuren naar Van den Heuvel en al die andere Hollanders die vooral in de eerste helft van de 18de eeuw in Thailand - dat toen Siam werd genoemd - rondspookten en handeldreven.6 Het is een reisen speurgedrag dat ik al zo lang als ik leef, vertoon: op zoek naar Hollandse sporen in, zoals dat heet den vreemde. Altijd op zoek - daarom heb ik het tot nu toe op deze aarde uitgehouden. En als ik een Duits, Frans, Deens, of überhaupt ander Europees spoor ook nog kan volgen,7 ben ik helemaal gelukkig. Mijn ontdekkingstocht rond de wereld begon heel eenvoudig: jarenlang maakte ik radioprogramma's. Ik ging vooral op zoek naar Nederlanders die in de jaren vijftig naar elders waren vertrokken, de zogenaamde ‘emigranten’. En zo kwam ik, decennia geleden al weer, terecht op dat meer dan driehonderd kilometer lange schiereiland boven Auckland, Nieuw-Zeeland. Ik mocht blijven eten bij een zwaar gereformeerde boerenfamilie met bleke kindertjes, die vanuit de Veluwe naar Nieuw-Zeeland was geëmigreerd en waar ze het - zeiden ze - ‘heel erg naar de zin hadden’. Ik geloofde er niks van: in de on-Hollands groene tuin maaide een molentje dat de boer zelf van triplex gemaakt had, aan tafel kreeg ik boterhammen met pindakaas en aan alle muren hingen tegeltjes met Oudhollandse spreuken. Toen ik wegging, kreeg ik een dropje ‘voor onderweg’ mee. Was dit Nederlandse cultuur overzee of was dit Holland op zijn smalst, maar dan héél ver weg?


69

Blad uit handgeschreven journaal van reis naar Siam (Thailand) van Theodorus Jacobus van den Heuvel in 1737. Coll. Nationaal Archief, voorheen ARA, 's-Gravenhage.


70

John Webbers portret van James Cook RN (1782). Coll. National Portrait Gallery, Canberra (Australië).

Enkele jaren later reed ik vanuit Dunalley op het Australische eiland Tasmanië naar het Forestier/Tasman Peninsula. Ik ging op zoek naar de plek waar de uit het Groningse Lutjegast afkomstige Abel Janszoon Tasman (1603-1659) in 1642 als eerste Europeaan op 1 december 1642 aanmeerde bij een uithoekje van het grote eiland dat hij Van Diemensland noemde, maar dat later zijn naam zou dragen. Schepelingen plantten de Hollandse vlag op het kleine strand, maar Tasman besloot toch verder te varen, op zoek naar een betere plek. Het was een levensgevaarlijke rit naar beneden. Ik stond achter op een pick-up en kon mij nauwelijks aan iets vasthouden. Het was een glorieuze dag in april, het landschap was bijna hallucinerend groen (Tasman noemde niet voor niets enkele eilandjes in de baai ‘Groene Eilanden’), maar eindelijk bereikten wij dan een baai met een vervaarlijk steil aflopende helling waar een belachelijk gebouwtje - een soort tuinhuisje zoals je ze wel ziet staan in de goedkopere tuincentra - opviel. Het was speciaal opgericht om bij regen een schuilplaats te bieden aan Koningin Beatrix, die bij een staatsbezoek de baai en het monument zou bekijken, maar Majesteit zou om de een of andere reden nooit arriveren bij de baai. Ik stond even later wél in het koninklijke tuinhuisje en verbaasde mij. Niks Hollandse cultuur, niks Hollandse ‘roots’, niks besef van een groots Hollands zeevaartverleden. Ik stond in een overstelpend woest dal, met uitzicht op Blackman('s) Bay, te kijken naar een onzichtbaar verleden.8 Nergens zag ik een antiek ijsselsteentje liggen, laat staan dat ik een koddig trapgeveltje uit 1642 ontdekte. Alleen was er een gedenknaald die Tasmans bezoek op - gek genoeg - egyptiserende wijze herdacht.9 Natuurlijk kon Tasman tijdens zijn zeer korte bezoeken geen bouwwerken achterlaten en tevens hebben wij Australië nooit gekoloniseerd. De Britse sporen in Australië zijn echter ook schaars, ondanks de ruim twee eeuwen dat de Britse invloed aanwezig was. En is.


Van het laat-18de-eeuwse Australië en dat van de eerste helft van de daaropvolgende eeuw is nauwelijks iets over. Het Brits-Victoriaanse Australië komt de reiziger nog wel eens tegen aan de bovenkant van een gevel in een grote stad, maar voor het overgrote deel is Australië eigenlijk een land met weinig zichtbaar koloniaal-architectonisch verleden. Kitsch. Daar houden Hollandse emigranten en andere Australiërs wel van, in het bijzonder als het gaat om de grootste reiziger aller tijden, James Cook R.N. (1728-1779), een man die voor de ontdekking van Australië óók van groot belang is geweest. Reeds enige decennia na zijn dood ontwikkelde er zich een ‘cult’ met de huisjes waar Cook, zijn ouders, enzovoort, gewoond of gewerkt hadden of zouden hebben. Reeds in 1835 werd het winkeltje, waar de jonge Cook in Staithes (North Yorkshire, Engeland) als verkoper gewerkt zou hebben, dertig kilometer noordelijker naar Middlesbrough verplaatst.10 Een kleine zeven kilometer vanwaar Cook geboren werd, in Marton-in-Cleveland (Yorkshire, Engeland), ligt het plaatsje (Great) Ayton, waar Cooks vader, James sr., vandaan kwam. Het kleine huis dat hij daar gebouwd zou hebben (waarin hij als vrijgezel - en dus voor de geboorte van zijn later zo beroemde zoon - gewoond zou hebben), werd in 1933 door de toenmalige eigenares te koop aangeboden. Amerikanen toonden belangstelling en de eigenares hield plotseling de koop, vanwege een plotseling opwellende vlaag van vaderlandsliefde, tegen. Ze had echter geen bezwaar tegen de verkoop van het onroerend goed aan een eigenaar die in het British Empire zou wonen. En daar hoorde - en hoort - Australië wél bij! Haar eigen landgenoten boden


71 driehonderd pond, een Australiër ging daar ruim overheen: hij bood achthonderd pond. De nieuwe eigenaar, de chemicus en bibliofiel Sir Wilfrid Russell Grimwade (1879-1955),11 schonk het steen voor steen afgebroken huisje aan de deelstaat Victoria, een gebied dat Cook op zijn eerste reis had aangedaan. Het huisje kwam in 253 kisten en veertig vaten - inclusief stekjes van de klimop die er in Engeland tegenaan hadden gegroeid - in Australië aan en was in 1935 in Fitzroy Gardens, even buiten Melbourne (het park is aangelegd in de ‘lay-out’ van de Britse vlag, de Union Jack) klaar voor bezoek. Het huisje werd onmiddellijk een bezoekerssucces, maar raakte al snel in vergetelheid, verviel en werd beklad; het moest in 1978 zelfs opnieuw gerestaureerd worden. Het bouwwerkje is dubbele kitsch en ik schaamde mij een beetje toen ik het bezocht. Ik hoorde andere bezoekers van historisch genot zuchten en kirren, maar de werkelijkheid wil dat het zeer de vraag is of het huisje van Cook sr. is geweest. Dat de latere reiziger James Cook het ooit bezocht zou hebben, is derhalve nóg onwaarschijnlijker.12 Ik stond oog in oog met een vorm van monumentenzorg die ik verafschuw. Omdat het niets met ‘monumenten’ van doen heeft en die ‘zorg’ iets te veel is voor eenvoudige, ouwe steentjes.13

3 Ver weg is niet altijd verder weg. Soms is dichtbij exotischer. Neem Potsdam, de hoofdstad van de Duitse deelstaat Brandenburg, even buiten Berlijn. Tot voor de Oost-Duitse ‘Wende’ in 1989 was het voor mij een nagenoeg onbereikbare bestemming, want het was tijdens het DDR-regime een grotendeels als ‘militaire locatie’ bestempelde stad en verder ‘een decadent oord’ waar ooit de Duitse keizers hadden gehuisd. Het was dus om twee redenen niet geschikt voor kapitalistische bezoekers uit een NAVO-land. Toch slaagde ik er in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw in een paar keer Potsdam binnen te sluipen en ik werd daar geïntrigeerd door het zogeheten ‘Holländisches Viertel’ (de Hollandse wijk), ‘een architectonische unicum dat ligt tussen de Friedrich-Ebert-, Gutenberg-, Hebbel- en Kurfürstenstrasse’.14 De wijk is niet veel groter dan een vierkante kilometer en wordt door mij in het bijzonder op prijs gesteld omdat alle goede boekhandels en antiquariaten er gevestigd zijn. In de communistische periode lag het ‘Viertel’ er vervallen bij en ging het er


Potsdam. Het Holländisches Viertel bij het begin van de restauratie (circa 1991).

steeds meer uitzien als een reusachtige bouwval. Direct na de Duitse omwenteling werd de restauratie van de wijk voortvarend aangepakt en kwamen er aangename restaurants en leuke winkeltjes in een stuk van de stad dat waarachtig er héél Hollands uitziet. De Pruisische koning Friedrich Wilhelm I (1688-1740, bijgenaamd ‘de Soldatenkoning’) wilde graag dat Pruisen niet alleen door Hollandse handwerkslui financieel sterk zou worden gemaakt, maar ook dat hun ambacht de staat zou verfraaien. Daarom liet hij tussen 1737 en 1741 Potsdam uitbreiden met een hele wijk, een werk dat zijn zoon voort zou zetten. Hij huurde de Hollandse architect Johan(n) Bouman(n). Bouman werd in 1706 geboren in Amsterdam en stierf in 1776.15 Hij wordt samen met Hans Georg Wenceslaus von Knobelsdorff (1699-1753) gerekend tot de Pruisische architectonische top van de eerst helft van de 18de eeuw. Bouman ontwierp niet alleen het Holländisches Viertel, maar was ook verantwoordelijk voor het paleis van prins Heinrich von Preussen (1726-1802) aan de Berlijnse Allee unter den Linden, dat hij geïnspireerd door Von Knobelsdorff ontwierp en dat vanaf 1809 als hoofdgebouw van de Berlijnse universiteit zou fungeren, een academie die we nu kennen als de Humboldt-Universität. Bouman tekende 134 huizen in duidelijk Hollandse stijl, maar de bouw was niet gemakkelijk, omdat het terrein nogal moerassig bleek. De bedenkingen van Bouman vonden geen begrip bij de koning, want die


72 verordonneerde: ‘Waar ik bevolen heb om te bouwen, daar zál gebouwd worden!’16 De toestroom van Hollandse handwerkslui bleef nogal achter bij de verwachtingen. In 1741 woonden er nog slechts tweeëntwintig families in de wijk. Nadien trok het kwartier vooral Duitse handwerkers en artiesten, een rol die de wijk tegenwoordig opnieuw vervult. Het Holländisches Viertel is nooit een stadswijk geworden met Nederlands sprekende bewoners, maar het is in elk geval een typisch stukje Holland midden in Duitsland. De huisjes van rode baksteen vormen een prachtig Hollands monument; het is een curieus hersenspinsel van een Pruisische koning dat in de DDR bijna ten onder ging, maar recent herrezen is. Het is een wonderlijke ervaring te wandelen door Hollandse straatjes, midden in het oosten van Duitsland.17

4 Nóg wonderlijker zijn de Hollandse, vooral Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC)-sporen in de voormalige nederzettingen (factorijen, forten) in West-Afrika, het huidige India en het huidige Sri Lanka (Ceylon).18 Dat er charmante Hollandse pandjes te zien zijn op de Nederlandse Antillen en Aruba en in Suriname en het voormalige Nederlandsch Indië (Indonesië), dat weet iedereen, zelfs een vakantieganger die niet van monumenten houdt, want men kan de Hollandse sporen daar niet ontlopen. Over de Hollandse architectuur, grafsteenkunst, et cetera, in India en Sri Lanka is veel gepubliceerd. Veel van de boeken die daarover gaan, worden zelfs in India almaar herdrukt en zijn in de betere boekhandels gemakkelijk te krijgen, maar de literatuur over de West-Afrikaans/Hollandse architectuur en haar huidige staat is obscuur, onvindbaar, zo niet zeldzaam.19 Ik heb mij al weer lang geleden lopen verbazen in het huidige Ghana, aan wat koloniaal bekend werd als ‘de Goudkust’, in wat voor een treurige toestand ‘ons’ fort bij Elmina erbij stond. Nederlandse hulp, een prinselijk bezoek van Willem Alexander en Máxima (voorjaar 2002) en wat andere zaken hebben ertoe bijgedragen dat het fort er nu weer redelijk opgeknapt bijstaat (Nederland droeg zijn Afrikaanse bezittingen op 4 april 1872 over aan Groot-Brittannië voor de somma van 47.000 toenmalige guldens). De belangstelling voor de Afrikaanse bezittingen is altijd zeer gering geweest, waarschijnlijk vanuit een schaamte dat van daaruit de slavenhandel plaatsvond. Voor de stenen en versteende sporen in Sri Lanka was altijd al meer belangstelling, maar uiteraard niet zoveel als voor de Antilliaanse en Surinaamse gebouwen. De Hollandse gebouwtjes in Willemstad op Curaçao zien er keurig uit, maar zelfs Fort Zeelandia in het sedert 1975 onafhankelijke Suriname werd met behulp van de Hollandse exkolonisator weer in oude luister hersteld. Er werd door dezelfde financier hulp toegezegd bij de wederopbouw van het historisch belangrijke parlementsgebouw dat in 1996 afbrandde. Het 18de-eeuwse, geheel uit hout opgetrokken gebouw van de Surinaamse ‘Nationale Assemblee’ was een prachtig voorbeeld van aan de tropen aangepaste Hollandse architectuur. Met het gebouw verdween overigens ook het parlementaire archief dat in de kelder was opgeslagen. Hoewel de toenmalige parlementsvoorzitter van Suriname, Jaggernath Lachmon (1916-2001), betoogde dat


hij ‘liever had gezien dat zijn eigen huis was afgebrand’,20 bleef een daadkrachtig Surinaams initiatief om het cultuurgoed weer snel op te bouwen uit. Sommige Surinaamse zegslieden vertelden mij dat het juist ‘goed’ was dat ‘deze koloniale schuur’ was afgebrand. Ik kan en kon begrip opbrengen voor deze gevoelens, maar dat nam niet weg dat ik tijdens een bezoek aan het Assemblee-gebouw in juli 1992 ontroerd raakte van dit uit hout en spijkers opgetrokken verleden. Hetzelfde gold voor mijn bezoek aan het Surinaams Museum dat door de Surinaamse coupplegers uit Fort Zeelandia was verbannen en waarvan ik de spullen opgetast in een grote schuur even buiten Paramaribo aantrof. Het bezit van het museum is inmiddels weer grotendeels terug in het gerestaureerde Fort Zeelandia21 (gebouwd tussen 1667 en 1688) en is daarmee op twee manieren een voornaam monument voor en van de geschiedenis van Suriname.22

5 In een voetnoot bij een van de voorafgaande alinea's maakte ik gewag van de Hollanders op Formosa in de 17de eeuw. Tijdens het VOC-herdenkingsjaar 2002 (de VOC werd vierhonderd jaar eerder opgericht) las ik op een internetpagina die zich met China en de VOC bezighoudt: ‘Nog maar zo'n luttele tien jaar is er sprake van serieus onderzoek naar het verleden van Taiwan door Taiwanese historici zelf.’23 Nu is dit misschien iets overdreven, maar het is inderdaad waar dat serieuze onderzoekingen naar de Taiwanese archeologie en koloniale geschiedenis van betrekkelijk recente datum is.24 Persoonlijk wist ik wel iets af van de Hollandse


73 koloniale betrekkingen met Taiwan, maar toen ik op 3 september 1996 van Taipeh (de hoofdstad van Taiwan) naar het stadje Makung vloog - dat gelegen is op het gelijknamige hoofdeiland van de Penghu-archipel, zo'n vijftig kilometer voor de oostkust van het hoofdeiland Taiwan - wist ik niets van de Hollanders op deze verstrooide, eigenaardige eilandengroep. Een dag later ben ik in het Culturele Centrum (tevens ‘Marine Recources Museum’) van Makung te gast en vind daar in de catalogus van de zeer modern ingerichte bibliotheek een artikel van Leonard Blussé over ‘de Hollands bezetting van de Pescadores’.25 ‘Pescadores’, wist ik, was de oude Portugese naam voor de eilanden waar ik was. Ik schrok, want ik had dus voet aan wal gezet op een eilandengroep waar ooit de Hollanders heersten! In een gidsje wordt Makung ‘pittoresk’ genoemd, maar behalve de Hollandse sporen waar ik onmiddellijk naar op zoek ging, wisten de eilandjes mij verder niet bijzonder te boeien. Toen ik na een week weer in Taipeh arriveerde (ook geen favoriete reisbestemming van mij, overigens) schreef ik: ‘Ik mis de Pescadores niks - het is er iets te saai.’26 In een boek uit 1903 had ik over de Hollandse forten op Taiwan gelezen. In hetzelfde boek las ik ook over Penghu: ‘Er zijn wat resten van de Hollandse forten op de Pescadores-eilanden bewaard gebleven. De Chinezen praten ook over een verzonken fort waarvan de torens en de geschuttorens nog intact zijn en die op gunstige dagen nog op de bodem van de zee gezien kunnen worden. Dit verhaal is waarschijnlijk bijgelovige verbeelding.’27 Ik hoorde dat verhaal ook, drieënnegentig jaar na het verschijnen van het boek, maar niemand kon mij naar een plek varen waar ik dat Hollandse fort op de zeebodem zou kunnen zien schitteren. Wel kon de door de Taiwanese regering aan mij toegevoegde gids een dertig meter lange muur laten zien. Deze een meter hoge muur was de nog enige zichtbare rest van een fort dat de Hollanders in 1622 hadden gebouwd, maar dat twee jaar later - nadat de Hollanders behoorlijk over de kling waren gejaagd - door de Chinezen was neergehaald. De muur was aardig, maar niet schokkend. Curieuzer vond ik het feit dat de Chinezen het fort indertijd ‘Hungmao-cheng’ noemden, hetgeen in vertaling betekent: ‘Roodharig kasteel’. De Chinezen noemden de Hollanders in de 17de eeuw ‘roodharigen’, een begrip dat ik ook nog elders in Makung tegenkwam. De oudste tempel van de stad heet Tien-ho-tempel of Matsu-tempel. In de tempel ligt een steen waarin

Gedenksteen in de Tien-ho-tempel (Makung, Penghu-eilanden, Taiwan), met tekst over ‘Hollandse roodharigen’. Coll. Bibliotheca Didina Et Pinguina/Boudewijn Büch.


karakters zijn gebeiteld. De gids was zo vriendelijk de roodgeverfde karakters voor mij te ontcijferen. De tekst luidde onder andere dat de gedenksteen was opgedragen aan ‘de soldaten onder leiding van generaal Cheng die de roodharigen verslagen had’.28 Cheng Ch'eng Kung (verwesterde naam ‘Koxinga’; 1624-1664). Deze Taiwanese held, die zijn carrière begon als een ordinaire piraat - en overigens uit een Japanse moeder en Chinese vader in Japan geboren werd - kent elk schoolkind op Taiwan, omdat hij de Hollanders een kopje kleiner maakte. Koxinga begon zijn aanval op de Hollanders vanaf de Penghu-eilanden en slaagde er met zijn leger in om de Hollanders in 1661/1662 te verdrijven van de Taiwanese eilanden. Het eigenlijke Penghu-eiland bestaat op zijn beurt eigenlijk weer uit een aantal eilandjes, die door bruggen met elkaar verbonden zijn. Op een kale vlakte van een van die eilandjes wijst de gids mij op een tempelachtig bouwwerkje. ‘Dat is een heiligdom voor Koxinga, weet u wel, die man die uw soldaten verslagen heeft,’, zegt hij. Even later schuifel ik beschaamd door het tempeltje waarin ik van de Chinese teksten helaas niks begrijp. Op het hoofdeiland Taiwan, tegenover de Penghueilanden, ligt de stad Tainan. Hier is een heel museum, inclusief een groot heiligdom, aan Koxinga gewijd en ook daar heb ik mij staan te vergapen aan al dat Hollandse, zo ver weg van huis. Helaas is voor de Hollanders in Taiwan en aanpalende eilanden geen heldenrol weggelegd: de Hollanders worden overal afgeschilderd als weggejaagde slappelingen en de Hollandse resten bestaan uit niets meer dan ruïnes en kale muren. De


74

Overgave van de Hollanders ten overstaan van Koxinga in Fort Zeelandia op Formosa (Taiwan) op 1 februari 1662. Uit: 'T verwaerloosde Formosa [...] (1675). Coll. Bibliotheca Didina Et Pinguina/Boudewijn Büch.

heroïek van de Taiwanezen wordt in de 21ste eeuw nog dagelijks benadrukt. Zo wist een Taiwanese krant nog recent te melden hoe dapper Koxinga tekeerging tegen een overmacht van 20.000 tot 30.000 (!) Hollandse soldaten.29 Toen ik in september 1996 het Chinese eilandenrijkje verliet, voelde ik mij ‘après la lettre’ een enorme lafbek. Niet vanwege Koxinga die mijn voorvaderen eruit gesmeten had, maar vooral omdat ik voordien geen weet had gehad van al die Hollandse stenen op de Penghu-eilanden.

6 Vanaf mijn vroegste jeugd ben ik verslingerd aan het Mauritshuis te 's-Gravenhage. Later zou ik ook zijn inhoud - de imponerende schilderijenverzameling - gaan waarderen, maar in de eerste twee decennia van mijn leven werd ik vooral geraakt door klassieke schoonheid van dit gebouw dat ontworpen werd door Jacob van Campen (1595-1657) en gebouwd werd onder leiding van Pieter Janszoon Post (1608-1669). Het Mauritshuis - dat zich vooral in de zomer zo majesteitelijk in de hofvijver spiegelt - is een geniaal voorbeeld van het ‘palladianisme’30 zoals dat voor Holland vertaald werd en leidde tot het Hollandse classicisme, waarvan een ander hoogtepunt het Amsterdamse stadhuis is, dat we nu kennen als het Koninklijk Paleis op de Dam.31 Het Mauritshuis werd in een hoekje van het Binnenhofcomplex gebouwd tussen 1633 en 1644 en werd daar neergezet als woonhuis voor prins Johan Maurits ‘de Braziliaan’ van Nasssau-Siegen (1583-1638), een Oranje die voor de Westindische Compagnie (WIC) van 1637 tot 1644 zou dienen als kapitein-generaal van de Hollandse bezittingen in Brazilië, dat wil zeggen de strook land in het noordoosten van het land rond het huidige Recife. De stad heette in de Hollandse jaren ‘Het Recief’ (naar de naam van het oorspronkelijke Indiase vissersdorp Freguesia do Recife) of nog kolonialer ‘Mauritsstad’. Deze stad zou van 1630 tot 1654 fungeren als hoofdstad van de WIC-kolonie, maar voorgoed verlaten worden door de Hollanders, nadat zij in 1648/1649 hun macht in Brazilië verloren. Er is in de vroege literatuur over de architect Post wel


gesuggereerd dat hij voor prins Johan Maurits in Recife werkzaam zou zijn geweest en zelfs verantwoordelijk voor Paleis Vrijburg in deze tropische stad zou zijn, maar dit wordt in de moderne literatuur als ‘onwaarschijnlijk’32 beschouwd. De broer van de bouwmeester, Frans Post (1612?-1680), verbleef desalniettemin wél in Brazilië. Hij fungeerde daar als hofschilder en wordt samen met Albert Eckhout (1610-1665)33 gerekend tot de voortreffelijkste schilders van het Hollands-Braziliaanse avontuur.


75

Mauritshuis (midden) met links het huis van Constantijn Huygens. Aquarel van J. Call, circa 1690. Uit: E. van den Bogaart (ed.), Johan Maurits van Nassau-Siegen 1604-1679 (1979).

De geschiedenis van de Hollanders op de Pernambucaanse kust is even kortdurend als fascinerend geweest.34 Ik heb mij er in de loop van de tijd tamelijk uitvoerig in verdiept, heb twee lange reizen naar het gebied ondernomen en in mijn bibliotheek een grote hoeveelheid boeken over deze periode samengebracht. De laatste keer dat ik er rondreisde, was in juni en juli 1995. Ik bezocht Recife, het vijftien kilometer noordelijker gelegen Olinda (de Hollanders zouden deze nederzetting in de brand steken) en andere plekken van Hollands-koloniaal belang. Ik was twee keer verbaasd in Brazilië. Er waren die duidelijk aanwezige sporen en er waren die boekhandels, stampvol met boeken over een koloniaal tijdperk dat toch maar dertig jaar duurde. Ik keek mijn ogen uit in boekhandel Livro 7 en het goed voorziene, maar zelfs voor Europeanen peperdure antiquariaat Brandão in Recife. Ik leer de stokoude historicus José Antonio Gonsalves de Mello (1916-2002)35 kennen in het Instituto Arquelógico, Histórico e Geográfico Pernambucano in Recife en raak niet alleen onder indruk van de geleerde, maar tevens van de hoeveelheid gedrukt materiaal en schilderijen die er hier verzameld zijn. In het Museu Cinco Pontas - in de Hollandse tijd een fort dat ‘Vijfhoek’ of ‘Frederik Hendrik’ werd genoemd - kom ik voor de eerste keer in Brazilië een museale strengheid tegen, die zowel irritant was als ontroerend. De directeur van dit fort/museum was zo zuinig op zijn muren en artefacten dat ik vanwege lichtgebrek bijna niets kon zien. Kunstlicht was uitgesloten, zo blafte hij mij toe. Hij leek mij het Hollandse koloniale verleden een kleine


Prins Maurits ‘de Braziliaan’. Fragment van een gravure uit 1637. Prentencoll. Bibliotheca Didina Et Pinguina/Boudewijn Büch.

driehonderdvijftig jaar na dato nóg kwalijk te nemen! In Ilha Itamaracá, vijftig kilometer benoorden Recife, bezoek ik in 1995 voor de eerste keer het Forte Orange, zoals uit de naam al duidelijk blijkt een Nassaus overblijfsel. Op het eiland Itamaracá ervaar ik op een schitterende ochtend het ‘Hollands Brazilië’ ten volle. Weliswaar lijd ik aan keelpijn, maar de omgeving, het bijna lege strand en het grote fort met duidelijk Hollandse trekjes en ornamenten maken veel goed. Ik sta tussen dikke muren in de tropen toch ook in Nederland. Op de binnenplaats wordt nog veel gegraven en naar artefactjes gezocht. De beheerder (zelfbenoemd, naar men mij vertelt) van het fort toont een bak vol met Hollandse muntjes en pijpenkoppen. De man schenkt mij ook enkele dingetjes. Museale verantwoordelijkheid is deze beheerder vreemd, hetgeen niet erg verwonderlijk is, want later hoor ik dat de man het met de wet niet zo nauw neemt. Hij is vlak voor mijn komst uit de gevangenis ontslagen na het uitzitten van een gevangenisstraf van tien jaar wegens moord.


76

Recife (Brazilië). Prins Maurits' Paleis Vrijburg, omstreeks 1645. Gravure naar een tekening van Frans Post (1612?-1690).

Een bezoek aan Olinda levert weinig Hollandse sporen. En dat is natuurlijk niet zo verwonderlijk, indien men zich realiseert hoe wreed en brandschattend de Hollanders hier hebben huisgehouden. Desalniettemin levert een reis door de kuststreken van de deelstaat Pernambuco meer op dan ik voor mijn bezoeken gedacht had. Er bleek veel meer Oranje, Holland en Nederlandse architectuur te zien zijn dan ik gedacht had. Brazilië was opeens veel dichter bij huis, bijna even dicht als dat andere huis, het Mauritshuis in Den Haag. Wanneer ik er met mijn vader in de jaren vijftig langs fietste, zei hij altijd hetzelfde: ‘Dat prachtige paleis, jongen, is gebouwd met geld dat prins Maurits in Brazilië met de suikerhandel verdiende.’ Ik begreep er niks van. Later zou ik het wél begrijpen. Het huis had een enorm lange bouwtijd en was nog niet helemaal klaar toen Maurits in 1644 naar Holland terugkeerde. Maurits betaalde vanuit Brazilië de bouwkosten voor een deel met suikerzendingen. Soms werd hij ongeduldig; in een brief vanuit Brazilië aan zijn vriend, de bouwheer, bouwopzichter en dichter Constantijn Huygens (1596-1687) schreef hij in 1638: ‘Schiet het wat op met mijn huis?’ Eerder had Huygens aan de prins geschreven dat ze in afwachting waren van het tropische hout dat uit Brazilië naar Den Haag zou worden gestuurd. Huygens voegde aan die mededeling geruststellend toe: ‘Uw huis ziet er nu statig uit.’. Dat tropische hardhout kan helaas niet meer bekeken worden in het huis. In de nacht van 23 op 24 december 1704 brandde het stadspaleis af en ‘stonden nog slechts de muren overeind, en zelfs deze hadden forse schade opgelopen’, maar gelukkig werd het met de opbrengst van een loterij, herbouwd. Zowel het exterieur als het interieur ging er heel anders uitzien. Van het ‘Braziliaanse’ bleef in het huis uiterst weinig over.36 Mijn vader leerde mij, in de weinige jaren dat ik hem bewust heb


gekend, vanaf zijn fiets wat architectuur, kunst en reizen is. En aan zijn weetjes, wijsheid en eindeloze verhalen heb ik te danken wie ik nu ben: een reiziger die almaar op zoek is naar vaderlandse gevels in de tropen. En naar nog véél meer andere dingen.

7 In de ruim dertig jaar dat ik over de wereld reis, heb ik bijna niets anders gedaan dan zoeken. Ik verkoos boekhandels boven stranden, begraafplaatsen boven cafés en ruïnes boven pretparken. Een boek als dat van Bram Donkers en Anne Wesseling, Holland, USA. In het spoor van Nederlandse kolonisten (1997), is een boek waar ik van houd. Het gaat over de minstens 28 stadjes en dorpen in de Verenigde Staten die ‘Holland’ heten. De reis en het onderzoek die de beide auteurs maakten, spreekt mij meer dan aan. In een aantal van die Amerikaanse Holland's plaatsen met de naam Holland ben ik ook geweest en ging daar op zoek naar Nederlandse geveltjes en Hollandse sporen van ambachtelijkheid. Níét naar Holland-kitsch en niet naar tiende-generatie Amerikaanse Hollanders die een fantasie-Volendamkostuum droegen. Op straat komt men in die Amerikaanse Holland's weinig authentiek Hollands verleden tegen.37 Toch hoop ik altijd iets van een ver verleden tegen te komen. Zoals bij voorbeeld die trap- en halsgevels in Potsdam. Ooit schrok ik op in een van de meest mysterieuze, maar ook meest lugubere landen ter wereld. Het is april 1993. In het stoffige hoofdstraatje van Nueva Germania, ver


77 weggestopt in het Zuid-Amerikaanse Paraguay, rijden mannen op brommers rond. Ze praten Duits en vertellen allemaal hetzelfde: ‘Onze voorouders zijn hier heengegaan, maar ze hebben ons er geen plezier meegedaan. Paraguyanen zijn we nooit geworden. We zijn Duitsers gebleven. En straatarm.’ Alle ‘Germano-Paraguayanos’ willen graag weten hoe Duitsland er wérkelijk uitziet, ze kennen het uitsluitend uit oude Illustrierten. Ze hebben zonder uitzondering het idee dat Duitsland onvoorstelbaar rijk is en een overvloed aan arbeidsplaatsen te bieden heeft. Als ik vertel dat ik Duitsland goed ken en er vaak reis, hangen ze aan mijn lippen. Hoewel ze op een enkeling na een nieuw Duits-Europese (Economische) Gemeenschappaspoort hebben (dat ze op verzoek is toegestuurd door de Duitse ambassade in de Paraguayaanse hoofdstad Asunción), zijn ze meestal niet eens in de hoofdstad geweest en beperkt hun actieradius zich tot korte bromfietstochtjes op Duitse brommers over zanderige paden. Als ik bij het opleidingscentrumpje van de kerk van mijn gastheer, de protestantse ‘pastor’ Arturo Balduino Heil, een beetje sta te kijken, komt er een man - op de onvermijdelijke bromfiets (iedereen in dit stuk van Paraguay rijdt op een bromfiets) - aangetuft. Als de man mij aan wil spreken, begint Heil erg ongelukkig te kijken. Ik ben echter gebiologeerd door de woest uitziende man, vooral omdat hij een baseballpetje met de tekst ‘Volendam’ op het hoofd draagt. ‘Bent u in Volendam geweest?’, vraag ik verbaasd in het Duits. ‘Aber natürlich,’, antwoordt de man. ‘Taglich bin ich da!’ Ik vrees met een gek van doen te hebben. Na wat heen en weer gepraat, zegt de man: ‘Ik werk in Mennonietenkolonie Volendam, dat is hier veertig kilometer vandaan. Het is een groot dorp, vierduizend inwoners, gnädiger Herr. Ze hebben daar liever Duitsers als werknemers. De zwarten zijn ontzettend lui, die liggen liever de hele dag op hun rug.’ Pastor Heil hoort het gesprek aan en komt schoorvoetend naar mij toe: ‘Ik had liever niet dat u die man aangesproken zou hebben. Dat doet mij als dominee pijn, dat een van mijn gemeenteleden zo spreekt over Indianen. U moet het de man niet kwalijk nemen. Dat heeft hij bij de Mennonieten geleerd, dat zijn ontzettende racisten.’ De geschiedenis van de Mennonieten in Paraguay is uitputtend beschreven door Peter P. Klassen. Deze historicus werd in 1926 geboren in Schöneberg aan de Dnjepr (Rusland). Hij woont en werkt in Kolonie Fernheim (Gran Chaco) en zijn tweedelige Die Mennonieten in Paraguay (1988/1991) is bijna in elke Mennonietenkolonie te koop. Ik kocht de delen in een hotellobby te Filadelfia in het noorden van Paraguay. Uit het eerste deel van zijn studie (Reich Gottes und Reich dieser Welt) leerde ik dat de kolonie Volendam tussen 1947 en 1948 werd gesticht door uit Rusland gevluchte Mennonieten die met het in Nederland gehuurde schip Volendam naar Zuid-Amerika voeren. Vandaar.38 Ik ben later in het Paraguayaanse Volendam (Colonia Volendam) geweest. Ik trof er niets Hollands aan, helemaal niks. Een andere tocht op zoek naar baksteen uit de Lage Landen. Ik ben in Puerto Montt in het zuiden van Chili. Het is de nacht van oud- op nieuwjaar 1991/1992 en ik voel mij enigszins verloren. Waarom ik in Puerto Montt ben, is duidelijk: ik ben op doorreis naar het eiland Chiloé, maar waarom ik er ben tijdens de jaarwisseling, weet ik eigenlijk zelf niet helemaal. Het zal wel met reisschema's en andere afspraken te maken hebben. Een dag eerder was ik op het vliegveld van Puerto Montt een vloeiend


Nederlands sprekende Chileen tegengekomen. Hij maakte mij niet blij. ‘De komende dagen is alles hier dicht,’, wist hij zeker. ‘Ook de boekhandels en de musea?’, vroeg ik angstig. ‘Musea? Meervoud?’, vroeg hij op zijn beurt en lachte.39 De dagen daarop had ik moeite met het vinden van een geopend restaurant. Op de deur van de enige boekhandel ter plaatste, Libreria Horn, hing geen bordje met ‘gesloten’; dus hoopte ik. Twee dagen lang bivakkeerde ik nagenoeg voor de deur, maar deze ging nooit open. In de etalage zag ik de prachtigste boekjes. Eén boek ging specifiek over de Nederlanders die zich in de 17de eeuw rond Puerto Montt en het ‘Chiloé Insular’ ophielden. Ik heb het nooit in handen kunnen houden en nadien ook nergens elders meer aangetroffen. Het nieuwjaarsfeest werd een van de treurigste uit mijn leven. Vanuit mijn hotelkamer zag ik zo nu en dan een bleek vuurpijltje opstijgen boven de Seno de Reloncavi, een baai die uiteindelijk toegang verleent tot de Stille Oceaan. Zonder boeken over de streek waar ik verbleef, het nieuwe jaar in gaan - er zijn weinig momenten verschrikkelijker in mijn leven geweest. Met het pontschip naar Chiloé-eiland. De dolfijnen dansen in zee. Het is hoogzomer in Chili, maar desondanks nogal guur weer. Aangekomen in het belangrijkste stadje spoed ik mij direct naar het Museo Regional ‘Audelio Borquez Canobra’. Het is op 3 januari


78

Handgekleurde kaart - blad 63 - van het eiland Chiloé (Chili) dat korte tijd in Hollands bezit was. Uit het geïllustreerde manuscript van Caspar Schmalkalden (1620-1668 óf 1675). Coll. Forschungsbibliothek, Schloss Friedenstein, Gotha (Thüringen).


79 wonderlijk genoeg geopend. Ik ben de enige bezoeker en even later sta ik wat schaapachtig te kijken naar enigszins in staat van ontbinding verkerende opgezette dieren. Niets over ‘Nederlandse piraten’ die in de eerste helft van de 17de eeuw Chiloé onveilig gemaakt zouden hebben - een enigszins onderbelicht feit in de vaderlandse koloniale geschiedenis dat ik met enige regelmaat was tegengekomen. Ook had ik ergens gelezen dat ‘het Spaanse fort in Ancud op het fundament van een Hollands verdedigingswerk gebouwd werd’.40 Het fort ligt in het noordwestelijk gedeelte van Ancud, met uitzicht op dat deel van de Stille Oceaan dat Chilenen ‘Mar Chileno’ plegen te noemen. In het fort, Fuerto San Antonio41, is geen mens te bekennen, dus kom ik ook niet veel verder. Om op eigen initiatief aan graafwerk te beginnen, lijkt mij geen goed idee. Ik wandel terug naar het charmante pleintje bij de kathedraal en het Museo Regional. Iemand in het museum, dat overigens ook in een oud fort gevestigd is, weet te vertellen dat er een boekhandel in de stad is ‘met veel historische boekjes’. Ik ga onmiddellijk op weg, maar vind ook deze nering gesloten. Een buurvrouw geeft uitsluitsel: ‘Het echtpaar dat de boekhandel beheert, heeft net een baby gekregen. Ze hebben het kind nu naar de grootouders in Puerto Montt gebracht om het voor de eerste keer te laten zien. En dat zal wel een paar dagen duren.’ ‘Is er nog een andere boekhandel?’, vraag ik op ongeveinsd smekende toon. ‘Nou, nee’, zegt de buurvrouw nadenkend, ‘maar er is wel een soort pennenwinkel waar ze ook wat boekjes hebben...’. Ik ben al onderweg. Pennenwinkel Heros blijkt inderdaad wat papier te verkopen. Ik vind een nagenoeg complete set van een historisch tijdschriftje dat op het eiland in het enige andere stadje, Castro, verschijnt. In een aflevering zie ik het artikel Visita de priratas holandesas a Castro. ‘El maravilloso viaje de Gaspar Schmalkalden’. Het artikel gaat dus over een reis die een Hollandse piraat aan Castro (en de rest van het eiland, in 1642) gebracht heeft.42 Ik begin het op het charmante pleintje direct te lezen. En schrik - over wat ik allemaal niet weet. Na lezing weet ik een stuk meer, maar ik heb helaas niet mijn bibliotheek en allerhande naslagwerken op zak. Ik wandel enigszins wanhopig door Ancud op zoek naar Hollandse sporen, maar ik weet eigenlijk niet goed naar wat en waar ik zoeken moet. De Hollandse piraten op de kust van Chiloé worden nadien een ziekte, een verzamelobject, ja een voldragen rage in mijn hoofd. Al gauw begrijp ik dat de Hollanders het eiland omstreeks 1642/1643 een tijd in bezit hebben gehad. De Chilenen noemen de Hollanders ‘piraten’ - en dat is correct - maar wij in Nederland hebben al gauw, en heel koloniaal, de neiging te spreken over ‘zeehelden’. De piratenreis waarvan hier sprake is, stond onder leiding van Hendri(c)k Brouwer. Hij werd geboren in 1581 en stierf op 7 augustus 1643 op Chiloé.43 Zijn graf op het eiland is niet meer traceerbaar. Het kostte mij heel wat jaartjes om het authentieke verslag van zijn geheime reis te bemachtigen (uiteraard niet door hem zelf geschreven), Journael ende historis verhael van de reyse gedaen by Oosten de Straet le Maire, naer de custen van Chili, onder het beleyt van den heer generaalm Hendrick Brouwer [(...)], dat in 1646 te Amsterdam verscheen. Brouwers reisgezel was de Duitser Caspar Schmalkalden (circa 1620-1668 of 1675). Deze ietwat duister gebleven figuur schreef een zeer


uitvoerig reisverslag met talrijke geleerde aantekeningen en natuurhistorische illustraties op bijna vijfhonderd vel. Het manuscript werd pas in 1983 uitgegeven en deze uitgave kent nu al een zekere zeldzaamheid. Het draagt de titel Die wundersamen Reisen des Caspar Schmalkalden nach West- und Ostindien 1642-1652.44 De reis van Brouwer, Schmalkalden cum suis was niet alleen een geheime reis in opdracht van de WIC, maar ook een geheimzinnige reis. Het is zelfs een reis waarover anno 2002 nog maar weinig mensen iets feitelijks of verstandigs weten te zeggen.45

8 En zo zijn er nog honderden plekken waar ik geweest ben en waar ik te weinig van weet, waar ik niet gegraven heb en ook niet achter een latere façade naar een Hollands geveltje uit de 17de eeuw heb gezocht. Als ik thuiskom, overvalt mij steeds in het rijksmonument waar ik woon, die dubbele onmacht: ik weet te weinig van de wereld, maar zelfs van mijn eigen huis ken ik de geschiedenis maar zeer ten dele. Wie weet wat er verborgen zit achter dubbele muren en onder eeuwenoude vloerplanken. Als ik iets van de wereld heb geleerd, is dat zij vol staat met monumenten. Voornamelijk onbekende monumenten met een onzichtbare geschiedenis. Ondertussen is de geschiedenis die ik wél ken, steevast begonnen met een naam. Waarom Ile d'Amsterdam


80 naar onze hoofdstad, waarom heeft Paaseiland een Nederlandse naam gekregen, tja waarom...? Op elke vraag is een antwoord. Het vervelende van mij is dat ik elk goed antwoord weten wil. Ik kan geen steen laten liggen; zeker niet wanneer het een beetje oude steen is. En als er geen oud muurtje staat, wil ik weten waarom het er niet staat. En als het geen oud ijsselsteentje is, wil ik weten wat voor steentje het dan wel is. Het liefst zou ik weten hoeveel stenen de Chinese Muur precies telt. Ik weet dat ik er nooit achter zal komen, maar toch zal ik blijven zoeken.


84

Eindnoten: 1 Voor deze eilanden raaplege men als eerste oriëntatie: Boudewijn Büch, Eilanden (Eilanden, eerste deel) (1991, nieuwe editie, pp. 115 en verder). 2 Fred Tarpley voert Harlingen, Texas, niet op in zijn 1001 Texas place names (1980, vijfde druk 1994). In Walter Prescott Webb en anderen (eds.), The handbook of Texas, volume I (1952, p. 772) valt te lezen: ‘Harlingen is named for a city in Holland, the ancestral home of Uriah Lott, pioneer railway promotor and official.’ Lott (1842-1915) legde het deel van Texas waar Harlingen zou komen te liggen, open door middel van spoorwegverbindingen. Hij werd zeer beroemd, want heeft óók een ‘eigen’ stad in Texas, Lott, maar desalniettemin eindigde hij zijn leven in armoede (The handbook of Texas, volume II, 1952, p. 84). 3 De Thaise vertaling verscheen in 2001 bij White Lotus Press in Bangkok als Through King Chulalongkorn's kingdom (1904-1906). The first botanical exploration of Northern Thailand, translated and with an introduction by Walter E.J. Tips. 4 Het boek verscheen met als imprint ‘The Royal Netherlands Embassy, Bangkok’ in 1997 te Bangkok. Het bevat een journaal (reisverslag) van Van den Heuvel (Maastricht?-Batavia 1747).


5 6

7

8

9 10

11 12 13

Van den Heuvel ging in opdracht van de VOC naar het hof van koning Borommakot te Phra Phutthabat, Saraburi (Sara Buri; honderd kilometer ten oordoosten van Bangkok). Het boek bevat een vergelijkende uitgave van de drie versies die bestaan van Van den Heuvels journaal, die bewaard worden in het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage (nu Nationaal Archief). Het journaal werd in het Engels vertaald en van ruim commentaar voorzien door Remco Raben en Dhiravat na Pombejra. Het project werd onder andere gesponsord door twee Nederlandse banken, een Nederlandse oliemaatschappij, de genoemde ambassade et cetera. Ik heb het boek nooit in Nederland gezien, maar de Utrechtse antiquaar Gert Jan Bestebreurtje vertelde mij dat hij in de loop der jaren een tiental exemplaren heeft verkocht. Ook enkele andere Nederlandse antiquaren bleken het in voorraad te hebben (mondelinge en schriftelijke mededelingen, juni 2002). Zie R.W. Wood (with an addendum by the Committee), De Mortus. The story of Chiang Mai Foreign Cemetery, vijfde editie (1999, p. 23, pp. 35-36). Het standaardwerk over de vroege Europese handel op Siam is Dirk van der Cruysse, Siam and the West. 1500-1700, vertaald door Michael Smithies (2002; de oorspronkelijke editie verscheen - iets minder uitgebreid - in het Frans in 1991). Het derde hoofdstuk (‘The Dutch set up shop in Siam (1601-1608)’) en het vierde hoofdstuk gaan specifiek over de Hollandse handel. Van den Heuvel wordt in deze studie niet genoemd. Zie over mijn expedities naar koloniale Deense, Franse, Portugese en Zweedse sporen in verre en vooral obscure uithoeken in Azië en de Cariben: Boudewijn Büch, De hele wereld in een vitrinekast. Het volkenkundig museum & de rest van de wereld (2001, pp. 175-200). Aan Tasman en zijn reizen is veel in het ongewisse gebleven. Het standaardwerk is en blijft Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging, deel XVII: De reizen van Abel Janszoon Tasman en Franchoys Jacobszoon Visscher ter nadere ontdekking van het Zuidland in 1642/3 en 1644, uitgegeven door R. Posthumus Meyjes (1919). Een opvallend handige vertaling/bewerking is een Duitse uitgave: Abel J. Tasman, Entdeckung Neuseelands, Tasmaniens und der Tonga- und der Fidschi-Inseln 1642-1644, bezorgd door Egon Larsen (1982; en latere edities). Over mijn bezoek aan de gedenknaald op Tasman Peninsula zie Boudewijn Büch De museale reiziger in Op reis met... (geen jaartalaangave, p. 72). De standaardbiograaf van Cook, J.C. Beaglehole, verklaart in zijn klassieke The life of Captain James Cook (1974, p. 5) dat de authenticiteit van deze ‘Captain Cook's Shop’ ‘dubiously’ was. Het winkeltje speelt nu nauwelijks een rol meer, maar werd opgenomen in het huidige Captain Cook Birthplace Museum in Middlesbrough. Het museum staat in het zuiden van de stad, wat vroeger het dorpje Marton-in-Cleveland was en waar Cook werd geboren. Zie over W.R. Grimwade: Australian dictionary of biography, cd-rom-editie (1996). Voor de discussie over de authenticiteit van het Australische ‘Cook’-huisje zie onder andere http://www.fiddlersgreen.net/buildings/english/captcook/cook.htm. Ik zou talloze andere voorbeelden kunnen geven. Het deel van het VOC-schip Batavia dat bewaard wordt in het Western Australian Maritime Museum in Fremantle, kent ook een buitenissige verering, zoals dat overigens ook geldt voor de nu al tientallen jaren durende craze aangaande de Batavia en de gebeurtenissen rond dat schip in 1629 op de eilanden met de fascinerende naam Houtman Abrolhos, voor de kust van Western Australia. De verering voor een Hollandse, 17de-eeuwse ballastbaksteen of een spijker heeft in de musea van Western Australia een nogal ziekelijk vorm aangenomen. Ik bezocht de genoemde locaties uitvoerig in 1990 en 2001, zie dienaangaande Boudewijn Büch, De hele wereld in een vitrinekast (...) pp. 217-227: ‘De rotsen van Houtman’. Over de Batavia-muiterij is eindelijke een redelijk betrouwbaar boek verschenen, Mike Dash, Batavia's graveyard (2001), waarvan helaas alleen zo nu en dan de romantoon jammerlijk uitpakt. Een ander voorbeeld van monumentenkitschzorg en overrestauratie laat het centrum van Philadelphia (officieel een ‘National Park’ - sic), de geboorteplaats van de Verenigde Staten, zien. Hier is het zelfs moeilijk om met de beheerders en de ‘restauratoren’ over hun opvattingen de discussiëren, zoals ik enkele malen mocht ervaren. Hoe ver - en belachelijk soms - de discussie wordt gevoerd en de restauratie in praktijk gebracht wordt, blijkt bijvoorbeeld uit John L. Cotter, Daniel G. Roberts en Michael Parrington, The buried past. An archeological history of Philadelphia (1993). Belangwekkender en naar mijn smaak authentieker zijn de pogingen om de verrukkelijke Texaanse stad San Antonio in oude luister te herstellen; hierover bestaat het mooie Saving San Antonio. The precarious preservation of a heritage van Lewis F. Fischer (1996).


14 Petra Dubilski, Potsdam (?1994, pp. 104-106). 15 Over Bouman zie Lexikon der Weltarchitectur (2000), Lexikon der Kunst (2001) en Deutsche biographische Enzyklopadie und Deutscher biographischer Index (2001); alle drie cd-rom-edities. 16 Geciteerd in Petra Dubilski, Potsdam (?1994, p. 106). Over de relatie tussen Bouman en Knobelsdorff zie Hans-Joachim Kadatz, Knobelsdorff. Baumeister Friedrichs der Grossen, (?1998 (durchges. Aufl.). 17 In Berlijn en Potsdam wordt na de ‘Wende’ (1989/1990) druk gediscussieerd over de reconstructie van monumenten die in de oorlog werden gebombardeerd en waarvan vervolgens de ruïnes tijdens het DDR-regime extra-definitief werden opgeblazen. De discussie over het Berlijnse Stadtschloss, waaraan vijf eeuwen gebouwd werd en dat werd opgeruimd in 1950/1951, is hevig en sleept zich nu al jaren tamelijk vruchteloos voort. In Potsdam gaat men iets voortvarender te werk: men heeft een aanvang gemaakt met een gedeeltelijke reconstructie van het Stadtschloss (de ruïne werd in 1960 opgeruimd), met gebruikmaking van de originele fundamenten, en zoals het zich laat aanzien zal ook de ooit zo schitterende 18de-eeuwse Garnisonskirche - maar in elk geval de toren - gereconstrueerd worden. Over de vernietiging van het Berlijnse Stadtschloss en zijn eventuele reconstructie zie: Bernd Maether, Die Vernichtung des Berliner Stadtschlosses. Eine Dokumentation (2000) en Wilhelm von Boddien en Helmut Engels (Hrsg.), Die Berliner Schlossdebatte - Pro und Contra (2000). Over Potsdam en zijn monumenten zie: Werner Schwipps, Die Königl. Hof- und Garnisonskirche zu Potsdam (1991), Sigrid Grabner en Knut Kiesant, 1000 Jahre Potsdam (1992) en Gert Streidt en Klaus Frahm, Potsdam. Die Schlösser und Gärten der Hohenzollern (1996). 18 Zie bijvoorbeeld Boudewijn Büch, De hele wereld in een vitrinekast... (pp. 175-200, voor India en Ceylon en pp. 229-241, voor West-Afrika). Op p. 190 en verder doe ik verslag van mijn reis op zoek naar Deense koloniaalarchitectonische sporen in India en de literatuur dienaangaande. 19 Enkele voorbeelden. In India kocht ik onder andere twee edities van de reprint die in 1998 in New Dehli en Madras verschenen, van Alexander Rea, Monumental remains of the Dutch East India Compagny in the Presidency of Madras (Archeological survey of India. New imperial series, volume XXV)] (Madras 1897). De reprints zijn identiek, op de uitvoering van de band na. Verder kocht ik een reprint van de Engelse vertaling van Philip Baldaeus, A description of the East India coasts of Malabar and Coromandel and also of the Isle of Ceylon with their adjacent kingdoms & provinces (New Dehli en Madras ?2000). Het Hollandse origineel verscheen in 1672, de Britse vertaling in 1703 en de Indiase print voor het eerst in 1996. De reprints houden zich allemaal bezig met de zuidoostpunt van het Indiase continent (Madras en Coromandel) en een stuk van de zuidelijke Indiase westkust (Malabar). Een prachtige inventarisatie van de Hollandse grafstenen in delen van India is van Marion Peters en Ferry André de la Porte, In steen geschreven. Leven en sterven van VOC-dienaren op de kust van Coromandel in India (2002). Een recente studie over het minst bekende Afrikaanse koloniale van de West-Indische Compagnie (WIC) publiceerde Klaas Ratelband in 2000: Nederlanders in West-Afrika 1600-1650. Angola, Kongo en São Tomé. Een archeologisch/architectonische studie over de bekendste Hollandse nederzetting in West-Afrika schreef Christopher R. DeCorse, An archaeology of Elmina. Africans and Europeans on the Gold Coast, 1400-1900 (2001). Deze laatste studie kan naar mijn overtuiging als baanbrekend worden beschouwd. 20 De Multikulkrant, 22-02-2000, pagina 34 (internet). 21 Een eerdere restauratie begon in 1968 nadat het fort zijn bestemming als gevangenis verloor (en die later, na 1982, onder de coupplegers nog weer even terug zou krijgen!); zie hiervoor: Jos Fontaine, Zeelandia. De geschiedenis van een fort (1972, pp. 175-187.) Er bestaat ook een Fort (‘Kasteel’) Zeelandia in Taiwan (Formosa, Republic of China) waarvan nog wat stukken muur overeind staan. Het fort werd gebouwd tussen 1624 en 1634. Het was de residentie van de gouverneur tijdens de Hollandse heerschappij over het eiland waaraan laat in de 17de eeuw een einde kwam. De ruïne is te vinden in de stad T'ainan (Tayoan, Tainan), in het zuidwesten van het eiland. Ik bezocht de bouwval in augustus 1996 en betrad daarmee misschien wel het meest vergeten stukje van de Hollandse koloniale geschiedenis. Nog steeds onmisbaar voor deze periode is William Campbell, Formosa under the Dutch with explanatory notes and a bibliography of the island (1903, Taiwanese reprint? 1992; het fort komt in dit boek zeer regelmatig voor als ‘Castle Zeelandia’). Over de geschiedenis van het fort schreef Leonard L. Blussé veel. Zijn uitgave, met assistentie van enkele anderen, van De dagregisters van het kasteel Zeelandia (Taiwan 1629-1662) verscheen als Rijks geschiedkundige publicatiën (...) tussen 1986 en 2000 en is als bronnenpublicatie van een betrekkelijk onbekend


22 23 24

25

26 27

28

29 30

31

32 33

34

35 36

37

38

gebleven periode in de VOC-geschiedenis ongeslagen. Op pp. X-XVII van het eerste deel een aardige inleiding tot de betrekkingen van de VOC en Holland met China. Over Het Surinaamse Fort Zeelandia: Jos Fontaine, Zeelandia. De geschiedenis van een fort en C.L. Temminck Groll en A.R.H. Tjin A. Djie, De architektuur van Suriname (1973). Geciteerd: geledraak.nl/voc.html. Vanwege de al ruim een halve eeuw durende vete tussen de twee China's (Communistisch China en de Republiek Taiwan) is veel van het geschreven geschiedwerk dat op Taiwan van de pers komt, buitengewoon subjectief. Over de P'eng-hu-eilanden - die bij Taiwan horen en waarover aanstonds - verscheen pas in 1992 een eerste, op Taiwan vervaardigde archeologische studie: Cheng-hwa Tsang, Archeology of the P'eng-hu Islands (Institute of history and philosophy Academia Sinica, Taipeh, Taiwan: special publications, number 89). Over Blussé zie verder noot 18 hierboven. Het genoemde artikel van Blussé: The Dutch occupation of the Pescadores (1622-1624) in: Transactions of the International Conference of Orientalist in Japan 18 (1973, pp. 28-43). Boudewijn Büch, Dagboek Taiwan, Pescadores, Green Island, Quemoy (Kinmen), augustus september 1996 (ongepubliceerd). Over de Hollandse forten op Taiwan veel in James W. Davidson, The island of Formosa. Past and present. History, people, resources and commercial prospects (...) (1903; over het verzonken fort op Penghu: voetnoot 2 op p. 12). Foto van steen en gedeeltelijke vertaling in (Published by Penghu County Government) Tourist guide to Penghu (tekst ook in het Chinees) (jaar van verschijnen niet aangegeven, p. 46; over de Hollandse muur: p. 47). United daily news, 5 februari 2002. Bouwstijl in navolging van een van de grootste architecten aller tijden, de Italiaan Andrea Palladio (eigenlijk Andrea di Pietro della Gondola, 1508-1580). Zijn invloed op Johann Wolfgang von Goethe, de Europese, Noord-Amerikaanse et cetera, bouwkunst is ontzagwekkend. Voor het Mauritshuis zie J.J. Terwen en K.A. Ottenheym, Pieter Post (1608-1669), architect (1993, pp. 21-25 en verder). Voor Jacob van Campen, de bouwmeester van het Paleis op de Dam: Jacobine Huisken en anderen (red.), Jacob van Campen. Het klassieke ideaal in de Gouden Eeuw (1995). J.J. Terwen en K.A. Ottenheym, Pieter Post (1608-1669), architect (pp. 28-29). Ik ging in 1995 in Brazilië onder andere op zoek naar de schilderijen van Albert Eckhout (1610-1665); zie hiervoor verder Boudewijn Büch, De hele wereld in een vitrinekast (...) (pp. 191-193). In het Museu do Estado in Recife hangen twee prachtige doeken van Frans Post. Verder in dit museum veel aandacht voor Maurits, de Hollanders et cetera. Ik zie af van een uitgebreide literatuuropgave, vooral omdat de literatuur over deze periode voor een zeer groot en vooral interessant gedeelte in het Portugees - voor de meeste lezers een niet gekende taal - gesteld is en in Brazilië verscheen. Het standaardwerk over de Hollandse periode blijft Charles R. Boxer, De Nederlanders in Brazilië 1624-1654 (1977, en edities daarna; het origineel verscheen in het Engels in 1957). Over de Hollandse koloniale architectuur is Hanneda van Nederveen Meerkerk, Recife. The rise of a 17th-century trade city from a cultural-historical perspective (1989), onmisbaar (hierin over Paleis Vrijburg: pp. 144-148). Voor de cartografie van de Hollandse kolonie is belangrijk José Antonio Gonsalves de Mello, A cartografia holandesa do Recife (...) (1976) eveneens belangrijk. Eerder ongedrukt materiaal over de overgave van de Recife door de Hollanders geeft José Antonio Gonsalves de Mello, A rendição dos Holandeses do Recife (1654) (...) (1979). Biografie van Gonsalves de Mello: http://www.fundaj.gov.br/docs/jose/jose.html. Voor enkele van zijn publicaties zie voetnoot 30, hierboven. Brieven van Huygens en prins Maurits geciteerd in Evelyn de Regt, Mauritshuis. De geschiedenis van een Haags stadspaleis (1987, pp. 20-21). Over de brand en restauratie in hetzelfde boek op p. 54 en verder. In het genre ‘Holland in Amerika’ is er nog een prachtig boekje dat in 1990 te Winterswijk verscheen: Willem Wilterdink, Winterswijkse pioniers in Amerika. In bij voorbeeld Cedar Grove (Wisconsin) worden nog steeds huizen in oude Oost-Nederlandse stijl gebouwd en eveneens is er Achterhoekse grafsteenkunst te zien. De Winterswijkse emigratie vond tussen 1840 en 1850 plaats. Op Paraguay hoop ik terug te komen in een boek in voorbereiding: De lange zit. Een reis door Paraguay.


39 Het enige museum, Museo Juan Pablo II aan de kade van Puerto Montt, bezocht ik enkele jaren later alsnog. Het is een deprimerend museum. Een paar kilometer ten westen hiervan, in Angelmo, is het Museo Regional dat iets meer toont over de koloniale geschiedenis van de streek, maar helaas nauwelijks iets over de Hollandse geschiedenis (waarover aanstonds). 40 De eerste keer kwam ik ‘Hollandse piraten’ op Chiloé tegen in de eerste, zeldzame druk van Padre Fray Pedro González de Agüeros, Descrición historial de la provincia y archipielago de Chiloé (...) (Madrid 1791). Van dit boek bestaat een reprint met commentaar, bijlagen, kaarten et cetera, die in 1988 te Santiago (Chili) verscheen en bezorgd werd door dr. Don Isidoro Vázquez de Acuña. In deze reprint op p. 78: ‘(...) en el año 1643 fué insultado por un Pirata Holandes nombrado Enrique Breaut (...).’ Met ‘Enrique Breaut’ wordt Hendrick Brouwer (over wie ook aanstonds meer) bedoeld. Na lezing van Agüeros' boek bleef ik zoeken naar geschreven Hollandse sporen over Chiloéeiland en het stadje Ancud. 41 In de Guia turistica del Sur de Chile, 92 (1991?, p. 255) wordt als bouwjaar van het fort 1770 gegeven en niets meegedeeld over eventuele Hollandse fundamenten. 42 Het artikel werd geschreven door een in Olso (Noorwegen) wonende Chileen, Christián Díaz Caballero, en verscheen in Revista cultura de & desdo Chiloé, aflevering 13/14, pp. 3-12. Deze aflevering is niet gedateerd, maar stamt uit 1991. 43 Voor Brouwer: Dietmar Henze, Enzyklopädie der Entdecker und Erforscher der Erde, Band 1, A-C (1978, pp. 365-366). Van Brouwers reis bestaat ook een bekorte, moderne Chileense editie, in het verzameldeel Viajes relativos a Chile, bezorgd door J.T. Medina (1962). 44 Uitgegeven ‘nach ein bisher unveröffentlichten Handschrift’ door Wolfgang Joost; deze Oost-Duitse editie is helaas wat vaalkleurig, zodat de oorspronkelijke tekeningen van Schmalkalden niet geheel tot hun recht komen. Het handschrift wordt bewaard in de Forschungsbibliothek in Schloss Friedenstein in Gotha (Thüringen). Ik heb het daar voor de 17de-eeuwse expansie van Nederland mogen bestuderen; het is een manuscript van een bijna onvoorstelbare pracht. Over Schmalkalden zie Heinrich Plechta en Hermann Schreiber, Lexikon der Entdeckungsreisen, Band I-Z (tweede deel) (1999, p. 212). 45 Marijke Barend-van Haeften, schrijfster van onder andere Oost-Indië gespiegeld. Nicolaas de Graaff, een schrijvend chirurgijn in dienst van de VOC (1992), is een van de weinigen met wie ik mij de laatste jaren kon onderhouden over de Brouwer-expeditie.


85

Global Village


86

Interieur van de keuken in de rechter spez-woning met hout/kolen gestookt fornuis, dat tevens dienst doet als verwarming voor het huis. Foto auteur, 1996.


87

Kansen voor Kemerovo's culturele erfgoed Nederlands-Russische samenwerkingspraktijk in het kader van het Uralsiproject* Marieke Kuipers Anders dan de meeste ‘mutual heritage’-projecten is het Uralskiproject geheel gericht op het moderne erfgoed van de 20ste eeuw. Tijdens het interbellum trokken diverse Nederlandse idealisten en ingenieurs naar Rusland om mee te werken aan de opbouw van een geïndustrialiseerde heilstaat. Bijvoorbeeld Sebald Rutgers, Han van Loghem, Dirk Schermerhorn en Mart Stam. Na de opheffing van het IJzeren Gordijn werd aan beide zijden van de Oeral onderkend dat kennisuitwisseling dringend gewenst is voor het behoud van moderne monumenten. Internationale congressen, studie-opdrachten, promotieonderzoeken en een in Rusland rondreizende tentoonstelling over het werk van Van Loghem (geopend in 1996 in Kemerovo, midden in Siberië) leidden tot het Uralskiproject. Dit project is geëntameerd door de Stichting Analyse van Gebouwen (STAG) te Delft en loopt nu drie jaar. Aanvankelijk stond het constructivistische erfgoed in Ekaterinburg en Novosibirsk centraal, maar gaandeweg is het zwaartepunt verlegd naar de mijnwerkerskolonie Krasnaya Gorka in Kemerovo.

Situatie Kemerovo ligt als bewoningsgebied aan weerszijden van de rivier de Tom, aan het einde van een noordelijke aftakking van de roemruchte Transsiberische spoorlijn en midden in het kolenbekken van de Kuzbass (Kuznjetski bassin). Hoewel de bewoningsgeschiedenis al eeuwen ver teruggaat, dateert de tegenwoordige stad (ruim 500.000 inwoners) in hoofdzaak uit de 20ste eeuw. Zij is de hoofdstad van de kleinste Russische provincie (Oblast), maar het grond-oppervlak is nog altijd drie maal groter dan dat van Nederland. Sinds de jaren '50 ligt de hoofdkern van Kemerovo op de lage oever van de Tom en wordt het stadsbeeld aldaar bepaald door een opmerkelijke orthogonale structuur van brede boulevards met collectieve bouwblokken van typisch stalinistisch-classicistische snit (met siënnarood en okergeel gepleisterde gevels en witte pilasters) en enkele strategisch gesitueerde monumenten en openbare gebouwen. Het geheel is een in West-Europa ongekende variant van een New Town. Deze bezit op zichzelf ook cultuurhistorische waarden, maar nu wordt - net als eerder bij de constructivistische bebouwing in Novosibirsk - de oorspronkelijke stilistische samenhang bedreigd door de opkomende ‘verwinkeling’, commercialisering en individuele aanpassingen aan smaak en comfort (zoals kunststofkozijnen).1 Op en nabij het grote industrieterrein aan de rand van dit nieuwe centrum en nabij de belangrijkste verkeersbrug over de Tom bevinden zich nog enkele bouwwerken uit de eerste industrialisatie-periode, zowel uit de tijd van de Frans-Belgische Kopikuz-vestiging (1915-21) als uit de tijd van de internationale Autonome Industriekolonie Kuzbass (AIK, 1921-28). Op verzoek van Rutgers had Van Loghem hiervoor vele gebouwen ontworpen. De grootste en best bewaarde concentratie van


pre-stalinistische bebouwing bevindt zich op de 80 m hoge oever ten noorden van de Tom, met name in


88

Novosibirsk, Dom Oblsnaba aan de hoofdstraat. Dit voorbeeld van constructivistische woningbouw uit 1931-34 (van de architecten B.A. Gordeev, S.P. Turgenev en N.V. Nikitin) draagt sinds de jaren '90 de tekenen van westerse commercie, geheel tegen de oorspronkelijke revolutionaire opzet in. Foto auteur, 1997.

het gebied Krasnaya Gorka (letterlijk: het Rode Bergje), met onder andere het tegenwoordige Rutgershuis/Krasnaya Gorkamuseum, ‘spez-woningen’ (voor de toenmalige mijnbouwspecialisten), rijwoningen ofwel kolbassa's (letterlijk: ‘worsten’), school, badhuis, administratiekantoor, schachtbok en spoorrails. De voormalige mijnwerkerswoningen, de school (met watertoren) en het geheel betonnen badhuis hebben groot achterstallig onderhoud en zijn in de loop der tijd verbouwd, maar zij zijn desondanks herkenbaar als werken van Van Loghem. Ook leeft het pionierskarakter van destijds nog voort in de informele inrichting van de openbare ruimte. Nog steeds is het merendeel der wegen niet geplaveid en er zijn moestuinen en rommelige, met houten hekken omheinde erfjes.2 Op verschillende plaatsen zijn bronnen aanwezig voor de drinkwatervoorziening en zijn ondergrondse bergplaatsen aangebracht. Doelstelling van het Uralskiproject en meer in het bijzonder van het onderdeel Kemerovo is om, indachtig de werkwijze van de stadsvernieuwing in de jaren '70 en het cultuurbeleid van minister Hedy d'Ancona en haar opvolgers (zie ook de nota Cultuur als Confrontatie van staatssecretaris Rick van der Ploeg), een structurele verbetering van het woon- en leefmilieu tot stand te brengen door het culturele erfgoed met behoud van de esssentie te rehabiliteren.

Nieuwe werkmethoden In het begin van het samenwerkingsproject vond de kennis-uitwisseling op beproefde wijze plaats, voornamelijk via seminars, gastcolleges, lezingen en tentoonstellingen, ondersteund door officiële bezoeken aan en van de lokale autoriteiten. In 2000 werden echter nieuwe methoden geïntroduceerd, die het samen werken veel letterlijker in praktijk brachten en die geheel tegen de gebruikelijke hiërarchische Russische werkwijzen ingingen. Dit gold met name voor de workshop-aanpak zoals die


tegenwoordig in de westerse architectenwereld wordt gehanteerd door middel van gemeenschappelijke uitwerking van gezamenlijk geformuleerde ontwerpen onderzoeks-opgaven.


89

Kemerovo. Situatie van de kern van Krasnaya Gorka - rondom de Rutgersstraat - ten noorden van de Tom.

Bij de tweede workshop (oktober 2000) werden niet alleen nieuwe relevante voordrachten gehouden (onder andere over cultuurtoerisme) en instructieve werkbezoeken afgelegd, maar zijn - naast een historische en structurele analyse ook de SWOT-methode en de methode van het ontwerp-gericht onderzoek toegepast.3 Hierbij werden telkens drie teams geformeerd van gemengde samenstelling, zowel naar discipline als naar nationaliteit, met de opdracht om een rehablitatieplan te ontwikkelen door middel van pilot-projecten op het niveau van respectievelijk de stad, de wijk en de bebouwing. Voordeel van deze methode is dat gezamenlijk naar oplossingen wordt gezocht in een ‘taal’ die ook door de Russische collega's wordt verstaan. Al schetsend kwamen niet alleen concrete knelpunten aan het licht maar ook belangrijke knooppunten en potentiële locaties voor nieuwe ontwikkelingskansen. Na aanvankelijke onwennigheid tegenover deze open werkwijze werden de Russische collega's steeds enthousiaster en coöperatiever, waarbij zij een grote en gedetailleerde kennis van de lokale situatie aan de dag legden. Andermaal drongen zij aan op technisch onderzoek naar mogelijke gevaren van mijnschade in verband met de onderaardse mijnschachten en de daarmee samenhangende kansen en risico's voor toekomstige bebouwing. Hiertoe is in 2001 een eerste specialistische verkenning verricht.

Inventarisatie, planning en bescherming


Wat betreft de formele monumentenzorg-aspecten heerst nog enige onduidelijkheid. Enerzijds geldt bij gebrek aan een alternatief nog steeds de - vervallen monumentenwet uit de Sovjetperiode, anderzijds bestaat er ook een lokale verordening op oblast-niveau. Probleem is dat de Sovjetunie niet was ingesteld op particulier eigendom en bij restauraties impliciet uitging van reconstructies (vaak als ‘museum-objecten’) onder staatstoezicht. Een aanpak in de zin van herbestemming of integrated conservation zoals in Nederland met inzet van particuliere architecten en overheidssteun en interventie bij particulier eigendom is in Rusland nog vrijwel onbekend. Een ander probleem is dat er nog geen goede, actuele publieke administratie bestaat van het onroerend goedbestand zoals het kadaster of de Nederlandse gemeentelijke vastgoed-administratie. Eigendoms-wijzigingen van beschermde monumenten dienen ter goedkeuring aan de (lokale) autoriteiten voorgelegd (c.q. gemeld) te worden maar zoals in het geval van het badhuis is gebleken, gebeurt dit niet altijd. Evenmin is er een systeem waarbij alle van rijks-, oblastof gemeentewege beschermde monumenten op een kadastrale kaart zijn aangegeven en door een notaris moeten worden nagetrokken bij eventuele eigendomsoverdracht. Vandaar dat de meldingsplicht relatief makkelijk kan worden ontdoken. De oudste en meest karakteristieke gebouwen zijn gedocumenteerd volgens de nationale maatstaven (waarbij een ‘paspoort’ moet worden samengesteld met gedetailleerde beschrijvingen, tekeningen en foto's) en voor regionale bescherming voorgesteld. Een verzoek om subsidie bij de Russische tegenhanger van de RDMZ in Moskou voor continuering van het inventarisatie- en documentatiewerk wacht nog op antwoord. Los daarvan is het wenselijk dat zowel op de hoge als de lage oever een aanvullende monumenten-inventarisatie wordt uitgevoerd, evenals een stedenbouwkundige en bouwtechnische inventarisatie van de wijk Krasnaya Gorka en het gebied rond de centrale mijn om een beter inzicht te verkrijgen in het nog resterende culturele en industriële erfgoed uit de eerste decennia van de twintigste eeuw. Hiervoor lenen zich de MIP-methode en de methodiek van de stadsvernieuwing (zoals het ter plaatse als voorbeeld aangereikte rapport Dragons and Knights).4 De twee in Kemerovo aanwezige universiteiten hebben in beginsel hun medewerking toegezegd om dergelijke


90

Historische opname van het betonnen badhuis, naar ontwerp van J.B. van Loghem, zomer 1926. Uit het album van Gé Schoorl (kopie verstrekt door het museum Krasnaya Gorka te Kemerovo).

inventarisaties uit te voeren maar zouden graag nog aanvullende instructies krijgen. Hierbij kan tevens de expertise vanuit Novosibirsk - en Tomsk - worden ingezet. Inmiddels hebben enkele studenten onder leiding van docenten opmetingstekeningen gemaakt van het badhuis en een aantal rijwoningen (kolbassa), die als ondergrond voor een concreet verbeteringsplan kunnen dienen.5 Onduidelijk is nog of in Rusland het instrument van het ‘beschermde stads- of dorpsgezicht’ bestaat en zo ja of dit een geschikt middel is om in te zetten bij de structurele verbetering van de mijnwerkers-kolonie met behoud van cultuurhistorische waarden. Hetzelfde geldt voor eventuele andere planologische middelen zoals een beschermend bestemmingsplan. In ieder geval wordt er wel op de schaal van de stad een masterplan ontwikkeld, met diverse zoneringen. Dit plan houdt echter niet specifiek rekening met de aanwezige cultuurhistorische waarden in Krasnaya Gorka en behoeft dan ook drastische aanpassingen omdat enkele voornemens een positieve ontwikkeling van deze wijk meer in de weg staan dan direct bevorderen (b.v. de aanleg van de nieuwe verkeersbrug en de aanwijzing van de ‘sanitarski zones’ rondom de milieu-vervuiling veroorzakende bedrijven). De beide workshops hebben in ieder geval een aanzet tot heroverweging en bespreking in de

Actuele opname van het tongewelfde badhuis, waarvan het dak dringend gerepareerd moet worden. Foto auteur, 2002.


91 Stedenbouwkundige Raad opgeleverd, maar het blijft een gecompliceerde planologische situatie.6 Evenzo bestaat nog onduidelijkheid over het aanwijzingsbeleid van individuele monumenten. Op nationaal niveau is in Krasnaya Gorka geen enkel pand beschermd en gelet op de achterstand, de verre ligging en de strenge selectiecriteria van de centrale monumentenzorg-instantie in Moskou ligt het niet in de rede dat het spoedig tot bescherming van staatswege komt. Wel is er al in 1993 een aanwijzingsprocedure op oblast-niveau in gang gezet voor enkele bijzondere gebouwen in Krasnaya Gorka (badhuis, school, ‘spez-woningen’ en andere), maar (net als in Nederland tot voor kort bij het MSP) de indiening van alle ‘monumentenpaspoorten’ heeft nog niet tot inschrijving in het provinciale monumentenregister geleid. Tot nu toe lijkt het erop dat eventuele investeringen in restauraties/renovaties onafhankelijk van een beschermde status geschieden. In ieder geval is eventuele bescherming van andere, nog nader te selecteren monumenten nauwelijks aan de orde geweest tijdens de workshops. Alle aandacht ging uit naar het bestuderen van de praktische en planologische mogelijkheden tot rehabilitatie door middel van de pilots.

Geschakelde ‘spez-woningen’ met bijbehorende tuintjes; de entrees van deze in 1926 door Van Loghem ontworpen woningen zijn al rond 1930 verplaatst en in een extra tochtsluis ondergebracht in verband met het extreme Siberische klimaat; op de voorgrond een buitenkraan voor drinkwater. Foto auteur, 2000.

Groeiend commitment Na afloop van de tweede workshop heeft zich aan Russische zijde een initiatiefgroep geformeerd van de inhoudelijk meest betrokken deelnemers (waaronder medewerkers van de gemeentelijke dienst SO/ARK en de Technische Universiteit). Zij dringen nu aan op spoedige afronding van de beschermingsprocedure op oblast-niveau. Daarbij dient ervoor gewaakt te worden dat de bescherming niet belemmerend zal werken voor het herstel-plan, aangezien bij diverse Russische deskundigen monumentenzorg en reconstructie meer synoniem zijn dan behoud van het beeld en van het gebruik. Juist bij de tweede workshop is echter duidelijk gemaakt dat het behoud door


ontwikkeling (en dus gepaard gaande met enkele ingrepen in de historische substantie) een in West-Europa volledig geaccepteerde vorm van verantwoorde monumentenzorg is, mede in verband met


92

Krasnaya Gorka. Van Loghems rijwoningen (‘kolbass's’) liggen in lange reeksen tegenover elkaar, met omheiningen en latere uitbreidingen. Foto auteur, 2000.

de nog betrekkelijk onbekende situatie van particulier eigendom en bevoegdheid tot interventie. Niettemin verdient het aanbeveling om deze aanpak nog nader onder de aandacht te brengen, ook van de locoburgemeester en de lokale monumentenzorgers. Ook in andere opzichten nemen de Russische deskundigen, naast hun drukke werkzaamheden en hun beperkte financiële middelen - diverse initiatieven om herbestemming van het badhuis als eerst pilot mogelijk te maken. Wat betreft de doelstelling om tot effectieve publiek-private samenwerking te komen, is dan ook opmerkelijke vooruitgang geboekt. Voor een direct zichtbaar resultaat - in de vorm van een weer hersteld badhuis en een verbeterde serie rijwoningen - is echter nog meer gezamenlijke inspanning vereist. Tijdens de recent gehouden experts meeting (mei 2002) is overleg gevoerd met de nieuwe eigenaar van het badhuis, die het als een autoreparatiewerkplaats gebruikt. Hij verklaarde zich bereid om op termijn zijn eigendom aan een te formeren stichting over te dragen. Voor de Russen is deze werkwijze nog betrekkelijk onbekend, maar onze Siberische collega's zetten zich volledig en adequaat in voor het noodzakelijk overleg met particulieren en autoriteiten om aan alle ‘administratieve’ voorwaarden voor de realisatie van het restauratieplan te voldoen. Verder werd intensief gestudeerd op het historisch materiaal dat de staf van het Krasnaya Gorka-museum ter beschikking stelde en werden al schetsend de leemten in de historische kennis en de technische problemen verduidelijkt. Zo was bijvoorbeeld onduidelijk hoe de oorspronkelijke indeling precies was en werd gediscussieerd over de mate van reconstructie of aanpassing die gewenst is. Ook het feit dat nu isolatie nodig is voor verbetering van het comfort (in het badhuis bestond de verwarming alleen uit de heetwaterdampen), vraagt om specifieke oplossingen - juist hier kan de Nederlandse ervaring met restauraties van betonnen gebouwen (zoals in het Amsterdams Betondorp) van pas komen. Alle ontwerp-oefeningen, voordrachten, gastcolleges en discussies hebben duidelijk gemaakt dat een beleid van integrated conservation de enige weg is waarlangs een structurele verbetering van het erfgoed van Krasnaya Gorka, en van Kemerovo in het algemeen, te bereiken valt. Dit besef is ook doorgedrongen bij de verschillende (publieke en private) partijen in Kemerovo, die dankzij


93

Kemerovo. De resterende mijnmonumenten van de centrale mijn op de hoge oever van de Tom: links de schachtbok (met opschrift ‘Kolen zijn het brood van de industrie’), in het midden het door Van Loghem ontworpen administratiekantoor, met een voor Rusland onbekende spouwmuur-constructie. Foto auteur, 2000.

onze gezamenlijke excercities meer zijn gaan samenwerken - ook buiten de internationale workshops om - en een belangrijke omslag in denken doormaken ten aanzien van cultuurbehoud en ‘culturele planologie’. Het bestuurlijk, professioneel en maatschappelijk draagvlak voor structurele en duurzame verbetering van Krasnaya Gorka als woonwijk met cultuurhistorische waarden en van enkele specifieke monumenten is dankzij de werkbezoeken, de belangstelling van de regionale media (in Kemerovo en in Limburg) en de sindsdien onderhouden contacten belangrijk toegenomen, met inbegrip van de bewonersorganisatie van het AIK-gebied.7 Bovendien sprak de locoburgemeester Irina Fyodorova zich, tijdens een persconferentie en andere ontmoetingen, onomwonden uit voor behoud en ontwikkeling van Krasnaya Gorka en voortzetting van de Russisch-Nederlandse samenwerking. Hiertoe zijn per schaalniveau gezamenlijke protocollen opgesteld voor een werkplan, waarin juist het aspect van integrated conservation veel aandacht krijgt. De wijk staat dankzij beide workshops en de voorgaande acties nu hoger en gunstiger op de planologische agenda. Belangrijk is verder dat nu ook de staf van het museum - gevestigd in het inmiddels geheel gerestaureerde Rutgershuis - overtuigd is van de noodzaak tot een cultuurhistorisch verantwoorde doch ook functionele verbetering van het erfgoed van Van Loghem in plaats van een ondoelmatige historische reconstructie van de oorspronkelijke situatie. De staf werkt actief mee aan historische documentatie en publiceert samen met bewoners en andere deskundigen in het tijdschrift Krasnaya Gorka, dat in 2001 is opgericht met steun van de STAG.8 Tijdens de werkbezoeken zijn de contacten met beide universiteiten verder verstevigd door middel van gastcolleges. Ook is aandacht besteed aan recente regionale ontwikkelingen op het gebied van bouwmaterialen, architectuur, infrastructuur en openbare gezondheidszorg.

Toekomst


Ondanks de bereikte draagvlakverbreding en de gegeven aanzetten tot flankerend beleid ontbreken vooralsnog de (praktische en financiële) mogelijkheden om tot daadwerkelijke renovatie over te gaan. Daarbij blijft


94

Kemerovo. Workshop experts meeting ten gunste van wijk Krasnaya Gorka. Foto auteur, 2000.

inbreng van Nederlandse expertise voor dergelijke rehabilitatie-projecten gewenst: niet alleen technische en waardestellende kennis, maar ook organisatorische expertise alsook inzet voor fondsenwerving. Als eerste pilotproject komt de renovatie van het badhuis en een reeks rijwoningen het meest in aanmerking, omdat dit direct aansluit bij de door de bewoners zelf aangedragen voorstellen en omdat dit op een overzichtelijke schaal een direct tastbare verbetering van het woon- en leefmilieu kan bieden die blijvend is. Zoals bij de restauratie van diverse beschermde monumenten van sociale woningbouw in Nederland (zoals Betondorp in Amsterdam, Kiefhoek in Rotterdam, Dudok-complexen in Hilversum) soms van de oorspronkelijke plattegronden is afgeweken omwille van interne comfort-verbetering voor de toekomst, zo zullen ook bij de ‘kolbassa's’ diverse aanpassingen toegestaan moeten worden, zoals het eventueel verplaatsen van tussenwanden. De reeds historisch geworden verplaatsing van de entreepartijen naar de minder koudegevoelige zijde dient nu het uitgangspunt te zijn voor een eventuele herindeling. Het is wenselijk om daarbij vooraf aan te geven welke karakteristieken gehandhaafd dienen te worden en tevens om een plan van inrichting van de openbare ruimte op te stellen (mede in verband met de moestuinen, hekken, schuurtjes en infrastructuur). Voor de restauratie van het badhuis is bijzondere expertise vereist voor het herstel van de betongewelven. Ook is nader archiefonderzoek in andere steden gewenst (mogelijk in Moskou, Tomsk en Bochum, en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam) om een beter beeld te verkrijgen van de oorspronkelijke opzet en inrichting. Tijdens de recente experts meeting is een schetsmatige reconstructie van de oorspronkelijke situatie - op papier gemaakt - en zijn de opmetingstekeningen, waar nodig, bijgesteld. Thans neemt de initiatiefgroep concreet actie om aankoop en restauratie van het badhuis te realiseren, waartoe al met de huidige eigenaar is overlegd en een speciale stichting wordt opgericht. Inmiddels zijn contacten gelegd met het bedrijfsleven en diverse particuliere instellingen in de regio en in Nederland voor fondsenwerving en herbestemming. Hiervoor liggen nu reële kansen in het verschiet.

Conclusies


Beide workshops en de recente experts meeting hebben niet alleen een groter commitment maar ook een belangrijke koerswijziging op gang gebracht bij het lokale en regionale bestuur van Kemerovo ten gunste van de wijk Krasnaya Gorka en betere kansen gecreëerd voor structurele verbetering van het woon- en leefklimaat in de wijdere omgeving. De toegepaste nieuwe werkmethoden hebben bovendien geleid tot bredere samenwerking tussen publieke en private partijen, die een sterke wil uiten om de voorgenomen herstelplannen tot uitvoering te brengen. Wat betreft de inzet is er nu volledig sprake van tweerichtingverkeer tussen Russische en Nederlandse zijde, al zijn in Kemerovo de financiële middelen beperkt. Ook zijn belangrijke onderwijsen onderzoeksinstanties bij het project betrokken geraakt die in de naaste toekomst ondersteuning kunnen - en in beginsel ook willen - bieden. Voor realisatie van de pilotprojecten, te beginnen met de restauratie van het badhuis, worden nu concrete plannen ontwikkeld. Voorwaarde is dat van Nederlandse zijde ook enige concrete financiële steun kan worden toegezegd voor het fysiek herstel van de betreffende gebouwen en voor verder onderzoek naar eventuele mijnschade en mogelijke verbetering van het milieu. Tegenover de grote kansen van het behoud van Van Loghems erfgoed in Krasnaya Gorka staat het risico dat de thans tegen zeer lage prijzen verhuurde woningen na herstel vrijwel onbetaalbaar worden voor de huidige, dikwijls armlastige bewoners (deels ouderen en werklozen); zelfwerkzaamheid kan hierbij van groot belang zijn. Niet voor niets citeert de titel van beide workshop-verslagen een uitspraak van de bewoners: ‘Wij willen in cultuur leven’.


95

Literatuur Baruch, F. e.a., Aan de grenzen voorbij, over de betrekkingen tussen Nederland en de USSR (1917-1987), Amsterdam 1987 Cooke, C.A., ‘Modernism's Soviet connections: How do they influence our criteria?’, in: Conference Proceedings, First International DOCOMOMO Conference, Eindhoven, September 12-15, 1990, Eindhoven 1991, pp. 38-42 Eggink, R.A., J.B. van Loghem, architect van een optimistische generatie, proefschrift TU Delft, Delft 1998 Hoedt, Ch., ‘Een Hollandse wijk in Siberië’, in: Metro 19 mei 2000 Krasnaya Gorka, Russisch tijdschrift, Kemerovo 2001, nummers 1 en 2 (met Engelse samenvatting); idem 2002, nr. 3. Limburgs Dagblad, mei 2000 Nevzgodine, I., ‘Experiments in Siberian Constructivism during the 1920s’, in: Conference Proceedings, Vision and Reality, Social Aspects of Architecture and Urban Planning in the Modern Movement, Fifth International DOCOMOMO Conference, Stockholm, Sweden, September 16-18, 1998, Stockholm 1999, pp. 194-198 Netherlands Department for Conservation over the border (2000), brochure RDMZ, 2000. Olink, H., De vermoorde droom. Drie Nederlandse idealisten in Sovjet-Rusland. Amsterdam 1993 Palmboom, F., Doel en vermaak in het Konstruktivisme, 8 projekten voor woningen stedebouw, OSA-Sovjet Unie 1926-1930, Nijmegen 1979, Sunschrift 142 Project Russia, Russisch/Engels tijdschrift, nrs. 1, 2 en 12. STAG, Uralski, Constructivistisch erfgoed in de Oeral en Siberië, een toekomst, Delft 1997 (niet in de handel zijnde publicatie uitgebracht in het kader van de Peter de Grote manifestatie) STAG, Werkplan Uralskiproject, Delft 1999.

Eindnoten: * Dit artikel is een bewerking van mijn bijdragen aan de door de STAG uitgebrachte rapportages ‘Wij willen in cultuur leven’ naar aanleiding van de in 2000 gehouden workshops, waarbij ook de recente ervaringen van de experts meeting van mei 2002 zijn verwerkt. 1 Bij mijn werkbezoek in mei 2002 bleek tot mijn verrassing dat diverse fastfood restaurants, een grote supermarkt en Benetton zich, met reclames en al, hadden gevestigd in de statige woningblokken aan de Sovjetskyi Prospekt, die voordien nooit publiek waren. In Novosibirsk manifesteerde deze trend zich al in 1996. 2 Inmiddels is een circa 200 m lang voetpad geplaveid naar het Rutgershuis/museum, dat dankbaar door de buurtjeugd wordt gebruikt als hinkelbaan tijdens de sneeuwvrije maanden.


3 SWOT: analyse-methode van Strength (Sterke punten), Weakness (Zwakke punten), Opportunities (kansen) en Threats (bedreigingen). 4 Destijds kwam een collega uit Novosibirsk speciaal voor deze sessie over. Bij de recente experts meeting zijn deze methoden nader toegelicht in combinatie met veldwerk. 5 Bij diezelfde meeting bleek dat de opmetingstekeningen nog bijstelling behoefden. 6 In mei 2002 bleek dat nu wordt overwogen om de sanitarski zones te verkleinen en verder dat de Cokesfabriek veel investeert in nieuwe, minder overlast veroorzakende apparatuur (al blijven ook de chemische fabrieken en de kolengestookte stadsverwarmingscentrale op volle toeren draaien). 7 Zo bracht de nieuw benoemde stadsarchitect Oleg Razhev in mei 2002 een verzoek van het oblast-bestuur in om aanbevelingen te doen over een voorstel van een particuliere stichting om in Krasnaya Gorka een groots mijnmuseum te stichten vanwege de vitale betekenis van de steenkool-industrie in de Kuzbass-regio. Voorwaarde daarvoor is verbetering van de infrastructuur en de openbare ruimte. 8 Inmiddels zijn drie nummers uitgebracht, met o.a. een verslag van de eerste workshop en engelstalige bijdragen van Nederlandse auteurs, naast Russische artikelen en illustraties. Buiten de collectie van het museum zal het moeilijk zijn om aanvullende documentatie te vinden: de staats- en oblastarchieven zijn nog nauwelijks ontsloten en ook van het Van Loghem-archief is weinig bewaard gebleven; wat hiervan resteert is terug te vinden in het proefschrift van Rudolphine Eggink. Overigens is het denkbaar dat elders nog andere nuttige bronnen beschikbaar zijn.


96

Van ‘Country Life’ naar ‘Buiten’ De laatste vernieuwingscampagne van de Nederlandse ‘Stately Homes’ Ronald van Immerseel en Heimerick Tromp De periode 1880-1920 is de laatste geweest waarin Nederlandse buitenhuizen op grootschalige wijze werden aangepast aan de mode. Zowel het exterieur als het interieur met meubilair en routing, als mede de tuin of het park en omgeving werden onderhanden genomen. Deze vernieuwingsdrang stond onder invloed van eigenaren van de weinige Nederlandse ‘Stately Homes’ van wie de levensstijl aansloot bij die van de hoge Europese adel. Dikwijls waren zij hieraan verwant en hadden zij ook bezittingen in het buitenland. Uit recent onderzoek blijkt, dat het vooral leden van de geslachten Van Aldenburg Bentinck, Van Heeckeren van Wassenaer en Van Zuylen van Nijevelt van de Haar waren, die met behulp van gerenommeerde architecten grote veranderingen aanbrachten in interieur, exterieur en parkaanleg op een schaal en in de trant van hun Engelse relaties. Bij de Bentincks was die internationale oriëntatie voor de hand liggend: hun verwantschap met de hertog van Portland en andere Engelse families werd zorgvuldig in ere gehouden en tevens behoorden zij in het Duitse rijk tot het ‘Herrenhaus’. De Van Zuylens maakten al langer onderdeel uit van de Belgische ‘beau monde’ die sterk georiënteerd was op Frankrijk. Door het huwelijk van Etienne van Zuylen met Hélène de Rothschild was hun plaats in de Europese ‘haute volée’ gevestigd. En de bescheiden, teruggetrokken levende Rodolphe van Heeckeren van Wassenaer - op zeer late leeftijd getrouwd met Marie van Aldenburg Bentinck kunnen we beschouwen als een kosmopoliet die vele reizen ondernam. Zijn interesse in vernieuwingen werd ongetwijfeld gestimuleerd door zijn langdurige bezoek in 1892 aan de Wereldtentoonstelling in Chicago.

Haarzuilens, Kasteel De Haar, slaapkamer. Uit: Catalogus Christie, 1998.

De wereld die zij trachten te evenaren was de sfeer van de ‘Manors’ en de ‘Halls’ en van hun bewoners die oprijst uit de romans van Evelyn Waugh en die uit de detective verhalen van Agatha Christie. In Engeland beschreef Clive Aslet in zijn The Last Country Houses een beweging - zowel geapprecieerd door oude adel als nieuwkomers - die heeft geleid tot de creatie van unieke, naar onze maatstaven soms


exuberante, huizen met zeer luxueuze inrichting. Zij beschikten over de modernste voorzieningen waardoor een groot, maar evengoed select, gezelschap gedurende het seizoen ‘entertained’ kon worden. Het wekelijks verschijnende Country Life, toont ons deze wereld van nabij, die rond 1900 zeer levensvatbaar blijkt. In Nederland moeten we het doen met fraaie fotoreportages in het weekblad Buiten met weinig tekst maar veel sfeer en dikwijls ook een blik in het interieur. Kasteel Amerongen is een mooi voorbeeld van de wijze waarop het leven op internationale leest geschoeid werd. Op dit kasteel liet Godard van Aldenburg Bentinck de bel-etage zo organiseren, dat het gezelschapsleven volgens internationaal gebruik kon verlopen. Hier liet hij enerzijds een dames-


97

Markelo, Kapel in cottage stijl op landgoed Weldam. Foto RDMZ, 1987.

vertrek met wandtapijten inrichten en anderzijds bestemde hij de bibliotheek voor de heren: zo konden beide seksen zich volgens de toen als typisch Brits geldende gewoonte na het diner een wijle gescheiden terugtrekken. Voor deze reorganisatie en herinrichting nam hij de architect P.J.H. Cuypers in de arm. Cuypers werd eveneens ingeschakeld voor de restauratie van kasteel de Haar, waar hij meer dan op Amerongen de handen vrij had. Hier plaatste hij de representatieve ruimten rond de grote hal als centraal element. Het comfort kon de belangrijkste modernste grand hotels naar de loef steken: centrale heteluchtverwarming, badkamers met warm en koud stromend water en een lift maakten het verblijf extra aangenaam. De internationale aanpak ging op dit kasteel nog verder. Tot groot verdriet van Cuypers koos Van Zuylen voor de afwerking en inrichting van de slaapkamers de Londense firma Maple en Co., die zich afficheerde als ‘the largest and most convenient furnishing establishment in the world’. Ook de Parijse decorateurs F. Jansen en H. Nelson en de beroemde en beruchte antiquair Duveen werden ingeschakeld. De frictie tussen Cuypers en de ‘buitenlanders’ ging zelfs zo ver dat Cuypers zijn ambachtslieden de opdracht gaf recent vervaardigde interieuronderdelen met doeken af te dekken wanneer zij op de Haar kwamen. Op Middachten vond tussen 1899 en 1904 een grootscheepse modernisering, renovatie en verfraaiing plaats van interieur en stoffering. Hierbij werd de Engelse architect William Samuel Weatherly ingeschakeld. In 1911 ontwierp hij de wijzigingen aan de voor de beleving

Ambt Delden, Huis Twickel, badkamer. Uit: Twickel bewoond en bewaard, J. Haverkotte.

van het kasteel zo belangrijke vestibule.


Weatherly was eveneens werkzaam op Hof te Dieren, Twickel en Weldam. Op Weldam ging zijn invloed veel verder dan alleen het huis. Hier creëerde hij op het landgoed een landelijke Engelse sfeer die zich overal liet voelen, met als hoogtepunten de kapel en enkele dienstwoningen in ‘cottage style’. Het interieur van Twickel onderging vanaf eind jaren tachtig van de 19de eeuw misschien wel de meest ingrijpende verbouwing naar Weatherly's ontwerpen. Daarbij werkte hij samen met de Haagse architect G. Teunissen. Vele lambriseringen zijn vervaardigd door Engelse timmerlieden. Het wachten is nog op een analyse van de vele ontwerpen uit deze verbouwingsfase. Wel is nu al duidelijk dat van het oude interieur zo goed als niets overbleef. Verbouwingscampagnes zoals die rond 1900 plaatsvonden, hebben een kort maar kleurrijk hoofdstuk aan de bewoningsgeschiedenis van de Nederlandse buitenplaatsen en kastelen toegevoegd, waarbij de inspiratie en realisatie van ver over de landsgrenzen kwamen. Mede door de huidige regelgeving op het gebied van de monumentenzorg behoren dergelijke, vaak pas veel later op waarde geschatte, interieurvernieuwingen vrijwel zeker tot het verleden. Ontstaat hier een conflict tussen conservering en bewoning, of wordt ‘Leven in toen’ de grote uitdaging voor de nieuwe generatie kasteel- en buitenplaatsbewoners?


98

Theo van Doesburg, Axonometrieën vanuit het zuid-westen en noord-westen gecombineerd, juni 1929, lichtdruk. Nai Rotterdam.


99

De grenzeloosheid van het Van Doesburghuis Mariël Polman In 1927-1930 ontwierp de Nederlandse kunstenaar Theo van Doesburg (1883-1931) een atelierhuis voor zichzelf en zijn vrouw Nelly van Moorsel (1899-1975) in Meudon Val-Fleury, een provinciaal plaatsje even buiten Parijs, aan de spoorlijn Parijs-Versaille. Zelf heeft hij er maar kort van kunnen genieten: hij stierf twee maanden na de oplevering. Nelly van Doesburg is er haar hele leven blijven wonen. Het sympathieke bouwwerk biedt thans elk jaar onderdak aan een kunstenaar of onderzoeker, die in de geest van de Van Doesburgs werkzaam is en zich kan laten inspireren door het verkeren in de directe nabijheid van de lichtstad. Van meet af aan is het een Nederlands huis in een Franse omgeving geweest. In 1981, zes jaar na de dood van Nelly van Doesburg, werd de Nederlandse Staat officieel eigenaar van het pand.1 Nu is het een zowel Nederlands als Frans monument op Franse bodem. Dat vereist een nauwe Nederlands-Franse samenwerking. In dit artikel wordt stilgestaan bij de architectuur en enkele bouwtechnische aspecten, in samenhang met de materiaalen kleurafwerking.

Geschiedenis In meerdere opzichten is het huis te vergelijken met het Schröderhuis in Utrecht (G. Rietveld, 1924). Beide huizen werden ontworpen door de Stijl-kunstenaars en bleven bewoond door hun geliefden, die achterbleven. Nadien werden de huizen (semi) openbaar. Het Schröderhuis werd museum en teruggerestaureerd naar het eerste concept. Het geldt als een manifest van de Stijl en is vorig jaar geplaatst op de werelderfgoedlijst van Unesco. Het Van Doesburghuis werd een woon- en werkverblijf voor gasten. De doelstelling van de eerste herstelfase in de jaren tachtig was geen restauratie, maar het bewoonbaar maken van het pand. Na de lange bewoning en de jarenlange leegstand was er dringend onderhoud nodig. Ook vond er een kleine verbouwing plaats: op de begane grond kwam er een tweede badkamer in de ruimte onder de trap, de bijkeuken werd een kamer en de garage werd voorzien van een schuifpui. Dit is zeer praktisch met het oog op logees. De badkamer op de eerste verdieping werd compleet vernieuwd. Het was noodzakelijk dat er iets werd gedaan. Een atelierhuis is geen museum en moet derhalve bewoonbaar blijven, zo mogelijk met enig modern comfort. Met de nieuwe functie was men zijn tijd vooruit, maar voor restauratieve ingrepen was de tijd nog niet rijp.2 Pas sinds de oprichting van DOCOMOMO in 1988 is het besef gegroeid dat jonge monumenten dezelfde zorgvuldige restauratie behoeven als oude. Nog recenter is meer aandacht gekomen voor de authentieke bouwmaterialen, die feitelijk een onlosmakelijk deel vormen van de monumentale architectuur.3 Het hergebruik heeft invloed op de huidige gang van zaken. Het pand (met tuin) vergt een voortdurende zorg. Hiertoe is de Van Doesburghuisstichting in het leven geroepen, die verantwoordelijk is voor het beheer, het gebruik en de monumentenzorg van het gebouw.4 Daar komt bij dat deze op zich al gecompliceerde beheeropgave


door de grote geografische afstand nog ingewikkelder is, daar vele barrières genomen moeten worden: de verschillende landen, de sociale cultuur, de bouwcultuur en natuurlijk de taal. Geld, of liever gezegd het gebrek aan geld, heeft vanaf het eerste moment een belangrijke rol gespeeld in het ontstaan en het voortbestaan van het huis.

Ontwerp en uitvoering Het ontwerp van Van Doesburg, in 1929 uitgetekend door de jonge architect Abraham Elzas, laat een helder en sober concept zien van twee kubussen die ten opzichte van elkaar verticaal verschoven zijn. De plattegronden


100

Het Van Doesburghuis aan de rue Charles Infroit, situatie 1982, voor de renovatie. Foto RDMZ.

van de eerste kubus bevatten elk een centrale gang met aan weerszijden kamers. De verdieping bereik je via een buitentrap aan de voorzijde, met de slaapkamer tegenover de badkamer en garderobe, vervolgens de bibliotheek tegenover de muziekkamer en tot slot het atelier over de hele breedte en volledige hoogte van de tweede kubus. In het atelier gaat een rechte stalen trap naar het bordes en het dakterras. Aan de achterzijde betreed je via het terras onder het opgetilde atelier de begane grond met dienstvertrekken: de keuken, het stookhok, vervolgens de bijkeuken (nu kamer), tegenover de garage (nu kamer), achterin in de bergruimte (nu badkamer). De betonnen trap tegenover de keuken leidt naar het atelier. Het huis bestaat uit een betonskelet, ingevuld met ‘Solomite’, een productnaam van samengeperste stroplaten. Dit materiaal werd ook in Nederland toegepast voor binnenwanden en plafonds, met name vanwege de isolerende eigenschappen. In het Van Doesburghuis werd het Solomite zowel als binnen- als buitenspouwblad toegepast, afgewerkt met respectievelijk een stuc- en een cementpleisterlaag. Uit de correspondentie blijkt de bouw voortdurend problemen te hebben opgeleverd. Volgens de directeur van Solomite onder andere omdat geen van de maten standaardmaten waren.5 Kijken we naar de ontwerptekeningen uit 1929 versus de uitvoering (opmeting 1978), dan blijkt dat reeds bij de fundering de maatvoering is veranderd, wat zou betekenen dat het vanaf de basis niet goed is gegaan, met vergaande gevolgen. Het huis is ondieper en lager gebouwd dan aanvankelijk getekend. In het ontwerp is onvoldoende rekening gehouden met de maatvoering van de constructies. De symmetrie ten opzichte van de middenas uit het ontwerp is bij de uitvoering bijna geheel verloren gegaan. Het is onduidelijk waarom het pand zoveel ondieper en lager is geconstrueerd, want er is bijvoorbeeld geen duidelijke rooilijn in de straat. De oorspronkelijke architectuur is ernstig tekortgedaan. Was er wel voldoende toezicht tijdens de bouw? Het beton is bijvoorbeeld slecht gestort. Dit manifesteert zich op diverse plaatsen. Een grove uitvoeringsfout is ontstaan bij de plaatsing van de trap van de begane grond naar


101

Plattegrond begane grond en verdieping, situatie 1978. Van Doesburghuisstichting.


102

Atelier. De situatie 1982, voor renovatie. Foto RDMZ.


103 het atelier. Men is te ver in de plattegrond begonnen, waardoor men bij de aansluiting op de verdiepingsvloer één aantrede tekort kwam. Dit is opgelost door met maten van de laatste aantreden in de kwartslag te smokkelen. De relatief inferieure materialen vormen echter een onlosmakelijk onderdeel van het huis, zoals het uiteindelijk gebouwd is. Dat de maatvoering afwijkend van de ontwerptekeningen is uitgevoerd, doet niet af aan de instandhoudingsopgave ten opzichte van het originele materiaal. De voor die tijd typerende uitvoeringen en materialen vormen een onderdeel van de architectuur. In die ‘gedateerdheid’ zit een zekere sympathie, die verloren gaat als er voor een standaard oplossing wordt gekozen bij het onderhoud. Als voorbeeld nemen we het dakraam boven de bibliotheek. Doordat er bezuinigd is op de oorspronkelijke maten, staat het dakraam direct in de weg bij het betreden van het dakterras. Had het oorspronkelijke dakraam nog het karakter van een vlak daklicht, het nieuwe is een vreemd obstakel met zijn plastic bol. In enkele gevallen is bij de renovatie in de jaren tachtig wel gepoogd de afwijkende uitvoering te respecteren. Uit bezuinigingsoverwegingen is in 1930 de stalen trap in het atelier niet conform het ontwerp uitgevoerd als spiltrap, maar als rechte steektrap. Bij de renovatie is die rechte steektrap geaccepteerd als behorende bij het huis, hoewel hij in feite niet voldeed aan de actuele bouwvoorschriften. Wel werden de grote ramen van het atelier, die waren vervangen door Nelly van Doesburg, naar oorspronkelijk ontwerp gereconstrueerd. Andere bouwkundige delen werden door hedendaagse materialen vervangen, zoals de badkamervloer. In een later stadium werd het dakterras geïsoleerd. Daarbij werd de terrasdeur ingekort. Het dak van het atelier, dat dringend aan vervanging toe is, verdraagt slechts een minimaal noodzakelijke dakrand. In feite gaat het steeds om de begrenzingen van de toelaatbare ingrepen, die bij elke verandering van materiaal, bijzonder veel aandacht vragen om het architectuurbeeld van Van Doesburg nog als geheel te bewaren.

Materialiteit, kleur en architectuur Terecht is er veel studie verricht naar de kunst en de architectuur van Van Doesburg. Essentieel is thans de studie naar de materialiteit van zijn gebouw; vergelijkbaar met de studies ten behoeve van de restauraties van zijn schilderijen. Een aantal feiten is bekend, maar hoe is het huis precies geconstrueerd? En daaraan verwant, hoe is het materiaal op verantwoorde wijze, te conserveren, restaureren, repareren of vervangen? Het Solomite kan in de toekomst ernstige bouwtechnische problemen gaan veroorzaken, wat wellicht zal leiden tot een enorme ingreep. Een grote valkuil is de algemene neiging om het onbelangrijke, het gewone, niet belangrijk genoeg te vinden. Maar ook het sobere materiaal van toen heeft nu bouwhistorische waarde. Bij nauwkeurig onderzoek van het originele materiaal kunnen onverwachte relaties worden gelegd met andere bouwwerken van het Nieuwe Bouwen en met Van Doesburgs schilderkunst. Recentelijk zijn niet alleen de verflagen, maar ook de afwerklagen onderzocht. In de badkamer, de keuken en bij de haard lagen zwarte, rode, grijze en witte tegels,


die deels bewaard zijn gebleven.6 De originele vloeren op de verdieping bestaan uit een soort houtgraniet in de kleuren rood, grijs en geel. Niet alleen werd dergelijke type vloerafwerking ook bij de Van Nellefabriek in Rotterdam toegepast (1925-1931), ook de kleurkeuze komt overeen. In het geval deze vloeren zouden worden vervangen, zou die relatie niet meer duidelijk herkenbaar zijn, zoals helaas maar al te vaak gebeurt.

Onbegrensdheid Essentieel in de architectuur van het huis is de onbegrensdheid: Dit is met name op de verdieping terug te vinden, waar geen deuren zijn toegepast, maar louter gordijnen en draaibare wanden.7 Alleen de badkamer heeft een deur, maar doordat oorspronkelijk de tegelvloer met kleurvlakken werd doorgezet tot in de gang, waar hij de garderobe vormde, werd de verticale begrenzing in feite weer ontkend. Toen de badkamer in de jaren tachtig werd gerenoveerd, werd het tegelwerk vervangen met nieuwe tegels in afwijkende maat ‘in het oorspronkelijke patroon en de oorspronkelijke kleurstelling’. De tegels van de garderobe werden verwijderd en niet meer teruggebracht, waardoor subtiliteit van de architectuur verloren is gegaan. Ook de begrenzing van de ruimte vraagt hier veel aandacht. De architectuur van Van Doesburg vraagt op


104

Bibliotheek, situatie 2001. Foto auteur.

deze plaatsen juist geen benadrukking van de overgang. Dit is vormgegeven door geen plinten toe te passen. Technisch was dat een probleem. De aansluiting van Solomite-wanden op de houtgranietachtige vloeren zijn moeilijk strak te detailleren. Bij de renovatie werden toch plinten geplaatst. Dit werd in die renovatie terstond teruggedraaid, wat echter de kwetsbare hoeken nog meer heeft beschadigd. Wat nauw luistert is de balans te vinden tussen het oorspronkelijke ontwerp en de doorleving, in dit geval de bewoning door Nelly van Doesburg. Door die geschiedenis weg te halen, maak je het huis dood. Immers, er is in geleefd, het huis staat er bijna zeventig jaar en een steriele omgeving zal geen nieuwe bewoner behagen, temeer daar de veroudering in veel opzichten niet te ontkennen valt. Het kleuronderzoek is nog in volle gang. Het is thans essentieel vast te stellen welke kleuren waar zijn toegepast en wat de samenhang van de oorspronkelijke verflagen was, om deze vervolgens te kunnen interpreteren met de kennis van het ontwerpen bouwproces.


Zicht vanuit de bibliotheek op de muziekkamer en het atelier, met de draaibare wanden, situatie 2001. Foto auteur.

Huis Los van alle ideeën en onvolkomenheden is het Van Doesburghuis een prettig huis, met een zonneterras op het dak (oorspronkelijk met prachtig uitzicht) en een overdekt schaduwterras onder het atelier aan de tuin. Het is eigenlijk een heel open en onorthodox huis: als je het huis officieel betreedt, kijk je als bezoeker direct de slaapkamer in (in het dagelijks leven wordt echter de achterdeur gebruikt). De begane grond met dienstvertrekken doet onwillekeurig aan een souterrain denken en de verdieping aan een bel-etage. In de grote atelierruimte speelt het zonlicht rond het huis; soms valt het ‘met bakken tegelijk’ door de grote ramen, een paar uur later valt er een smalle straal zonlicht door de bovenramen van het dakterras.

Tot slot Met zijn atelierhuis laat Van Doesburg zien dat hij ook architect is. Net zoals het werk van andere architecten van het Nieuwe Bouwen kenmerkt de architectuur zich


105

Verdieping, links de nis van de voormalige garderobe, daarachter aan weerszijden de draaibare wanden van de muziekkamer en de bibliotheek en weer daarachter het atelier, situatie 2001.

door het grote gebaar, met experimentele, helaas inferieure materialen. Deze inferieure materialen vormen een onlosmakelijk onderdeel van die architectuur, met andere woorden het grote gebaar manifesteert zich in de details. Dit vraagt een uiterst zorgvuldige restauratie en instandhouding, waarbij het gegeven is dat het huis geen museum wordt, maar functioneert als werken woonhuis van Nederlandse kunstenaars en onderzoekers. Met beperkte financiële middelen en in samenwerking met de Franse restauratiearchitect en conciërge draagt de Van Doesburghuisstichting daar zorg voor.

Literatuur Hoek, Els et.al. Theo van Doesburg. Oeuvrecatalogus, Bussum 2000. pp.503-518. Moorsel, Wies van, Nelly van Doesburg 1899-1975. ‘De doorsnee is mij niet genoeg’, Nijmegen 2000. Straaten, Evert van, Theo van Doesburg painter and architect, Den Haag 1988, hoofdstuk XLV pp.236-252. Met dank aan: Wies van Moorsel, Jean Leering, Rob Apell en het bestuur van de Van Doesburghuisstichting.


Eindnoten: 1 Pas na haar dood kon de erfenis van Nelly van Doesburg conform haar wens formeel worden geschonken door Wies van Moorsel, benoemd tot universeel erfgenaam. Het duurde van 1975 tot 1981 totdat de nalatenschap van Nelly van Doesburg werd vrijgegeven door de Franse autoriteiten. In 1981 ontving de Nederlandse staat officieel de schenking Van Moorsel. (Zie Van Moorsel, pp. 279-284.) 2 Veel ‘beroemde’ huizen krijgen na vertrek van de oorspronkelijke bewoners/opdrachtgevers een functie als museum. Inmiddels wordt duidelijk dat dat niet altijd een goede bestemming is, omdat vaak de ‘spirit’ eruit verdwijnt. 3 Preservation Technology Dossiers DOCOMOMO 1-5, 1996, 1999, 2000, 2002 4 De Van Doesburghuisstichting is opgericht in 1980. Het huidige bestuur bestaat uit voorzitter Hubert-Jan Henket, architect, voorzitter DOCOMOMO-International (tot september 2002) en DOCOMOMO-Nederland, professor aan TU Delft; secretaris Fons Asselbergs, directeur RDMZ en professor aan de KUN; penningmeester Henk Pröpper, directeur Institut Néerlandais Parijs en de leden Marlies Thijsen, hoofd beeldende kunsten OCenW en Maarten Kloos, architect, publicist en directeur ARCAM Amsterdam. Wies van Moorsel en Jean Leering, erfgenamen en initiatiefnemers van het eerste uur, zijn als adviseurs betrokken. 5 Van Straaten, pp. 241 en 244. 6 Badkamervloeren: ontwerptekening zie Hoek, p. 514 afb. 828.lla (kleur) en Van Straaten p.250 afb. 305 (zw/w) 7 De bibliotheek en de muziekkamer worden deels van de gang afgescheiden door middel van draaibare wanden, die, opengevouwen, de gang en de doorgang naar het atelier afsluiten en beide kamers tot één, dwarse, ruimte verbinden. In gesloten toestand schermen de wanden de kamers niet geheel af. Dat gebeurt door middel van gordijnen. Ook de slaapkamer kon worden afgeschermd met behulp van een gordijn.


106

Bouwen in Nieuw-Nederland, 1625-1830 Jaap Schipper

Het logo van de Dutch Barn Preservation Society.

Schuren De vestiging vanaf 1625 van een kolonie langs de rivier de Hudson door de West-Indische Compagnie, verliep bijzonder stroef. Behalve Hollanders uit Utrecht en het Gooi, bestonden de eerste immigranten uit Noren, Zweden en Duitsers. Dit gemengde gezelschap aanvaardde echter wel de Nederlandse taal en gewoonten. Opmerkelijk is dat bij de bouw van de noodzakelijke boerderijen voor de nieuwe kolonisten, deze slechts in de aanvang zowel onderdak boden aan de boer en zijn gezin als aan zijn vee en oogst. Al snel bestonden de boerenplaatsen uit een vrijstaande woning voor de boerenfamilie en een grote bergschuur waar in de zijbeuken plaats was voor de trek- en rijpaarden en enig vee, zoals varkens en schapen. In het laatste kwart van de 17de eeuw ontwikkelde zich op de zware kleigronden langs de rivieren de Hudson en Mohawk een zeer intensieve landbouw. Hierdoor ontstond behoefte aan meer bergruimte voor de grote hoeveelheden ongedorst koren. Het dorsen, dat eerder met dorsvlegels werd uitgevoerd, geschiedde vanaf die tijd met paarden, hetgeen een brede dorsvloer vereiste. Voor het snel lossen van het met paard en wagen aangevoerd koren, werden brede deuren in voor- en achtergevel aangebracht. De tocht, veroorzaakt door beide deuren open te zetten, maakte het wannen effectiever. Dit alles leidde tot het ontstaan van een schuurtype dat ‘Dutch barn’ werd genoemd, hoewel deze schuurvorm in Nederland niet voorkomt. In 1968 heeft John Fitchen in zijn boek The New World Dutch Barn reeds alle verschillen en overeenkomsten opgesomd en ook sindsdien is het niet gelukt een rechtstreeks verband te leggen met een van de vele boerderijtypen in Nederland. Een directe invloed uit het Rijngebied is echter niet uit te sluiten. In de afgelopen vijftien jaar hebben de leden van de Dutch Barn Preservation


Larger Wemp Barn. In 1990 verplaatst van Fort Hubter naar New Scotland, Albany County. Dakbedekking en getrapte weeg niet weergegeven. Naar tekening van D.L. Carlon.


107

Reconstructie van een woning, groot 18 × 32 voet. Naar een bouwcontract tussen Symon Root en Reinier Somensen en de boer Paulus Leendersen van der Grift. Uit: New York Historical Manuscripts, Dutch, part III, page 103/104, May 30, 1649. Tekening auteur.

Society veel goed werk verricht met het inventariseren en documenteren van de vele verspreid liggende schuren. Gregory D. Huber heeft onlangs in het blad De Halve Maen (Journal of the Holland Society of New York) een schatting gemaakt van het aantal schuren dat ooit aanwezig was. Van de nog bestaande vijf- tot zeshonderd schuren genieten er slechts vijftien bescherming als eigendom van een plaatselijk museum of een behoudsvereniging. Qua constructie is de Dutch Barn vergelijkbaar met de vele typen driebeukige langsboerderijen in Nederland en Duitsland. Daarbij is de ankerbalk tussen de gebintstijlen het meest kenmerkende onderdeel. Deze jukken worden in Amerika een ‘H-frame’ genoemd. De kapconstructie is evenals in Europa


108

Isometrische tekening, Yates House te Schenectady, N.Y., ca 1730. Tekening Thomas Nelson, 1986.

een sporenkap, maar van opvallend geringe afmetingen, hetgeen mogelijk werd gemaakt door de lichte dakbedekking van houten shingles of van elkaar overlappende planken. De oudste nog aanwezige schuren (rond 1680) bezitten steile kappen (verhouding: 3-4), overeenkomstig de Nederlandse stadshuizen. Om de bergruimte te vergroten, werd spoedig overgegaan op een flauwere dakhelling (verhouding: 5-4) door de zijwanden te verhogen. Deze bouwvorm bleef met allerlei varianten gebruikelijk in de staten New York en New Jersey tot ongeveer 1830. Daarna werd overgegaan op het Engelse schuurtype, met dragende bakstenen muren zonder tussenstijlen en wagendeuren in de zijgevels.

Huizen De ontwikkeling van de bouw van woningen in de nieuwe kolonie begon met hetgeen in Nederland op het platteland gebruikelijk was, en wel overeenkomstig de houten panden, zoals deze te vinden zijn in Noord-Holland boven het IJ. Dus éénbeukige huizen, groot 18 × 32 voet, soms met een smalle zijbeuk en altijd met een enkele of een dubbele stookplaats in het midden van het pand. Allerlei typisch Hollandse bouwelementen, zoals een onder- en bovendeur, korbelen, de hangende schouw en een ‘versteken’ trap werden nog lang toegepast, ook nadat in 1665 de Engelsen de macht overnamen. Slechts langzaam kreeg de ‘English taste’ de overhand. Pas na 1830 raakt het Nederlandse erfgoed in taal en bewoning in de vergetelheid. Hoewel door afbraak of verbouwing veel panden verloren zijn geraakt, zijn er toch nog veel door Hollanders gebouwde woningen behouden gebleven. In de jaren zestig van de vorige eeuw is zelfs een in 1675 op Long Island gebouwde woning, het ‘Jan Martense Schenck house’, zorgvuldig afgebroken en herbouwd op een verdieping van het Brooklyn Museum. Deze overplaatsing werd geleid door Daniel M.C. Hopping, nadat hij eerst een werkbezoek had gebracht aan de Zaanse Schans. Bij de reconstructie van het pand heeft


109

Interieur Jan Martense Schenckhuis gedurende de ontmanteling in 1952. Foto Brooklyn Museum, N.Y.

Henk Zandkuijl waardevolle adviezen gegeven. Een laatste bijdrage van de Hollandse 17de- en 18de-eeuwse emigranten was de ‘Gambrel roof’. Het betreft een gebroken kap waarbij het steilere deel enige malen groter is dan het flauwere deel. Evenals de bij ons bekende Mansarde-kap was de grotere bruikbaarheid van de zolder het grote voordeel hiervan. Engelse woningen ontbeerden echter een borstwering op de zolders. De ramen, die door de Hollanders vaak in de borstweringen werden aangebracht, noemden de Engelsen smalend ‘lay on your stomach-windows’. In de jaren tachtig nam de kennis over het Hollandse erfgoed en de Hollandse periode van 1625-1665 bij Amerikaanse historici enorm toe door het ‘New Netherlands Project’ bij de New York State Library in Albany. In dit kader werden de Nederlandse archieven in deze bibliotheek integraal in het Engels vertaald en uitgegeven. Professoren, studenten en historici, ook hier in Nederland, konden nu de geschiedenis van

Interieur van het overgeplaatste Jan Martense Schenckhuis. Foto Brooklyn Museum, N.Y.

Nieuw-Nederland bestuderen. Dit alles kreeg een grote uitstraling op de belangstelling voor het gebouwde erfgoed van het publiek in de staten New York en New Jersey.


110

Paramaribo. De Ss. Petrus en Paulus Kathedraal aan de Gravenstraat verkeert nog altijd in deplorabele toestand. Foto L. Tangel, 1997.


111

Stadsherstel, monumentenzorg en woningbouw in Paramaribo Stephen Fokké Op 27 juni 2002 verkreeg de historische binnenstad van Paramaribo door plaatsing op UNESCO's Werelderfgoeldlijst, de status van cultural site van ‘uitzonderlijk universele waarde’. Aan dit gedenkwaardig moment is een langdurig proces vooraf gegaan. Suriname staat thans voor een enorme opgave om haar - overwegend houten - historische binnenstad te behouden, zonder daarbij de culturele ontwikkeling geweld aan te doen. Het sleutelwoord hierbij is ‘culturele planologie’. Er zijn diverse plannen en studies verschenen over de integratie van stadsvernieuwing en historisch erfgoed in Paramaribo. Hoewel de uitvoering op zich laat wachten, is er voor historisch Paramaribo geen weg meer terug. Aan het begin van de 17de eeuw stichtten de twee Hollandse kooplieden Nicolaes Baliestel en Dirck Claesz van Sanen een verdedigbare handelspost aan de Surinamerivier, nabij het Indianendorp Parmirbo. Al snel viel het fort in Engelse handen en werd bekend onder de naam Fort Willoughby, genoemd naar de Engelse Lord die de verovering had geleid. Vanaf dit strategisch gelegen punt beheersten de Engelsen alle inkomende vaart. Niettemin verkozen de kolonisten het verder landinwaarts gelegen Thorarica als centrum van hun activiteiten. Pas na 1667, toen de kolonie definitief aan Holland werd overgedragen in ruil voor Nieuw Amsterdam, werd Paramaribo het centrum van het land en veranderde Fort Willoughby in Fort Zeelandia. Onder het gezag van de West Indische Compagnie (WIC) groeide Paramaribo uit tot een belangrijke schakel in de plantage-economie. Vanaf Fort Zeelandia breidde de stad zich steeds verder landinwaarts uit, en volgde daarbij de richting van de langgerekte schelpenritsen, die de vereiste stevigheid aan de weke bodem gaven om veilig te kunnen bouwen. Ten behoeve van de waterbeheersing - de stad ligt immers in een rivierdelta - werden in het verlengde van de Schelpenritsen afvoerkanalen gegraven. Dit versterkte de structuur van de oude stad, die nog altijd herkenbaar aanwezig is. Latere uitbreidingen van de stad in de late 19de en vroeg 20ste eeuw wijken af van deze structuur en zijn volgens en strak dambordpatroon uitgevoerd. De uitbreidingen na 1950 strekken zich uit over de voormalige plantagegronden. Het stadsbeeld van Paramaribo wordt gekenmerkt door de vele houten woningen op een bakstenen stoep met rechthoekig grondplan. Andere architectonische kenmerken zijn de overwegend strenge symmetrie en de sobere ornamentiek. De bezoeker zal in de straten van het centrum als eerste worden getroffen door de witte gevels met ruime veranda's. Door de vele, dicht op elkaar gebouwde houten panden, is vuur altijd een van de grootste bedreigingen voor Paramaribo geweest. In de loop van de tijd heeft de stad dan ook enkele forse stadsbranden doorstaan. De grootste was wel de stadsbrand van 1821, waarbij ruim 400 panden in vlammen opgingen. Maar ook recent heeft de stad nog van branden te lijden gehad. Zo werden in 1996 het imposante houten parlementsgebouw, het Nepveuhuis en het Ministerie van Buitenlandse Zaken aan de Gravenstraat in as gelegd.


112-113

Pagina 112-113: Paramaribo. Koloniale huizen aan de Waterkant. Foto L. Tangel, 1997.


114

Paramaribo. Het presidentiële Paleis aan het Onafhankelijkheidsplein. Foto L. Tangel, 1997.


115

Stadsherstel en monumentenzorg Lange tijd heeft de monumentenzorg in Paramaribo zich hoofdzakelijk geconcentreerd op afzonderlijke gebouwen. Er was weinig tot geen aandacht in de monumentenwetgeving voor de functionele en ruimtelijke aspecten van de historische stad als geheel. Bij beleidsmakers is echter langzaam het besef gegroeid, dat monumentenzorg zich niet enkel en alleen met het ‘object’ moet bezig houden, maar daarnaast ook oog dient te hebben voor de setting c.q. de structuur waar binnen monumenten gelegen zijn, en de rol die het gebouwd erfgoed kan spelen bij de herinrichting en revitalisering van gebieden. Zo wordt in de Beleidsnota van het Surinaamse Ministerie van Onderwijs en Volksontwikkeling voor de periode 2000-2005 de culturele planologie als een beleidsprioriteit aangemerkt. Verder wordt in de ontwerp Monumentenwet 2002, ter vervanging van de bestaande Wet historische monumenten van 1963, de mogelijkheid gecreëerd om naast individuele monumenten ook beschermde stadsen dorpsgezichten aan te wijzen. De ommekeer in het monumentenbeleid kwam met de oprichting in 1997 van de Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname (SGES). De RDMZ en de TU-Delft verleenden daarbij technische en inhoudelijke bijstand. Als overheidsstichting kreeg de SGES onder meer als taak het voorbereiden van een monumenten-beheerinstituut en het formuleren van een ‘overlevingsplan’ voor de historische binnenstad (het zogenaamde ‘Binnenstadsplan’). In dit plan wordt het begrip culturele planologie in Suriname voor het eerst geïntroduceerd. Het gebouwd erfgoed kreeg daarin een centrale plaats toebedeeld bij de revitalisering van de historische binnenstad, waarbij monumentenzorg geïntregreerd werd met andere aspecten van stedelijk beheer, waaronder de renovatie van de openbare ruimte, straatbeplanting, stadsverfraaiende maatregelen etc. Een restauratie-programma volgens deze formule heeft daardoor een veel groter uitstralingseffect in de binnenstad als geheel. Een ander belangrijk document op het gebied van stadsherstel en monumentenzorg in Paramaribo betreft een in 2001 door de Europese Unie (EU) gefinancierde studie ten behoeve van de SGES. In deze EU-studie naar het duurzaam beheer van het gebouwd erfgoed wordt een nieuwe beleidsaanpak voorgesteld: het historisch


116

Paramaribo. De traditionele eenvoudige woningbouw in de wijk Frimangron dateert uit het eind van de 19de eeuw. Foto L. Tangel 1997.

erfgoed moet deel uit gaan maken van de stedelijke economie; het moet met andere woorden als een economisch goed worden beschouwd. Tevens moet het overheidsbeleid worden omgebogen van directe overheidsinvesteringen in individuele gebouwen naar een integrale stedelijke vernieuwing en een publiekprivate samenwerking. Door middel van financiële haalbaarheids- en duurzaamheidsanalyses, uitgevoerd in een ‘pilotgebied’ binnen de historische binnenstad van Paramaribo, wordt aangetoond dat gebouwd erfgoed als een katalysator kan worden aangewend voor duurzame stedelijke vernieuwing. Door gebrek aan financiële middelen zijn noch het Binnenstadsplan, noch de voorgestelde aanpak van de EU-studie uitgevoerd. Dit betekent evenwel niet dat de plannen c.q. voornemens van de baan zijn. De werelderfgoed-status van historisch Paramaribo maakt, dat er nu meer dan ooit aandacht bestaat voor de problemen t.a.v. stadsvernieuwing en monumentenzorg in deze stad.

Stadsherstel en woningbouw Afgezien van de monumentenzorg, blijkt stadsvernieuwing ook in de huisvestingssector van Paramaribo


117 aan invloed te winnen. Binnen het stadsvernieuwingproces speelt namelijk ook het aspect van de woningbouw en de handhaving van de woonfunctie van de (binnen)stad een voorname rol met name op wijkniveau. Overtuigd dat er een structurele en duurzame verbetering moet komen in de grote woningnood in Paramaribo, is er enkele jaren geleden een samenwerking tussen Nederland en Suriname tot stand gekomen op het gebied van de volkshuisvesting. In Nederland werd de Stichting Brasa opgericht, met onder meer als doel het bevorderen van de verbetering van de huisvesting in Suriname, in het bijzonder Paramaribo, en het bevorderen van het herstel en de revitalisering van Suriname en haar cultuurhistorisch erfgoed. De stuwende krachten achter Stichting Brasa zijn de Stedelijke Woningdienst Amsterdam en twee Amsterdamse Woningbouwcorporaties. In Suriname werd een partner en zusterorganisatie opgericht onder de naam ‘Stichting Sekrepatu’ met als doel de realisatie van een professionele organisatie voor de ontwikkeling en het beheer van woningbouw- en stadsherstelprojecten in Suriname. Eén van de samenwerkingsprojecten betreft de revitalisering van de wijk Frimangron die van grote cultuurhistorische en architectonische waarde is. Het gebied bezit een enorme potentie, maar door verval en verwaarlozing is dat bijna niet zichtbaar. Verbetering van de leefbaarheid door onder andere het herstellen van de vervallen (historische) woningen, renovatie van de openbare ruimte en van voorzieningen, vormen onderdeel van het geplande wijkverbeteringsprogramma. Inmiddels is begin dit jaar ook een samenwerking tot stand gekomen tussen de SGES en Maatwerk Amsterdam/Stichting Herstelling, waarbij de renovatie van het historische geboortehuis van Anton de Kom, gelegen in de wijk Frimangron, het startsein zal vormen voor de revitalisering. Langzaam maar zeker neemt de integratie van monumentenzorg en woningbouw in het stadsvernieuwingsproces van Paramaribo vastere vormen aan.

Literatuur Binnenstadsplan Paramaribo - Raamwerk voor de revitalisering van de historische binnenstad van Paramaribo. Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname, juni 1998. EU-Study to Establish a Comprehensive Sector Policy and Strategy Framework for Sustainable Management of the Built Heritage of the Inner City of Paramaribo. European Union (consultants ARS Progetti/GHK International), October 2001. Beleidsnota Ministerie van Onderwijs en Volksontwikkeling 2000-2005. Ministerie van Onderwijs en Volksontwikkeling, april 2001. Informatiebrochure: Stadsherstel en woningbouw in Suriname. Stichting Sekrepatu (Suriname) en Stichting Brasa (Nederland), z.j.


118

Arbeidershuisvesting in Lotharingse stijl Kees Volkers Woningen in de zogenaamde Lotharingse stijl kennen we in Nederland alleen in de oostelijke mijnstreek. Het gaat om een tiental woonwijken, schijnbaar willekeurig verspreid over de gemeenten Heerlen en Landgraaf, maar uitgevoerd in hetzelfde metsel- en pleisterwerk en dezelfde opvallende decoratiepatronen. Deze ‘verspreide eenheid’ duidt er al op dat we met voormalige mijnkolonieën te maken hebben. Een aantal van deze kolonieën - zoals Musschemig, Grasbroek, Beersdal en Leenhof - is ook in stedenbouwkundig opzicht uniek in Nederland. Als we de oude abdijmijn van Rolduc niet meerekenen, begon het steenkolentijdperk in Limburg in 1899 met de opening van de eerste Oranje Nassaumijn te Heerlen. Andere schachten volgden spoedig daarna. De steenkoolwinning was in het begin een volledig buitenlandse aangelegenheid. De mijnen Willem Sophie (Spekholzerheide 1902) en Laura (Eygelshoven 1907) waren in Belgische handen en de Oranje Nassau was van het Duitse Honigmann-concern. In 1906 opende Honigmann de Oranje Nassau II bij Schaesberg. Pas in 1909 kwam de eerste staatsmijn in productie: de Wilhelmina in Terwinselen. Met de komst van de mijnen ontstond in korte tijd een grote vraag naar

Ontwerptekening woongroep Leenhof met bleekveld. Uit: ‘Ons Limburg’, 1951.

arbeiders en woonruimte. Na een aarzelend begin kwam de bouw van speciale woninggroepen voor mijnwerkers - de zogenaamde mijnkolonieën - op gang. De Oranje Nassau was in het begin het meest actief. De allereerste woningen (onder andere in Leenhof I) kwamen nog tot stand onder het Honigmannbewind, maar de meeste zijn gebouwd onder de Lotharingse familie De Wendel, die de Oranje Nassauconcessie in 1908 van Honigmann overnam. De kolonieën werden ontworpen door het eigen bouwbureau van de Oranje Nassau. In de Wendelperiode paste het bureau de Lotharingse stijl toe. De allereerste kolonieën van de Oranje Nassau zijn zeldzame voorbeelden van de eerste generatie idealistisch opgezette arbeidersdorpen. De beweging voor betere arbeidershuisvesting kwam halverwege de 19de eeuw op gang, als reactie op de schrijnende misstanden in de sloppen van de Europese industriesteden. De gevestigde


orde zag deze brandhaarden van ziektes, zedelijk verval en socialisme met toenemende ongerustheid aan. Niet zonder eigenbelang pleitte zij voor betere woonvormen. Het waren de fabrikanten zelf die de eerste min of meer idealistisch opgezette arbeidersdorpen realiseerden. Zo richtte een elftal fabrikanten uit de Elzas, onder aanvoering van de textielfabrikant Jean Dollfus, in 1853 de ‘Société des


119 Cités Ouvrières’ op. Enkele jaren later kwam in Mulhouse de eerste ‘Cité Ouvrière’ gereed, naar ontwerp van de ingenieur Emile Muller. Deze cité gold lange tijd als het grote voorbeeld en kreeg onder andere navolging in verschillende ‘Siedlungen’ van de Duitse ijzerbaron Krupp. Kenmerkend voor deze nederzettingen zijn allereerst het woningtype: blokjes met vier hoekwoningen, rug aan rug, maar met een eigen entree en een tuin rondom. Deze ‘Mulhouser Grundriss’ werd gezien als het ideale compromis tussen efficiënt bouwen en zo veel mogelijk eigen ruimte voor het arbeidersgezin. Kenmerkend is voorts de primitieve stedenbouwkundige opzet, met woonblokken in een gridpatroon, rondom een rechthoekig plein. De hele opzet had een nogal militair karakter. Deze opzet wordt wel verklaard uit de behoefte van de fabrikanten tot controle en disciplinering. Aan de andere kant was dit ook typische ingenieursbouw: doelmatig en efficiënt. De woning op zich stond centraal, aan de woonomgeving werd minder belang

Zicht op een woonblok aan de Montfoortsestraat in de kolonie Leenhof. Foto RDMZ, 2002.

gehecht. Voor de fabrikant was arbeidershuisvesting in feite niet meer dan een productiefactor: goede huisvesting betekende gezonde en tevreden arbeidskrachten, en dat betekende een hoger rendement. De woninggroepen werden ontworpen door ingenieurs van de fabriek. De eerste generatie fabrieksnederzettingen kan dan ook worden gezien als een vorm van utiliteitsbouw. Dat veranderde met de introductie van het tuindorpconcept. Eind jaren tachtig verschenen hiervan de eerste voorbeelden, overigens eveneens gerealiseerd op initiatief van bevlogen fabrikanten. Het Engelse Port Sunlight (1888) en het Delftse Agnetapark (1889) behoren tot de beroemdste voorbeelden. Van doelmatige huisvesting verschoof de ambitie naar het realiseren van een harmonische leefgemeenschap. Hierbij was veel aandacht voor de relatie tussen de bewoner en zijn leefomgeving. Zaken als belevingswaarde en identiteit gingen een rol spelen. De ingenieur maakte plaats voor de architect en stedenbouwkundige, die de taak kreeg aan deze nieuwe ideeën vorm te geven. Rationele stratenpatronen maakten plaats voor gebogen lanen en doorkijkjes, de woningen kregen rijkere vormen. Men greep terug op de rurale idylle, met gebruik van veel groen, traditionele materialen en historische bouwstijlen. De cottagewoning werd de nieuwe standaard. Nederlandse fabrieksdorpen zijn bijna uitsluitend in tuindorpstijl gerealiseerd. De Mulhousegeneratie kwam voor Nederland in feite te vroeg, gezien de relatief late industrialisatie in ons land. In Frankrijk en Duitsland kreeg zij wel veel navolging.


De eerste mijnkolonieën van het Oranje Nassauconcern zijn late voorbeelden van de Mulhousegeneratie. Een vergelijkbare opzet vinden we in ons land eigenlijk alleen in Budel-Dorplein, gebouwd in opdracht van de Waalse zinkfabrikanten, de gebroeders Lucien en Emile Dor. In combinatie met de Lotharingse bouwstijl vormen de oudste mijnkolonieën van Oranje Nassau volstrekt unieke ensembles.


120

Boven: Pieter de Wit, Portret van Dirck Wilree, directeur-generaal van de West-Indische Compagnie in het kasteel van St. George d'Elmina, 1669. Schilderij op doek. Veiling Sotheby's Londen, 6-7-1994.

Onder: Elmina. De overvolle haven, met op de achtergrond het kasteel van St. George d'Elmina. Foto L. Tangel, 2000.


121

De Ghanees-Hollandse Connectie George Olympio In dit artikel wordt ingegaan op de actuele problematiek van de stad Elmina en haar historische achtergronden. Verder wordt uiteengezet hoe haar gebouwde erfgoed kan worden behouden binnen een ontwikkelingskader dat gebaseerd is op een gezonde economie, een schone en toegankelijke omgeving en betrokkenheid van de gemeenschap. Het artikel gaat ook in op het ‘Elmina Cultural Heritage and Management Program’ (ECHMP) en de rol van de ‘Ghana Museums and Monuments Board’ (GMMB) daarbij. De stad Elmina werd ruim zevenhonderd jaar geleden gesticht aan de kust van WestAfrika, die later bekend zou worden als de Goudkust. Het is de locatie van een van de vroegste - en bovendien een van de meest langdurige en diepgaande - contacten tussen de Europese volken en de Afrikaanse volken bezuiden de Sahara. De naam Elmina komt van het Portugese ‘La Mina’, wat staat voor ‘De Mijn’. De Portugezen gaven de stad deze naam, nadat zij er in 1482 het Kasteel São Jorge da Mina hadden gebouwd, omdat de stad het belangrijkste handelscentrum voor goud was. Gedurende de 15de en 16de eeuw wisten de Portugezen praktisch een handelsmonopolie op de Goudkust te behouden. In de 17de eeuw werd dit monopolie echter doorbroken door andere Europese mogendheden. In 1637 dwong de Nederlandse West-Indische Compagnie de Portugezen Elmina te verlaten, na aanhoudende beschietingen vanaf de landinwaarts gelegen St. Jago-heuvel, die uitkijkt over het kasteel. Om ervoor te zorgen dat niemand hun voorbeeld zou volgen, bouwden de Nederlanders Fort Coenraadsburg bovenop deze heuvel, het enige nietcommerciële fort aan de Goudkust. De Nederlanders bleven in Elmina tot 1872, toen zij hun bezittingen verkochten aan de Britten. Gedurende hun verblijf hebben de Nederlanders het landschap van de stad, de sociaaleconomische infrastructuur en de cultuur blijvend beïnvloed. Ze gaven vorm aan de stad, bouwden er een aantal verdedigingswerken omheen, en onderhielden intensieve relaties met de lokale gemeenschap en hun leiders. Elmina trok handelaren van uiteenlopende origine aan. De meesten vestigden zich op het nauwe schiereiland tussen de zee en de Benya-lagune, waar zich de oorspronkelijke stad bevond. In de 19de eeuw, vanaf 1812, begonnen veel succesvolle handelaren, vooral de ‘Vryburgers’, een groep van gemengde afkomst, zich te vestigen op het vasteland, weg van de drukte van het hopeloos overbevolkte en vervuilde Elmina. Nadat deze oude stad in 1873 werd verwoest in een Britse militaire actie tegen de opstandige stadsbewoners, vestigden alle inwoners zich op het vasteland. In het huidige Elmina is nog veel van de gezamenlijke geschiedenis terug te vinden. Dat betreft niet alleen de stedenbouwkundige structuur, maar ook belangrijke gebouwen als het Kasteel St. George (in de Portugese tijd São Jorge genoemd), Fort St. Jago (voorheen Coenraadsburg), het Nederlandse kerkhof, de Schomerusheuvel


- waar Ghana's eerste katholieke kerk is gebouwd - de regeringstuinen en een groot aantal koopmanswoningen, onder meer de huizen Bartels, Van Dyck en Viala.

Actuele problematiek Elmina heeft ongeveer 22.000 inwoners en is uitgegroeid tot een regionaal verzorgingscentrum, dat


122 met name leeft van de zoutwinning, de visserij en het toerisme. Zij is de hoofdstad van de regio Edina, dat ook nog 26 dorpen en gehuchten omvat en ongeveer 660 vierkante kilometer bestrijkt. Elmina is tegelijkertijd hoofdstad van het district dat wordt gevormd door de regio's Komenda, Edina, Eguafo en Abrem (KEEA). De belangrijkste en meest vitale economische activiteit is momenteel de zoutwinning. De productie geschiedt op traditionele wijze, door middel van verdamping in de zon, en is van hoge kwaliteit. Het grootste industriële bedrijf in deze sector is de Edinaman Salt Industry, dat namens de gemeenschap wordt beheerd door de Raad van Ouderen (de vertegenwoordiging van de nog altijd levende traditionele sociale structuur). Hiernaast zijn er nog enkele middelgrote en kleine producenten. Toch is deze industrie niet groot genoeg om het groeiende aantal inwoners van werk en inkomen te voorzien. De visserij, wat betreft belang de daaropvolgende economische activiteit, heeft te maken met ernstige problemen. De vissershaven is sterk verzand, er is te weinig ruimte voor alle vissersboten en kanobouwers en de marktfaciliteiten zijn ontoereikend. Het toerisme beperkt zich momenteel tot het Kasteel St. George en het Fort St. Jago. De sterk toegenomen bezoekersstroom - die is opgelopen tot 100.000 per jaar, waarvan de helft uit het buitenland - leidt tot een grotere belasting van de reeds ontoereikende faciliteiten (zoals water, elektriciteit, telecommunicatie, gezondheidszorg en accommodatie). De infrastructuur is niet met de stad meegegroeid. Er is nauwelijks een rioleringssysteem, de afwatering is slecht en er zijn weinig vuilstortplaatsen. Afval verzamelt zich in de straten en de hygiëne is abominabel te noemen. De stad heeft een stedelijk gezondheidscentrum, dat over onvoldoende geschoold personeel en te weinig apparatuur beschikt. Brandweer en hulpverleningsdiensten zijn er niet. Er zijn aardig wat basisscholen en een middelbare school in de stad, maar de faciliteiten zijn jammerlijk ontoereikend om de leerlingen effectief te kunnen scholen. De opkomst op de scholen is laag en het uitvalpercentage hoog. Voor mensen met hoge kwalificaties (tertiair niveau) biedt de stad weinig perspectief. Met een bebouwingsdichtheid van zeshonderd huizen per vierkante kilometer is de stad overbezet, hetgeen de opname van de nog altijd groeiende bevolking bemoeilijkt. Bij gebrek aan onderhoud verkeren de meeste gebouwen in slechte staat. Sommige huizen liggen in puin, andere zijn provisorisch opgelapt met golfplaten. Milieuvervuiling bedreigt het welzijn van de inwoners, maar ook het gebouwde erfgoed, waar de stad haar specifieke karakter en identiteit aan ontleent.

Een nieuwe toekomst voor het verleden Het zal duidelijk zijn dat de hiervoor geschetste situatie dringend om verbetering vraagt. Dit is in de eerste plaats


Elmina. De Hollandse begraafplaats, met op de achtergrond het fort St. Jago. Foto L. Tangel, 2000.


123 een verantwoordelijkheid van de stad zelf, maar deze mag hierbij steun verwachten van de centrale en regionale overheid (KEEA-district), alsmede van de Traditionele Raad. Maar ook niet-overheidsorganisaties en de particuliere sector kunnen steun bieden bij de revitalisering van de stad Elmina. Elke poging om de historische stad weer een toekomstperspectief te bieden, begint bij de verbetering van de economische basis, een vergroting van de investeringen en een vernieuwing van de financiële infrastructuur. De historische factor mag daarbij niet uit het oog worden verloren, omdat deze bepalend is voor de identiteit van de stad en voor de kwaliteit van de leefomgeving. Bovendien kan het gevarieerde erfgoed ook een


124 belangrijke rol spelen in de economische ontwikkeling en daarmee bijdragen aan het welzijn van de inwoners. Om de historische factor in het beoogde ontwikkelingsproces veilig te stellen, zou een verordening moeten worden opgesteld waarin de historische identiteit wordt gedefinieerd en tegelijk voorwaarden aan de ontwikkelingen worden gesteld. De Ghanese overheid is zich terdege bewust van de verzwakte positie van het cultureel en natuurlijk erfgoed. Om die reden is door UNESCO-Ghana in samenwerking met de GMMB een rapport opgesteld over het cultureel erfgoed van het land, dat in 1999 werd voorgelegd aan de Nederlandse overheid. Het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken heeft vervolgens de Rijksdienst voor de Monumentenzorg verzocht een identificatiebezoek te brengen. Dit bezoek had tot doel vast te stellen welk erfgoed van gezamenlijk Nederlands-Ghanees belang is, de haalbaarheid van de instandhouding te onderzoeken en te kijken naar de vooruitzichten voor toekomstige samenwerking met de Ghanese autoriteiten op het gebied van behoud van het erfgoed en planologische monumentenzorg. De Nederlandse afvaardiging bestond

Elmina. Interbellum-bouw temiden van 19de-eeuwse koopmanshuizen in het centrum. Foto L. Tangel, 2000.

uit de heren Peter van Dun, Jean-Paul Corten en Loek Tangel. Op basis van hun bevindingen en het daaruit voortvloeiende rapport Ghana Revisited (januari/februari 2000) werd het ‘Elmina Cultural Heritage and Management Program’ (ECHMP) gestart.

‘Elmina Cultural Heritage and Management Program’ Het ECHMP is een gezamenlijk initiatief van het Ghanese Institute for Local Government Studies (ILGS), de Ghana Museums and Monuments Board (GMMB), het Institute for Housing and Urban Development Studies (IHS) te Rotterdam en de Rijksuniversiteit Gronigen (RUG). Zij werken nauw samen met het KEEA-district en met andere sleutelinstellingen in Elmina. De doelstelling van het programma is een duurzame instandhouding van het gebouwde erfgoed in Elmina te bewerkstelligen.


Om die doelstelling te bereiken, wordt een strategisch ontwikkelingsplan opgesteld, waarbij de historische factor in verband wordt gebracht met de economische, sociale, milieutechnische, financiële, institutionele en wettelijke factoren. De eerste fase van het programma bestond uit een ‘city consultation’, een symposium dat op 15 april van dit jaar werd geopend door kroonprins Willem Alexander. Gedurende deze vierdaagse conferentie zijn de belangrijkste problemen van de stad geïnventariseerd


125

Elmina. Willem Alexander en Maxima. Foto Zlelflal Benelux express Stella Zieck, 2002.

en heeft de bevolking kunnen aangeven waar de prioriteiten zullen worden gelegd. De uitkomsten van deze bijeenkomst, waaraan de Nederlandse kroonprins actief en zichtbaar betrokken deelnam en waarbij de belangrijkste publieke en private partijen elkaar ontmoetten, vormen de basis voor de volgende fasen van het ECHMP. Het volgende programmaonderdeel bestond uit de scholing van de betrokken beleidsmakers, politici en het professionele middenkader in de technieken van stedelijk management, publiek-private samenwerking en planologische monumentenzorg. Een groep van twintig personen is om die reden door het samenwerkingsverband samengesteld en voor twee maanden uitgezonden naar Nederland. In Rotterdam hebben zij van 11 mei tot 6 juli 2002 de cursus ‘Inner City Revitalization’ doorlopen, die werd verzorgd door het IHS met bijdragen van de RDMZ. Nu deze groep is teruggekeerd in Ghana, vormt zij het kernteam, dat met de lokale betrokkenen en buitenlandse deskundigen een actieplan en uitvoeringsstrategie voor de revitalisering van Elmina zal opstellen. De RDMZ is verzocht daarbij te assisteren.

‘Ghana Museums and Monuments Board’ De rol van de GMMB in het ECHMP bestaat eruit te zorgen voor een goede integratie van de historische identiteit en het gebouwde erfgoed in het revitaliseringsprogramma. Zij is verantwoordelijk voor de identificatie, de bescherming, het behoud en het beheer van het erfgoed. De kennis en expertise die daarvoor is vereist, heeft zij in het verleden opgebouwd en wordt dagelijks bijgehouden en uitgebreid. Belangrijke vragen met betrekking tot behoud die door de GMMB in het kader van het revitaliseringsprogramma moeten worden beantwoord, zijn de wat-, waarom- en wie-vragen. Wat is het historisch karakter? Een aantal belangrijke gebouwen, het stedelijk patroon of de levenswijze van de bewoners? Waarom wordt het historisch karakter behouden? Voor de toeristen en economisch gewin, vanwege de kwaliteit van de leefomgeving of om het lot van de inwoners te verbeteren? Voor wie wordt het erfgoed in stand gehouden? Moeten de huidige gebruikers als de belangrijkste begunstigden worden beschouwd, het land als geheel of volgende generaties?


Pas als er consensus bestaat over de antwoorden op deze vragen, kan doelgericht worden gewerkt aan de oplossing van de enorme problemen waar de belangrijke historische stad Elmina mee worstelt.


126

Blokhuizen in Nederland Jan Willem van Beusekom Vanaf het eind van de 19de eeuw zijn in ons land enkele honderden houten woningen gebouwd waaronder een aantal ‘prefabricated’ systeembouwwoningen geïmporteerd uit Scandinavië en Midden-Europa. Dit sloot direct aan bij de in deze romantische periode (veel) voorkomende ‘chaletstijl’ waarbij vooral houten kapconstructies in de Nederlandse architectuur werden geïmiteerd. Nu door het monumenteninventarisatieproject een goed overzicht is verkregen van de architectuur uit de periode 1850-1940 en de selectie daaruit inmiddels is afgerond, blijken enkele tientallen van deze houten huizen rijksmonument te zijn geworden. Hierdoor dient de vraag zich aan hoe deze huizen in goede staat moeten worden gehouden. De RDMZ heeft een werkgroep ingesteld om tot een publicatie te komen over het behoud van deze houten monumenten, ook wel aangeduid als ‘blokhuizen’ of ‘Noorse’ huizen. Er zijn verschillende namen voor deze woningen in omloop, die door elkaar gebruikt worden. Naar de verschijningsvorm spreekt men veelal over ‘Noorse’ (of ‘Nordische’) huizen, ook als de huizen niet uit Noorwegen komen. Naar de bouwwijze kan men spreken over ‘blokhuizen’ of ‘Fertigbau’. Is het huis uit modulaire elementen

Leeuwarden. Twee van de tien houten huizen uit Oostenrijk (1922-1923). Foto auteur.

samengesteld, dan wordt ook de term ‘Tafelbau’ gebruikt. In alle gevallen is sprake van systeembouw, maar ook de term ‘prefab(ricated)’ wordt gebruikt voor huizen die elders vervaardigd zijn. Naast de taalverschillen is ook per fabriek weer sprake van een eigen terminologie. Enkele fabrieken hadden een vertegenwoordiger of zelfs een kantoor in Nederland. Vrijwel jaarlijks verschenen catalogi met gebouwde voorbeelden waaruit een keuze kon worden gemaakt. Bij sommige fabrieken koos men voor een bepaald type, dat meestal voorzien was van een typenummer, bij andere fabrieken kon men een huis op maat samenstellen uit de verschillende gestandaardiseerde onderdelen. Het huis werd gewoonlijk per schip of trein getransporteerd en soms door eigen personeel gemonteerd. De opdrachtgever diende alleen te zorgen voor een vlakke, liefst betonnen vloer, waarop het huis vervolgens in korte tijd opgebouwd kon worden.


Twee fabrieken hebben relatief veel houten huizen gebouwd in ons land. De Silezische (thans Oost-Duitse) firma Christoph & Unmack heeft in het begin van de jaren twintig enkele tientallen merendeels vrij grote houten huizen in ons land gebouwd. De meeste zijn nog steeds in redelijk tot goede staat en hebben hun typisch houten karakter behouden. Typerende kenmerken zijn de zwaluwstaartverbindingen, die vooral op de


127 hoeken zichtbaar zijn, de aan alle zijden uitkragende verdiepingsvloeren en soms ook de binnenmuren die door de buitenmuur steken. Verder is vrijwel altijd sprake van ver overstekende dakranden, bijzondere windveren en andere accessoires, zoals balustrades, bloembakken en luiken. De Noorse firma Strömmen Traevarefabrik heeft enkele tientallen huizen naar Nederland geëxporteerd, variërend van bescheiden vakantiewoningen tot aanzienlijke villa's. Veel van deze Noorse huizen zijn gebouwd in een nationale, romantische ‘drakenstijl’ die aan het eind van de 19de eeuw teruggreep op de Vikingen. Dit uit zich met name in daken met een groot overstek en windveren die voorzien zijn van drakenkoppen of - staarten, die de huizen hun typerend ‘Noorse’ uiterlijk geven. Dergelijke en andere houten huizen zijn in geheel Nederland te vinden, al is er een duidelijke concentratie in 't Gooi, met name in de omgeving van Naarden. Een van de redenen hiervoor is dat ten gevolge van de Vestingwet tot 1926 sprake was van zogenaamde ‘verboden kringen’ waar niet gebouwd mocht worden. Voor houten huizen werd echter een uitzondering gemaakt. Vrijwel altijd gaat het om individuele huizen. Slechts in een enkel geval is sprake van een grotere concentratie min of meer identieke huizen die door één opdrachtgever gebouwd zijn. Een voorbeeld hiervan zijn de tien (oorspronkelijk elf) Oostenrijkse woningen uit 1920 in Leeuwarden. In Naarden werden rond 1910 enkele tientallen houten huizen bij elkaar gebouwd in een nogal Amerikaanse stijl.

Voorburg. Houten huis door Christoph & Unmack (1923). Foto auteur.

Het is niet altijd duidelijk wie de architecten van deze huizen zijn. De ontwerpers waren meestal in dienst van de firma's die de bouwpakketten fabriceerden. Toch hebben ook architecten van naam, zoals De Bazel, Dudok, Salm en Wijdeveld, houten


huizen gebouwd. De architect Henri van de Velde woonde, toen hij in dienst was van de familie Kröller-Müller, in een houten huis dat hij in 1920 in Wassenaar had laten bouwen door de firma Christoph & Unmack, volgens bestaand ontwerp maar wel duidelijk voorzien van eigen ideeën. Overigens was bij deze fabriek de Bauhausarchitect Conrad Wachsmann in dienst. De ‘hausse’ in houtbouw kwam al voor de Tweede Wereldoorlog ten einde, maar direct daarna haalde het Ministerie van Wederopbouw duizend houten huizen, zogenaamde ‘Oostenrijkse woningen’, naar ons land om te voorzien in de woningnood. Ook werden in die tijd een aantal houten Zweedse woningen en Finse scholen gebouwd. Overigens is ook daarmee nog geen einde gekomen aan de exotische houtbouw in ons land. De vele Finse bungalows en zelfs Canadese huizen die in de tweede helft van de vorige eeuw gebouwd zijn, en de recent weer toegenomen belangstelling voor Scandinavische woningen tonen aan dat er steeds een bescheiden markt in ons land is voor houten huizen uit het buitenland.


128

Bandaneira. Perkenierswoning. Foto Barbara Mensink, 1991.


129

Spantje By, waardevol restant van een imposant verleden Des Alwi In de windvrije hoek van Groot Banda of Banda Besar (Lonthor) aan de zijde van de Baai van Banda staat de vervallen perkenierswoning Spantje By. Ondanks het verval spreekt de ruïne nog geweldig tot de verbeelding. Dit is ooit de mooiste en meest productieve nootmuskaatplantage geweest van de kleine eilandengroep in het oosten van de Indonesische archipel. Een grondige restauratie van het complex is dringend noodzakelijk ter wille van het behoud van een indrukwekkend gemeenschappelijk cultuurgoed dat een belangrijk deel uitmaakt van de wereldgeschiedenis. Het is anno 2002 haast niet meer voor te stellen dat nootmuskaat en foelie zo'n bepalende rol hebben gespeeld in de wereldgeschiedenis. Maar deze tropische noot met het rode membraam eromheen waren letterlijk goud waard in het 16de- en 17de-eeuwse Europa. De fijne specerij werd al eeuwen gebruikt voor conservering van etenswaren, als medicament en als smaakmaker of juist ter camouflage van een ongewenste smaak. De groeiende elite in Europa toonde zijn welzijn aan de hand van de hoeveelheid nootmuskaat op tafel. De hoge waarde van nootmuskaat was niet alleen het gevolg van een groeiende vraag naar het prestigieuze product, maar vooral ook van het geringe aanbod. Moeder Natuur had voor de nootmuskaatboom slechts één plaats ter wereld uitverkoren: Banda, een groep van zes minuscule eilanden gelegen in het oosten van de Indonesische archipel, in de Banda Zee tussen de Molukken en Timor. Alleen deze vulkanische eilandengroep voldeed aan de unieke voorwaarden om nootmuskaat voort te kunnen brengen. Tot het eind van de 15de eeuw vond nootmuskaat via een moeizame en kostbare route zijn weg naar Europa. Maleise, Chinese en Arabische zeevaarders kochten het product op van de Bandanese bevolking en vervoerden het naar de Perzische Golf. Van daaruit werd het per karavaan langs de zijderoute naar de Middellandse Zee vervoerd om uiteindelijk via Constantinopel, Genua en Venetië de Europese markt te bereiken. Door de vele transacties voordat de nootmuskaat en foelie de consument hadden bereikt, bereikte de prijs van de fijne specerij een uitzonderlijk hoog nivo. Een handjevol was al gauw een fortuin waard.

Europese inmenging Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Europese pioniers hun zinnen hadden gezet op de ontdekking van deze nootmuskaateilanden. De Portugezen waren het eerst. Direct nadat Alfonso de Albuquerque de welvarende handelsplaats Malakka in 1511 had veroverd, stuurde hij een vloot naar de Molukken. Binnen enkele maanden was Banda gevonden en werden grote hoeveelheden nootmuskaat ingeladen. De Portugezen bouwden direct een fort en hadden tot het eind van de eeuw geen concurrentie van andere Europese handelaren te duchten. Hieraan kwam een eind toen vice-admiraal Jacob van Heemskerk samen met tweehonderd kooplieden, soldaten en matrozen in 1599 als eerste Nederlander de


Banda-eilanden aandeed. Aan hun komst ging een uitbarsting van de vulkaan Gunung Api vooraf, hetgeen een slecht voorteken voor de inheemse bevolking was. De vloot maakte deel uit van de expeditie onder leiding van admiraal Jacob van Neck, die gefinancierd werd door de Compagnie van Verre, de voorloper van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. De nieuwkomers omzeilden de Portugezen en sloegen grote hoeveelheden specerijen in. Terug in Amsterdam was de lading goed voor een spectaculaire winst die naar meer smaakte.


130

Spantje By (Lonthor). Het perk met in het midden een vruchtdragende nootmuskaatboom. Foto J.P. Corten, 2001.


131 Na de oprichting van de VOC in 1602 liepen steeds meer Oost-Indiëvaarders de Baai van Banda binnen. De compagnie legde de voormannen van de Banda-eilanden verdragen op die de verkoop van nootmuskaat aan andere dan de kooplieden van de VOC uitsloten. De Heeren Zeventien hadden niets anders voor ogen dan een monopolie op de nootmuskaat en foelie. Dit alleenrecht op deze fijne specerij van Banda bleef de VOC echter ontglippen totdat Jan Pieterszoon Coen, de niets ontziende gouverneur-generaal, op brute wijze een eind maakte aan het verzet van de Bandanezen. De inheemse bevolking werd vermoord of op schepen gezet om in Batavia als slaaf te worden verkocht. Vierenveertig traditionele voormanen, de orang kaya, werden op de binnenplaats van Fort Nassau onthoofd, gevierendeeld en verder in mootjes gehakt. Om elk mogelijk verzet op voorhand te breken werden de afgeslagen hoofden op bamboespiesen gestoken en rond het fort tentoongesteld. Alleen het eiland Run, waar Engelse kooplieden van de East India Company zich hadden verschanst, stond het complete monopolie op Banda en de nootmuskaat nog in de weg. Maar toen in 1667 een ander Hollands bezit - aan de andere zijde van de wereld, Nieuw-Amsterdam (nu bekend als Manhattan), met de Engelsen werd geruild voor Suriname - kwam tevens het eiland Run in Hollandse handen en was de alleenheerschappij over Banda een feit.

De perkeneconomie Nadat de VOC zich van de inheemse bevolking had ontdaan, deelde zij de eilanden Banda Naira, Banda Besar en Pulau Ai op in zogenaamde perken (plantages) om onder strenge voorwaarden door voormalige dienaren te laten bewerken. Deze perkeniers dienden tegen een vaste prijs per jaar een vastgelegde hoeveelheid nootmuskaat en foelie te leveren. In ruil daarvoor verschafte de VOC bescherming, een beperkte hoeveelheid rijst en een aantal slaven. Ondanks een moeizaam begin vanwege het gebrek aan kennis van de eigenaardigheden van de nootmuskaatboom en een gespannen verhouding tussen de perkeniers en de VOC, groeide de productie gaandeweg aanzienlijk. Maar na de pionierende, hardwerkende perkeniers lieten de daarop volgende generaties het steeds breder hangen.

Rijpe nootmuskaatvrucht in de handen van de auteur. Het rode membraam dat zichtbaar om de noot ligt, is de foelie. Foto J.P. Corten, 2001.


Prachtige woningen sierden de plantages en bij elke gelegenheid werden extravagante partijen georganiseerd. In 1795 kwam het faillissement van de VOC. Voordat het Nederlandse gouvernement een plan had opgesteld voor de overgenomen boedel van Banda, genoten de perkeniers van hun tijdelijke vrijheid. Toen de nieuwe gouverneurgeneraal Van der Capellen in 1824 een bezoek bracht aan Banda, koesterden de perkeniers de hoop dat het eigendom van de perken aan hen zou worden overgedragen. Dat bleek niet het geval. Het koloniale gouvernement bleef eigenaar van de gehele VOC-boedel. De Nederlandse Handelsmaatschappij (NHM) werd verantwoordelijk voor de commerciële activiteiten en voor het beheer van de perken op Banda richtte de NHM een dochteronderneming op, de Crediet en Handels Vennootschap (CHV). Wel werd het monopolie op de handel in nootmuskaat definitief opgeheven. Hierdoor werden de perkeniers in de gelegenheid gesteld om de nootmuskaat tegen een hogere prijs te verkopen. In de veronderstelling dat de nieuwe regeling garant stond voor grote rijkdom, volhardden de perkeniers in hun extravagante levensstijl. Op basis van mooie toekomstverwachtingen leenden zij steeds meer geld van Chinese, Arabische en Nederlandse kredietverschaffers. Zij stoken zich in korte tijd steeds dieper in de schulden. Met name bij de CHV en de Chinese handelaar Kok hadden zij enorme schulden uitstaan. Tot hun grote schrik bleken beide schuldeisers ernst te maken met de overname van het gebruiksrecht van de perken, toen de perkeniers niet voldeden aan de betalingsverplichtingen.


132

Spantje By. Reconstructievoorstel van het perkenierscomplex. Tekening ir. B.M. Grotenbreg, 1998.

Perk voor perk kwam in handen van de CHV en N.V. Kok. Aan het eind van de 19de eeuw was driekwart van de plantages in handen van de CHV. Kok en andere Chinese handelaren hadden door de overname van schulden aan de CHV de andere perken in bezit weten te krijgen.

Neergang Hoewel andere Europese koloniën rond deze tijd ook nootmuskaat begonnen te produceren en de prijs voor de fijne specerij halveerde, bleef Banda de beste nootmuskaat voortbrengen. De productie maakte een opleving door, mede dankzij de vervanging van de lakse perkenier door een deskundig commercieel bestuur. Ook de vervanging van slaven door betaalde arbeid, na de afschaffing van slavernij in 1864, resulteerde na enige tijd in een verdubbeling van de productie per boom. In het begin van de 20ste eeuw had nootmuskaat echter veel aan belang verloren. Voor het Nederlands-Indische gouvernement werden de afgelegen eilanden vooral van betekenis als verbanningsoord voor de onafhankelijkheidsstrijders - zoals de latere vice-president en premier van de Indonesische Republiek, Mohammad Hatta en Sutan Sjahrir. Na de Tweede Wereldoorlog en de onafhankelijkheid raakte de eilandengroep in vergetelheid. President Soekarno besloot in 1958 tot de nationalisering van de grotendeels verwaarloosde perken. Vergeleken met de hoogtijdagen van de VOC is de huidige wereldconsumptie van nootmuskaat sterk gekrompen. De 6.000 ton van nu staat in schril contrast tot de ruim 12.000 ton van toen. Van de totale hoeveelheid nootmuskaat die er jaarlijks in de wereld omgaat komt nog altijd 80% uit Indonesië, maar het merendeel daarvan in afkomstig uit Sumatra, Papoea, Noord Sulawesi en Midden Java. Banda produceert vandaag de dag nog maar 200 ton, terwijl dat vóór de Tweede Wereldoorlog 2.000 ton was.


Revitalisering van de nootmuskaatteelt Dat alles neemt niet weg dat er nog steeds vraag is naar kwalitatief goede nootmuskaat. Bovendien is de prijs van


133 de fijne specerij in de afgelopen jaren aanmerkelijk gestegen. Banda biedt nog altijd de beste omstandigheden voor de teelt van nootmuskaat. De vruchtbaarheid van de vulkanische grond, de onvervuilde zeelucht en de 3.000 millimeter regenval per jaar maken dat de oorspronkelijke geboortegrond nog altijd de best smakende, ronde nootmuskaat voortbrengt. Dat rechtvaardigt een revitalisering van de perken. Een van de beste plaatsen voor de verbouw van nootmuskaat is nog altijd het oude perk Spantje By, gelegen op Banda Besar. Door de unieke locatie, in de luwte van de Baai van Banda, blijft de plantage uit de wind. Tot in de 20ste eeuw was dit verreweg de mooiste en meest productieve plantage op Banda Besar. In 1904 verkocht de door schulden geplaagde perkenier A.M. Herrebrughs zijn perk en kwam het evenals veel andere perken in handen van de N.V. Kok. Bij de nationalisering van 1958 werd het eigendom van Spantje By door de Indonesische staat overgenomen. Inmiddels zijn grond en gebouwen in handen gesteld van de

Bandaneira. Perkenierswoning. Foto Barbara Mensink, 1991.

Bandaneira. Oudhollandse kerk. Foto Barbara Mensink, 1991.


stichting Banda Permai (‘Mooi Banda’), die op zijn beurt eigendom is van de provincie Molukken en de stichting ter behoud van het culturele erfgoed van Banda, Yayasan Warisan dan Budaya Banda. De stichting zet zich in voor de revistalisering van de nootmuskaatproductie op Spantje By en de verbetering van de teeltmethoden. Onderdeel daarvan vormt de introductie van de nieuwe techniek van warmtebestraling van de noot, ter vervanging van het traditionele roken van de noot. Tevens is een programma van rasverdeling opgezet en worden de nootmuskaatbomen alleen in de beginjaren onder de schaduw van een grote kanarieboom geplaatst. Anders dan vroeger werd verondersteld, brengt de volwassen boom die direct wordt blootgesteld aan de zon, aanzienlijk meer nootmuskaat op. Met deze revitalisering is weer een toekomstperspectief geschapen voor het indrukwekkende perkenierscomplex van Spantje By, dat inmiddels tot een ruïne is vervallen. Binnen het ommuurde complex liggen nog de restanten van de voormalige perkenierswoning, de droogschuur en productieruimten en de oude slavenverblijven. Met Nederlandse hulp is een restauratieplan voor het complex opgesteld. Vooruitlopend op de uitvoering daarvan is in 1999 een 110 meter lange damwand langs de waterlijn geplaatst, die het complex tegen verdere aantasting door de zee moet beschermen.


134

Dudoks Collège Néerlandais in Parijs Pauline van Dijk

Parijs. Schaars geklede dansers hangen uit de ramen rondom de grote binnenplaats van het Collège Néerlandais. Foto Compagnie des prairies, 2000.

‘Het is wenselijk dat de moderne Hollandsche bouwkunst op deze representatieve plaats op waardige wijze wordt vertegenwoordigd’, schreef de secretaris van het bouwcomité in 1926. Hiermee doelde hij op de Cité Internationale Universitaire in Parijs, die kort na de eerste wereldoorlog werd opgericht met het idee dat een uitwisseling van diverse culturen kon bijdragen tot de wereldvrede. Verschillende landen kregen daarom de mogelijkheid om hier een studentenhuis te bouwen. Het merendeel heeft een conventionele, landseigen stijl, zoals het pagode-achtige Japanse paviljoen, maar er zijn ook voorbeelden van waardevolle moderne architectuur, zoals het door Le Corbusier ontworpen ‘Pavillion Suisse’ uit 1933. Op het hoogtepunt van zijn carrière kreeg Willem Marinus Dudok de opdracht voor ‘ons’ studentenhuis - het Collège Néerlandais. De bouw ging in 1928 van start, maar bleek door voortdurende financiële problemen een zeer moeizaam proces, waarin er verschillende aanpassingen zijn doorgevoerd. Gelukkig heeft dit geen afbreuk gedaan aan het oorspronkelijke concept en wordt het Collège Néerlandais beschouwd als een van Dudoks belangrijkste werken. Qua schaal is het vergelijkbaar met het raadhuis in Hilversum, met grote luifels en overstekken, lange horizontale en verticale raampartijen en een toren. Maar in tegenstelling tot het raadhuis, is het gepleisterd en niet in baksteen uitgevoerd, omdat dit te kostbaar was. Bovendien is het Collège ontworpen voor de grote stad en veel compacter van opzet. Rondom een grote lichte binnenplaats liggen alle publieke ruimten, zoals de toneelzaal, muziekkamer en theegalerij. Een tweede kleinere binnenplaats vormt een buffer tussen het eigenlijke studentenhuis en de stafappartementen. Op de verdiepingen bevinden zich de kamers. De ware rijkdom van het gebouw is het ruimtelijke concept en de lichtwerking, hetgeen nog wordt versterkt door de sobere uitvoering en de door Dudok gekozen lichte kleuren. Het Collège heeft nog steeds zijn oorspronkelijke functie en er hebben


135

Parijs. Het Collège Néerlandais aan de boulevard Jourdan. Foto auteur, 1999.

in de loop der tijd weinig ingrijpende veranderingen plaatsgevonden. De meeste studentenkamers zijn nog voorzien van het oorspronkelijke meubilair en ook de stafappartementen zijn nog als zodanig in gebruik. Helaas zijn de publieke ruimten nooit ten volle benut. Bovendien is een deel van de schoonheid verloren gegaan door de slechte technische staat en doordat een groot deel van de oorspronkelijke stalen ramen is vervangen door pvc ramen. Het Collège Néerlandais is eigendom van de Cité Universitaire, maar, schrijft Wytze Patijn, ‘De betekenis van dit voorbeeld van Nederlands cultuurgoed in het buitenland rechtvaardigt inzet en hulp bij herstel en instandhouding vanuit Nederland.’1 Deze inzet en hulp bestaat in de eerste plaats uit een voorstudie voor het herstel. In 1999 is dit onderzoek van start gegaan met de steun van de ministeries van Buitenlandse Zaken en Onderwijs Cultuur en Wetenschappen en Bureau Rijksbouwmeester. Het is uitgevoerd door een Nederlands team en bevat een bouwhistorisch-, technisch- en kleuronderzoek en is aangevuld met aanbevelingen voor behoud en restauratie.2 De resultaten zijn gepubliceerd in het boek Dudok in Parijs - Dudok à Paris. Het onderzoek heeft duidelijk zijn vruchten afgeworpen. Het gebouw is op verschillende manieren in de belangstelling komen te staan en de nijpende toestand van het Collège is op de agenda gezet. Dit gebeurde niet alleen door lezingen in het Institut Francais d'Architecture en tijdens een symposium, maar ook door de tentoonstelling van foto's uit de privé collectie van J.P. Kloos, die bij de bouw was betrokken, en zelfs in een ballet- en dansvoorstelling. De Franse theatergroep Compagnie des prairies maakte een bijzondere voorstelling geïnspireerd op de architectuur van Dudok. Het resultaat is gedurende enkele weken uitgevoerd in het Collège, uitverkochte zalen! Dudok en zijn tijdgenoten, die zich bij de bouw vooral zorgen maakten over de scheiding tussen de mannelijke en vrouwelijke studenten, zouden zich hebben omgedraaid in hun graf. Schaars geklede ballerina's in de Dudok vijver, nog blotere dames en heren die door de gangen rondom de binnenplaats renden om de ‘circulation de Dudok’ te verbeelden en die zich ontkleedden in de raamnissen van de grote zaal als verwijzing naar de Hollandse wallen. Behalve deze soms wat ludieke manifestaties zijn er ook serieuze


136

Parijs. Dansers in de raamnissen van de grote zaal van het Collège Néerlandais als verwijzing naar de Hollandse Wallen. Foto Compagnie des prairies, 2000.


137 stappen gezet om het Collège op een manier te behouden. Nederland heeft de toezegging gedaan dat indien de restauratie doorgaat, het een deel van de kosten voor haar rekening zal nemen. Op dit moment ligt het lot van het Collège in handen van de Cité Universitaire en de Franse autoriteiten. Het staat nu nog op de ‘Inventaire’, maar zal moeten worden geklasseerd als ‘Monument Historique’ om bij restauratie in aanmerking te komen voor overheidssubsidies. Dit proces is door de verkiezingen en de daarmee samenhangende wijzigingen in het ambtenarenapparaat vertraagd. Er bestaat echter veel enthousiasme bij de Cité Universitaire en de directie van het Collège Néerlandais om het gebouw te herstellen en om bijvoorbeeld de toneelzaal te benutten voor culturele manifestaties. Doordat Dudok zijn ontwerp in de eerste plaats liet dicteren door de gewenste vorm en niet zozeer door de functie is er in het gebouw vrij veel ruimte ‘over’. Deze ruime opzet biedt zeer veel mogelijkheden om het Collège Néerlandais te laten voldoen aan de huidige gebruikseisen, zonder dat daarmee het oorspronkelijke ontwerp geweld wordt aangedaan.

Eindnoten: 1 In Dudok in Parijs, Dudok à Paris, Bussum 1999, p. 7. 2 Het onderzoek werd uitgevoerd door: Van Hoogevest Architecten, technisch onderzoek; Hubert-Jan Henet architecten, voorstellen voor hergebruik; ir. Mariël Polman, kleuronderzoek en drs. Pauline van Dijk, historisch onderzoek.


138

Philipsburg, hoofdstad van St. Maarten. The Courthouse (thans postkantoor). Foto Van Dun, 2001.


139

Monumenten Boven de Wind Monumentenzorg in St. Eustatius, Saba en St. Maarten Peter van Dun en Ben de Vries Prinses Máxima riep het in augustus 2002 tijdens haar kennismakingsbezoek aan alle Nederlandse Antillen al uit: ‘wat zijn de eilanden verschillend’! Anderhalf jaar eerder bekeek een delegatie van de RDMZ op verzoek van het Bestuurscollege van St. Eustatius de Caribische eilanden St. Eustatius, Saba en St. Maarten met eigen ogen. Nederlandse eilanden in de tropen, elk met een eigen karakter en verleden. De monumentenmissie had als doel een inventarisatie te maken van een eilandbrede monumentenzorg. De nadruk lag daarbij op St. Eustatius, omdat dit eiland al jaren een actief uitvoeringsgericht monumentenbeleid voor het historische deel van de hoofdstad Oranjestad voert. St. Eustatius, Saba en St. Maarten vormen samen de Bovenwindse Eilanden, als onderdeel van de Nederlandse Antillen. De benaming ‘bovenwinds’ dateert uit de tijd van de zeilvaart, toen men geografische locaties beschreef, vanuit Nederland gezien, aan de hand van de ligging ten opzichte van de uitgaande en inkomende handelsroutes. De Benedenwindse eilanden Aruba, Bonaire en Curaçao liggen zo'n 900 km zuidelijker, net voor de kust van Zuid-Amerika. Het Landsbestuur van de Nederlandse Antillen zetelt in Willemstad, de hoofdstad van Curaçao en deels UNESCO-werelderfgoed.

St. Eustatius, de gouden rots St. Eustatius glanst door haar rijke historie. De Hollandse West Indische Compagnie vestigde zich in 1636 op St. Eustatius en transformeerde het eiland in een vrijhaven. Door de ligging aan de belangrijkste oceaanroutes naar de Nieuwe Wereld kende St. Eustatius in de 18de eeuw een hoogconjunctuur op basis van (doorvoer)handel in suiker, tabak, katoen en slaven. Vooral vanwege de lucratieve slavenhandel droeg Statia (dialect voor St. Eustatius) de bijnaam De Gouden Rots. Honderden schepen van verschillende nationaliteiten gingen er maandelijks voor anker. Aangezien op het hoogtepunt van de economische groei meer handelsen pakhuizen direct aan de laaggelegen kust nodig waren, is een deel van de zee ‘ingepolderd’ en als bouwterrein ingericht. Dit deel van de stad wordt Lower Town genoemd. In tegenstelling tot Upper Town ofwel Oranjestad dat op een klif ligt en waar vooral de woon- en bestuurlijke functies zijn gesitueerd. Aan het einde van de 18de eeuw begon echter de economische motor te haperen. Bovendien ontstonden met Engeland politieke problemen nadat Statia in 1776 (onbedoeld) als eerste natie de nieuwe Amerikaanse vlag met saluutschoten had erkend (225 jaar later zou hiervoor een herdenkingsplakkaat in Fort Oranje worden onthuld). Het eiland werd korte tijd bezet en de economische overlevingskansen geminimaliseerd. Met de afschaffing van de slavernij in 1863 en de verandering in de handelsroutes kwam er een einde aan de welvaart. In de periode dat het St. Eustatius voor de wind ging, zijn met name in Upper Town belangrijke woonhuizen, militaire verdedigingswerken (Fort Oranje, 1636), bestuursgebouwen (o.a.


Government Guesthouse, 18de-eeuws) en kerken (Nederlands Hervormde kerk (1755) en Honen Dalim synagoge (1739)) gebouwd. Veel bouwwerken zijn inmiddels vervallen. Wat resteert is een aantal historische gebouwen, de ruïnes van de kerk en synagoge en de oorspronkelijke infrastructuur in Upper Town. De handelszone Lower Town is er nog slechter aan toe. Hier zijn, deels onderwater, enkel


140

St. Eustatius. Fort Oranje. Foto C. Temminck Groll, 1989.

ruïnes en de archeologische resten van de pakhuizen te vinden. Het gebied heeft als bijnaam het ‘Pompeji van het Caribisch gebied’.

30 jaar betrokkenheid van de RDMZ De betrokkenheid van de RDMZ in St. Eustatius gaat maar liefst 30 jaar terug. In 1972 maakte een groep Nederlandse studenten onder leiding van prof. dr. ir. C.L. Temminck Groll een uitgebreide inventarisatie van de historische waardevolle gebouwen van Upper Town. Dit leidde twee jaar later tot de oprichting van de St. Eustatius Historical Foundation. Deze niet-gouvernementele organisatie heeft al de nodige successen behaald, waaronder de conservering van de ruïne van de Nederlandse kerk, de restauratie van Fort de Windt uit 1753 en de restauratie en verbouwing van het 18de-eeuwse hoofdkwartier van gouverneur De Graaff tot museum. In de jaren '90 is een ‘Ontwikkelingsplan Historische Kern Oranjestad’ opgesteld met als doel het historische stadsgezicht te beschermen door renovatie van de woonfunctie. Dit rehabilitatieprogramma is in opdracht van het Bestuurscollege van St. Eustatius uitgevoerd en gefinancierd door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). De renovatie van woonhuizen is een goede zaak voor het welzijn van haar circa 2000 bewoners en daarmee voor de toekomstige acceptatie van een monumentenbeleid. Tevens is het een versterking van zowel de historische functie als de identiteit van Upper Town. Zo maakte de herbouw in 2001 van de imposante ruïne van de in gele baksteen opgetrokken synagoge en de nabij gelegen begraafplaats duidelijk, dat de joodse geschiedenis van het Caribische gebied wezenlijk is geweest voor de ontwikkeling van de joodse geschiedenis van het westelijk halfrond. Toch ontbreekt het St. Eustatius aan voldoende specifieke kennis om naast de incidentele projecten op het gebied van restauratie- en instandhoudingbeleid, een integraal monumentenbeleid voor het gehele eiland uit te voeren. Vandaar dat het Bestuurscollege in 2000 de toenmalige staatssecretaris van het ministerie van


Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, dr. R. van der Ploeg, heeft verzocht om assistentie van de RDMZ bij het afronden van de monumentenverordening en het opstellen van


141 een monumentenbeleidsplan (ofwel integrated conservation and legislation). Een positief signaal.

Ontwikkelingskansen en -risico's Een jaar later reisde een delegatie van de RDMZ naar het Caribische eiland af. Ter onderbouwing van een eilandbrede beleidsvisie is tijdens dit bezoek een ‘cultuurhistorische verkenning’ opgesteld. Hierin zijn de cultuur- en natuurhistorische waarden van het gebied in kaart gebracht, voorzien van de ontwikkelingskansen (rondom het vliegveld, de olieterminal en (beperkt) langs de zuidwest kust) en de ontwikkelingsrisico's (het gehele zuidwestelijke deel). Zo'n 60 historische gebouwen zijn voordragen als monument. De RDMZ gaf tevens enkele beleidsadviezen, die zij graag wil helpen uitvoeren. Allereerst is van belang dat het eilandsbestuur de eilandverordening aanneemt, alvorens de criteria voor selectie van de beschermde monumenten opgesteld kunnen worden. Deze formele regeling is niet alleen essentieel voor de juridische onderbouwing en de duurzaamheid van het monumentenbeleid. Maar het is ook noodzakelijk wil de Koninkrijksregering in Den Haag met kans van slagen het gehele eiland St. Eustatius als een natural and a cultural site nomineren voor de UNESCO lijst van het Werelderfgoed. In dit kader moet dan ook aandacht geschonken worden aan het buitengebied en voornamelijk aan het natuurgebied rondom de uitgedoofde vulkaankrater, The Quill, dat bedreigd wordt door een toenemende villabouw. Voor financiële ondersteuning van het historic core plan van Oranjestad is een beroep gedaan op het ministerie van BZK voor een bedrag van NAF 6.657.000 (circa € 3,7 miljoen) voor een volgende periode van zes jaar. Tot slot is het van belang dat er een onafhankelijke organisatie in het leven wordt geroepen, die zich door middel van een commercieel verantwoorde exploitatie richt op het toekomstig beheer van het gerestaureerde erfgoed. Dit Statiaanse beheerinstituut moet de duurzaamheid en continuïteit bij de beleidsuitvoering garanderen.

Saba, an unspoiled queen Saba is een sprookjeseiland. Het vulkaaneiland dat steil oprijst uit zee, is nog ongerept en ‘onontdekt’: an unspoiled Queen. Met een oppervlakte van 13 km2 is Saba het kleinste Bovenwindse eiland. Verspreid over het eiland wonen circa 1500 Sabanen in piepkleine witte huisjes met uniforme rode daken, voorzien van houten gingerbread-lijstversieringen en groene luiken voor de ramen. De eilandbewoners zijn verplicht jaarlijks onderhoud te plegen. Hun huizen zitten dan ook goed in de verf. Rond 1645 landde een groep Hollandse kolonisten vanuit St. Eustatius en stichtte er een permanente nederzetting. Na ruim vijftig jaar van politieke strubbelingen met


veroveringen over en weer door Fransen, Engelsen en Hollanders, kwam Saba eind 17de eeuw onder supervisie van het Hollandse St. Eustatius. Tot het einde van de Tweede Wereldoorlog was Saba een geïsoleerde, maar zelfvoorzienende gemeenschap. Door een verbetering van de infrastructuur is het eiland langzaam ontsloten: de aanleg van de eerste weg, het vliegveld (het kleinste van de Cariben) Flat Point en een pier bij Fort Bay. Nu ook het (duik)toerisme ontluikt (zelfs zonder stranden), kleinschalige bedrijven zich vestigen en een Amerikaanse medical school haar deuren heeft geopend, lijkt Saba voorzichtig haar sluier af te willen leggen. Tijdens het recente RDMZ-bezoek aan St. Eustatius is eveneens een uitstapje gemaakt naar Saba. Het eiland heeft niet zo'n rijke historie als St. Eustatius. Wel kent het door haar besloten ligging een karakteristiek bebouwingspatroon. Deze gebouwde omgeving concentreert zich in de plaatsen St. John's, Windwardside, Hell's Gate en de hoofdstad The Bottom, waar zich de bestuursgebouwen en de residentie van de gouverneur bevinden. Opvallend is dat de bebouwing en de infrastructuur van de nederzettingen The Bottom, met een veertigtal historisch waardevolle gebouwen, en Windwardside, met zo'n 70 historisch interessante gebouwen, zich zowel bouwtechnisch als architectuurhistorisch grotendeels in goede staat bevinden. Al schiet in Windwardside de architectonische kwaliteit van individuele en nieuwe panden in relatie tot hun omgeving tekort. Wellicht is dit veroorzaakt door het toenemend toerisme en de vraag naar specifieke winkels en bedrijven die daarmee gepaard gaat. Recentelijk is door het Sabaans eilandsbestuur een bouwverordening vastgesteld. Onduidelijk is nog in hoeverre een aanvullende monumentenverordening wenselijk is. Het lijkt raadzaam om, gezien de goede staat waarin het historisch erfgoed zich bevindt, monumentenzorg onderdeel te laten zijn van deze bewuste bouwverordening. Het opzetten van een


142

Saba. Gezicht op de hoofdplaats The Bottom. Foto Van Dun, 2001.

renovatieprogramma voor de historische bebouwing van het eiland lijkt daarom niet noodzakelijk. Voor individuele gevallen kunnen incidentele regelingen getroffen worden. Welstandstoezicht voorkomt dat er architectonische wildgroei als gevolg van het toerisme ontstaat.

St. Maarten, een eiland apart ‘Het is een ordelijk plaatsje met nette houten huizen langs een paar lange hoofdstraten, waar korte stegen dwars op staan. Aan de Voorstraat vinden we de meeste huizen voorzien van langgerekte houten balkons, die op stutten rusten; de meeste zijn met houten “shingles” gedekt, want golfijzer zou worden afgerukt door de orkanen, die ongeveer om de vijf jaar een bezoek plegen te brengen’. Zo werd Philipsburg, de hoofdstad van het Nederlandse deel van St. Maarten in 1938 poëtisch omschreven. Het citaat is nog steeds actueel gezien de zes orkanen, waaronder Luis en Lenny die tussen 1996-1999 over het eiland raasden en een spoor van vernielingen achterlieten. St. Maarten, met zijn golvende heuvels, fraaie stranden en omringd door


143 diepe baaien, is de grootste van de drie Bovenwindse Eilanden. Het eiland bezit al 350 jaar een dubbele nationaliteit: een Frans deel in het noorden, St. Martin, en een kleiner Nederlands deel in het zuiden, St. Maarten. St. Maarten is door de toenmalige Europese machten gekoloniseerd voor de teelt van landbouwgewassen, veelal suikerrietplantages, en zoutwinning in de Great Salt Pond. In de 19de en 20de eeuw zijn deze economische activiteiten teloor gegaan. Vanaf de jaren '60 werd het toerisme de belangrijkste bron van inkomsten. Het vliegveld is in de jaren '70 uitgebreid tot één van de grootste in de regio. Ook de faciliteiten voor het aanmeren van cruiseschepen is ingrijpend gemoderniseerd. De komst van met name Amerikaanse toeristen naar het eiland is hierdoor enorm gestimuleerd. Tijdens dezelfde monumentenmissie naar St. Eustatius heeft de RDMZ-delegatie ook een vliegensvlug bezoek gebracht aan St. Maarten. Hier is een inventariserend onderzoek in de vorm van een quick scan naar het cultureel erfgoed uitgevoerd. Dit leverde circa veertig bouwwerken van cultuurhistorische waarde op. Voor de gewone bezoeker is het monumentale karakter van het eiland echter nog nauwelijks zichtbaar of herkenbaar. Philipsburg toont bovendien aan dat massatoerisme niet bevorderend werkt op gebouwd erfgoed. De stedelijke structuur is nog wel herkenbaar in de winkelstraten Voorstraat (Frontstreet) en Achterstraat (Backstreet) met tussenliggende steegjes, maar bij de ontwikkeling van de gebouwde omgeving is duidelijk sprake van commerciële prioriteit. In het stadscentrum op het De Ruyterplein staat bijvoorbeeld het houten courthouse uit 1793, maar het wordt omzoomd door ‘moderne’ nieuwbouw van een compleet andere schaal, of door slechts op commerciële exploitatie gerichte bouwwerken waarin de oorspronkelijke verkaveling steeds moeilijker is te herkennen. Historische bouwwerken staan veelal te koop of zijn omgebouwd tot winkeltje of eethuis. Met het eilandsbestuur is tijdens de korte missie niet gesproken, zodat niet bekend is of er van een monumentenbeleid sprake is. Het uitgangspunt dat cultuurhistorie, mits op verantwoorde wijze in ontwikkeling gebracht, ook een economische bron kan zijn, is nog nauwelijks onderzocht. Overigens dienen in deze zaak wel de activiteiten van het St. Maarten Museum genoemd te worden. De directeur hiervan ijvert voor de restauratie van monumenten, zoals de voormalige plantage Belvedère en de ruïne van het eerste Nederlandse fort (1631) in de Cariben, Amsterdam. Voor zover deze acties beleidsmatig succes hebben, moet toch worden geconstateerd dat op St. Maarten een monumentenbeleid uiterst onzeker is.


144

De ‘Holländerei’ en de ‘Dutch Scene’ Holland als exotische partij in de 18de-eeuwse Europese landschapstuin Wim Meulenkamp Nederlanders hebben van oudsher de naam ‘de Chinezen van Europa’ te zijn. Dat een dergelijke bestempeling ook in materiële zin kon bestaan, toont de tuinkunst. Zoals genoegzaam bekend zag de landschapstuin, naast historicismen zoals de neogotiek, graag exotismen, zowel in zijn tuingebouwen als in afzonderlijke partijen. Chinees, Tartaars, Turks, Tahitisch, Amerikaans, Zwitsers, Russisch en Noors/Zweeds, het kon niet exotisch genoeg. Nu wordt daarbij gewoonlijk één nationaliteit over het hoofd gezien: de Nederlandse, of beter zoals men het in de 18de eeuw pleegde aan te duiden, de Hollandse. Een uiting van de verregaande behoefte aan illusie in de landschapstuin, was het aanwerven en plaatsen van ‘exoten’. Men huurde kluizenaars om in sierhermitages te zitten, en verkleedde de eigen pachters in pittoreske kledij. Enkelen gingen verder. De prins De Ligne wenste zich aan het eind van de 18de eeuw een aantal Turken in het door hem geprojecteerde Turkse dorpje in het aan te leggen park van Baudour in Henegouwen. Tussen droom en daad staan soms praktische bezwaren en toen bedacht de prins maar een Turkse begraafplaats. In Kassel, op Wilhelmshöhe, wilde de hertog van Hessen graag enkele Chinezen om zijn dorpje Mu-lang, dat deels nog steeds bestaat, te bevolken. De Chinezen zijn niet gekomen en bij gebrek hieraan regelde de hertog maar een aantal negers voor het Chinese dorp. Exotisch is tenslotte exotisch, nietwaar? En dan was er nog onze eigen baron Van Spaen die op Biljoen niet alleen een sierkluizenaar inhuurde, maar ook twee Zwitsers die er een kaasmakerij moesten bedrijven.1 Alles komt wel heel dicht bij huis, wanneer blijkt dat de hertog en hertogin van Württemberg op Hohenheim, hun groteske park niet alleen met twee moskeeën en heel veel meer vulden, maar bijvoorbeeld ook de gevangenen uit Stuttgart over lieten brengen naar een nieuw geconstrueerde oubliette, waar de misdadigers zoveel pittoresker konden worden neergezet. Voor een van de grootse feesten die op Hohenheim werden gehouden, huurde men op 4 oktober 1779 Nederlanders, althans personen als zodanig verkleed: ‘(...) voor de herberg stonden zes Hollanders, in donkerblauwe jassen, zwarte vesten, broeken en kousen. Ze droegen witte, ronde pruiken waartoe professor Haug van het Stuttgarts Gymnasium (een kenner blijkbaar) het model geleverd had. Twee Hollandse vrouwen stonden hierbij, niet minder schilderachtig gestoffeerd met witte lijfjes, witte kapjes en parasols, die van buiten zwart en van binnen rood gevoerd waren. Eén vrouw droeg een bezem, de ander een juk met twee emmers op de schouders. Ook bevonden zich daar twee mannen in kamerjapon die behagelijk hun Keulse(!) pijpen smoorden, zich bij gelegenheid met huiselijke en boerenarbeid onledig hielden en vooral de gasten verfrissingen aanboden.’2 Het is de exponent van een kleine onderstroom in het tuinen-exotisme: de zogenaamde ‘Holländerei’ of de ‘Dutch scene’.


Een klein literatuuronderzoek en persoonlijke kennisname bracht een negental voorbeelden aan het licht (Engeland, Frankrijk, Bohemen, Polen, Oostenrijk en vier keer Duitsland); ongetwijfeld zijn er ooit tientallen van deze Hollandse scènes geweest in de Europese landschapstuin. Een vroeg voorbeeld is de verdwenen ‘Neptune's Whim, or Cottage’, in het park van Hawkstone, Staffordshire.


145

Neptune's Whim, Hawkstone. Uit: W. Bowley, Views From Original Drawings, for the Description of Hawkstone, Shrewsbury z.j.

Een onduidelijk plaatje en een passage in de lokale gids uit 1807, geven een indruk: ‘(...) a delightful plantation, into which you enter under two large whalebones, emblems of the seamonarch's territory. (...) The reason of this place being named Neptune's Whim, is for a fine collossal statue of the God in hewn stone (...) Here Neptune sits in great dignity, enthroned in a canopy of laurels and other trees, between two large ribs of whale (...) This whimsical edifice is built in the exact taste of the houses in North Holland (with a windmill on the opposite bank of the river, painted quite in the Dutch style), and is ornamented in the inside with a number of beautiful Swiss prints, and other curiosities (...) In it the Wife of Neptune has taken up her residence (...).’ Hier is het exotisme uitwisselbaar, het onduidelijke plaatje laat niets in Hollandse trant zien, en onbekommerd huwt men hier Holland aan Zwitserland. De meeste versieringen in Hawkstone waren gereed in de jaren 1780.3 Die incongruentie komen we vaker tegen. Bijvoorbeeld in Neuwaldegg (Neuwaldeck) bij Wenen, waar men in de jaren 1780 een ‘hameau’ of ‘Holländerdörfel’ kende, bestaande uit 24 huizen. Op een plattegrond uit 1810 wordt het aangeduid met ‘holländ Dorf’. Bijzonder merkwaardig hierbij is het feit dat dit gehucht, in een zetting van loof- en naaldbomen, eerder op een Russisch of Zweeds dan wel Noors dorp lijkt: eenvoudige houten huizen, of beter hutten, zonder verdere opsmuk en van een type dat we in ieder geval nooit met Nederland zouden associëren.4 Enkele vindplaatsen moeten het zonder verdere informatie stellen, bijvoorbeeld de simpele vaststelling dat het nu verdwenen park van Rothenhof (Cerveny Dvur) in Bohemen in 1769 enkele Chinese en Hollandse paviljoentjes kende.5 Een merkwaardigheid is de ‘Hollendernia’ in Wilanów, Polen. Het landschapspark uit 1784 was door Simon Gottlieb Zug aangelegd en werd tussen 1790 en 1820 gewijzigd. Op plattegronden lijkt deze ‘Hollendernia’ onderdeel


J.V. Reim, Das Holländerdorf im Garten zu Dornbach [Neuwaldegg], ca. 1834-1853.s

van een modelboerderij te hebben uitgemaakt, maar schijnt zelfs al onder dezelfde benaming rond 1682 bij het beginconcept van het slot en park te zijn gebouwd.6 Ook is niet iedere molen een referentie naar Holland. Nederland had hierop natuurlijk niet het alleenrecht. Spanje, Engeland, Frankrijk: grote delen van Europa kenden de wind- en de watermolen. Daarom is in de landschapstuin de molen pas een Hollands exotisme wanneer het voorvoegsel ook werkelijk gebruikt wordt. En dat is het geval met de verdwenen molen van het Parc Monceau in Parijs: ‘le Moulin à vent Hollandais’ wordt deze door L.C. Carmontelle genoemd in 1779.7 Blijven de Hollandse architecturen die wél een zeker verisme tonen, opmerkelijk genoeg alle in Duitsland. In Schwetzingen staat nog altijd een onopvallend stenen huisje, dat slechts summier wordt aangeduid in het kader van een bassin met waterklok ‘ohnweit eines holländischen Häuschens’,8 maar dat in ieder geval uit de 18de eeuw dateert. Schönbusch bij Aschaffenburg heeft zelfs in het


146

Joseph en Eduard Gurk, Das Holländische Dörfchen [Neuwaldegg] (T. Mollo, Wiens Umgebungen, 1830).

zuiddeel van het park (jaren 1780 en 1790) een gehucht, bestaande uit twee of drie huisjes, dat als Hollands dorpje wordt aangeduid, en dat enige honderden meters verderop gespiegeld wordt door een Zwitsers dorpje, compleet met een karakteristieke bron met holle boomstam. Van het Hollandse dorpje is niet veel meer te zeggen dan dat het er eenvoudig en netjes uitziet, beantwoordend aan de exotische voorstellingen van ons land in de rest van Europa. Het zogenaamde Bagno te Steinfurt ligt enkele kilometers van de grens en hier richtte men zich deels op Nederlands bezoek. In 1787 wijdde G.L. le Rouge drie delen van zijn Cahiers des jardins anglais aan Steinfurt en beeldde daarin onder meer ook de ‘Blancherie Hollandoise’ (blekerij) af en zelfs een aparte plaat met ‘Costumes des Hollandoises’. Tevens gaf hij ook op de plattegrond ‘le Cascade Hollandoise’ aan (de plattegrond toont een formele, Het Loo-achtige cascade), evenals het ‘Jeu de Cuillere Hollandoise’ (onbekend) en het ‘Jeu de bague Hollandoise’ (ringrijden). En dat alles samen met Turkse, Chinese, Egyptische en neogotische bouwwerken. De straten en huizen in Steinfurt werden overigens vaak geprezen als zijnde van een Hollandse netheid en reinheid.9 Een heel specifieke Hollandse constructie is de verdwenen draaibrug (1782) in het park van Wörlitz in Anhalt-Dessau, waarover Carl August Boettiger in 1797 opmerkte: ‘(...) die beliebte und belobte Drehbrücke, die man nach Belieben mit sich nehmen und herüberschlagen kann. (...) So scheint mir der Fürst diese Wunder- und Vexier-brücke zur Kurzweil und Erbauung der hier durchwandernden Handwerksbursche und anderer Diletantten der Art eingerichtet zu haben. Wirklich wallfahrten auch bloß um dieser Brückengötzlichkeit willen in der schönen Jahreszeit viel Einwohner aus benachtbarten Städtchen und Dörfern hierher.’ August Rode legt het in 1798 wellicht wat duidelijker uit: ‘Die Drehbrücke (...) drehet sich auf einem am Ufer befestigten Pfeiler und ist mit geringer Kraft in Bewegung zu setzen, da das Gleichgewicht gut vertheilt ist.’ Elders wordt deze brug specifiek Hollands genoemd en wordt aangetoond dat hij (plus een ook als Hollands aangemerkte kleine, dubbele ophaalbrug) pastte in de programmatische aanleg van allerhande bruggen uit verschillende naties en periodes door Franz, hertog van Anhalt-Dessau.10


Het exotisme wendde zich naar binnen. In Nederland begon men het eigen, 17de-eeuwse landelijke verleden als een intern exotisme te zien, nastrevenswaardig en onderhoudend genoeg om talrijke nepboerderijen, -boerenherbergen en -landlonershuisjes (veel ervan op schot geschilderd) op te nemen in Gijsbert van Laars populaire Magazijn van tuin-sieraaden (1802 en vele nadrukken). En dergelijke bouwwerken verschenen ook, onder meer op Velserbeek, Elswout, Huis ten Donck, alles in Hollandse stijl uit

Georg Melchior Kraus, Drehbrücke, Rotunde und Goldene Urne, ca. 1783.


147

Blancherie Hollandoise. Uit: G.L. le Rouge, Cahiers des jardins anglo-chinois, Parijs 1787, XVIII, p. 6.

de 17de eeuw soms zelfs voorzien van valse jaarankers.11 De Hollandse stijl was thuisgekomen. Concluderend kan men vaststellen dat de ‘Holländerei’ vooral in het laatste kwart van de 18de eeuw een klein, maar niet onbelangrijk element in de stoffage van de landschapstuin vormde - één van de exotismen die men kon kiezen. De ‘Holländerei’ was hierbij minder uniek dan de zeer infrequent voorkomende voorstelling van Otahiti (Tahitische scène), maar oneindig veel zeldzamer dan de talrijke representaties van China, Tartarije/Turkije of Zwitserland. Holland echter mag dus zeker tot het exotisme-arsenaal van de 18de-eeuwse landschapstuin worden gerekend.

Eindnoten: 1 Wim Meulenkamp, ‘Kluizenaars, boeren en dagloners: levende en quasi-levende stoffering in de landschapstuin’, in: Caroline van Eck e.a., Het schilderachtige: studies over het schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1900, Amsterdam 1994, pp. 75-84. 2 Vertaling van een passage in Elisabeth Nau, Hohenheim: Schloss und Gärten, Sigmaringen 1978 (tweede druk), n.a.v. een verslag in: Taschenbuch für Naturund Gartenfreunde, Tübingen 1779. 3 T. Rodenhurst, A Description of Hawkstone, Londen 1807, negende editie, pp. 49-51. 4 Zie Géza Hajós, Romantische Gärten der Aufklärung: Englische Landschaftskultuur des 18. Jahrhunderts in und um Wien, Wenen 1989, pp. 149-150 en 234, en afb. Va en 54. 5 Brian Knox, ‘The English Garden in Czechoslovakia and Poland’, in: Nikolaus Pevsner (red.), The Picturesque Garden and its Influence Outside the British Isles, Dumbarton Oaks 1974, pp. 99-116, 112. 6 Jacek Cydzik en Wojciech Fijalkowski, Wilanów, Warschau 1978, afb. 21, 27, 28 en 40. 7 Zie De Bagatelle à Monceau 1778-1978: les folies du XVIIIe Siècle à Paris, Parijs 1978, p. 26, cat. nr. 28, en Dora Wiebenson, The Picturesque Garden in France, Princeton 1978, p. 92. 8 [J.M.] Zeyher en J.G. Rieger, Schwetzingen und seine Garten-Anlagen, Mannheim [ca. 1824], p. 149. 9 Zie hiervoor Hans-Walter Pries (red.), Des Steinfurter Bagno: alte Bschreibungen und Ansichten, Greven 1988. 10 Zie respectievelijk Carl August Boettiger, Reise nach Wörlitz 1797, Wörlitz 1976; Hartmus Ross, Brücken im Landschaftspark Wörlitz, Leipzig 1987; en Erhard Hirsch, Dessau-Wörlitz: Zierde und Inbegriff des 18. Jahrhunderts, Münchem 1988 (ed. princ. Leipzig 1985), pp.


219-221. August Rode, Beschreibung des Landhauses und Englischen Gartens zu Wörlitz, Dessau 1798, p. 712. Een soortgelijke brug is heden ten dage nog op Huis ten Donk te bewonderen. 11 Zie Wim Meulenkamp, ‘G. van Laars Magazijn van tuin-sieraaden als een voorbeeldenboek voor Nederlandse tuingebouwen’, in: Bulletin KNOB LXXXII 3-4 (augustus 1983) pp. 124-141.


148

Kosovo. Djacova, de orthodoxe kerk vernield. Foto auteur, 2001.


149

In de West en op de Balkan; bestuurlijke ondersteuning Otto Steenbrink De RDMZ heeft in het begin van de jaren tachtig bij de behandeling van beroepschriften tegen beslissingen op grond van de Monumentenwet een systeem ontwikkeld dat thans in het openbaar bestuur navolging krijgt; namelijk het optreden als intermediair bij geschillen tussen overheid en de burger dan wel belanghebbenden bij beschermde monumenten. Indien zich geschillen tussen overheden en burgers voordoen, is het in veel gevallen zinvoller om te bezien of er andere oplossingen voorhanden zijn dan dergelijke geschillen door de bestuursrechter te laten beslechten. Door deze geschillen in handen van een intermediair Bestuurlijke & Juridische Zaken te stellen, kan een overlegsituatie ontstaan waar de betrokken burger, maar ook de overheid, meer baat bij heeft dan een rechterlijke uitspraak. Voorts wordt hiermee bereikt dat de burger meer begrip krijgt voor het handelen van de overheid en tevens dat deze zelfde overheid daardoor dichter bij de burger komt te staan en meer begrip krijgt voor zijn problematiek. De rol van een intermediair wordt de laatste jaren - ook bij de RDMZ - steeds intensiever en de ervaringen om op deze wijze geschillen op te lossen, zijn zeer bemoedigend. Deze expertise werd door de RDMZ ook internationaal ingezet zowel op Curaçao, Nederlandse Antillen als via de Vereniging van Nederlandse Gemeenten Internationaal bij de wederopbouw van het openbaar bestuursapparaat in een zich democratisch ontwikkelend Kosovo. Hieronder een weergave van mijn ervaringen. Curaçao: de operationalisering van het Monumentenbeleid De bestuurlijke bijstand, waarbij de functie om als intermediair te fungeren ook een belangrijke rol speelde, werd in de periode 1990-1994 gegeven aan de dienst Ruimtelijke Ontwikkeling en Volkshuisvesting (DROV) van het Eilandgebied Curaçao, Nederlandse Antillen. Hier werd op basis van een opgesteld Monumentenplan en de vastgestelde Monumenten-eilandsverordening Curaçao (MEVC) binnen de DROV het Monumentenbureau en daarnaast de Stichting Monumentenfonds Curaçao (MFC) en de NV Stadsherstel Willemstad opgericht en geoperationaliseerd. Voorts werd de Monumentenraad Curaçao opgericht en het secretariaat bemand. Ten behoeve van subsidieverlening in de restauratiekosten van beschermde monumenten door de Stichting MFC werd een Meerjarenprogramma Restauratie Monumenten tot stand gebracht. Deze taak werd in nauwe samenwerking met het ter plaatse fungerende Secretariaat Stadsvernieuwing uitgevoerd. De hoofddoelstelling van de bestuurlijke bijstand had betrekking op het overleg en de procedure om geselecteerde panden op basis van de MEVC aan te wijzen tot beschermd monument en zorg te dragen voor de financiering vanuit Nederland aan de Stichting MFC. De bestuursstructuur op de Nederlandse Antillen laat zich vergelijken met die in Nederland waarbij er zoals bij gemeenten in Nederland op elk eiland van de Nederlandse Antillen twee bestuurslagen zijn: een Eilandsraad en een Bestuurscollege bestaande uit de Gezaghebber en de Gedeputeerden.


De bestuurscultuur laat zich echter niet met die in ons vaderland aan de Noordzee vergelijken, zodat de rol als bestuurlijk intermediair goed van pas kwam. Immers, het op poten zetten van een geheel nieuw monumenten-


150

Curaçao. De eerste aanwijzingsbeslissing tot beschermd monument. Foto auteur, 1994.

beleid in een bestuurlijke setting op een eiland in de Caribische Zee vergt een andere bestuurlijke benadering dan het werken in een bestaande, reeds functionerende organisatie. Zo werd het genoemde Secretariaat Stadsvernieuwing, dat een coördinerende rol vervulde, direct onder de verantwoordelijkheid van de Gezaghebber geplaatst en buiten de organisatiestructuur van bestaande uitvoerende diensten gehouden. Nadat de te beschermen monumenten waren geselecteerd, moest zorggedragen worden voor de besluitvorming en het volgen van de procedures op grond van de MEVC. Hiertoe werd aan het BC gevraagd een mandatering te verlenen aan het Hoofd van de Dienst ROV. Voorts diende personeel aangetrokken te worden voor de genoemde instellingen dat werkzaam zou worden op het gebied van de monumentenzorg. Op Curaçao en in de bestuurscultuur aldaar is het gebruikelijk bij de personele invulling naast de eisen op het gebied van kennis van zaken ook te kijken naar de politieke gezindheid van een kandidaat. Bij de operationalisering van de monumentenzorg is ervoor gekozen dat niet te doen en enkel te letten op de vaardigheden van kandidaten op bestuurlijk, financieel en juridisch terrein. Door daar consequent in te zijn, is dat gelukt en is de Stichting MFC in haar oorspronkelijke bezetting anno 2002 nog in functie. De Monumentenraad Curaçao daarentegen is onlangs in zijn geheel afgetreden. De leden zijn vervangen door kandidaten van wie de politieke kleur bij de selectie weer een rol speelde. Het kan verkeren. Door als intermediair op de achtergrond te opereren en er zorg voor te dragen dat alle betrokkenen in de gelegenheid

Peja. De fysieke bescherming van het kloostercomplex door het Italiaanse leger. Foto auteur, 2001.

waren hun belangen uit te dragen en doordat het besluitvormingsproces - door het Secretariaat Stadsvernieuwing - gecoördineerd kon verlopen, is de operationalisering


van de monumentenzorg op Curaçao in 1994, met de aanwijzing van de eerste serie panden tot beschermd monument, succesvol verlopen. Met de financiële steun - voor het merendeel vanuit Nederland, aan de Stichting MFC voor een eerste periode van vijf jaar met een totaal budget van ca. zestien miljoen euro - werd in de binnenstad van Willemstad inmiddels een groot aantal panden gerestaureerd. Thans is men doende ten behoeve van een recent ontwikkeld


151 Binnenstadsplan verdere financiering, ook voor de restauratie van monumenten op Curaçao, te verkrijgen.

Kosovo: een omslag in het openbaar bestuur van top-down naar bottum-up In de periode september 2000 tot mei 2001 werd gedurende drie uitzendingen bestuurlijke bijstand geleverd via de Vereniging van Nederlandse Gemeente International aan de United Nation Mission in Kosovo (UNMIK) ten behoeve van het project voor de Implementatie van Bouwvoorschriften en de procedures voor bouwvergunningen bij de gemeenten in Kosovo. Zoals bekend is Kosovo na de strubbelingen binnen het voormalige Joegoslavië onder bestuur van de Verenigde Naties geplaatst en wordt het oude openbaar bestuur (top-down) omgebouwd tot een overheid die gebaseerd is op democratische principes (bottum-up). Zo werden inmiddels verkiezingen gehouden voor een parlement en gemeentebesturen. In de interimperiode is het openbaar bestuur in handen gesteld van de genoemde UNMIK. Deze is belast met de implementatie van een democratisch bestuurssysteem waarbij onder andere


152

De bouwinspecteurs in de regio Djacova na de opleiding. Foto auteur (derde van links), 2001.

gebruik wordt gemaakt van externe expertise op velerlei gebied: waterbeheersing, de organisatie van het gemeentelijk apparaat, organisatie en uitvoering van de rechterlijke macht, volkshuisvesting en de implementatie en toepassing van bouwvoorschriften. Voor deze laatst genoemde overheidstaak werd een beroep gedaan op de expertise van de RDMZ. De eerste uitzending betrof een ‘fact-finding-mission’ met een rapportage inzake de weten regelgeving op het terrein van de bouwvoorschriften en een eerste oriënterend bezoek aan vier gemeenten. Tijdens de tweede uitzending werden rapportages opgesteld voor de behandeling van aanvragen voor bouwvergunningen en procedures ontwikkeld om de veelvuldig voorkomende illegale bouw aan te pakken. Ook werd aandacht besteed aan training op het gebied van de toepassing van stedelijke planningsvoorschriften. Tevens werd een eerste proeftraining verzorgd voor bouwinspecteurs in de gemeente Malisheva. De derde uitzending had betrekking op de opleiding en training van bouwinspecteurs uit de regio's Prestina, Prizren en Djacova. Ook werden de uitgangspunten voor een perspublicatie opgesteld om het publiek te wijzen op het nut en de noodzaak van bouwvergunningsprocedures, waardoor het bouwen zonder vergunning ingeperkt kan worden. Het optreden tegen het bouwen zonder vergunning bleek in Kosovo niet zonder gevaar! Op de avond van mijn aankomst bleek mijn counterpart het hoofd Bouwtoezicht van de gemeente Prestina, de lokaal zeer gerespecteerde ir. Rexhep (Ahmet) Luci, te zijn vermoord. Wat was het geval. Na uitvoerig onderzoek en inventarisatie was door de gemeente bepaald dat ca. negen zonder vergunning gebouwde bouwwerken dienden te worden gesloopt en algemeen werd aangenomen dat de betrokkenheid van het hoofd Bouwtoezicht bij het onderzoek een rol heeft gespeeld bij de aanslag. Tijdens een voordracht voor studenten stedelijke planning van de Universiteit van Prestina werd de methodiek van strategische planning uiteengezet, waarbij de vertegenwoordiger van de RDMZ eveneens aanwezig was. Bij het systeem van de strategische planning worden aan de hand van onderzoek de doelstellingen voor de stedelijke ontwikkeling geformuleerd en niet direct vastgelegd in min of meer


uitgewerkte bestemmingsplannen. In Kosovo zijn de bestemmingsplannen of sterk verouderd of in het geheel niet aanwezig, terwijl er toch directe behoefte is om de stedelijke ontwikkeling ter hand te nemen. Om de doelstellingen te realiseren,


153 wordt gebruikgemaakt van de mogelijkheden die zich direct concreet voordoen. In het geval dat bouwgrond vrijkomt of een gebouw leeg staat, kan de bebouwing of het gebruik van het gebouw in overeenstemming met de geformuleerde doelstellingen direct wordt gerealiseerd. Overigens zijn hierbij wel inspraakprocedures voor de bewoners en overige belanghebbenden ingebouwd. Deze methodiek kan zeer goede diensten bewijzen in minder ontwikkelde gebieden, hoewel er ook in Nederland gemeenten zijn die van deze methode gebruikmaken. Dat daarbij door de gemeente veel onderzoek moet worden verricht en een bestuurlijke, ook op de burgers gerichte, rol moet worden vervuld, is duidelijk. De studenten van de Universiteit van Prestina beseften dat door het bewandelen van een veel kortere weg bij de ontwikkeling van stad en land in Kosovo, op basis van onderzoek en directe actie, de vanouds bestaande bureaucratische structuur kan worden doorbroken. Hen werd ook voorgehouden dat indien een van de hoofddoelstellingen ook betrekking had op een schone stad - welke doelstelling van harte werd ondersteund - hiervoor het een en ander moest worden geregeld, waaronder een vuilophaaldienst en stortplaats, waar thans de UNMIK voor zorgdraagt. Op het moment dat de studenten na de voordracht hun universiteitsterrein weer betraden en de vele rommel op dit terrein overzagen, beseften zij dat van de burger als gebruikers van de openbare ruimte en terreinen ook het een en ander verwacht mocht worden. De Monumentenzorg staat echter in Kosovo - het zal duidelijk zijn - nog in de kinderschoenen, hoewel zowel het Departement van Cultuur als de gemeente in het historische Prizren zich realiseren dat naast de oorlogsschade zich ook ontwikkelingen voordoen die het cultureel erfgoed in gevaar kunnen brengen. Om de aandacht op deze problematiek te vestigen heeft de UNESCO een onderzoek doen uitvoeren naar de monumentale bebouwing in Prizren en een brochure uitgegeven. Voorts is een tentoonstelling gehouden waar het fotomateriaal uit het onderzoek te zien was. Door de gemeente Prizren werd de RDMZ benaderd zich in te zetten voor het behoud van de historische bebouwing en stadsstructuur, maar al spoedig bleek dat de afstand tussen Prizren en Zeist te groot is om daadwerkelijke steun te bieden. Wel is de gemeente erop gewezen dat bij de ontwikkeling van restauratieplannen voor laat-19de-eeuwse bebouwing men zich niet kan baseren op documentatie van veel vroegere gebouwen die inmiddels verdwenen zijn. Bescherming van het cultureel erfgoed lijkt momenteel het meest effectief mogelijk doordat de VN-troepenmacht Kfor vooral rondom Servisch orthodoxe kerken kloostercomplexen prikkeldraadversperringen heeft aangelegd of deze objecten heeft voorzien van militaire checkpoints. Deze maatregelen bleken noodzakelijk nadat enkele objecten waren vernield. De ervaringen opgedaan op de Nederlandse Antillen en in Kosovo, leren dat bestuurlijke expertise, mits gebaseerd op democratische uitgangspunten, mondiaal inzetbaar is.


154

Amsterdam. Nieuwe Kerk, H. Schonatorgel. Foto RDMZ.


155

Ontwikkelingen in orgelbouw Onno Wiersma De ruime traditie waar de Nederlandse orgelbouw op kan bogen, staat niet op zichzelf. De geschiedenis laat zien dat de orgelbouw in Nederland en in het buitenland elkaar voortdurend hebben beïnvloed. Afhankelijk van de periode waarover we spreken, volgden de Nederlandse orgelbouwers het buitenlandse voorbeeld of exporteerden zij juist hun kennis en ervaring naar het buitenland. In de 16de eeuw is er in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden een orgeltype ontwikkeld dat trendsettend is geweest voor een groot deel van Europa. Nederlandse orgelmakers als Van Covelens, Niehoff en De Swart hebben veel blaasinstrumenten uit de Renaissance vertaald naar orgelklanken. Hierdoor werd het orgel een imitatie van een blaasorkest met zijn rijk geschakeerde klankkleuren. Met name in Duitsland en Frankrijk vond dit Nederlandse orgeltype navolging, maar ook het Escorial in Madrid kreeg in 1579 twee orgels van de uit Antwerpen afkomstige orgelmaker Brebos. De orgelkasten werden meestal door plaatselijke meubelmakers vervaardigd en op eigen wijze geornamenteerd. De fijnzinnig gemaakte houten orgelonderdelen en de kwetsba re loden pijpen leenden zich slecht voor vervoer over land en werden daarom zoveel mogelijk ter plaatse vervaardigd of per schip aangevoerd. De export naar de noordelijke landen beperkte zich dan ook voornamelijk tot Hanzesteden die over water bereikbaar waren. Vanaf de 17de eeuw ontwikkelde de orgelbouw in de Zuidelijke Nederlanden zich anders dan bij ons in het Noorden. Onder invloed van de Reformatie en de (kerkelijke) muziekpraktijk ontstond in Nederland een eigen orgeltype dat na de invoering van de gemeentezang de kerkgangers voor ontsporing moest behoeden. Orgelmakers van deze Hollandse School bouwden uitsluitend binnen Nederland. De orgelmakers Van Hagerbeer zijn de belangrijkste representanten van deze stijl. Zij maakten de grote stadsorgels voor Den Bosch, Leiden en Alkmaar. Ook in de Nieuwe Kerk van Amsterdam zouden zij een groot orgel maken. Door de kerkbrand in 1645 en het overlijden van Van Hagerbeer senior ging dit echter niet door. Het stadsbestuur van Amsterdam gaf deze opdracht in 1652 aan de orgelmaker Schonat uit Kitzingen (Zuid-Duitsland). Orgelmaker Arp Schnitger had vanaf 1679 een florerend bedrijf in de buurt van Hamburg. Overal in Europa werden orgels afgeleverd, van Moskou tot Lissabon. Ruim 20 orgels heeft Arp Schnitger in Nederland gemaakt en tijdens de bouw van het orgel voor de Grote Kerk in Zwolle vestigde zijn zoon Frans Casper een bedrijf in Nederland. Beroemde orgelmakers als Hinsz, Müller en Bätz volgden in de 18de eeuw zijn voorbeeld. Zij bouwden voornamelijk kerkorgels, terwijl veel andere Duitse orgelmakers naar Nederland kwamen om te profiteren van een gat in de markt. De 18de eeuw was namelijk de bloeitijd van het zogenaamde kabinetorgel. Een huisorgel in een fraaie kast, vaak met het mooiste wortelnoten fineer, vond gretig aftrek om, als voorloper van het harmonium, in kastelen en grachtenhuizen een muzikale functie


te vervullen. Amsterdam was in de 18de eeuw het Europese centrum van huisorgelbouw. In de 19de eeuwse laagconjunctuur blijkt Nederland opvallend weinig expertise met het buitenland te hebben uitgewisseld. In deze eeuw zijn in Nederland vier familiebedrijven uitgegroeid tot toonaangevende orgelmakerijen die van vader op zoon de Nederlandse markt domineerden: Van Dam in Leeuwarden, Van Oeckelen in Groningen en de firma Bätz-Witte in Utrecht. In het katholieke Zuiden speelde het orgel een minder prominente rol dan in de


156

Utrecht. Nicolaïkerk, Marcussenorgel. Foto RDMZ, 1980.


157 rest van ons land. Hier was het de orgelmakerij Smits die vanuit Reek veel orgels ten zuiden van de grote rivieren heeft gebouwd. De export bleef in deze tijd beperkt tot onze overzeese gebiedsdelen. Een schip dat in 1840 een orgel vervoerde voor de Hervormde Kerk in Paramaribo, verging voor de kust van Suriname met man, muis en orgel. Pas in de eerste helft van de 20ste eeuw, toen de ambachtelijke orgelbouw werd geïndustrialiseerd, kreeg de internationale handel een nieuwe impuls: Nederlandse orgelfabrieken bestelden vanuit de catalogus geprefabriceerde orgelonderdelen bij toeleveringsbedrijven in het buitenland en assembleerden ze in hun eigen werkplaats. Kort na de Tweede Wereldoorlog ontstond in Europa weer belangstelling voor het klassieke orgelambacht en voor een ‘verantwoorde’ uitvoeringspraktijk van barokke orgelwerken, die van J.S. Bach voorop. Met name de firma Marcussen uit Aabenraa (Denemarken) heeft een pioniersrol vervuld bij de ontwikkeling van dit neo-barokke orgeltype. Samen met andere Scandinavische en Zwitserse orgelmakers heeft deze firma na de watersnoodramp in 1953 orgels in neo-barokke stijl in Zuid-Holland en Zeeland mogen plaatsen. Voor de Nederlandse orgelmakers was dit een bron van inspiratie en imitatie. Zo hebben de Nederlandse orgelmakers niet alleen in Nederland maar wereldwijd veel orgels in deze stijl opgeleverd. Op initiatief van orgeladviseurs en

Utrecht. Geertekerk, kabinetorgel, D. Onderhorst, ca. 1760. Foto RDMZ.

organisten kwam er na twintig jaar neobarokke orgelbouw een herorientatie op gang. Velen vonden in vergelijking met de klank van oude orgels de neobarokke orgels te scherp en te ijl klinken.


In het kader van monumentenzorg zijn sinds 1960 in ons land zeer veel historische orgels gerestaureerd. Dit gaf de Nederlandse orgelmakers de gelegenheid zich in de bouwwijze en klankgeving van het klassieke orgel te verdiepen en met deze expertise aan de kritiek op het neobarokke orgel tegemoet te komen. Vanaf 1970 besloot een aantal Nederlandse orgelmakers nieuwe instrumenten te gaan bouwen die de bouwwijze en het klankbeeld van de klassieke orgels dichter benaderden. Deze nieuwe orgels met ‘oude klank’ trokken spoedig de aandacht van het buitenland. Het leidde ertoe dat vanaf 1980 de export van dit klassieke nieuwe orgel sterk is gegroeid, met name naar landen als Noorwegen, Duitsland, Oostenrijk, Japan en Noord-Amerika.


158

Bogor (Java). Galerij voormalige gouverneurspaleis ‘Buitenzorg’. Foto auteur.


159

Buitenzorg & Istana Bogor Eén en dezelfde? Peter van Dun ‘Kom, vriendelijke Illustratie-lezer, gij moet naar Buitenzorg; ik zal het voorrecht hebben U daar te brengen. Niet boos worden, ja, als ge persoonlijk met Java bekend mocht zijn. Ik zinspeel heelemaal niet op Indisch Meer-en-Berg en zou, werden we één van beiden dáár verwacht, heusch niet gesproken hebben van een voorrecht. Ook naar het Paleis, op audiëntie bij Gouverneurgeneraal Idenburg gaan we niet. Van het voorrecht (dit ware er werkelijk een) voor dien sympathieken Opperlandvoogd de traditioneele drie buigingen te maken, doen we afstand om Zijne Excellentie niet te storen in zijn overdrukke werkzaamheden. Zelfs de wereldberoemde Plantentuin staat op ons programma niet en een reisje naar Bogor met het enige doel om de koelte te zoeken en misschien een zwembad te Kottabatoe te nemen, ware iets voor verleden zomer geweest, maar zou gekheid zijn in dit seizoen’. Doet een dergelijke tekst nu nogal ‘koloniaal’ of ‘paternalistisch’ aan, maar de ‘Katholieke Illustratie’ van 1 februari 1912 meende zo toch over een bezoek aan Buitenzorg te moeten schrijven. Het artikel betrof overigens het 25-jarig jubileum van het ter plaatse bestaande ‘Vincentius gesticht’. Alhoewel het daarbij behorende gebouwencomplex nog altijd bestaat en als school functioneert, wordt het wel duidelijk gemaakt wat in het begin van de 20ste eeuw als aantrekkelijkheden van Bogor werd beschouwd. De reisgids ‘Lonely Planet, Indonesia’ (uitgave januari 2000) schrijft ‘alhoewel Bogor slechts op een hoogte van 290 m is gelegen, is het toch aangenaam koeler dan Jakarta’. Dit klimatologische gegeven vormde in de 18de eeuw de belangrijkste reden voor de toenmalige Gouverneurgeneraal van Nederlands Indië Gustaaf Willem baron van Imhoff (1705-1750) om hier - ver van het vochtige en broeierige Batavia - zijn buitenresidentie te stichten onder de naam ‘Buitenzorg’, ongeveer 60 km van het toenmalige Batavia gelegen. In de 19de eeuw is de botanische plantentuin rondom de residentie aangelegd, die later als 's Lands Plantentuin, bekendheid kreeg. De botanische tuin bestaat en functioneert nog steeds, als Kebun Raya vormt het een van de toeristische attractiepunten van Bogor. Eveneens rondom het paleis, buiten de grenzen van de botanische tuin ontwikkelde zich de kleine verzorgingsnederzetting Buitenzorg. Een kaart uit een Baedeker reisgids voor Zuid-Oost Azië uit 1914 geeft ten zuiden van het paleis een zgn. Chinese kamp weer, waar Chinese handelslui hun eigen handelscentrum opbouwde en tot op heden in stand hebben gehouden. Ten noorden van het paleis hebben zich kampongs ontwikkeld, terwijl ten westen van het paleis het spoorwegstation is verrezen en - op de route naar het paleis - het kantoor van de resident, een kerk, scholen (inclusief het bovenvermelde St. Vincentiusgesticht), een postkantoor en een (Europese) villawijk. Deze zaken zijn ook nu nog aan te treffen, het kantoor van de resident is inmiddels veranderd in het kantoor van de assistent Gouverneur.


Inmiddels is Bogor uitgegroeid tot een voor Indonesische begrippen middelgrote plaats met ruim 700.000 inwoners en wordt in feite beschouwd als een voorstad


160 van Jakarta. Het centrale gedeelte van de stad wordt nog steeds sterk bepaald door het paleis en de Kebun Raya, terwijl de woonwijken nog steeds een overwegend groen karakter hebben. Gouverneur-generaal Herman Willem Daendels heeft in zijn korte ambtsperiode (1808-1811) door de aanleg van de zgn. Grote Postweg (tegenwoordig ook Jalan Raya Pos genoemd) Buitenzorg enerzijds een wegverbinding gegeven met Batavia en anderzijds - via de Puncak Pas - met Bandung. Deze weg loopt rechtstreeks op de hoofdingang van het paleis en buigt pas vlak ervoor af. Tegenwoordig is Bogor met Jakarta verbonden door een (geëlektrificeerde) spoorlijn en een (tol)autoweg.

Paleis te Buitenzorg Batavia, door Jan Pieterszoon Coen in de 17de eeuw gesticht, bood huisvesting aan alle administratieve en bestuurlijke activiteiten van de Verenigde Oost Indische Compagnie. De stad was ontworpen volgens Europese grondbeginselen met nauwe straten en grachten (voor ontwatering) terwijl de rivier waaraan het gelegen is - de Ciliwung - de belangrijkste haven vormde (Sunda Kelapa). Voor personen met een Europese achtergrond bood deze stad in de tropen geen aangenaam of gezond leefklimaat. Vanwege de vele tropische ziekten en hitte, die met name door de nauwe straten en de vervuilde grachten extra versterkt werden, hielden bewoners het er niet lang uit. De gouverneur en het bestuur waren gezeteld in het kasteel van Batavia aan de noordzijde van de stad. Het is met name vanuit deze hoek dat al snel gezocht werd naar gebieden die meer kans tot overleven boden. Allereerst direct ten zuiden van de stad in de richting van de (militaire) buitenposten zoals Welgelegen en Rijswijk, langs de Molenvliet (nu Jalan Gajah Mada). Hierlangs werden door de gouverneurs-generaal en hoge ambtenaren landhuizen gebouwd. Hiervan resteert nog een pand, het Landhuis Reinier de Klerk, voormalig Nationaal Archief en nu na restauratie getransformeerd in een museum. Het was Gouverneur-generaal Van Imhoff die in 1745 het besluit nam om grond te kopen buiten het toenmalige gezagsgebied van Batavia teneinde er een residentie te bouwen. Hiermee was de aanzet voor het paleis Buitenzorg gegeven. Gouverneur-generaal Daendels liet het gebouw uitbreiden en verbeterde de verbinding met Batavia als onderdeel van de door hem geïnitieerde Grote Postweg van Batavia naar Soerabaja. In 1834 werd tengevolge van een aardbeving het paleis dusdanig beschadigd dat het moest worden afgebroken. Hierna is het in 1837 volgens een nieuw ontwerp van het Departement van Publieke Werken en Gebouwen te Batavia geheel opnieuw opgebouwd. In tegenstelling tot zijn voorganger heeft het nieuwe paleis slechts één verdieping, maar kreeg wel weer een koepelvormig torentje boven de centrale toegang. Er ontstond een wit gepleisterd gebouw in neoklassistische uitmonstering. Het bestaat uit een middenblok, met daarin de toegang tot de hoofdverblijfvertrekken en de grote vergaderzaal, thans Garuda room geheten. Het middenblok wordt op symmetrische wijze geflankeerd door zijpaviljoens, die ieder op zich als zelfstandige leef- en vergaderunits kunnen worden gezien. Boven de hoofdtoegang is een torentje geplaatst,


afgedekt met een vergulde koepel. Aan dit ‘nieuwe’ paleis hebben sindsdien niet veel veranderingen plaatsgevonden. Wel is aan het einde van de 19de eeuw een portico in passende klassieke vormgeving toegevoegd om te voorkomen dat bezoekers bij regen - wat veelvuldig (zo niet dagelijks) voorkomt in Bogor - nat zouden worden. De huidige vormgeving van de portico dateert uit 1952 en wordt geschraagd door ionische zuilen. Het geheel, paleis en situering komt op de buitenstaander als typisch ‘koloniaal’ over. Na de onafhankelijkheid van Indonesië heeft de eerste President van de Republiek, ir. Soekarno het paleis als residentie gekozen en naar zijn smaak heringericht. Tevens zijn er voor de gasten enkele logiesgebouwen toegevoegd. Het is in dit paleis dat het ‘laatste’ interview met Soekarno heeft plaatsgevonden door de Nederlandse journalist Aad van der Heuvel. Na de periode Soekarno, gedurende het Soeharto tijdperk is het paleis nauwelijks meer gebruikt. Wel wordt het als een monument of State keurig onderhouden, maar behoudens een beperkt aantal conferenties stond en staat het paleis leeg. Bezoekers waren niet welkom en de kunstcollectie van Soekarno was niet te bezichtigen. Het is in het licht hiervan dat de Indonesische overheid in 1989 Nederland verzocht om een nader advies omtrent hergebruik en restauratie uit te brengen.

Technische bemoeienis Laten we in de toekomst spreken van gezamenlijk erfgoed (mutual heritage) aldus de Indonesische minister van


161 Onderwijs en Cultuur, Prof. Dr. Fuad Hassan in 1989. Hij sprak deze woorden uit tijdens het bezoek van een Nederlandse technische missie, bestaande uit vertegenwoordigers van de RDMZ (ir. Nellie Wieringa, ir. Peter van Dun) en de TU Delft (ir. R. Gill). Op zijn verzoek diende deze missie een nader onderzoek te verrichten naar de bouwtechnische staat van het paleis te Bogor en de mogelijkheden tot herbestemming van het geheel nu de president er geen gebruik meer van wenste te maken. Met vermelde uitspraak doorbrak de Indonesische bewindsman de barrière (en wellicht ook gêne) die aan Nederlandse zijde bestond jegens het onderwerp ‘koloniaal erfgoed’ of ‘erfgoed over zee’. Het begrip ‘gezamenlijk erfgoed’ is in Nederland met instemming opgepakt en heeft er mede toe geleid dat er tegenwoordig ontwikkelingsgelden specifiek voor dit doel beschikbaar worden gesteld (HGIS Cultuur). Het verzoek om technische ondersteuning was door Fuad Hassan tijdens zijn bezoek aan Nederland in mei 1989 gedaan aan de toenmalige Nederlandse Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, mr. drs. L.C. Brinkman. Laatstgenoemde bewindsman was van mening dat de onder hem ressorterende RDMZ ‘ruimhartig steun diende te verlenen’. Hetgeen resulteerde in een technische missie van eerder genoemde personen. Na een formeel ontvangst bij de Minister van Onderwijs en Cultuur, waarbij onder meer kennis werd gemaakt met de Directeur Generaal Cultuur, drs. G.B.P.H. Poeger, is in Bogor het paleis (en omgeving) aan een nader onderzoek onderworpen.

Istana Bogor Zoals al vermeld werd op dat moment het paleis in feite niet meer gebruikt, maar wel goed onderhouden door, zoals dat in Indonesië heette, de ‘presidential household’. Te goed zelfs, want de witkwast werd zo overvloedig gehanteerd dat op sommige plaatsen de witsellaag onder zijn eigen gewicht van de muur viel. Op dat moment was het paleis ontoegankelijk voor het publiek. Bezoekers aan de Kebun Raya konden wel door het hek een blik op het bouwwerk werpen, maar konden er niet bij komen. Het bezoek van de Nederlandse delegatie aan het gebouw was iets bijzonders en diende daarom ook - elke dag - begeleid te worden door militairen en ambtenaren van het ministerie van Onderwijs en Cultuur. Tengevolge van het goede onderhoud konden er nauwelijks gebreken worden vastgesteld. Het enige dat naar voren kwam was dat de portico uit 1952, die kennelijk uit een staalconstructie was samengesteld, aan corrosie onderhevig was. Roeststrepen op het witte pleisterwerk gaven aan dat er onderhuids iets mis was. Ook bleek de bliksembeveiliging van het koepeltje boven de hoofdtoegang niet meer in orde te zijn. En dat in een regio waar het, zeker tijdens het bezoek van de missie, elke middag onweerde en regende. Alles bij elkaar waren dit niet zulke specifieke monumentenproblemen die tot het overkomen van een missie uit Nederland noodzaakte. Ten aanzien van de nieuwe bestemming lag de zaak enigszins anders. De voorkeur van het Ministerie van Onderwijs en Cultuur ging uit naar het transformeren tot een ‘art gallery’, een deel van het paleis te bestemmen tot ‘monument of State’, waar internationale conferenties konden worden georganiseerd en tenslotte bepaalde


ruimtes te benutten als verblijfsruimten voor (belangrijke) buitenlandse gasten (guests of state). Een nadere uitwerking van dit programma van eisen leerde echter dat bij realisering hiervan het beheer van het paleis alleen maar effectief kon plaatsvinden als het door de ‘presidential household’ zou worden overgedragen aan het Ministerie van Onderwijs en Cultuur of aan het Ministerie van Toerisme. Daarin zat vermoedelijk het hoofdprobleem. De overdracht heeft tot op heden nog niet plaatsgevonden, al heeft een reorganisatie van het centraal bestuur van Indonesië er wel toe geleid dat Cultuur tegenwoordig ressorteert onder de Minister van Toerisme. Omdat de ‘guests of state’ niet allemaal in het paleis konden worden gehuisvest (in de periode van Soekarno waren er dan ook nieuwe bouwblokken neergezet in de omgeving van het paleis waarmee afbreuk werd gedaan aan de architectonische kwaliteiten van zowel het gebouw als de omringende tuin) is voorgesteld het vlakbij het paleis gelegen hotel Salak (v.m. hotel Dibbits) een ‘art deco’ gebouw uit 1918 te renoveren en hiertoe te bestemmen. Al met al een niet te ingrijpende herbestemming voor een bestuurspaleis dat als zodanig niet meer gebruikt wordt. Het is echter, vermoedelijk door bovengenoemde ‘overdrachtsproblemen’ bij een advies gebleven. Nadere informatie - het advies is inmiddels 13 jaar geleden uitgebracht - leert dat er aan de toen gesignaleerde situatie weinig is veranderd. De eerder vermelde Lonely Planetgids meldt evenwel dat in groepsverband en op afspraak een bezoek aan het paleis kan worden gebracht.


162

Bogor (Java). ‘Buitenzorg’ gezien vanuit de botanische tuin. Foto auteur.


163 Dit is uiteraard aantrekkelijk voor het toerisme, maar positioneert het gebouw wel als een ‘dood monument’. Voor wat betreft de nederzetting Bogor is voorgesteld de omringende kampongs te verbeteren op grond van het Indonesische Kampong Improvement Programme (KIP). Deze aanpak levert daadwerkelijk goede resultaten op door het opschonen van de (beperkte) openbare ruimte in de kampong, de aanleg van waterleiding en riolering en het op bescheiden wijze renoveren van slechte woontoestanden. Ruimte voor aanvullende diensten voor het functioneren van het paleis zoals hotels en restaurants zijn onder te brengen in de direct aan de paleistuin grenzende bebouwing. Het voormalige hotel Dibbits is al genoemd, maar overige functies kunnen gevonden worden in ruim opgezette zgn. Indische huizen (meestal daterend uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw). Het commerciële centrum, de ‘Chinese kamp’ zoals het op de oude plattegronden wordt omschreven is redelijk bij de tijd en functioneert goed. Als interessante historische huizen kunnen de oude Chinese winkels worden beschouwd. Een beperkt renovatiebeleid zou het geheel aantrekkelijker maken voor toeristen zonder afbreuk te doen aan het economische potentieel van het gebied. Ten noorden van het paleis ligt de zgn. Europese wijk, gebouwd in de jaren 1920. Dit gebied vervult nog een belangrijke woonfunctie, voor de meer welgestelden. Interessante elementen zijn de restanten van het ‘art deco’ zwembad, de ‘Vrijmetselaarsloge’ en het huis van de burgemeester. Deze panden zijn nog als zodanig in gebruik. De openbare ruimte van het centrum van Bogor bestaat uit brede lanen geflankeerd door Kenariebomen die voor de nodige schaduw en koelte zorgen. Helaas wordt ten behoeve van het autoverkeer het bestrate oppervlak van de lanen steeds meer verbreed en aangrenzende bomen gerooid. Als dit verschijnsel op grote schaal doorgaat dreigt het groene karakter van Bogor te verdwijnen.

Tenslotte De hier vermelde gegevens met betrekking tot Bogor dateren van enige jaren geleden. Sindsdien is er niet zo veel gebeurd. Het enige dat is gerealiseerd is de vernieuwing van de bliksembeveiliging van het paleis en de groepsgewijze rondleidingen door het paleis en de tuin. De aanbevelingen met betrekking tot de nederzetting Bogor zijn niet of nauwelijks tot uitvoering gekomen. Onder President Wahid echter is een decentralisatie politiek op gang gebracht die hoopvol stemt voor de toekomst. Daarenboven voert de centrale overheid van Indonesië inmiddels een stimuleringsbeleid ten aanzien van zgn. conservation areas. Hiervoor komen voorlopig nog beperkt tot tien stuks - ook de historische binnensteden in aanmerking. Alhoewel Bogor in die lijst nog niet voorkomt, is het verheugend te constateren dat ten aanzien van stadsvernieuwing in Indonesië de aandacht voor historische centra vanuit de centrale overheid geleidelijk en zeker toeneemt. In het licht van de regelingen voor het gezamenlijk erfgoed is het te hopen dat ook de Nederlandse overheid dit structurele Indonesische beleid wil ondersteunen. Pas dan komt de wens


van Dr. Fuad Hassan met betrekking tot de zorg voor het ‘mutual heritage’ echt tot ontplooiing.


164

Landgraaf. Themapark Mondo Verde. De ‘Toscaanse Villa d'Este’. Foto uit brochure, 2002.


165

Van Hollandsche tuyn tot hortus mundi Ronald Immerseel en Heimerick Tromp Enkele eeuwen geleden leefde de Heer van Strijthagen op zijn gelijknamige kasteel in Landgraaf (Limburg). Deze aristocraat was continu op zoek naar het paradijs. Tijdens zijn vele wereldreizen maakte hij schetsen van de meest zinnenprikkelende tuinen en gebouwen. Zijn droom was de landerijen rondom kasteel Strijthagen om te toveren tot een levende herinnering aan deze ontdekkingstochten. In 1997 vonden enkele ‘vermaarde historici’ een oude kist met daarin onder meer de originele schetsen van de Heer van Strijthagen. Het bovenstaande is in kort bestek het verhaal achter het internationale themapark Mondo Verde in Landgraaf. Het kasteel bestaat weliswaar echt, maar de globetrottende Heer van Strijthagen heeft in werkelijkheid nooit geleefd. Het verhaal is een verzinsel van deze tijd, met veel (Europese) subsidie omgezet in een postmodern sprookje. De Efteling op zijn 21ste-eeuws? Of kunnen we er ook op een andere manier naar kijken? Het interessante aan dit miljoenenproject is dat anno 2002 een eeuwenoude tuintraditie, het binnenhalen van de ‘Grote’ wereld in de beslotenheid van eigen tuin en park, nog steeds attractief genoeg blijkt om bezoekers te trekken. Virtuele ‘global travel by chair’ en de democratisering van de wereldreis ten spijt vinden we een ‘Grand Tour’ mét de kinderen in eigen land een aangename, verantwoorde en educatieve vrijetijdsbesteding. We kunnen deze ontwikkeling heel goed vergelijken met wat er in de 18de eeuw op revolutionaire wijze in menig park en tuin gebeurde. Toen brachten Europese ‘Grands Touristes’, jongelingen uit gegoede milieus die uit opvoedkundig oogpunt een culturele reis door Europa maakten, allerlei ideeën mee naar hun vaderland. Deze werden in een arcadisch ‘natuurlijk’ landschap gematerialiseerd in de vorm van kleine kwetsbare architectuur. Kortom, grotten, tempeltjes, paviljoens en koepels met adjectieven als Grieks, Turks, Tartaars, Zwitsers en Chinees. Ook de 18de-eeuwer schiep zich zo een microkosmos waarin hij de hele wereld zowel in ruimte als in tijd gedurende één wandeling kon bereizen. Dit bleef niet beperkt tot de gebouwtjes. Ook de beplanting moest van verre komen en een evocatie vormen van het exotische. Gebouw en beplanting moesten elkaars karakter versterken: rood en groen zouden zo samen een paradijselijk Shangri-La, het onbereikbare Utopia, gaan vormen. Vooral in de tweede helft van de 18de eeuw kwam de belangstelling voor dat exotische, ‘buitenlandse’ aspect, dat daarvóór hoofdzakelijk in de literatuur en in zaken als porselein en textilia naar voren trad, in een stroomversnelling. Intermediair werd de ‘nieuwe’ Tuinkunst, de jongste zuster van de Kunsten, die de saaie, voorspelbare geometrische tuinen en parken omtoverde tot bezielde en ‘pittoreske’ oorden met groene, heuvelachtige landouwen en mysterieuze, schijnbaar oneindige slingerende beken. Het park in ‘Engelse’ landschapsstijl werd de ideale plek om droom en werkelijkheid, de kosmopolitische ‘Grands touristes’ en de thuisblijvende liefhebbers van huiveringwekkende reisliteratuur met elkaar te verenigen. De chinoiserie, met haar krachtige wortels in de 17de-eeuwse handelsen ontdekkingsdrift,


gaf hierbij aanvankelijk de toon aan. Al in de rococotuinen, nog binnen de formele structuren aangelegd, om het verlangen naar ‘variété’ en ‘surprise’ te bevredigen, bouwde men ‘Chinese’ paviljoens die in feite vooral een ‘beeld’, een exotische gevoel moesten


166

Landgraaf. Themapark Mondo Verde. Het ‘Palacio da Fronteira’ te Portugal vormde het voorbeeld voor de blauwe galerij. Foto uit brochure, 2002.

oproepen en met authenticiteit nauwelijks iets te maken hadden. In Frankrijk noemde men de stijl waarin de eerste landschappelijke tuinen werden aangelegd zelfs bij voorkeur ‘Anglo-Chinois’, waaraan een lichtmalicieuze behoefte om de Engelsen in hun chauvinisme te kwetsen, niet vreemd was. In Nederland volgde men vooral de ontwikkelingen op dit gebied in Frankrijk en Duitsland, want slechts zelden bezochten onze voorouders Engeland in persona, en dan nog soms nádat zij zelf al lang een ‘Engelse’ aanleg hadden gerealiseerd, zoals in het geval van J.F.W. baron van Spaen van Biljoen. Wat dat betreft is het ook geen toeval, dat verschillende belangrijke landschapsarchitecten die in de tweede helft van de 18de en het begin van de 19de eeuw in ons land werkten, geen Engelse maar Duitse namen droegen: Johann Georg Michael, Johann David Zocher senior. Ook Zweedse namen komen voor, zoals Sven Witbaum in Zuid-Holland, die wellicht identiek is of verwant aan de ‘Witboom’, die het ontwerp van de buitenplaats Agthoven én de koepel bij Leiderdorp tekende. ‘Engelse Bosjes’, ‘Engels Werk’, ‘Engelse Partyen’, het zijn 18de-eeuwse realisaties van exotische, buitenlandse natuur- en cultuurideeën, waarin ruimte ontstond om tevens een eigen identiteit, een eigen levensvisie gestalte te geven. Het was vooral ook een Europees verhaal, waarmee de man van goede smaak, ‘I'homme de

Gendringen. De Ottomaanse duiventoren van het landhuis Landfort. Foto Tromp.


167 goût’, liet zien dat hij deel uitmaakte van de erudiete en welopgevoede internationale gemeenschap. Zo speelde men in deze verlichte eeuw, waarin eeuwenoude symboliek en het betoverende ‘beeld’, de klassieke arcadische scène nog niets versletens had, moeiteloos leentjebuur bij elkaar. Voor de Fransman en de Duitser waren de Hollandse windmolen en het ‘Holländisches Häuschen’ even exotisch als voor ons de Turkse tent, de Italiaanse boerderij, de klassieke ruïne en de Ottomaanse duiventoren! En soms incorporeerden wij zelf ook met liefde een typisch ‘Hollands’ gezicht op een weiland met kerkje aan de horizon in de landschappelijke scènes, zoals op Zuydwijk bij Wassenaar. Als was het een favoriet 17de-eeuws schilderij uit de collectie van een Engels ‘Stately Home’. Ten slotte heeft recent onderzoek aangetoond dat we bij dat adjectief ‘Engels’ in de tweede helft van de 18de eeuw niet altijd aan het hele complex van parkaanleg met slingerpaden, heuveltjes en kronkelende beken moeten denken. Soms lag de nadruk bij de ‘Engelse Party’ speciaal op de beplanting zélf, exotisch vanwege het feit, dat de Engelsen ermee waren begonnen te experimenteren, nadat zij vele soorten hadden geïmporteerd uit Amerika, de Pontus en het Verre Oosten. En wij Nederlanders met onze groene vingers, eeuwenoude kwekerstradities en handelsgeest professionaliseerden dat in korte tijd; vóór de eeuw ten einde was exporteerden wij al die groene, ‘uitheemsche’ schatten over de gehele beschaafde wereld. Laten we dat dus bedenken, wanneer we de wonderlijke wondertuinen van Strijthagen bezoeken: er is niets nieuws onder de zon, die nog steeds voor ‘Tutto il Mondo’ schijnt.


168

Galle. De Nederlands Gereformeerde kerk. Tekening J.F. Kalenberg van Dorl, 1888.


169

De VOC-schatten van Sri Lanka Harry Boerema en Frédérique Canneman Wie aan de VOC denkt, associeert dat misschien niet direct met Sri Lanka. Toch was Galle, de tweede grote stad van Sri Lanka, in de 17de en 18de eeuw een van de belangrijkste pleisterplaatsen van de VOC in Zuidoost-Azië. Galle verkeert, wat betreft de structuur van de stad, nog helemaal in originele toestand en verwierf daarmee een plaats op de Lijst van het Werelderfgoed. Helaas dreigden enkele typische bouwwerken te bezwijken aan de tand des tijds. Op verzoek van de RDMZ reisde Harry Boerema tweemaal naar Galle om de Sri Lankanen te adviseren bij de restauraties. Voordat de Nederlanders in de 17de eeuw voet aan wal zetten op het eiland Ceylon (het huidige Sri Lanka), hadden de Portugezen er de handel in handen. Toen deze een te grote veroveringsdrang tentoonspreidden, riep de koning de hulp van de Nederlanders in. Zij schoten inderdaad te hulp, maar namen geen genoegen met de handelsvoordelen die de koning hen als beloning bood. De VOC wilde alle handel van de Portugezen afnemen, hetgeen resulteerde in een jarenlange strijd om de beste handelspositie. Uiteindelijk in 1658 wonnen de Nederlanders, waarmee zij de hele oostkust in handen kregen. Het eiland kreeg een nieuwe, Hollandse naam: Zeylan (ook wel Zeylon), hetgeen later zou veranderen in Ceylon. Vanuit Zeylon exporteerde de VOC kaneel, peper, koffie en olifanten naar Europa.

Galle De VOC bracht Galle tot economische bloei. De houten Portugese fortificaties werden uitgebreid en versteend, de haven groeide uit tot een van de belangrijkste pleisterplaatsen van de VOC (alleen Batavia was van meer gewicht) en de stad ontwikkelde zich tot het bestuurlijk centrum van het Nederlandse gebied in Sri Lanka. De ligging van Galle was perfect: aan de ene kant van de stad een koraalrif dat natuurlijke bescherming en verdediging bood, aan de andere kant diep water waardoor een haven kon worden aangelegd. De Nederlanders bouwden rond de stad een enorme vestingmuur, die onderbroken werd door veertien massieve bastions. Wie tegenwoordig door de stad loopt, komt overal souvenirs tegen van de Nederlandse periode: straatnamen als ‘Leynbaanstreet’, de verschillende vestingwerken met namen als het Zwart Bastion, het Akersloot Bastion en Punt Utrecht Bastion, maar ook pakhuizen, kerken en zelfs een scheepswrak in de havenmond. Niet verwonderlijk dus dat Galle een plaats kreeg op de Lijst van het Werelderfgoed.

Masterplan Dankzij de plek op de Lijst van het Werelderfgoed geniet Galle bijzondere, internationale belangstelling. Maar door het slechte economische perspectief in Sri


Lanka liepen de inkomens terug, marginaliseerde de functionaliteit van de stad en verpauperde de gebouwde omgeving. Inclusief de monumenten. Instandhouding van het cultureel erfgoed was hard nodig. Gezien de situatie in Sri Lanka moet deze dan ook vooral gezien worden tegen de achtergrond van de verbetering van het algemene woon- en werkklimaat. Voor de restauratie van de stad Galle werd een masterplan ontwikkeld met als pilotproject het herstel van de Dutch Reformed Church. De verschillende bastions zouden daarna aan de beurt zijn.

HGIS-cultuurgelden De restauraties werden en worden medegefinancierd met HGIS-cultuurgelden (Homogene Groep voor Internationale Samenwerking). Dit project is de verwezenlijking van het voornemen van de Nederlandse


170

Galle. Zicht op de kerk van het bastion de Maan. Foto F.J.L. van Dulm, 1995.

regering in 1997 om meer geld uit te trekken voor het buitenlandse cultuurbeleid. De ministers van Buitenlandse Zaken en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van het beleid van de HGIS. Centraal hierin staat het idee dat het buitenlandbeleid en het internationale cultuurbeleid elkaar kunnen versterken.

Gemeenschappelijk cultureel erfgoed Om in aanmerking te komen voor ondersteuning door de HGIS-cultuurmiddelen, moet een project een bijdrage leveren aan de profilering van de Nederlandse cultuur. Daarbij is een indeling gemaakt van vier programma's. Wil een project voor subsidie in aanmerking komen, dan moet het onder een van de programma's vallen. De RDMZ heeft vooral bemoeienis met de categorie ‘gemeenschappelijk cultureel erfgoed’. En dan gaat het voornamelijk om het Nederlands erfgoed overzee. Dit is een verzamelbegrip voor het erfgoed uit de tijd van de VOC, de WIC en het koloniale verleden in Azie, Afrika en Zuid-Amerika. De beoordeling van de projectaanvragen ligt in handen van het Gemeenschappelijk Erfgoed Overleg (GEO). Hierin hebben naast de RDMZ tevens zitting het Algemeen Rijksarchief, de Rijksdienst Oudheidkundig Bodemonderzoek, het Rijksmuseum en het ministerie van Buitenlandse Zaken. Het overleg staat onder voorzitterschap van de Directie Cultureel Erfgoed van het ministerie van OC en W.

Technische missie In de zomer van 2001 en in februari 2002 bracht Harry Boerema, op verzoek van de RDMZ, een tweetal bezoeken aan Galle in verband met het herstel van de Nederlandse Gereformeerde Kerk. Het General Central Cultural Fund had een subsidieverzoek ingediend voor de HGIS-cultuurgelden. Omdat het GEO op basis van de verstrekte gegevens niet in staat was tot een oordeel te komen, zond het een technische missie


naar Galle. Het gedegen rapport dat hieruit volgde, wist het GEO te overtuigen tot actie over te gaan.

De Nederlandse Gereformeerde Kerk De Nederlandse Gereformeerde Kerk werd in de periode 1751-1753 gebouwd in opdracht van de toenmalige


171

Galle. De Nederlands Gereformeerde kerk in restauratie. Foto P.van Dee, 1994.

commandant Casparus de Jong, uit dankbaarheid voor de geboorte van zijn dochter. De kerk met haar kerkhof en de ommuring daarvan, valt op door het ontwerp en de fraaie detaillering. De Sri Lankaanse overheid vroeg Nederland om ondersteuning met technische kennis, met name op het gebied van glas-in-loodconstructies. Sri Lanka blijkt een groot aantal gebouwen te hebben met glas-in-loodvensters, daterend uit de koloniale periodes. Veel van deze vensters zijn op dit moment aan restauratie toe. Men wil in Sri Lanka de restauratietechnieken voor deze onderdelen in de vingers krijgen en zelf over kennis beschikken om het koloniale erfgoed op vakkundige wijze te onderhouden en restaureren. Gelukkig gaf de voorgestelde conserveringsmethode van de Sri Lankanen voldoende garanties voor een restauratie van hoge kwaliteit.

Bastions In februari 2002 bracht Boerema opnieuw een bezoek aan de stad Galle, ditmaal om een herstelplan op te stellen voor het Akersloot Bastion. Het General Central Cultural Fund in Sri Lanka had gevraagd om technische expertise bij het maken van een restauratieplan voor delen van de verdedigingswallen van het fort. Ook werd Boerema gevraagd om - naast het Akersloot Bastion - een onderzoek in te stellen naar de gebreken bij het Star Bastion en het Zwart Bastion.

Akersloot Bastion Het Akersloot Bastion is genoemd naar de Nederlandse geboorteplaats van Willem Jacobsz. Coster, die Galle in 1640 overnam van de Portugezen. Nu, 360 jaar later, is de onderste punt van het bastion bezweken, waardoor het niet meer voldoende steun krijgt. Dit levert een gevaarlijke situatie op, waarbij de bovenbouw zou kunnen


instorten. Waarschijnlijk zijn de gebreken ontstaan door de zware golfslag tegen het bastion. Rondom de stad ligt het brede koraalrif dat de vestingmuren bescherming biedt tegen


172

Galle. Ansichtkaart Fort Galle. Foto D. Sansoni.

Matara. Redoute van Eck. Foto F.J.L. van Dulm, 1995.

de beukende golven. Omdat voor het Akersloot Bastion geen rif ligt lijkt de meest geëigende oplossing een golfbrekerdam op ongeveer acht tot tien meter uit de kust. Voor het herstel van het bastion is een inwendige betonfundering voorgesteld, waarmee de ondersteuning wordt hersteld. Daarna kunnen aan de buitenkant de natuursteenblokken er weer opgemetseld worden, zodat het Akersloot Bastion haar oorspronkelijke aanblik terugkrijgt.

Star Bastion en Zwart Bastion Bij het Star Bastion is de vestingmuur aan de westzijde over een lengte van achttien meter ingestort. De ongeveer veertien meter hoge muur is onderuitgezakt,


waarschijnlijk al meer dan een halve eeuw geleden. Voor het herstel zijn verschillende technieken denkbaar, zowel traditioneel als modern. In ieder geval was het uitgangspunt dat de muur zijn oorspronkelijke uiterlijk weer terug moest krijgen. Uiteindelijk is gekozen voor herstel op conventionele wijze: een zware massieve muur, die puur door zijn gewicht op zijn plek blijft staan. Een belangrijk argument dat pleit voor deze oplossing is dat het werk uitgevoerd kan worden door lokale arbeidskrachten.


173

Scheepswrak ‘De Avondster’. Uit: http://cf.hum.uva.nl/galle/avondster/site.html.

Het Zwart Bastion heeft een vestingmuur die is gebouwd met koraalsteen en granietblokken. Boven op deze constructie bevinden zich gevangeniscellen. Er zijn cellen ingestort en ernstig gedeformeerd. Ook is een deel van de gemetselde funderingsmuur ingestort. Een deel van de oorzaak van de instorting ligt vermoedelijk bij de woekerende plantengroei. Het Zwart Bastion is te herstellen door de vestingmuur waar de cellen op zijn gebouwd, ingrijpend te restaureren.

De Avondster De HGIS-cultuurmiddelen worden ook aangewend voor het project van het VOC-schip de Avondster. Het schip dat in 1659 verging in de haven van Galle, dreigde verloren te gaan. Dankzij de subsidie is het mogelijk het schip op te graven (het wrak ligt diep onder de modder), te conserveren, te onderzoeken en te presenteren. Sri Lankaanse archeologen, conservatoren en museummedewerkers krijgen een training-on-the-job en kunnen hierdoor in de toekomst zelfstandig dergelijke maritiemarcheologische projecten uitvoeren. De vondsten die bij dit project naar boven komen, worden tentoongesteld in het National Maritime Museum in Galle. Hiermee krijgt Sri Lanka er een toeristische attractie van formaat bij.

Toerisme Mede dankzij de hulp uit Nederland gaat het dus goed met het cultureel erfgoed in Sri Lanka De diverse souvenirs uit de VOC-tijd worden vakkundig gerestaureerd en zodoende behouden voor de komende generaties. En omdat er voor elk wat wils is (stoere vestingmuren, bijzonder glas-in-lood, scheepswrakken), wordt Sri Lanka aantrekkelijker voor toeristen. En dat betekent weer een economische impuls voor het eiland en de bevolking.


Literatuur H. Boerema, ‘The fortified city of Galle in Sri Lanka’, Workplan for the repair of the Ramparts, 2002. O. Faber, ‘HGIS-Cultuurmiddelen’, RDMZ Nieuwsbrief 6 1998. H. Boerema, ‘Nederlands restauratieadvies voor VOC-stad in Sri Lanka’, RDMZ Nieuwsbrief 1 2002. P. van Dun, ‘Werelderfgoed in de branding’, RDMZ Nieuwsbrief 6 2002. ‘Sri Lanka blij met berging schip’, Volkskrant 17 november 2001.


174

Scheveningen. De Strandweg (Boulevard). Een Duitse soldaat op de tankmuur wacht op de dingen die komen gaan (en niet kwamen). Foto Bundesarchiv, Koblenz, 1943 of 1944.


175

Grijs erfgoed. De Villa Koot Henk Ambachtsheer Nederland als gastland kende ook ongenode gasten, bijvoorbeeld in de jaren 1940-1945. Behalve dat zij het een en ander meenamen, lieten zij bij hun gedwongen vertrek in 1945 ook nogal wat achter, in vele ontastbare en tastbare vormen. We zijn al weer ruim 55 jaar bezig met de verwerking van deze erfenis. Een lange periode, maar begrijpelijk lang. De verwerking van groot leed, zoals het verlies van naasten en uiterst traumatische ervaringen, vergt veel tijd (als verwerking al mogelijk is). Het wegwerken van de omvangrijke materiële oorlogs- en bezettingsschade is een kwestie van puinruimen, slopen, repareren en bouwen. Van noeste arbeid, grondstoffen en spirit, van vergeten en een nieuw start maken, kortom, van Wederopbouw. En daar waren we goed in als je de productie overziet. Daarvoor volstond een jaar of twintig. Tot de tastbare restanten uit de jaren 1940-1945 behoren de bunkers, als een soort ‘gestold slijmspoor van de Bezetting’, de grijstint op de meest zwarte bladzijde in de geschiedenis van Nederland. De bezetter had in de bunkers ‘tot de laatste man’ stand willen houden, althans dat was de opdracht. Het liep anders. De bezetter ging, de bunkers bleven. Je kon ze in 1945 niet over het hoofd zien. Ze waren met wel 20.000 exemplaren hinderlijk aanwezig. Ze herinnerden iedereen aan de bezetter. Ze stonden letterlijk in de weg en vormden bij het vergeten een figuurlijke sta in de weg. Dus was het credo: weg ermee! Al voor dat de Wederopbouw goed en wel georganiseerd en gereguleerd, was toog men daarom aan het sloperswerk. Dat moet ook therapeutisch gewerkt hebben: je woede koelen op het symbool van de bezetter. Voor slopen heb je ook niet veel nodig. Als je boos bent, voldoet een houweel (je moet alleen wat langer slaan). Veel bunkers zijn zo spoorloos verdwenen, uit het stadsbeeld, uit het landschap en uit de herinnering. In 1946 reguleerde de overheid het puinruimen. Via de ‘puinruimingsregeling’ konden lagere overheden het werk voor 90% gesubsidieerd krijgen. Het Ministerie van Oorlog moest wel eerst een vergunning voor de sloop van een werk verleend hebben. Gemeentes kregen, als de Inspectie der Genie de sloop toestond, alleen subsidie als het opruimen van verdedigingswerken in het algemeen belang was. Bunkers die een verkeersobstakel vormden of waterkeringen bedreigden, konden zo met rijkssteun opgeruimd worden. Daar kon men voorlopig mee aan de gang en er was bovendien nog wel wat meer te doen. Zo ook in Den Haag, een willekeurig voorbeeld van deze dynamische aanpak. De gemeente Den Haag had een helder standpunt: alle verdedigingswerken moesten zo snel mogelijk opgeruimd worden. Al in de zomer van 1945 gingen de bunkers en tankmuren op de Boulevard van Scheveningen - nog ongesubsidieerd en zonder vergunning - de lucht in. Deze sloopmethode schoot lekker op en meer schade kon je in de omgeving toch al niet aanrichten. Men had immers haast: de badplaats moest in de zomer van 1946 weer functioneren. Wat de gemeente betrof was het ‘in oude luister herstellen’ van natuurgebieden - zoals de West- en Oostduinen - ook in het algemeen belang. Binnen


de zeer omvangrijke wederopbouwopgave achtte de rijksoverheid dit echter geen topprioriteit. Voor de algehele sloop kwam geen subsidie beschikbaar. Schoonmaken, dichtmetselen, afdekken en beplanten werd in dit soort gevallen de aanpak. Kortom, zand erover. Het zwaartepunt van alle opruimen afdekkinginspanningen in Den Haag lag in de jaren 1945-1947. In latere jaren zette men deze activiteiten op een kleinere schaal en met een geringere intensiteit voort, nog tot in de jaren negentig van de vorige eeuw, toen de ‘puinruimingsregeling’ nog immer van kracht was. Financiële beperkingen - ook op dit vlak was sprake van puinruimen - en militaire overwegingen stonden al met al de door de gemeente Den Haag zo vurig nagestreefde snelle en algehele sloop van de bunkers in de


176

Den Haag. Villa Koot aan de Ruychrocklaan 244 (linkerzijde). Hier gezien aan de achterzijde (Van Soutelandelaan), de enige plek waar de bunker nog enigszins zichtbaar is. Foto Dienst Stedelijke Ontwikkeling van de gemeente Den Haag, A.W.G. Mellink, 1992.


177 weg. Bovendien zorgde hergebruik voor een tegenbeweging, er was immers veel huisvestingsnood. Bunkers kregen tal van nuttige functies, van champignonkwekerij tot onderkomen voor padvinders. De Koude Oorlog was bovendien de aanleiding tot hernieuwde belangstelling van militaire zijde. Van de bijna 1100 bekende objecten waren er in 1995 al met al nog 450 over, ruim 40%. De in drie jaar gebouwde onderdelen van de Atlantikwall bleken - hoewel daar voldoende motivatie voor was - in geen 55 jaar af te breken. De bunkers hielden dus wel stand. En sommige gaan - al dan niet in een nieuwe gedaante - op voor een plaats in de eeuwigheid. Een praktijkvoorbeeld. Op het terrein van de vooroorlogse Haagsche Golf & Country Club, grenzend aan de woonwijk Benoordenhout, stond ook een aantal bunkers. Bij de uitbreiding Duinzigt van deze wijk op het voormalige golfterrein in de jaren 1950-1960 werden er enkele kavels inclusief de bunker uitgegeven. De heer Koot kocht zo'n kavel Ruychrocklaan 244 - en gaf de architect G.Th. Rietveld (1888-1964) in 1958 opdracht een woning annex kantoor te omtwerpen. Op de kavel stond een munitiebunker, om - voor de fijnproevers - precies te zijn een ‘Munitionsunterstand I’, standaardtype 134 met als ‘Baunummer’ 8741. De bouw ervan vergde eens 500 m3 beton, 20 ton betonijzer en 8 ton profielijzer. In de bunker was ruimte voor bijvoorbeeld 1.944.000 mitrailleurpatronen of 1.860 granaten van het kaliber 10,5 cm. Dat trof, want de heer Koot was wapenhandelaar. Rietveld wilde de bunker onaangetast en in het zicht laten en er een transparante villa op bouwen. Zo zou een contrast ontstaan tussen de gesloten bunkerarchitectuur en de lichte woonhuisarchitectuur. Helder en concessieloos. Op aangeven van zijn opdrachtgever heeft hij het ontwerp echter moeten aanpassen. Aan de voorzijde kwam er een bouwlichaam tegen de bunker te staan, om deze zoveel mogelijk aan het zicht te onttrekken. Rietveld kreeg het wel voor elkaar dat het ontwerp op enkele punten van het Uitbreidingsplan Duinzigt mocht afwijken. Deze afwijkingen betroffen de kantoorfunctie op de begane grond, de bouwhoogte en het platte dak. In het Uitbreidingsplan Duinzigt was alleen de woonfunctie toegestaan in vrijstaande woonhuizen of in blokken van twee, in twee bouwlagen en afgedekt met een zadeldak. Waarschijnlijk lukte hem dat omdat de Welstandscommissie over het plan adviseerde in plaats van de voor het plan Duinzigt aangewezen ‘supervisor’ ir. D. Roosenburg. Op 30 januari 1959 verleende de gemeente de bouwvergunning, waarna de aannemer, de firma J. Dubbeldam, de villa voor € 25.000 (f 55.000) bouwde. Bij de eerste oplevering kwam een zéér groot aantal technische gebreken naar voren, die vooral betrekkingen hadden op verschillende lekkages, de slechte kwaliteit van het hout voor de boeiboorden en vensters, slecht verfwerk en niet goed sluitende ramen. Nog tot in oktober 1961 sleepte deze zaak zich voort. Het uiteindelijke resultaat vormt een interessante combinatie, de Villa Koot. Beide bouwdelen - bunker en villa - gaan ondanks hun contrast goed samen, omdat ze beide de kenmerken van ‘de nieuwe zakelijkheid’ hebben: machinaal vervaardigde bouwmaterialen (beton, ijzer en glas), geen gevelarchitectuur, maar wanden uitsluitend ter omsluiting van doelmatig ingedeelde ruimten en de afwezigheid van ornament.


Gaat het hier om dusdanig waardevol ‘gemeenschappelijk erfgoed’ dat het behouden waard is? Dat is nog maar de vraag. De munitiebunker is typologisch niet erg zeldzaam. In bezet Europa bouwden de bezetters er 450, in Nederland 115, in Den Haag 5, waarvan er 4 over zijn. De villa van Rietveld staat op een Haagse, nog niet-officiële lijst van top-100-gebouwen uit de Wederopbouwperiode. Meer nog dan om de mogelijke individuele cultuurhistorische waarde van deze combinatie gaat het hier echter om de betekenis ervan in een bredere context. Dankzij het - door velen eertijds niet gewenste - behoud van de bunker is er hier een combinatie ontstaan die het verhaal van de stad illustreert. Deze en vele andere ingrepen in de stad en in het stadsbeeld vertellen samen het complete verhaal van constante verandering en ontwikkeling. Dat verhaal moet zo compleet mogelijk blijven. Het is onverstandig en ongewenst om er illustraties uit te knippen of zelfs hele bladzijden uit te scheuren. Ook de zwarte en grijze bladzijden horen bij het verhaal van de stad, dat maakt het verhaal leesbaar, samenhangend en interessant.


178

Goor. Gietijzeren grafmonument van Thomas Ainsworth, 1841. Foto A.J. van der Wal, RDMZ 1983.


179

Nederlandse vindingen in Japan Dirk J. de Vries Vorming van vakmensen en verspreiding van kennis vond vanouds vooral mondeling plaats, zowel in Europa als elders. Afgezien van de laatste twee eeuwen is het moeilijk na te gaan waar en wanneer een technische verbetering zich voordeed. Er was intensief handelsverkeer en vaklieden bewogen zich soms over grote afstand. Het inschakelen van ervaren meesters uit andere streken was al heel vroeg gebruikelijk als het ging om de oplossing van een technisch probleem. Binnen Europa konden de lokale omstandigheden aanzienlijk verschillen, zo ook de stand van kennis. Nederland liep in de 19de eeuw achter met de industrialisatie en keek daarom veel af van het voorbeeld Engeland. Door het inhuren van experts kon bijvoorbeeld de textielindustrie van Twente gemechaniseerd worden. Het dankbare Overijssel eerde Thomas Ainsworth, ‘en groot industrieel genie’ en een ‘nuttig man’, op gepaste wijze met een gietijzeren grafmonument in Goor.1 Het inhuren van kennis komt voort uit de behoefte zelf te kunnen produceren in plaats van goederen te importeren.

Handelsgoederen In de 17de eeuw omvatte de zeevaart inmiddels vrijwel de hele aarde en verzorgde vrijwel alle transport over grote afstand. Vanaf die tijd bewonderde men in Europa oosterse producten om hun kwaliteit en schoonheid. Zeer gewaardeerd was bijvoorbeeld het lakwerk: ‘In de kunst van verlakken zijn de Japanneezen en de Chineezen tot nu toe niet geëvenaard; men zou bijna zeggen niet te evenaren. En als wij zeggen: bijna niet te evenaren, dan ligt de oorzaak daarin, dat hun grondstof, de natuurlijke lakvernis, eerst uit Oost-Azië zou moeten worden aangevoerd, en dat de lastige en tijdroovende bewerkingen, bij de in Europa hoogere arbeidsloonen, zoo duur zouden worden, dat aan de aanwending daarvan niet kan worden gedacht’.2 Nog gewilder was het Aziatische porselein dat kaolien bevat en in de 18de eeuw van westerse voorstellingen voorzien kon zijn, bijvoorbeeld die van Jan Luyken.3 In dezelfde periode werden technisch gezien minderwaardige Delftse kopjes echter voor Japanse theeceremonies gebruikt.4 Deze export van Delfts aardewerk lijkt water naar de zee dragen, maar heeft ongetwijfeld te maken met uitstraling en status, zoals ook van goudleer uitging. Intussen deed men in Delft ernstige pogingen om oosters porselein te imiteren, zoals ook de Engelsen met het gelige beender porselein of de Fransen met hun fritten aardewerk. Deze producten lijken op echt porselein maar evenaren nimmer de hardheid en transparantie daarvan.5 De VOC had aanvankelijk een exclusieve handelsrelatie met Japan. In de 19de eeuw werd dat land echter verder opengelegd, o.a. dankzij industrialisatie en wereldtentoonstellingen: ‘Het groote, onvergankelijke voordeel van de eerste Wereld-Tentoonstelling te Londen in 1851, is daarin gelegen, dat wij Europeanen daar leerden inzien hoe in ons geheele werelddeel de ornamenteele kunst werd verwaarloosd en hoe hoog de Oostersche volken toen in dat opzicht boven ons stonden’.6


Na 250 jaar van afzondering werd het Shogunaat in 1853 en 1858 gedwongen om afspraken met de geïndustrialiseerde landen te maken. Dit ging niet van harte omdat de Japanners de voorwaarden ongunstig vonden en aantasting van de soevereiniteit gevreesd werd.7

Expertise Niet alles wat de Japanners maakten was superieur. De gesloten Japanse maatschappij kende weliswaar interne innovaties maar bleef goeddeels verstoten van westerse kennis en industriële productietechnieken. Op verschillende manieren wisten de Japanners zich een aantal westerse verworvenheden eigen te maken. Dat kon door middel van literatuurstudie waartoe in de


180 18de eeuw reeds een centrum was opgericht in de stad Osaka.8 Om door te dringen in westerse wetenschappen en technieken bediende men zich daarbij van het Nederlands. De eerste stap was derhalve studie van het Nederlands, rangaku genaamd. Theoretisch hield de staat toezicht op de import en het gebruik van boeken uit Nederland. In de praktijk werd door lokale machthebbers echter vrijelijk geput uit de kennis die opgeslagen lag: ‘By the 1830s rangaku had become such a rage among bright young men that, in the absence of a formal education system, they went about paying private scholars to take them into their homes and teach them Dutch’. Hoewel de centrale overheid doorgaans de initiatieven nam, konden de lokale heren ook financiële steun geven aan verbeteringen van de infrastructuur. Dankzij de aanwezigheid van Nederlandse ingenieurs werden Japanse rivieren en havens in de tweede helft van de 19de eeuw succesvol verbeterd. Omdat Japan niet over hoger opgeleide wetenschappers beschikte, ging de Meiji-regering vanaf 1868 over tot het tijdelijk aanstellen van buitenlandse deskundigen totdat er voldoende Japanners beschikbaar waren. Buitenlanders werden telkens voor enkele jaren aangesteld tegen salarissen die aanzienlijk hoger waren dan in Europa of de Verenigde Staten.9 In vergelijking met de grote westerse mogendheden was de Nederlandse inbreng bescheiden maar toch opmerkelijk.10 Mogelijk vanwege de oudere contacten functioneerde Nederland als een soort gidsland. Als leidende industriële natie blonk Groot Brittannië op tal van terreinen uit, zoals spoorwegen, telegraaf, bouw van schepen en vuurtorens en inrichting van het technisch onderwijs, terwijl de Fransen adviezen gaven om het militaire en juridische systeem te verbeteren, een scheepsdok te bouwen en een tolkenschool op te richten.11 De Japanse elite studeerde bij voorkeur medicijnen in Duitsland; ook Nederlandse artsen hadden in Japan een goede reputatie.12 Beide nationaliteiten worden vertegenwoordigd in de persoon van Von Siebold die eerder in Japan werkzaam was. Aan de hand van drie voorbeelden uit verschillende sectoren zal de invloed van Nederland op Japan behandeld worden. Zij tonen hoe, naast de vertrouwde handel in goederen, kennis verkregen werd door middel van literatuurstudie, het inhuren van deskundigen en het afkijken, spioneren zo men wil.13 Toch ging de overname van kennis meestal gepaard met aanpassing aan de gewenste, lokale omstandigheden.

Golfpannen Net als in de omringende landen kende Nederland in de middeleeuwen naast stro/riet en leien twee typen dakbedekking van gebakken klei. In het westen en zuiden gebruikte men daktegels terwijl het oosten en noorden zich bedienden van onder- en bovenpannen. Hoewel daktegels in de laatstgenoemde streek niet onbekend waren, overheersten daar de pannen, vergelijkbaar met Noord-Duitsland of het gebied rond de Middellandse zee. Al deze pannen dragen specifieke, regionale kenmerken waarbij de coherentie in vorm en maat per gebied opmerkelijk is. Over het hoe en waarom van de grenzen tussen pannen en daktegels is niet zomaar een antwoord te geven. In Nederland gaat het bovendien om een reconstructie aan de hand van bodemvondsten en vermeldingen in archiefstukken. Gemeenschappelijk kenmerk van beide systemen


(en leien) is de dubbele dekking en het daarmee gepaard gaande grote gewicht van het dak. In Nederland ging het middeleeuwse daklandschap geleidelijk, maar uiteindelijk volledig verloren sinds de opkomst van de golfpan in de 16de eeuw. De golfpan is een enkeldekker, de vereniging van een onderpan en een bovenpan. De aangehechte, afdekkende strook vormt, evolutionair gezien, de laatste herinnering aan de afzonderlijke bovenpan. Die strook gaf naam aan voorlopers die quackpan (Zwolle 1466), na 1500 brede pan of vleugelpan genoemd werden.14 We komen ze tegen in de IJsselstreek, een gebied waar onder- en bovenpannen verplicht gesteld en gesubsidieerd werden door de stadsbesturen.15 Rond het midden van de 16de eeuw werden overal in Nederland pannen gebruikt die dunner dan de voornoemde prototypes waren. Hoewel men verschillende lengtematen, rood, geglazuurd of grijs onderscheidde, was de standaard golfpan geboren. De Oud-Hollandse pan bleef tot de 19de eeuw ongewijzigd. Elders in Europa wordt dit type Hollandse pan genoemd. Vanaf de 17de eeuw vinden ze van oost tot west toepassing op de daken van de Nederlandse handelsposten. In het midden van de zesde eeuw importeerde Japan een systeem van licht gekromde onderpannen met smallere, halfronde bovenpannen uit Kudara, Korea. Sinds de 17de eeuw werden in Japan een soort golf- of S-pannen gemaakt. Een steenbakker genaamd Hambei Nishimura


181

Donkergrijze, hardgebakken golfpan uit Japan, zoals toegepast in de 19de eeuw. Coll. RDMZ.

zou deze pan in 1674 uitgevonden hebben.16 Zijn idee was een doorgaande S-vormige pan te maken met afgesneden diagonale hoeken om overlapping te bewerkstelligen. Edward Morse, een etnoloog die in de late 19de eeuw in Japan vertoefde, constateerde reeds dat de enkeldekkende golfpan alleen in België, Nederland, Scandinavië, Java en Japan aangetroffen wordt en zich onderscheidt van een mediterrane groep, China en de voormalige Spaanse en Portugese koloniën inbegrepen. Gezien de dominante Nederlandse aanwezigheid in Zuidoost-Azië sinds de stichting van Batavia in 1619, is het volgens Morse logisch dat de Nederlanders de verspreiding van de golfpan hebben ingezet. Hoewel de bron dubieus is, zou volgens de Japanse onderzoekers de voornoemde Hambei Nishimura een droom hebben gehad waarin de vorm van de S-pan zich spontaan openbaarde. Ondanks de invoering van een politiek van strikte isolatie in het jaar 1641, heeft Nishimura waarschijnlijk bij uitzondering of illegaal een reis in de regio gemaakt, mogelijk naar Batavia. Onduidelijk is dus of de droom moet worden uitgelegd als poging tot camouflage van een verboden uitstapje of als verhulde ijdelheid. Dankzij een studiereis van Coen Temminck Groll naar Indonesië weten we dat in Djakarta, het voormalige Batavia van Jan Pietersz. Coen, niet alleen Nederlandse goederen c.q. bouwmaterialen geïmporteerd werden. In het Museum Kota zag hij namelijk een aantal mallen en maten die ondubbelzinnig wijzen op de lokale productie van golfpannen.17 Het gaat om een geelkoperen ‘Holtemaat Stadsvorstpan 1706’, 28 centimeter breed en een ‘Holtemaat van Stads-Dekpanne-Vorm’ (24,2 centimeter breed), gemaakt door de stads-ijkmeester Abraham Crena. Een even brede, roodkoperen mal voor een golfpan draagt de tekst ‘Correcte Holtemaat van de Stads dekpanne-vorm Anno 1706’ en een voelmaat uit hetzelfde jaar die aantoont dat het baksel 1,7 centimeter dik moest zijn. Daarnaast waren er modellen voor grote vloertegels en twee maten bakstenen te zien.18 Het gebruik van de mallen past in een lokale traditie. Er zijn ook vormen van een ijkmeester ‘Hendrik van der Grap Anno 1739’ aanwezig. Hiermee is echter niet bewezen dat er in 1674 inheemse golfpannen


op de daken van Batavia lagen. Omdat er sinds circa 1550 in het moederland niet anders dan golfpannen werden geproduceerd, ligt continuïteit voor de hand. Hierbij sluit het gebruik van maatvaste, stedelijke mallen voor dakbedekkingsmaterialen (en bakstenen) aan, zoals in Europa vanaf de

Mallen, gemaakt in 1706 door de stadsijkmeester van Batavia (Jakarta) Abraham Crena: A: geelkoperen ‘Holtemaat Stadsvorstpan 1706’. B: geelkoperen ‘Holtemaat van Stads-Dekpanne-Vorm’. C: roodkoperen ‘Correcte Holtemaat van Stads dekpanne vorm Anno 1706’. D: koperen diktemaat. Coll. Museum Kota, Jakarta. Documentatietekeningen C.L. Temminck Groll te Driebergen.


182 middeleeuwen tot in later tijd voorgeschreven was.19 Hoewel een Japanse werkgroep zich nog in de kwestie verdiept, lijkt de productie van golfpannen in dat land samen te hangen met de invloed vanuit Nederland en toepassingen in Batavia. Wat er mogelijk in Hirado of Decima te zien was, dient ook in de overwegingen betrokken te worden. De beschikbaarheid van materialen, voorbeelden of kennis speelde ook bij een heel andere tak van nijverheid een belangrijke rol.

IJzerindustrie Het bosarme Engeland had het grootste belang bij de uitvinding van een alternatieve brandstof voor de ijzerbereiding. Na diverse pogingen lukte het Abraham Darby (I) in 1711 om van kolen de meer zuivere brandstof cokes te maken. Deze ‘salvation by coke’ luidde de aldaar begonnen industriële revolutie in. Landen als Zweden en Duitsland beschikten voorlopig nog over voldoende hakhout om in de traditionele brandstof houtskool te voorzien. Ook de kleinschalige Nederlandse ijzergieterijen maakten nog lang gebruik van inlandse erts (ijzeroer) en houtskool. Het korte samengaan van België en Nederland (1815-1830) onder koning Willem I zorgde echter voor een opleving van de ijzerindustrie. De Engelsman John Cockerill bouwde moderne cokesgestookte hoogovens in Seraing en de Rijksgeschutsgieterij werd van Holland verplaatst naar Luik. Directeur van die gieterij was Ulrich Huguenin (1755-1833) geboren in Maastricht maar telg van geslacht van naar Zwitserland uitgeweken hugenoten.20 In 1817 nam Huguenin reeds uitgebreide proeven met cokes. De gieterij was een soort laboratorium waarin hij de productie van ruw(giet)ijzer tot in de kleinste details uitwerkte. Hij bestudeerde de gedragingen tijdens het smelten, het voorkomen van slak, de kleur van het gietproduct, de invloed van stoffen als zwavel, fosfor, bruinsteen en kalk(toeslag). Hij besprak daarnaast ook visies op het ijzermaken door anderen en had als één van de eersten in de gaten wat de verscheidenheid aan ijzersoorten bepaalt: ‘... in de hoeveelheid van de daarin begrepene koolstof’. Ook noemt hij de verschillende verschijningsvormen van de ‘koorn’ (d.m.v. een optische breukproef), de invloed van de grootte van het gietstuk op de afkoelsnelheid en constateert dat smeedijzer moeilijker smelt dan gietijzer omdat er minder koolstof in zit.21 In zijn eerste verhandeling over Het gietwezen (1826) vergelijkt en beschrijft hij de diverse typen hoogovens, inclusief de maatvoering en de vorm van het ‘blaaswerk’.


Reverber- of vlamoven. Naar: U. Huguenin, Bijdragen tot het gietwezen... 1834.

De Japanse industrieel-archeoloog Shuji Ohashi constateerde: ‘This book is estimated as a first book published on ironcasting method in Netherland. Japanease engineers transported this book during about 1847-'50 (three groups) and published it. This book was the only guide-book to make ironcanon and ironmaking by blast furnace 1850-'70 period in Japan. Man builded about twenty Reverberier-ofen (air furnace) placed all over the country during 1850-'60 and about ten blast furnace was built three places during 1852-'63. This is a beginning of the modern industry/industrialization in Japan. So Huguenin is regognized in Japan the father of japanease modern industry’.22 Met deze kennis wisten de Japanners hun kostbare maar zachte koperen kanonnen te vervangen door betere


183

Complex ijzerovens te Nirayama, Japan. In 1857 gebouwd naar Huguenin. Foto Dallas Finn; uit: Meiji Revisited 1995.


184 ijzeren wapens. De diverse feodale heren waren er als de kippen bij om ook in het bezit van zo'n hoogovencomplex te komen.23 Dat van Egawa in Nirayama, daterend van 1857, is het oudste nog bewaard gebleven complex in Japan met een reverberof vlamoven. Naast hoogovens waar de primaire omzetting van erts naar ruwijzer plaatsvond, gebruikte men voor hersmelting of zuivering (ontkoling) een tweede, soms liggende oven. Zo'n type vlamoven was al voor 1700 bekend en door Huguenin afgebeeld in zijn tweede boek uit 1834.24 Van het complex staat verder vermeld: ‘It also has the distinction of being, so far as anyone knows, the oldest Western structure in Japan. Its four chimneys, square and built of Japan's earliest remaining industrial bricks, are set on broad hearths and rise 16 meters (over 50 feet) into the air. In 1988 the irregular, crudely laid original bricks (some 24,000) were neatly relaid, missing ones replaced, and the whole exterior banded with metal strips to protect it from earthquakes. Thus reinforced, the gray structure stands, incongruously militant in the peaceful Izu countryside, at Nirayama in Shizuoka Prefecture’.25

Waterstaatswerken Naar aanleiding van 400 jaar betrekkingen Nederland-Japan kwamen bij de Walburg Pers te Zutphen twee publicaties uit over de rol van Nederlandse civielingenieurs in Japan.26 De eerste Nederlandse waterbouwers die aantraden waren C.J. van Doorn (1837-1906) en I.A. Lindo (1848-1941). Zij fungeerden als een soort kwartiermakers en namen in eerste instantie kennis van de problemen rond rivieren en havens. De jonge, nogal ongeduldige Lindo werd vooral belast met peilingen, waterpassingen en berekeningen van stroomsnelheden en waterafvoeren, terwijl de oudere en meer ervaren Van Doorn de regering adviseerde over diverse oplossingen. De nog steeds gebruikte hoogtemaat Tokyo Peil werd door Lindo geïntroduceerd toen hij begon met het opmeten van rivieren in de buurt van de tegenwoordige hoofdstad.27 Het ging Lindo allemaal veel te traag: de Japanners gedroegen zich in zijn ogen stuitend onderdanig of juist totaal onverschillig en het kwam zelden tot uitvoering van zijn voorstellen. Richting opdrachtgevers voelde hij zich bovendien overruled door chef Van Doorn. Na drie en half jaar vertrok hij dan ook waarna het koppel G.A. Escher (1843-1939, vader van de graficus/kunstenaar) en J. de Rijke (1842-1913) aantrad. Deze twee vulden en voelden elkaar beter aan. Over


Herdenkingspostzegel van 100 jaar Tokyo Peil (TP), thans Japan Standard, uitgebracht in 1991. Op de achtergrond het ‘tempeltje’ dat zich in Nagata-cho, Toyko bevindt waarin het ijkpunt voor hoogtemetingen is verankerd. Uit: In een Japanse stroomversnelling 2000, 11 en 391.

het reilen en zijlen van deze ingenieurs weten we het nodige dankzij correspondentie die bewaard bleef. De monografie over De Rijke is hier grotendeels op gebaseerd. Kamibayashi, de Japanse biograaf geeft deskundig commentaar op de historische achtergronden en de omstandigheden waarin De Rijke functioneerde. Naast brieven van Lindo en Escher vinden we als bijlage opnieuw correspondentie van De Rijke terug in de tweede, meer omvangrijke publicatie.28 Afzonderlijke katernen geven daarin telkens een beknopte levensschets van de voornoemde Nederlanders plus die van diverse werkbazen en andere ingenieurs. Deze mensen waren voortdurend onderweg om havens ter plaatse te bekijken, het stroomgebied van een rivier te verkennen of te overleggen met vertegenwoordigers van de centrale of de lokale overheid. De weersomstandigheden waren soms bar en de Hollanders werden zomers vooral geplaagd door de hitte. De centrale overheid zorgde echter voor comfortabele behuizingen, ook voor het kinderrijke (gereformeerde) gezin van De Rijke.


185

Drijvende bok voor het aanvoeren en lossen van stenen. Tekening G.A. Escher, 1876. Uit: In een Japanse stroomversnelling 2000, p. 224.

Vrijgezelle buitenlandse mannen kregen desgewenst een vrouw toegewezen die niet alleen voor het huishouden zorgde maar ook als tolk, tekenaar en bedgenote optrad. In de brieven aan het thuisfront kwam dat laatste aspect niet ter sprake en bij terugkeer naar Nederland bleven de vrouwen dan ook achter in Japan. Alleen Escher liet doorschemeren dat hij met zijn vriendin periodieke onthouding toepaste om zwangerschap te voorkomen. Het boek In een Japanse stroomversnelling biedt verder informatie over tal van onderwerpen zoals het Japanse geldstelsel, de introductie van de fotografie, de invloed van cholera, traditionele timmer- en meettechnieken en ontbossing. Het boek bevat tal van kleurige illustraties: Japanse prenten, ontwerptekeningen, kaarten en oude, ingekleurde foto's. De langst zittende Nederlander was Johannis de Rijke die de Japanse regering dertig jaar diende als ‘noodhulpadviseur’ maar uiteindelijk de status van chokuninkan, staatssecretaris bereikte.29 Mede dankzij persoonlijke steun van ingenieurs als J. Lebret en de voornoemde G.A. Escher kon de ijverige dijkwerkerszoon De Rijke zich via zelfstudie en praktijkervaring opwerken. In Nederland was hij eerder betrokken bij de aanleg van het Noordzeekanaal. De Rijke kreeg een Japanse ingenieurstitel, maar door het Koninklijk Instituut van Ingenieurs is hij nooit als zodanig erkend.30 Praktijkervaring was onder omstandigheden minstens zo belangrijk als theoretische kennis, hetgeen de in Delft gevormde Escher goed besefte: ‘... Volgens mij oordeelen echter meest alle academisch opgeleide Ingenieurs niet onpartijdig; hun voorliefde voor die, welke dezelfde of een soortgelijke opleiding gehad hebben als zij zelf,


186 maakt hen onbillijk tegenover anders opgeleiden met minder aristocratische allures’.31 Via regulering van de stroming werd de bevaarbaarheid van rivieren verbeterd. Dit kwam ten goede aan de scheepvaart en de handel, maar negeerde aanvankelijk het gevaar van overstromingen, zoals bleek bij de dijkbreuk van de Yodo in 1885. In hetzelfde jaar werd Engels de westerse voertaal, zoals ook uit de rapportages van De Rijke blijkt. Engelse ingenieurs vonden de door de Nederlanders toegepaste rijs(zink)werken maar ouderwets en lieten niet na hen te bekritiseren. Achteraf bleek deze methode, om afkalving bij sterke stroming te voorkomen, niet alleen uiterst functioneel voor de slappe Japanse rivierbodems maar ook duurzaam en milieuvriendelijk. Zo kan men ook de bestrijding van bergerosie noemen, waarbij de grond met stronetten vastgelegd werd en gelijktijdig kapverboden golden.32 Respect voor de natuur staat voor Shinto, de Japanse visie op de harmonie tussen mens en natuur en het bestaan van een zichtbare en onzichtbare wereld.33 De Nederlanders hadden geen notie van deze opvattingen en wisten evenmin dat Japanners, alvorens grond te ontrekken aan de natuur een verzoeningsritueel houden voor de kami, vertegenwoordiger van de spirituele energie van de plek. Bovengenoemde voorbeelden tonen hoe delen van de traditionele Japanse samenleving op verschillende manieren aan modernisering onderhevig waren. Omdat er gelijktijdig bestuurlijke hervormingen plaatsvonden was er soms sterk verzet tegen de vernieuwingen vanuit de bevolking. Diverse buitenlanders zijn ook vermoord, reden voor een vernietigend Engels bombardement vanaf schepen in 1863. Toch kan men niet anders dan bewondering opbrengen voor de vooruitstrevende geesten in de toenmalige centrale overheid, die de eigen ‘ontwikkelingshulp’ organiseerde en financierde en zo zorgde voor aansluiting bij het geïndustrialiseerde westen.

Eindnoten: 1 F.W.W.H. van Coeverden, Goor en Thomas Ainsworth, Goor 1983. 2 B. Bucher, De Kunstnijverheid. Hand- en studieboekje, tevens vademecum voor bezoekers van musea en tentoonstellingen, Haarlem 1905, p. 103 (3de druk, door J.W.H. Berden vertaald uit het Duits). 3 C.J.A. Jörg, Wisselwerkingen. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de Materiële Geschiedenis van de Wisselwerking tussen Azië en Europa aan de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Leiden op 12 juni 1998. 4 Idem, p. 24. 5 Idem, p. 159. 6 Bucher 1905, 2. 7 Y. Kamibayashi, Johannis de Rijke, de ingenieur die de Japanse rivieren weer tot leven bracht, Zutphen 1999, p. 34. 8 D. Finn, Meiji Reviseted. The Sites of Victorian Japan, New York 1995, p. 6. 9 In dit opzicht is er een groot verschil tussen Kamibayashi 1999 die berekende dat men 10-20 maal zo veel verdiende als in Nederland (49) en Van Gasteren e.a., In een Japanse stroomversnelling. Berichten van Nederlandse watermannen - rijswerkers, ingenieurs, werkbazen


10 11 12 13 14 15 16

17 18 19 20 21

22

23 24 25

26 27 28 29 30 31 32 33

- 1872-1903, Amsterdam Zutphen 2000, waarin K. Kazuo en B. Toussaint in hoofdst. 3 uitgaan van van ongeveer 2 maal zoveel (79). Van Gasteren e.a. 2000, pp. 75-77. Van Gasteren e.a. 2000, pp. 75-88. Van Gasteren e.a. 2000, pp. 94-95. Vergelijk dit met L.A. van Gasteren, e.a. 2000, p. 99. D.J. de Vries, Bouwen in de late middeleeuwen. Stedelijke architectuur in het voormalige Overen Nedersticht, Utrecht 1994, pp. 88-89. In aangrenzende gebieden zijn vergelijkbare voorlopers van de golfpan gevonden maar die bleken jonger of minder nauwkeurig dateerbaar te zijn, zoals in Groningen. Idem p. 89. Gegevens ontleend aan de opzet uit 1999 van een themastudie ‘Influence of Dutch Pan-tiles on the Shaping of Japanese Pantiles. A study on the Diffusion of Building Technology’, door Masao Ando (Chiba University), Kazuko Ohno (Ohno Atelier) en Seiichi Fukao (Tokyo Metroplitan University) met wie op 28 maart 2000 bij de RDMZ van gedachten gewisseld is. Museum Kota Djakarta, nr. 7434, 7437 a en b, e.a. Helaas waren de mallen bij een later bezoek van Temminck Groll aan het museum ‘onvindbaar’. J. Hollestelle, De steenbakkerijen in de Nederlanden tot omstreeks 1560, Assen 1961. S. von Allmen op Internet onder: http://perso.club-internet.fr/jeanmarc.vonallmen/Huguenin/index.html. U. Huguenin, Het gietwezen in 's Rijks ijzer-geschutsgieterij, te Luik; met betrekking, zoo tot het vervaardigen van geschut, projectiles enz. Als tot de gebruikt wordende ijzersoorten, en derzelver bewerking, 's-Gravenhage 1826, p. 45, p. 53. Kort voor 1982 geschreven door prof. Ohashi aan prof. Reinink van de Universiteit Utrecht, verwerkt in kandidaats-scriptie ‘De oorsprong en toepassing van IJzer, overzicht van de geschiedenis van een bouwmateriaal’, waarvan D.J. de Vries een beknopte versie onder IJzer schreef in het Restauratievademecum (1985). Finn 1995, p. 7. U. Huguenin, Bijdragen tot het gietwezen in 's Rijks ijzergeschutgieterij te Luik, 's Gravenhage 1834. Finn 1995, p. 7. De auteur zegt dat de door Huguenin beschreven methode ‘outmoded in Europe’ was, hetgeen misschien voor 1850 -de toepassing in Japan- geldt, maar niet bij de verschijning van het boek in 1826. Verder spreekt hij van een ‘painstakingly translated Dutch book’ (t.o. p. 151) maar vergeet kennelijk dat rond 1850 Nederlands de westerse voertaal was. Kamibayashi 1999 en Van Gasteren, e.a. 2000, beide verkrijgbaar bij de Walburg Pers te Zutphen. Van Gasteren e.a. 2000, p. 153. Van Gasteren e.a. 2000, pp. 473-516 (1879-1910). Kamibayashi 1999, p. 211. Van Gasteren e.a. 2000, p. 128, zie noot 33 p. 524. Idem, p. 73. Idem, pp. 70, 115. Van Gasteren e.a. 2000, pp. 136, 137 (bijdrage van P. de Leeuw).


188

Polders in Polen Gerrit Keunen De omstandigheden waarin een volk verkeert, dwingen het daarmee om te gaan. De kennis en ervaring die zo noodgedwongen wordt opgebouwd, kan elders ten zeerste worden begeerd. In de regel leidt dat tot export van expertise met een voordeel voor beide partijen. Een vroeg voorbeeld daarvan is de bouw van de eerste tempel in Jeruzalem, zo'n 3000 jaar geleden. De grondlegger daarvan was Salomo, de derde koning van Israël, bevriend met Hiram, koning van Tyrus, gelegen in wat nu het zuiden van Libanon is. Met steenhouwerswerk was men in Jeruzalem wel vertrouwd, maar met het halen en verwerken van het benodigde hout niet. Om die reden werd Hiram door Salomo om bijstand gevraagd: ‘Gebied dan, dat men voor mij cederen van de Libanon velle (...) want gij weet, dat onder ons niemand is, die zoveel verstand heeft van bomen vellen als de Sidoniërs.’ De geschiedenis laat zien dat de Hollanders ook nogal eens in de rol van Sidoniërs hebben verkeerd. De Libanon was vroeger bekend om zijn cederbossen; de Hollanders hadden noodgedwongen leren omgaan met het altijd aanwezige water en, bij afwezigheid van andere hulpbronnen, met de toepassing van windenergie. In westelijk Nederland, globaal genomen het gebied tussen de duinstrook en de Utrechtse Heuvelrug, had uitgebreide veenvorming plaatsgehad. Deze veenwildernis werd doorsneden door enkele hoofdrivieren, zoals de Oude Rijn, de Lek en de Hollandse IJssel. Daarnaast was er een aantal kleinere riviertjes zoals de Amstel en de Rotte, waarlangs de waterafvoer van de venen plaatsvond. De venen lagen, in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, vroeger vrij hoog en als regel dus droog. Tussen circa 1100 en 1400 veranderde dit, toen grote delen van deze wildernis door de landsheer (graaf of bisschop) ter ontginning werden uitgegeven. Hierdoor ontstonden de zo vertrouwde poldergebieden met hun lange smalle kavels en tot aan de horizon doorlopende evenwijdige sloten. De door de ontginning veroorzaakte ontwatering leidde tot inklinking van de grond en tot daling van het maaiveld, wat in combinatie met de stijgende zee- en rivierstanden wateroverlast als gevolg had. Het antwoord hierop was sinds ongeveer 1410 de inzet van windkracht voor polderbemaling. Uit de al meer dan een eeuw hier ten lande bekende windkorenmolen werd de poldermolen ontwikkeld. Tevens was ervaring opgedaan in de aanleg van dijken. In technische zin was daarmee de waterhuishouding geregeld. Om de waterhuishouding ook in stand te houden, kwam een specifieke bestuurlijke organisatie tot stand. Een goede waterhuishouding, als voorwaarde voor een agrarische samenleving, vereiste dus kennis en ervaring op meerdere terreinen. Het is deze kennis en ervaring die in diverse vormen naar het buitenland is geëxporteerd. Niet alleen in een eigen kolonie als Nederlands-Indië, maar evenzeer op uitnodiging van plaatselijke heersers in Europese landen. Al in de 12de eeuw trokken Nederlandse boeren naar de weinig ontgonnen streken van Noord-Duitsland, aangetrokken door goede vooruitzichten op een nieuw bestaan en daartoe geworven door de plaatselijke machthebbers. Daar bedijkten zij rivieren, legden moerassen droog en herschiepen woeste gronden tot vruchtbare velden. Zo


sloot de prins-bisschop van Bremen in 1113 een overeenkomst met Hollanders, afkomstig uit het pas ontgonnen veengebied bij Leiden, voor de ontginning van een gebied in het dal van de Wezer. In de 16de eeuw lag de reden voor vertrek van de Nederlandse boeren vooral in de religieuze vervolgingen, die toen aan de orde van de dag waren. Ook in die tijd trokken zij naar het oosten, naar Pruisen, Polen en nog later naar Rusland, waar zij nieuwe nederzettingen stichtten. Pruisen was in het begin van de 16de eeuw, na diverse oorlogen, eindelijk


189

Europa. Inpolderingen door Hollanders in het buitenland, activiteit op vele plaatsen.

tot rust gekomen en Pools bezit geworden. Om het geteisterde en schaars bevolkte gebied van de Weichseldelta weer tot bloei te brengen, was het nodig nieuwe kolonisten te lokken. Dit middel, koloniseren, was niet nieuw want al in de loop van de 13de en 14de eeuw hadden zich veel nieuwkomers in het toenmalige Pruisen gevestigd. Daaronder bevonden zich ongetwijfeld veel Nederlanders, vooral Vlamingen en Hollanders. Als bewijs daar toe dienen onder andere nog verschillende, oude plaatsnamen, waaronder ‘Pruisisch-Hollandt’ waarmee nog in 1913 een streek in Oost-Pruisen werd aangeduid. Zeer waarschijnlijk hebben Hollanders destijds al aan de germanisering van Pruisen deelgenomen. De Weichseldelta was een van de vruchtbaarste streken van Polen, maar deze stond het grootste deel van het jaar onder water, wanneer niet behoorlijk voor bedijking en afwatering werd gezorgd. Met gunstige voorwaarden werd rond 1525 geprobeerd de immigratie van Hollandse boeren te bevorderen, van wie immers de roep uitging dat ze meesters waren in het aanleggen van dijken en kanalen. De Nederlanders


190

Pools polderlandschap vóór de Tweede Wereldoorlog. Op de voorgrond een malende poldermolen van het zuiver Hollandse type wipmolen.

Kaart van Dantzig en omgeving, 1657. Duidelijk zichtbaar is de verkavelingsstructuur en de aanwezigheid van een groot aantal poldermolens.


191

Dantzig, nu Gdansk. Voormalige achtkante poldermolen in vol bedrijf in de Weichseldelta. Uit: De Molenaar 1987.

Detailopname van een in vol bedrijf zijnde wipwatermolen met nog een houten scheprad als wateropvoerwerktuig. Vermoedelijk is de ‘oervorm’ van dit soort molens, in tegenstelling tot in ons land, in Polen destijds min of meer tot het einde bewaard gebleven. Uit: De Molenaar 1987.

die zich hier vestigden slaagden er daadwerkelijk in de laaggelegen moerassige gronden te verbeteren en wisten daardoor de gunst van hun heren te verwerven. Ook de koningen van Polen hebben herhaaldelijk hun tevredenheid met deze kolonisten kenbaar gemaakt. Hun succes was vermoedelijk vooral te danken aan de introductie van de watermolen, die destijds in dat gebied nog onbekend was. Dit valt af te leiden uit een contract uit 1578, waarin wordt gesproken over de herbouw van een watermolen. Bovendien kreeg de regerend vorst van Oost-Pruisen in 1558 het advies om watermolens te laten bouwen naar het voorbeeld van de molens die Hollanders in Pools-Pruisen bij een zeker dorp hadden laten bouwen. In de Weichseldelta is zo een typisch Hollands polderlandschap ontstaan, ook al zijn de molens inmiddels verdwenen. In de loop van de 17de en 18de eeuw verspreidde de Nederlandse invloed zich langs de benedenloop van de Weichsel, waar een hele reeks Hollandse nederzettingen ontstond. De invloed van de Hollanders in wat nu Polen is, beperkte zich niet tot de waterstaat, maar betekende ook de introductie van de windmolen voor het malen van


graan. In het gebied rond de stad Gdansk stond dit soort molens dan ook bekend als ‘holender’.

Literatuur 1 Koningen 5 (bijbeltekst). G.P. van der Ven (red.), Leefbaar laagland: geschiedenis van de waterbeheersing en landaanwinning in Nederland, Utrecht 1993. Tadeusz and Izabella Tomaszunas, The windmills in Zulawy on the delta of the Vistula river, transactions of the seventh symposium of molinology, 1989. I.J. de Kramer, ‘Poldermolens ver van ons bed’, De Molenaar, 21 maart 1984. Felicia Szper, Nederlandsche nederzettingen in West-Pruisen gedurende den Poolschen tijd, Enkhuizen 1913. Dr. ir. J. van Veen, ‘Inpolderingen in vroeger eeuwen door Nederlanders in het buitenland’, De Ingenieur 1939 nr 22. Drs. Lucia Thijssen, 1000 jaar Polen en Nederland, Zutphen 1992.


192

Genadendal. Old Mission Warf.

Project ‘Restauratie Genadendal’ Job Roos en Ron van Oers Op 20 juli 2001 keurde de Nederlandse minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap het projectvoorstel voor de restauratie van Genadendal in Zuid-Afrika goed, opgezet door de Technische Universiteit Delft in samenwerking met haar Zuid-Afrikaanse tegenhanger, the Western Cape Cultural Commission (WCCC). Er werd een subsidie van ruim één miljoen euro toegekend om de historische gebouwen en het landschap van Genadendal, een 19de-eeuws Moravische zendingspost in de West-Kaapse provincie, te restaureren. Na jaren van voorbereidingen om het eerste idee te ontwikkelen tot een praktisch project en voldoende fondsen voor de tenuitvoerbrenging te verkrijgen, was de goedkeuring een heuglijk moment en reden voor een viering. Tegelijkertijd heerste er diepe droefenis aangezien het project verder zou moeten gaan zonder de man wiens geesteskind het eigenlijk was: prof. dr. ir. Frits van Voorden. Tijdens een rondreis door de omgeving van Kaapstad in 1996 is het idee voor het project ontstaan en in de hierop volgende jaren heeft het zich langzaam ontwikkeld met de hulp en steun van onze Zuid-Afrikaanse collega's. Tijdens de begrafenis van Frits, 1 december 2001, is stilgestaan bij de liefde die Frits voelde voor Zuid-Afrika - en bij het feit dat vooral Genadendal zijn hart had gestolen. De ontwikkeling van dit project kwam rechtstreeks uit zijn hart, met een oprecht geloof in de schoonheid van Genadendal, het belang van zijn erfgoed en de noodzaak het onder de aandacht te brengen voor restauratie en conservatie. Het project zal uitgevoerd worden met deze gedachten in het hoofd.

Project Restauratie Genadendal Projectomschrijving Het restauratieproject van de zendingspost van Genadendal berust oorspronkelijk op een Zuid-Afrikaans


193 initiatief. Genadendal heeft een rijke historie en staat al lange tijd in de belangstelling. De missiepost is al meer dan twintig jaar onderwerp van casestudies, onder andere aan de Universiteit van Kaapstad. Hoewel oorspronkelijk ondersteund door de RDMZ in Zeist, zijn de plannen voor technische ondersteuning uit Nederland en medefinanciering ten behoeve van de restauratieactiviteiten verder ontwikkeld aan de Technische Universiteit Delft (TUD). Sinds de tweede helft van de jaren negentig werken de TUD en de Western Cape Cultural Commission (WCCC) samen aan het ontwikkelen van een standpunt ten aanzien van de verbetering en restauratie van de historische kern van Genadendal in de Overberg. Tijdens dit proces zijn afgevaardigden van de Genadendalgemeenschap geraadpleegd. De missiepost wordt gezien als gemeenschappelijk cultureel erfgoed van zowel Nederland als Zuid-Afrika, aangezien de hoofdzetel van de Moravische Kerk in Zeist nauw verbonden is met de historische Moravische gezantschapsvestigingen van de West-Kaap en in het bijzonder met Genadendal. Vanwege het positieve werk dat verricht werd door de Moravische Kerk met betrekking tot slaven in dienst van de Nederlandse West-Indische Compagnie in de westelijke Indiën, werd het de kerk toegestaan missionarissen te zenden naar de West-Kaap, die op dat moment onder het gezag van de Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie stond. Genadendal, de oudste Moravische zendingspost in Zuid-Afrika, omvat een rijke religieuze geschiedenis die teruggaat tot 1738. George Schmidt, een Moravische zendeling van Duitse afkomst, kwam hier om de verarmde en verjaagde Khoi-mensen te dienen, die op dat moment met uitsterven bedreigd werden. Afgezien van het feit dat het de oudste en cultureel belangrijkste zendelingenvestiging is in Zuid-Afrika, is er een aantal redenen die de keuze rechtvaardigen om in Genadendal te beginnen met de tenuitvoerbrenging van een geïntegreerd langetermijnconserveringsplan. In het definitieve rapport over het Zendelingen Vestigingen Onderzoeks Project, opgesteld door de Universiteit van Kaapstad, zijn de volgende zes overwegingen beschreven:1 1. Genadendal kent veel van de ontwikkelingsproblemen die kenmerkend zijn voor missievestigingen, zoals hoge werkeloosheid (wat vele economisch actieve mensen dwingt elders werk te zoeken, terwijl de heel jonge mensen en de ouderen achterblijven) en verwaarloosde lokale landbouwpraktijken. 2. De vestiging heeft een lange geschiedenis van diverse interventies, veelal uitgevoerd op een ongecoördineerde, ad hoc wijze, waaronder voortdurende initiatieven ter verbetering van de


194

3.

4.

5.

6.

infrastructuur en de ontwikkeling van nieuwe gebieden die geïntegreerd zouden kunnen worden in een allesomvattend ontwerp. Groter Genadendal wordt geconfronteerd met meer algemene problemen met betrekking tot zijn natuurlijke en cultureel aangepaste landschappen, inclusief de onderbenutting en lage opbrengsten van landbouwgronden, de verspreiding van uitheemse plantensoorten en de achteruitgang van het historische irrigatiesysteem in de vallei. Er is een lange geschiedenis van conserveringspogingen, waaronder het etablissement van de Moravian Mission Trust Fund en daaropvolgende conserveringsprojecten op de missionwerf vanaf 1986 met de restauraties van verschillende gebouwen, de oprichting van het Zendelingen Museum en de vestiging van een kinderdagverblijf. Genadendal heeft het voordeel dat het reeds wettelijk aangewezen is als zogenaamd stadsgebied, wat inhoudt dat er verschillende mogelijkheden zijn om aanspraak te maken op middelen, waardoor een benadering via multi-resource-makelaardij haalbaar werd om een geïntegreerd conserveringsen ontwikkelingsplan te financieren. Het Genadendalgebied heeft de potentie zich langdurig en geïntegreerd te ontwikkelen, omdat het gunstig gelegen is ten opzichte van belangrijke transportroutes binnen het gebied van de West-Kaap, wat het goed toegankelijk maakt voor de regionale markt en de toeristen. De marketing van de cultuurhistorische bronnen van de vestiging, de handhaving en voorzichtige ontwikkeling van recreatieve mogelijkheden en ecotoerisme, de ontwikkeling van kleinschalige landbouw en misschien zelfs van commerciële boerenbedrijven, dit alles zou geëxploiteerd kunnen worden.

Kort samengevat: de nodige ‘commitment’, de infrastructuur en de mogelijkheden voor een complexe, langlopende restauratie waren alle in Genadendal aanwezig, waardoor het project in aanmerking kwam voor een subsidie van de Nederlandse regering.

Identificatie van het onroerend goed Tegen het eind van de achttiende eeuw werden de Khoi in het Overberg-gebied in toenemende mate bedreigd door de koloniale vestiging en wetgeving, waardoor hun geleidelijk aan hun voorouderlijk land ontnomen werd. Vestiging bij een zendingspost als Genadendal werd een haalbaar alternatief voor opname in het koloniale arbeidsproces. Uit bronnen blijkt dat omstreeks 1798 ongeveer achthonderd Khoi zich bij Genadendal gevestigd hadden, waar zij leefden in een stuk of tweehonderd gevlochten en geschilderde woningen, elk met een eigen tuin. De ontwikkeling verliep snel tot ruim in de 19de eeuw. De bevolking verdrievoudigde tussen 1806 en 1855, toen wetgevingen als de ‘Hottentot Wet’ en de latere vrijlating van slaven meer mensen naar de zendingspost brachten.2


Fransen en Cook maakten in 1980 een inventarisatie van de oude gebouwen in de Kaap(provincie). Deze inventarisatie voorziet in een duidelijke omschrijving van Genadendal, inclusief twee plattegronden: één van de complete vestiging in het landschap en één van de kern, de kerk werf. De tekst en plattegronden worden hieronder weergegeven.3 Genadendal, oorspronkelijk Baviaanskloof geheten, is de oudste zendingspost in de Kaap. In 1737 arriveerde Georg Schmidt, een Moravische missionair uit Duitsland, in de Kaap in een poging de Hottentotten te bekeren tot het Christendom. Hij vestigde zich in een kloof aan de voet van het Sonderend Gebergte, het huidige Genadendal. Schmidt was echter niet aangesteld tot geestelijke en raakte later uit de gratie bij de Nederlandse Gereformeerde Kerk, omdat hij bekeerlingen doopte en de Kerk volhield dat hij daar niet toe gemachtigd was. Uiteindelijk keerde hij, begin 1744, terug naar Europa. In 1791 kreeg de Moravische Gemeenschap weer toestemming zendelingen naar de Kaap te sturen, en in 1792 arriveerden drie mannen - Marsveld, Schwinn en Kühnel. Zij vestigden zich in Baviaanskloof en namen Schmidts werk weer op, waar ze na een halve eeuw nog steeds sporen van terug vonden. Al snel ontstond aan de bovenzijde van de smalle kloof een dorpje met een kerk, een school, een molen en een klein fabriekje dat eenvoudige dolken produceerde, die Herrnhüttermessen genoemd worden. In 1803 maakte commissaris-generaal J.A. de Mist een rondreis door de Kaap. Hij bezocht onder andere Baviaanskloof, waar hij, slechts elf jaar na de stichting, een gemeenschap van ruim duizend mensen aantrof. In 1806 bevestigde generaal Janssens de nieuwe naam die door de zendelingen aan het gebied gegeven was, namelijk Genadendal. Tegenwoordig leven er ongeveer (vijf- in plaats van) drie-(zoals in 1980, RvO4) duizend mensen in de vallei,


195

Genadendal. Plattegrond van het dorp, ontwikkeld langs de twee parallel lopende entreewegen. Vanuit een ruimtelijk zicht vormen beide ‘vleugels’ een introductie naar het eigenlijke centrum. Uit: Fransen & Cook.


196

Genadendal. Plattegrond van de kerk werf. Uit: Fransen & Cook.


197 meestal in huisjes, bestaande uit twee of drie kamers, overkapt met een rieten dak, die grotendeels dateren uit de eerste helft van de eeuw waarin de nederzetting is ontstaan, terwijl er tot kort geleden nieuwe huizen zijn gebouwd in dezelfde stijl. Zij zijn geplaatst op een vlakke rand aan weerszijde van de vallei, zodat de beide helften van het dorp een nauw hoefijzer vormen en daar, aan het hoofd van het dorp waar de beide helften elkaar ontmoeten en de waterstroom kruisen, bevindt zich de oorspronkelijke zendingspost. Deze omvat een van de belangrijkste concentraties 19de-eeuwse architectuur in de Kaap. In de schaduw van reusachtige eikenbomen staat het hart van het dorp, in 1816 gedocumenteerd door Melvill, nog vrijwel geheel intact. De nummers tussen haakjes verwijzen naar de bijbehorende plattegronden p. 339. Vanwege de geïsoleerde positie van Genadendal aan de voet van de bergketen is het karakter van deze afgezonderd gelegen plaats goed bewaard gebleven. De plattegrond van de vestiging, door Fransen en Cook aangehaald als nauw hoefijzer, is tegelijkertijd eenvoudig en verfijnd. De daadwerkelijke missionarispost, de werf met de kerk en de meeste andere belangrijke gebouwen, zijn gesitueerd op een prominente plaats in het centrum, als een landhuis op zijn omringende grond. De residentiële gebouwen van het dorp zijn ontwikkeld langs twee parallelle toegangswegen; in ruimtelijk opzicht vormen zij een introductie naar het wezenlijke centrum. Het gebied tussen de twee delen van het dorp is ietwat lager gelegen, in een vallei waar de Baviaans Rivier stroomt, die mooie vista's tussen de beide delen verzorgt. De vallei is onderverdeeld in privé-tuinen die gebruikt worden voor het telen van gewassen en groentes. Dit systeem van overtuinen - kleine privé-tuintjes aan de andere kant van de weg tegenover de huizen - lijkt op dat van Nederlandse dorpen.5 Dit systeem werkt echter nauwelijks meer en het landschap is aanzienlijk in verval geraakt. De westelijke toegangsweg, de Bergstraat, is minder ontwikkeld dan de oostelijke weg, de Volksstraat. Vanuit sociaal oogpunt is de Volksstraat een ‘betere wijk’ dan de Bergstraat. Dit is echter niet op te maken uit de architectonische compositie: de gebouwen aan de Bergstraat en daarachter zijn redelijk goed onderhouden, zij het dat de huizen te klein en onpraktisch zijn. Tevens ziet de openbare ruimte in het westelijke deel er beter verzorgd uit dan in het oostelijke deel. De cultuurhistorische betekenis van de gebouwen is duidelijk, aangezien zij residentiële woningen vertegenwoordigen, gebouwd in het begin van de 19de eeuw met uitermate kwetsbare materialen: muren van klei en daken van riet of stro. De gebouwen in het huidige centrum, de kerk werf, zijn gestructureerd aan de hand van hetzelfde schema als de kolonie in het groot, een nauw hoefijzer, alleen op een wat kleinere schaal. De kerk werf bestaande uit de kerk, de openbare omgeving met klokkentoren, het dorpsmuseum (twee gebouwen), een collectie historische gebouwen met hun tuinen, welke geassocieerd worden met de kerk, de molen, het kinderdagverblijf en het kerkhof. Aan de westkant van het centrum ligt het kerkhof in het open landschap; aan de andere kant, in het noordoostelijke gedeelte ligt een omheinde school. De restauratie en de rehabilitatie van Genadendal verdienen extra nadruk gezien het feit dat de architecturale monumenten van de koloniale periode in de Westelijke


Provincie van de Kaap altijd voldoende zijn beschermd en goed bewaard zijn gebleven. De missiepost bestaat uit kwetsbare residentiële huizen in een uithoek van het stedelijke gedeelte en is een uitstekend voorbeeld van een vroeg gebouwde, nog steeds functionerende multiculturele gemeenschap. ‘Met zorg voor de restauratie’, zoals Van Voorden het zei in 1996, ‘de uitdaging is niet om alleen de meest belangrijke monumenten te restaureren (lees: de werf), maar om het specifiek sociaalfunctionele, ruimtelijke en milieukwaliteit van de complete nederzetting te handhaven’. Dit vereist zowel uitzonderlijke institutionele als professionele inspanningen. Het gevaar bestaat dat de ogenschijnlijk onbelangrijke huizen in de twee delen van de nederzetting worden gesloopt en vervangen door nieuwe appartementen en vakantiehuizen. Zo'n proces zou onomkeerbare schade brengen aan dit zeldzame culturele erfgoed.6 Conserveringsrichtlijnen dienen nodig te worden opgesteld om het karakter van de historische huizen in het dorp te behouden en om ervoor te zorgen dat de bestaande huizen op de juiste wijze worden gerenoveerd. Op dit moment wordt er al op de hiervoor genoemde manier vernieuwd en hierdoor worden de oorspronkelijke, armere bewoners ‘vervangen’ door een nieuwe middenklasse en door ‘bezoekers’ van buiten de stad. Een dergelijke manier van renoveren heeft al plaatsgevonden nabij Greyton en kan gelden als een waarschuwing.


198

Genadendal. Old house Bergstreet.

Projectopzet In mei 2001 is er een businessplan voorgelegd aan het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, inzake een subsidieaanvraag onder het zogenoemde HGIS-C-fonds (Homogene Groep voor Internationale Samenwerking-Cultuur). Het voorstel omvat de volgende gebieden: • Sociaal-culturele en economische functies van Genadendal zullen worden ontwikkeld door de verbetering en restauratie van historische gebouwen op het kerk werf-terrein en van residentiële gebouwen in het dorp. • Het cultuurhistorisch landschap zal worden verbeterd. • Lokale, traditionele arbeid zal worden gebruikt in het restauratieproces. Hierdoor wordt gebruikgemaakt van de praktische vaardigheden en de nodige werkgelegenheid in de gemeenschap. • Trainingsprogramma's betreffende de integratie van wederzijdse erfenis tussen Zuid-Afrika en Nederland zullen worden ontwikkeld en worden gepresenteerd. Deze zullen werkgroepen, masterclasses en symposia over Zuid-Afrikaanse tertiaire instellingen (UCT in het bijzonder) en Nederlandse instellingen (TUD) omvatten. • Vakmensen gespecialiseerd in historische arbeid, zoals het maken van Hernhuttermessen, zullen worden getraind en aangestuurd. • Bekwaamheidstraining in ondernemersschap en het doen van zaken zal worden georganiseerd. • Kleinschalige arbeid en toerisme zullen gestimuleerd worden in het proces (gastverblijven samen met andere toeristische attracties zullen worden gepland). • Cultureel toerisme zal via marketing onder de aandacht worden gebracht om het Genadendal toeristisch aantrekkelijker te maken.


Gezien de hechte relatie tussen de drie elementen van de historische nederzetting en hun geconserveerde staat


199 werd het project akkoord bevonden door het Project Management Team dat eerst een globale en geïntegreerde toenadering naar de herstelling van de complete nederzetting - wat omvat de kerk werf, residentieel dorp (gebouwen en wegen) en het landschap samen - nodig om te ontwikkelen voordat er een voor Genadendal van het Master Plan (met inbegrip van behoud, restauratie, onderhoud en bestuursactiviteiten) zal worden ontworpen. Als deel van de procedure om een restauratiearchitect voor het Project te selecteren Genadendal, werd een dergelijke visie voor een geïntegreerde benadering gevraagd van de concurrerende architecten. Op basis van deze visie, die in april 2002 aan het Team van de Projectleiding werd voorgesteld, werd architect Lucien le Grange aangewezen om het project uit te voeren. De vergaderingen met Lucien le Grange om projectopstelling en -uitvoering in detail te bespreken zijn gepland voor juli 2002.

Eindnoten: 1 Van Mission Settlements in South Africa - Final Report, Volume 3: Genadendal, by D. and V. Japha, L. Le Grange and F. Todeschini, University of Cape Town, May 1995, pp. 2-3. / D. Japha, V. Japha, L. Le Grange en F. Todeschini, Mission Settlements in South Africa - Final Report, Volume 3: Genadendal, University of Cape Town, May 1995, pp. 2-3. 2 Mission Settlements in South Africa (1995) p. 26. / Japha e.a. p. 26. 3 H. Fransen, H. en M.A. Cook, The Old Buildings of the Cape, Cape Town 1980, pp. 339-340. 4 Mission Settlements in South Africa (1995) p. 1. / Japha e.a. p. 1. 5 F.W. van Voorden, Reports of the Visit te/to Genadendal on 21 July 1996, Delft University of Technology, 9 September 1996, pp. 3 en 7. 6 Van Voorden (1996) p. 1.


200

De Pyramide van Austerlitz, een subliem Frans gedenkteken Ronald Blijdenstijn ‘Waarom verre reizen maken, als ge zo dicht bij de hand, 'n “Pyramide” kunt beklimmen, Enig in uw Vaderland?’ Met dit kreupelrijm maakte de uitspanning ‘De Pyramide van Austerlitz’ in 1954 reclame voor het gelijknamige monument, dat door schoolreisjes bij generaties Nederlanders een grote bekendheid heeft gekregen. Een uitgesleten molshoop met een obelisk erop, onzichtbaar verscholen in de bossen van de Utrechtse Heuvelrug is al wat rest van dit unieke gedenkteken uit de Franse Tijd. In 2004, precies tweehonderd jaar na de oprichting ervan, zal de Pyramide weer in oorspronkelijke gedaante herrezen zijn. De restauratie, die al begonnen is met een kaalslag op en rond de Pyramide, is mogelijk gemaakt door bijdragen van de provincie, de eigenaar Landgoed Den Treek-Henschoten, het Prins Bernhard Cultuurfonds en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.

Duurzaam monument ‘Dat wonder der woestijn, de Pyramide, niet van Gizeh, maar van Austerlitz’, aldus een gids uit 1900, werd op 21 oktober 1804 met groots vuurwerk en diner ingewijd. Als woestijndecor diende hier de uitgestrekte heidevelden, waar de Pyramide destijds van grote afstand zichtbaar was. Het idee kwarn van de Franse generaal Auguste de Marmont, die door Napoleon aangesteld was als dertigjarige opperbevelhebber van de Bataafse Republiek. Voorjaar 1804 vertrok hij met 18.000 man naar de hei tussen Zeist en Woudenberg. Hier legde hij een drie kilometer lang trainingskamp aan voor zijn nieuwe leger, dat op een mogelijke Engelse invasie voorbereid moest worden. Het strategisch centraal in Nederland gelegen kamp met oefenterrein van 240 hectare werd tot Frans grondgebied verklaard. Marketensters, drankhandelaars en andere kooplieden bedienden de soldaten in dit belastingparadijs. De grootse legermanoeuvres trokken duizenden toeristen. Vanwege het mooie najaarsweer besloot Marmont wat langer te blijven en zijn mannen aan het werk te houden met de oprichting van het gedenkteken. Binnen een maand was de 23 meter hoge aarden Pyramide en een 13 meter hoge houten obelisk voltooid. De vier zijden aan de basis waren 48 meter lang en als hellingshoek werd 45 graden genomen. Het terrein rondom de Pyramide kreeg een afbakening in de vorm van een droge gracht. Precies tegenover een hoekpunt van de Pyramide kwam een toegangshek met bruggetje over de gracht. De ijdele generaal schreef later (Mémoires, 1857) over zijn beweegredenen: ‘(...) een duurzaam monument dat de komende eeuwen herinnert aan ons verblijf op deze vlakte en dat de herinnering levend houdt aan de overwinningen die Frankrijk en zijn bevelhebber zo beroemd hebben gemaakt.’ Maar bovenal wilde hij hiermee zijn naam ‘conserveren in streken waar ik geheerst heb’. Toen koning Lodewijk Napoleon in 1806 bepaalde dat zijn Marmontberg voortaan Pyramide van Austerlitz zou heten naar de overwinning die zijn grote broer bij de gelijknamige plaats in 1805 behaalde, reageerde Marmont dan ook uiterst verbolgen.


Europese piramide Zowel locatie als vorm van het gedenkteken waren doordacht gekozen. Marmont wilde geen kunstobject, maar een opmerkelijke massa die zich als baken en uitzichtpunt van verre manifesteerde en die een symbool was voor de grootsheid van Frankrijk. Zijn grote voorbeeld was de piramide van Gizeh, die hij tijdens zijn Egyptische veldtocht met Napoleon in 1798 van nabij had aanschouwd. De door erosie ontstane getrapte opbouw van Gizeh kopieerde hij door een veertigtal treden van heideplaggen te maken. Een eigen toevoeging was het omloopplateau met


201

Austerlitz. De Pyramide kort na de oprichting in 1804 door generaal Marmont en zijn soldaten. Gravure door Baltard, circa 1806. Atlas van Stolk, Rotterdam.

een houten obelisk erop als uitzichttoren. Als motief symboliseerde de obelisk ook de keizerlijke macht van Napoleon, als overwinningsteken in navolging van het Romeinse Rijk. Op de vier grote gedenkstenen, die in 1805 aan de hellingbanen werden bevestigd, kon men onder meer lezen dat de Pyramide aan Napoleon was opgedragen als keizer van Frankrijk. De Pyramide van Austerlitz is in zijn soort uniek in Europa. De egyptomania

De Pyramide in restauratie. De Frans-Nederlandse versie van de grote Egyptische piramide van Gizeh. De vliegdennen staan hier voor de palmbomen op het pakje van een bekend sigarettenmerk. Foto auteur, 2002.

die zich als nieuwe decoratieve mode in Europa verspreidde, bleef beperkt tot interieurs, grafmonumenten en niet uitgevoerde ontwerpen, zoals het monument bij Mont-Cernis van Abraham van der Hart uit 1814 in de vorm van een piramide.

Middelpunt van Nederland


De Pyramide staat centraal in Nederland op een van de hoogste toppen van de Utrechtse Heuvelrug (49,6 meter + NAP). Bronnen vertellen dat van hieruit de toenmalige Zuiderzee zichtbaar was en dat zelfs het zicht tot Holland, Brabant en de Duitse grens reikte. Een boeiende studie van de TU Delft (Frits van Voorden en Mohammed Sabet) veronderstelt een ‘Grand Design’ achter het unieke monument als middelpunt van het omringende cultuurlandschap. Niet de Onze-Lieve-Vrouwekerktoren van Amersfoort, die in 1802 was gekozen als het centrale geodetische punt van de nieuwe driehoeksmeting, zou het middelpunt van Nederland zijn, maar de Pyramide van Austerlitz. Er zou hier ook voor het eerst sprake zijn geweest van de introductie van het metrieke stelsel in ons land. Bovendien zou de Pyramide zo zijn geplaatst, dat de trapopgang van één zijde (zuidwest) precies in de denkbeeldige lijn ligt naar het observatorium van de destijds vastgestelde nulmeridiaan van Parijs. De studie gaat nog veel verder door lijnrelaties met het oosten te leggen, naar Jeruzalem en Gizeh. Hoe het ook zij, de Pyramide van Austerlitz is een tot de verbeelding sprekend monument van Franse ingenieurskunst in ons land.


202

Auteurs Alwi, D. (1927) is geboren op Banda. Hij is de leider van de vijf traditionele voormannen, Orang Kaya, van de Banda-eilanden. Zijn ambitie is het welzijn van de bevolking van Banda te verbeteren en de lokale economie te stimuleren. Daartoe heeft hij de stichting voor het behoud van het cultureel erfgoed van Banda, Yayasan Warisan dan Budaya Banda, in het leven geroepen. Ambachtsheer, ir. H.F. studeerde Bouwkunde aan de TU Delft. Is sedert 1993 hoofd monumentenzorg van de gemeente Den Haag. Auteur van: Van verdediging naar bescherming. De Atlantikwall in Den Haag. Den Haag, 1995. Beusekom, J.W. van (1954) woonde vanaf 1957 met zijn ouders in een houten huis van Christoph & Unmack. Tijdens zijn studie architectuur in Delft begon hij met onderzoek naar houten huizen. Inmiddels beschikt hij over een vrijwel volledig overzicht van houten huizen uit de periode 1850-1940 in ons land. Blijdenstijn, drs. R.K.M. (1952) is architectuurhistoricus en is als adviseur cultureel erfgoed werkzaam bij de provincie Utrecht. Uit dien hoofde begeleidt hij de restauratie van de Pyramide van Austerlitz. Naast diverse publicaties over Utrecht, zoals ‘Architectuur en stedebouw in de provincie Utrecht 1850-1940’ (MIP-reeks), is hij co-auteur van ‘Bouwstijlen in Nederland 1040-1940’. Boerema, H. (1940) studeerde bouwkunde in Groningen. Hij werkte 12 jaren als projectleider restauraties in de particuliere restauratiepraktijk. Vanaf 1974 t/m 1999 werkte hij als consulent bij de RDMZ. Daarna trad hij op als projectcoördinator bij de bouw van een nieuwe westvleugel bij het kloostercomplex in Ter Apel. Büch, B. (1948) was schrijver en programma-maker. In 2003 zal zijn laatste roman verschijnen met de titel ‘Het geheim van Eberwein’. Büch overleed op 23 november 2002. Canneman, F. (1975) studeerde communicatie aan de New School for Information Services te Amsterdam. Zij is sinds 1 augustus 2002 werkzaam op de bureauredactie van de RDMZ. Corten, drs. Jean-Paul A.M. (1963) studeerde economische en sociale geschiedenis. Na zijn studie was hij werkzaam als toegevoegd onderzoeker aan Afdeling Geschiedenis van de Techniek van de TU Eindhoven en nadien als projectleider onderzoek bij het Projectbureau Industrieel Erfgoed (PIE). Momenteel werkt hij bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, op het gebied van de planologische monumentenzorg. Hij heeft verscheidene buitenlandse projecten uitgevoerd. Dijk, drs. Pauline van, (1968) studeerde kunstgeschiedenis aan de VU in Amsterdam. Hierna volgde zij de opleiding Masters in conservation aan de KU Leuven. Zij werkt als architectuurhistoricus in Brussel en voert onderzoek uit ten behoeve van de


restauratie van voor- en na-oorlogse projecten. Hiernaast is zij bestuurslid van Docomomo Nederland. Dulm, drs. F.J.L. van (1948) vanaf 1971 werkzaam bij: Buitenlandse zaken, docent geschiedenis VWO, secretaris Monumentenraad en daarna Nationale UNESCO Commissie. Sinds 1987 werkzaam bij de RDMZ en in 1989 tevens wethouder te Naarden m.u.v. 1994-1998 hoofd stafdienst bedrijfsvoering. Maakt thans parttime deel uit van de stafdienst beleidszaken (internationale samenwerking). Dun, ir. P. van (1936) studeerde bouwkunde aan de TU Delft. Vanaf 1965 werkzaam bij de RDMZ in meerdere management functies, laatstelijk op het gebied van de internationale monumentenzorg (Kenia, Indonesië, Sri Lanka, India, Hongarije, Tjechië, Suriname, Guyana, Nederlandse Antillen (Bovenwinden) en na zijn pensionering via het Project Uitzending managers (PUM) werkzaam te Medan (Sumatra), Cebu (Philipijnen), Ishewsk (Republiek Udmurti, Rusland). Fokké, S.A. (1955) studeerde in Utrecht aan de Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen/Sociale Geografie, met als specialisatie ‘Stedelijke problematiek van ontwikkelingslanden’. Is onder meer directeur van de Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname. Immerseel, drs. R.H.M. van (1971) studeerde geschiedenis aan de Universiteit Utrecht en is sinds 1995 als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen. Hij publiceerde een studie over het Regentenpatriciaat van Breda en heeft reeds vele publicaties over historische buitenplaatsen met hun tuinen en parken op zijn naam staan. Daarnaast is hij actief bestuurslid van de Kastelenstichting Holland en Zeeland. Hij is tevens redacteur van het tijdschrift De Woonstede/Maisons d'Hier, een Belgisch-Nederlandse co-productie. Jong, drs. R. de (1944) sedert 1969 werkzaam bij de RDMZ, vanaf 1972 als Hoofd Kunsthistorische Afdeling, later van de Afdeling Historie. Als coördinator RDMZ Lijst Werelderfgoed UNESCO, naast zijn functie als Senior Beleidsmedewerker Stafafdeling Beleidszaken, thans belast met onder meer het voorbereiden van nominaties voor de Lijst van het Werelderfgoed. Voorzitter van het International Committee of Historic Gardens-Cultural Landscapes, ICOMOS-IFLA. Verricht geregeld voor de UNESCO en voor ICOMOS missies in het buitenland voor het Werelderfgoed. Treedt als gastdocent in binnenen buitenland op. Publiceert over historische ontwikkelingen in de monumentenzorg, tuinen landschapsarchitectuur. Kessel, dr. W.M.J. van (1948) is historicus en journalist. Ze is als wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Afrika-Studiecentrum in Leiden. Ter gelegenheid van de viering van 300 jaar relaties tussen Nederland en Ghana stelde ze een boek samen met bijdragen van Nederlandse, Ghanese, Surinaamse en Indonesische auteurs: Ineke van Kessel ed., Merchants,


203 Missionaries and Migrants: 300 years of Dutch-Ghanaian Relations. Amsterdam/Accra, 2002. Keunen, G.H. (1947) studeerde wegen waterbouwkunde aan de HTS te Utrecht. Sinds 1970 werkzaam bij de RDMZ op het gebied van molens, molenbehoud en waterstaat. Kuipers, prof. dr. M.C. (1951) sinds 1977 werkzaam bij de RDMZ als jong erfgoedspecialist en sinds 2000 tevens als bijzonder hoogleraar Cultureel Erfgoed aan de Universiteit Maastricht, is namens de RDMZ projecthouder van het Uralskiproject Meulenkamp, Wim (1953) is voorzitter van De Dondertberg Groep: Stichitng voor Follies, Tuinsieraden en Vermaaksarchitectuur en Vice-president en Trustee van de Britse Folly Fellowship. Publiceert o.m. over follies en tuingeschiedenis. Hij is werkzaam bij de Stichitng Kerkelijk Kunstbezit in Nederland. Nijhof, drs P. (1950) is sociaal-geograaf/planoloog en sinds 1986 werkzaam bij de RDMZ. Eerst als Landelijk Projectleider Monumenten Inventarisatie Project (MIP), sinds 1997 als Coördinator Industrieel Erfgoed en Projectleider Wederopbouw. Sinds 1975 actief op het gebied van industrieel erfgoed in binnen-en buitenland met publicaties, lezingen en bestuurlijke activiteiten Oers, dr. ir. R. van (1965), studeerde aan de TU Delft, alwaar hij achtereenvolgens Stedenbouwkunde, een Post-doctorale ontwerpers-opleiding Restauratietechnologie, en een promotie-onderzoek naar de grondbeginselen van de stichting en uitleg van steden door VOC en WIC in de periode 1600 tot 1800 deed. Hij is thans vanuit de TU Delft gedetacheerd bij het Werelderfgoed Centrum van UNESCO in Parijs als adviseur Cultural Heritage. Olympio, George (1955) (BSc. Honours, Design and Post-Graduate Diploma in Architecture, Kwame Nkruma University of Science and Technology, Kumasi, Ghana; MA Conservation Studies, University of York, York, England) is restauratie-architect en werkzaam als adjunct-directeur van de afdeling Monumenten van de Ghana Museums and Monuments Board en sinds 1996 als deeltijd-docent aan de Kwame Nkruma University te Kumasi. Hij participeert in het Ghanees-Nederlandse Elmina Cultural Heritage and Management Program. Polman, ir. M.G. (1962) studeerde bouwkunde aan de TU Delft, leerde voor meesterschilder en deed een vervolgopleiding aan het restauratieatelier Limburg voor studie van verflagen. Heeft sinds 1995 een bureau voor kleurenonderzoek van gebouwen en is sinds 1997 verbonden aan de RDMZ als kleurdeskundige. Specialiseert zich in onderzoek aan gebouwen van het Nieuwe Bouwen. Roos, ir. J. (1953) studeerde aan de TU Delft architectuur met specialisatie restauratie. Sinds 1981 is hij als zelfstandig architect gevestigd te Den Haag. Is lid van meerdere welstandscommissies en monumentencommissies.


Schipper, J.B.N.A. (1915) architect en restauratie-architect, voornamelijk werkzaam in Amsterdam en Noord-Holland boven het IJ. Sinds 1978 informant voor musea en behoudsverenigingen in de staat New York, inzake meubels en gebouwen. Steenbrink, O. (1942) is als Intermediair Bestuurlijke & Juridische Zaken sedert 1980 werkzaam bij de RDMZ. In de periode 1990-1994 was hij gedetacheerd bij de Dienst Ruimtelijke Ontwikkeling en Volkshuisvesting van het Eilandgebied Curaçao ter operationalisering van het Monumentenbureau. In de periode september 2000 tot mei 2001 was hij via de Vereniging van Nederlandse Gemeenten International werkzaam bij de United Nations Mission in Kosovo (UNMIK) ten behoeve van het Project Implementatie Bouwvoorschriften. Stehouwer, drs. J. (1948) studeerde kunstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Was wetenschappelijk medewerkster aan de Technische Universiteit Delft en aan het Nederlands Instituut voor Kunsteducatie, LOKV. Voltooide de Schrijversvakschool in Amsterdam en is sinds 2001 free-lance publiciste. Tilburg, drs. B.A. van (1958) is hoofd afdeling communicatie van de RDMZ sinds 1 januari 2002. Hij is afgestudeerd Rusland-kundige en is werkzaam geweest voor het Rijksmuseum Amsterdam en is een aantal jaren directeur van het Maritiem & Jutters Museum en de Oudheidkamer op Texel geweest. Tromp, dr. H.M.J. (1950) studeerde geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hij specialiseerde zich als cultuurhistoricus in het ontstaan en de ontwikkeling van buitenplaatsen en hun omgeving, de tuinen parkaanleg. Van zijn hand verschenen talloze artikelen, boeken en monografiën over dit onderwerp. In 2000 promoveerde hij te Utrecht in de kunstgeschiedenis op een proefschrift, waarin de introductie van de landschapsstijl in Nederland in de tweede helft van de achttiende eeuw centraal staat. Hij is als senior wetenschappelijk medewerker verbonden aan de Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen. Hij is tevens redacteur van het tijdschrift De Woonstede/Maisons d'Hier, een Belgisch-Nederlandse coproductie en mede-oprichter van het Tuinhistorisch Genootschap ‘Cascade’. Volkers, drs. K. (1954) is historisch onderzoeker en publicist. Hij is in opdracht van de RDMZ betrokken bij het onderzoek naar de voormalige mijnkolonieën in Limburg. Vries, drs. B. de (1962) studeerde (Koloniale) Geschiedenis aan Rijksuniversiteit Utrecht (1982-1988) en Internationale Betrekkingen aan Instituut Clingendael (1990). Daarna een jaar woonachtig in Indonesië: onderzoek rol Bataafsche Petroleum Maatschappij op Sumatra; en reisleider voor Lito, Leiden. Later als productmanager verantwoordelijk voor ontwikkeling nieuwe cultuurreizen naar Zuidoost Azië en Zuid-Amerika. 1998 overstap Utrechtse museumwereld: hoofd communicatie Nederlands Spoorwegmuseum; en communicatieadviseur bij opzet nieuwe Aboriginal Art Museum. Tevens actief in nevenfuncties binnen Utrechts Museumkwartier. Sinds maart 2002 woordvoerder/senior communicatiemedewerker RDMZ: o.a. speechschrijven en persbeleid.


Vries, prof. dr. ing. D.J. de (1952) is sinds 1984 werkzaam bij de RDMZ, vanaf 1996 als coördinator bouwhistorie, studeerde MTS werktuigbouw en HTS bouwkunde in Zwolle, architectuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht en promoveerde in 1994 bij de Universiteit Leiden waar hij namens RDMZ en SBN in 2000 werd benoemd tot bijzonder hoogleraar bouwhistorie. Wiersma, O.B. (1946) was van 1973 tot 1993 Rijksadviseur voor Orgels. Vanaf 1993 heeft hij leidinggevende functies binnen de RDMZ vervuld. Sinds 1999 is hij benoemd tot adjunct-directeur, portefeuillehouder Expertise.


204

Registers Topografisch register Aabenraa 157 Abrem 122 Afrika 13, 21, 22, 63, 170 Agnetapark 119 Agthoven 166 Akersloot Bastion 169, 171, 172 Albany 106, 109 Alkmaar 155 Ambt Delden 97 Amerika 13, 58, 107, 167 Amerongen, Kasteel 96, 97 Amersfoort 201 Amstel 188 Amsterdam 13, 22, 24, 36, 64, 71, 79, 94, 117, 131, 155 Ancud 79 Anhalt-Dessau 146 Anokyé 25 Anomabu 41 Antarctica 67 Antillen 24, 72, 139, 149, 153 Antwerpen 59 Apam 24 Aruba 31, 72, 139 Aschaffenburg 145 Asunción 77 Athene 35 Auckland 68 Austerlitz, Pyramide van 43, 200, 201 Australië 13, 36, 70, 71 Ayton, (Great) 70 Azië 13, 63, 159, 169, 170, 179, 181 Bad Muskau 36 Balkan 52 Banda, Baai van 129, 131, 133 Banda Besar (Groot Banda) 129, 131, 133 Banda-eilanden 16, 32, 52, 129, 131-133 Banda Neira 51, 129, 131 Banda Zee 129 Bandung 47, 160 Barcelona 42 Barnevelt 67 Bastion de Maan 170


Batavia 131, 159, 160, 169, 181, 182 Baudour 144 Baviaanskloof 194 Baviaans Rivier 197 Beemster, De 64 Beersdal 118 België 31, 58, 59, 181, 182 Belvedère, plantage 143 Benoordenhout 16, 177 Benya-lagune 121 Berbice 39 Berlijn 71 Betondorp 92, 94 Beyin 16 Bijlmer 22 Biljoen 144 Bismarck 67, 68 Bismarck Archipelago 67 Bismarck-berg 67 Bismarck-eilanden 67 Bismarck Mountain 68 Blackman('s) Bay 70 Bochum 94 Boedapest 49 Bogor 16, 32, 159, 161, 163 Bohemen 144, 145 Bonaire 31, 139 Bottom, The 141, 142 Bovenwindse Eilanden 16, 32, 139 Brabant 201 Brandenburg 39, 71 Bratislawa 59 Brazilië 30, 39, 43, 74-76 Bremen 188 Brussel 36 Budel-Dorplein 119 Buitenzorg 159, 160 Bulgarije 49, 52 Canada 59 Caribische eilanden 139 Caribische Zee 150 Caribisch gebied 39, 143 Castro 79 Cerveny Dvur, zie: Rothenhof Ceylon, zie: Sri Lanka Chiang Mai 67, 68 Chicago 96 Chili 77, 79


Chiloé 77, 79 China 31, 72, 147, 181 Ciliwung 160 Colombo 31 Constantinopel 129 Coromandel 14 Curaçao 31, 41, 43, 64, 72, 139, 149-151 DDR 59, 60, 71, 72 Decima, zie: Deshima Delft 24, 87, 115, 161, 179, 185, 193, 201 Den Bosch 155 Denemarken 157 Den Haag 22, 74, 76, 141, 175 Deshima 41, 42, 182 Dessau 30 Deventer 39 Diemensland, Van 70 Djacova 149, 152 Djakarta, zie: Jakarta Dnjepr 77 Donau 41, 47 Dornbach 145 Dresden 47 Duinzigt 177 Duisburg 60 Duitsland 30, 36, 37, 58, 59, 64, 72, 77, 107, 119, 144, 145, 155, 157, 166, 180, 182, 188, 194 Dunalley 70 Edina 122 Egawa 184 Eguafo 122 Ekaterinburg 87 Elbe 39, 41, 47 Elmina 16, 22, 24, 27, 39, 47, 50, 51, 72, 121, 122-125 Elswout 146 Elzas 118 Engeland 31, 32, 41, 42, 57, 70, 96, 139, 144, 145, 166, 179, 182 Escorial 155 Evout 67 Eygelshoven 118 Fernheim, Kolonie 77 Filadelfia 77 Fitzroy Gardens 71 Florence 36 Forestier/Tasman Peninsula 70 Formosa 72, 74


Fort Amsterdam 143 Fort Bay 141 Fort Cochin 65 Fort Coenraadsburg, zie: Fort St. Jago Fort Elmina, zie: Fort St. George del Mina Fort Frederik Hendrik, zie: Fort Vijfhoek Fort Hunter 106 Fort Leydsaemheyt 24 Fort Nassau 131 Fort Orange 30, 43, 75 Fort Oranje 139, 140 Fort St. George del Mina 30, 43 Fort St. Jago 51, 121-123 Fort Vijfhoek 75 Fort Willoughby 111 Fort William 41 Fort de Windt 140 Fort Zeelandia (Formosa) 74 Fort Zeelandia (Paramaribo) 72, 111 Frankrijk 31, 58, 60, 65, 96, 119, 144, 145, 155, 166, 200, 201 Freguesia do Recife 74 Frimangron 116, 117 Fuerto San Antonio 79 Galle 30, 31, 43, 55, 65, 169-171, 173 Galle Fort 55, 172 Gdansk 191 Genadendal 30, 43, 192-199 Genua 129 Ghana 16, 21, 22, 24, 25, 27, 30-32, 39, 41-43, 47, 50, 72, 121, 124 Gizeh 200, 201


205 Gooi, Het 106, 127 Goor 179 Gouden Rots, De, zie: St. Eustatius Goudkust, zie: Ghana Granada 30 Gran Chaco 77 Grasbroek 118 Gravenhage, 's, zie: Den Haag Great Salt Pond 143 Greyton 198 Griekenland 59 Groningen 124, 155 Groot-Brittannië 72, 180 Gunung Api 129 Guyana 31, 39 Haar, kasteel de 96, 97 Haarzuilens 96 Hamburg 155 Harderwijk 39 Harlingen 67 Harlingen (Texas) 67 Hawkstone 144, 145 Heerlen 118 Hell's Gate 141 Helmond 22, 27 Helsinki 30, 37 Henegouwen 144 Hilversum 94, 134 Hirado 182 Hof te Dieren 97 Hohenheim 144 Hollandse IJssel 188 Hongarije 13, 30-32 Hudson 106 Huis ten Donck 146 IJ, Het 108 IJsselstreek 180 Ile d'Amsterdam 80 Ilha Itamaracá 75 India 14, 31, 43, 47, 65, 72 Indië 27 Indonesië 21, 31, 32, 42, 43, 47, 72, 160, 161, 181 Indonesische Archipel 39, 129 Italië 31, 64, 65 Izu 184


Jaffna 32 Jakarta 14, 16, 31, 32, 159, 160, 181 Japan 16, 41-43, 65, 157, 179-182, 184, 185 Java 24, 132, 159, 181 Java Hill 27 Jemen 32 Jeruzalem 188, 201 Joegoslavië 151 Kaap de Goede Hoop 22, 39 Kaapstad 192-194 Kali Besar 14 Kampen 39 Kassel 144 Kebun Raya 159-161 Kemerovo 16, 30, 87-89, 92-94 Kerkrade 57 Keulen 39 Kiefhoek 94 Kinderdijk 63, 64 Kitzingen 155 Komenda 122 Kopikuz 87 Korea 180 Kosovo 14, 16, 41, 149, 151-153 Kottabatoe 159 Krasnaya Gorka 87-94 Kreeftskeerkring 39 Kroatië 31 Krom 38 Kudara 180 Kumasi 22, 25 Kuzbass (Kuznjetski basssin) 87 Lahore 35 Landfort 166 Landgraaf 118, 165, 167 Lausanne 36 Leenhof, kolonie 118, 119 Leeuwarden 126, 127, 155 Leiden 24, 155, 188 Leiderdorp 166 Lek 188 Lemmer 64 Libanon 188 Lille 60 Limburg 93, 118, 165 Lissabon 155


Loanda 39 Londen 38, 179 Long Island 108 Lonthor, zie: Banda Besar Luik 182 Lutjegast 70 Maagdenburg 39 Maastricht 30, 182 Madrid 155 Makung 73 Malakka 129 Maleisië 31 Malisheva 152 Malta 30, 37 Manhattan 131 Mar Chileno 79 Markelo 97 Marmontberg 200 Marton-in-Cleveland 70 Matara 172 Mauritsstad, zie: Recife Medan 30, 54 Melbourne 71 Meudon Val-Fleury 16, 99 Mexico 67 Middachten 97 Middellandse Zee 129, 180 Middlesbrough 70 Mohawk 106 Moldau 41, 47 Molenvliet 160 Molukken 129 Mondo Verde 165, 167 Mont-Cernis 201 Moskou 89, 91, 94, 155 Mount St. Helens National Volcanic Monument 68 Mu-lang 144 Mulhouse 59, 119 Musschemig 118 Naarden 127 Nantes 59 Nederland Nederlands Indië 21, 22, 24, 25, 72, 188 Neisse 36 Neuwaldeck, zie: Neuwaldegg Neuwaldegg 145, 146 New Jersey 108, 109


New Scotland 106 New York 42 New York (staat) 108, 109 Nieuw-Amsterdam 111, 131 Nieuw-Guinea 67 Nieuw-Nederland 39, 109 Nieuw-Zeeland 68 Nijmegen 39 Nirayama 182, 184 Noord-Amerika 63, 157 Noord-Holland 108 Noordzee 149 Noordzeekanaal 185 Noorwegen 126, 157 Nordrhein-Westfalen 59, 61 North Dakota 67 Novosibirsk 87, 88, 90 Nueva Germania 77 Oeral 30, 87 Olinda 39, 75, 76 Oost-Azië 43 Oostduinen 175 Oostenrijk 58, 126, 144, 157 Oost-Indië 39, 79 Ootmarsum 30 Oranienbaum, Schloss 30 Oranjestad 139-141 Osaka 180 Oude Rijn 188 Overberg 193, 194 Paaseiland 80 Pacific 63 Pakistan 35, 64 Papua New Guinea 67, 132 Paraguay 77 Paramaribo 13, 16, 31, 39, 53, 64, 67, 111-113, 115-117, 157 Parijs 16, 30, 35, 54, 63, 99, 134, 135, 137, 145, 201 Parmirbo 111 Peja 151 Penghu-eilanden 73, 74 Pernambuco 76 Perzische Golf 129 Pescadores-eilanden 73 Petersburg, Sint 13 Philipsburg 139, 142, 143 Phra Phutthabat 68 Polen 16, 36, 41, 144, 145, 188, 189, 191


Pompeji 140 Pontus 167 Portoroz 30 Port Sunlight 119 Portugal 64, 167 Potsdam 71, 77 Praag 8, 47 Prestina 152, 153 Prizren 152, 153 Pruisen 71, 188, 189, 191 Puerto Montt 77, 79 Pulau Ai 131 Puncak Pas 160 Punt Utrecht Bastion 169 Quill, The 141 Recife 39, 74-76 Reek 157 Rheintal, Mittel 37 Riga 39 Rijngebied 106 Rijswijk 160 Rolduc 118 Roodeschool 29 Rothenhof 145 Rotte 188 Rotterdam 94, 124, 125 Ruhrgebied 60 Run 131 Rusland 13, 31, 43, 77, 87, 89, 90, 93, 188 Saba 31, 139, 141, 142 Sahara 121 Sanghai 32 Sao Jorge da Mina, zie: St. George d'Elmina Scandinavië 31, 126, 181 Schaesberg 118 Schenectady 108 Scheveningen 174, 175 Schiedam 22


206 Schönbusch 145 Schöneberg 77 Schokland 63, 64 Schomerusheuvel 121 Schwetzingen 145 Seno de Reloncavi 79 Seraing 182 Shalamar 35 Shangri-La 165 Shizuoka 184 Siam, zie: Thailand Siberië 87 Silezië 39 Slovenië 30 Slowakije 13, 31 Soerabaja 160 Sofia 52 Sonderend Gebergte 194 Sovjetunie 89 Spanje 145 Spantje By 129, 131-133 Spekholzerheide 118 Sri Lanka 16, 30-32, 42, 43, 47, 55, 65, 72, 169, 171, 173 St. Eustatius 31, 139-141, 143 St. George d'Elmina 24, 121, 122 St. Jago-heuvel 121 St. John's 141 St. Maarten 31, 139, 142, 143 St. Martin 143 Staffordshire 144 Staithes 70 Star Bastion 171, 172 Statia, zie: St. Eustatius Steinfurt 146 Stelling van Amsterdam 63, 64 Stille Oceaan 79 Straat van Magallanes 39 Straatsburg 35, 59 Strijthagen, kasteel 165, 167 Stuttgart 144 Sulawesi 132 Sumatra 54, 132 Sunda Kelapa 160 Suriname 21, 24, 25, 31, 32, 43, 47, 53, 54, 64, 72, 111, 115, 117, 131, 157 Surinamerivier 111 Tacozijl 64


Taipeh 73 Taiwan 31, 72-74 Tanzania 32 Tapoica 49 Tapolska 30 Tartarije, zie: Turkije Tasmanië 70 Terhalten 67 Terwinselen 118 Thailand 67-69 Thorarica 111 Timor 129 Tokyo 184 Tom 87, 89, 93 Tomsk 90, 94 Treek-Henschoten, Landgoed Den 200 Tryavna 49, 52 Tsjechië 13, 31, 32, 38, 41, 64 Turkije 147 Twente 179 Twickel, Huis 97 Tyrus 188 Utrecht 64, 99, 106, 155, 157 Utrechtse Heuvelrug 188, 200, 201 Vaals 29 Velserbeek 146 Veluwe 68 Venetië 35, 36, 59, 129 Verenigde Staten 76, 180 Versaille 99 Victoria 71 Vlaanderen 57 Volendam 77 Volendam (Paraguay) 7 Voorburg 127 Washington 36 Washington State 68 Wassenaar 127, 167 Weichsel 189, 191 Weldam 97 Welgelegen 160 Wenen 145 West-Afrika 25, 39, 72, 121 Westduinen 175 West-Indië 79 West-Kaap 192-194


Wezer 188 Wilanów 145 Wilhelmshöhe 144 Willemstad 31, 41, 42, 64, 72, 139, 149, 150 Windwardside 141 Wörlitz 30, 146 Woudenberg 200 Yodo 186 Yorkshire 70 Zaandam 190 Zaanse Schans 108, 190 Zeeland 157 Zeist 31, 153, 193, 200 Zeylan, zie: Sri Lanka Zeylon, zie: Sri Lanka Zuid-Afrika 16, 21, 30, 31, 33, 42, 43, 47, 192-194, 198 Zuid-Amerika 63, 77, 139, 170 Zuiderzee 201 Zuid-Holland 157, 166 Zutphen 39, 184 Zuydwijk 167 Zwart Bastion 169, 171, 173 Zweden 57, 182 Zwitserland 145, 147, 182 Zwolle 39, 155

Personenregister Ainsworth, Thomas 179 Albuquerque, Alfonso de 129 Aldenburg Bentinck, Godard van 96 Aldenburg Bentinck, Marie van 96 Aldenburg Bentinck, geslacht Van 96 Ancona, Hedy d' 49, 88 André de la Porte, Ferry 14 Aslet, Clive 96 Attema, Ypie 32 Bach, J.S. 157 Bätz 155 Bätz-Witte, firma 155 Baliestel, Nicolaes 111 Baltard 201 Bartels, familie 24, 121 Bazel, K.P.C. de 127 Beatrix, koningin 70


Bismarck, rijkskanselier Otto von 67 Blussé, Leonard 73 Boerema, Harry 169-171 Boettiger, Carl August 146 Boogaard, Cor van de 22 Bouman(n), Johan(n) 71 Brebos 155 Brinkman, L.C. 161 Brouwer, Hendri(c)k 79 Call, J. 75 Campen, Jacob van 74 Capellen, genraal Van der 131 Capitein, Jacobus 22, 24 Carmontelle, L.C. 145 Cheng Ch'eng Kung 73, 74 Christie, Agatha 96 Christoph & Unmack, firma 126, 127 Cockerill, John 182 Coehoorn, Menno van 13, 38 Coen, Jan Pieterszoon 131, 160, 181 Cook R.N., James 70, 71 Cook sr., James 70, 71 Cook, M.A. 194, 197 Corbusier, Le 134 Corten, Jean Paul 124 Coster, Willem Jacobsz. 171 Covelens, Van 155 Crena, Abraham 181 Cuypers, P.J.H. 97 Daendels, Herman Willem 160 Daendels, familie 24 Dam, firma Van 155 Darby (I), Abraham 182 Doesburg, Theo van 98-100, 103-105 Doesburg-van Moorsel, Nelly 99, 103, 104 Dollfus, Jean 118 Donkers, Bram 76 Doorn, C.J. van 184 Dor, Emile 119 Dor, Lucien 119 Dubbeldam, firma J. 177 Dudok, Willem Marinus 30, 94, 127, 134, 135, 137 Dun, Peter van 32, 124, 161 Duveen, antiquair 97 Dyck, familie Van 121 Eckhout, Albert 75


Elgin, Lord 42 Elzas, Abraham 99 Escher, G.A. 184, 185 Fitchen, John 106 Fransen, H. 194, 197 Franz, hertog van Anhalt-Dessau 146 Friedrich Wilhelm I, koning 71 Fyodorova, Irina 93 Gazon, Matodja 25 Gill, ir. R. 161 Gonsalves de Mello, José Antonio 75 Gordeev, B.A. 88 Graaf, gouverneur De 140 Grand, Pierre le 41 Grange, Lucien le 199 Grap, Hendrik van der 181 Grift, Paulus Leendersen van der 107 Grimwade, Sir Wilfrid Russell 71 Gurk, Eduard 146 Gurk, Jospeh 146 Haasse, Hella 24 Hagerbeer, Van 155 Haley, Bill 67 Hallers, ir. F.D. ten 58 Hart, Abraham van der 201 Hassan, prof. dr. Fuad 31, 161, 163 Hatta, Mohammad 132


207 Haug, prof. 144 Heeckeren van Wassenaer, Rodolphe van 96 Heeckeren van Wassenaer, geslacht Van 96 Heemskerk, Jacob van 129 Heidegger, Martin 39 Heil, Arturo Balduino 77 Heinrich von Preussen, prins 71 Helman, Albert 24 Herrebrughs, A.M. 133 Hessen, hertog van 144 Heuvel, Aad van der 160 Heuvel, Theodorus Jacobus van den 68, 69 Hinsz 155 Hiram, koning van Tyrus 188 Honigmann, firma 118 Hopping, Daniel M.C. 108 Hosséus, Carl Curt 67, 68 Huber, Gregory D. 107 Huguenin, Ulrich 182, 184 Humboldt, Wilhelm von 71 Huygens, Constantijn 75, 76 Idenburg, gouverneur-generaal A.W.F. 159 Imhoff, Gustaaf Willem baron van 159, 160 Israel, Jonathan I. 38 Jansen, F. 97 Janssens, generaal 194 Janzen, Arthur 68 Johan Maurits van Nassau-Siegen, prins 74-76 Jong, Casparus de 171 Kalenberg van Dorl, J.F. 169 Kamibayashi 184 Klassen, Peter P. 77 Klerk, Reinier de 160 Kloos, J.P. 135 Knobelsdorff, Hans George Wenceslaus von 71 Kok, N.V. 132, 133 Kom, Anton de 117 Koot, dhr. 16, 177 Koxinga, zie: Cheng Ch'eng Kung Kraus, Georg Melchior 146 Kröller-Müller, familie 127 Krupp 119 Kühnel 194 Kuipers, prof. dr. Marieke 32


Kwaku Dua 24 Kwame Poku 24 Kwasi Boakye 24 Laars, Gijsbert van 146 Lachmon, Jaggernath 72 Lebret, J. 185 Leeuwen, C. van 41 Ligne, prins De 144 Lindo, I.A. 184 Lodewijk Napoleon, koning 200 Loghem, Han van 30, 87, 88, 90-94 Luci, ir. Rexhep (Ahmet) 152 Luns, J.M.A.H. 14 Luyken, Jan 179 Maple en Co., firma 97 Marcussen, firma 157 Marmont, Auguste de 16, 200, 201 Marsveld 194 Máxima, prinses 21, 72, 125, 139 McLeod, Cynthia 24 Melvill 196 Michael, Johann Georg 166 Mist, J.A. de 194 Monteverdi, C. 42 Moorsel, Nelly van, zie: Doesburg-van Moorsel, Nelly Morse, Edward 181 Müller 155 Muller, Emile 119 Multatuli 24 Napoleon 200, 201 Ndima, Vusithemba 33 Neck, Jacob van 129 Nelson, H. 97 Neyendael, David van 22 Niehoff 155 Nikitin, N.V. 88 Nishimura, Hambei 180, 181 Oeckelen, firma Van 155 Ohashi, Shuji 182 Onderhorst, D. 157 Osie Tutu II van Ashanti, koning 21 Patijn, Wytze 135 Peter de Grote, tsaar 13 Peters, Marion 14


Ploeg, dr. Rick van der 29, 38, 39, 65, 88, 140 Poeger, G.B.P.H. 161 Portland, hertog van 96 Post, Frans 75, 76 Post, Pieter Janszoon 74, 75 Reim, J.V. 145 Riebeeck, Jan van 21, 22 Rietvelt, Gerrit Th. 16, 63, 64, 99, 177 Rijke, Johannis de 184-186 Rode, August 146 Roosenburg, ir. D. 177 Root, Symon 107 Rothschild, Hélène de 96 Rouge, G.L. le 146, 147 Rutgers, Sebald 87 Sabet, Mohammed 201 Salm, A. 127 Salomo, koning 188 Sanen, Dirck Claesz van 111 Schelling, familie 51 Schenk, Jan Martense 108, 109 Schermerhorn, Dirk 87 Schmalkalden, Caspar 78, 79 Schmidt, George 193, 194 Schnitger, Arp 155 Schnitger, Frans Casper 155 Schonat 155 Schröder, T. 63, 64, 99 Schwinn 194 Siebold, Ph.T. von 180 Sjahrir, Sutan 132 Smits, firma 157 Soeharto, president 160 Soekarno, president 132, 160, 161 Somensen, Reinier 107 Sondaal, Hans 49 Spaen van Biljoen, J.F.W. baron van 144, 166 Stam, Mart 87 Strijthagen, Heer van 165 Strömmen Taevare, firma 127 Swart, De 155 Tan, Alwyn Theodore 68 Tangel, Loek 124 Tasman, Abel Janszoon 70 Temminck Groll, prof. dr. ir. C.W. 17, 31, 140, 181 Teunissen, G. 97


Tschulalongkorn, koning 67 Turgenev, S.P. 88 Ulzen, familie 24 Vanderpuye, familie 24 Velde, Henri van de 127 Viala, familie 121 Voorden, prof. dr. ir. Frits van 31, 192, 197, 201 Vroom, familie 24 Wachsmann, Conrad 127 Wahid, president 163 Walbeeck, Johannes van 41 Waugh, Evelyn 96 Webbers, John 70 Weatherly, William Samuel 97 Wendel, familie De 118 Wesseling, Anne 76 Wieringa, ir. Nelly 32, 161 Wijdeveld, H.Th. 127 Willem I, koning 24, 182 Willem Alexander, prins 21, 50, 72, 125 Willoughby, Lord 111 Wilree, Dirck 121 Wit, Pieter de 121 Witbaum, Sven 166 Witboom 166 Witsen, Nicolaas 13 Wouda, ir. D.F. 63, 64 Württemberg, hertog en hertogin van 144 Zandkuijl, Henk 109 Zocher senior, Johann David 166 Zug, Simon Gottlieb 145 Zuylen, Etienne van 96, 97 Zuylen van Nijevelt, geslacht Van 96


Jaarboek Monumentenzorg Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

Recommend Documents