In het labyrint. Jeroen Onstenk. Utopie en verlangen in het werk van Constant

In het labyrint Utopie en verlangen in het werk van Constant

Jeroen Onstenk

In de donkere dagen van 1982 koopt een bloembollenkoning het haagse massamassageapparaat Babylon en wordt vervolgens in een psychiatriese inrichting opgesloten. Was bet niet Marx die zei dat belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis zich altijd twee keer voordoen, waarvan de tweede keer als farce. In ieder geval, Den Haag was 66k de stad waar in 1974 met een monumentale overzichtstentoonstelling het New Babylon-projekt werd afgesloten. De bezoekers konden door een labynnthiese ruimte dwalen, maquettes, tekeningen en schilderijen bekijken en na afloop nog eens de bijbehorende filosofie nalezen. Constant (geboren in 1920) had voor het eerst van zich doen spreken als lid en woordvoerder van de Cobra-groep (19471951), die na de bevrijding de nederlandse kunstwereld op stelten zette met schilderijen vol ruige vormen en felle kleuren. New Babylon, waaraan bij van 1956 tot 1974 gewerkt heeft, kan beschouwd worden als een van de meest uitgewerkte artistieke utopieë die in Nederland sinds Mondriaan ontwikkeld zijn . In zijn werk heeft Constant altijd een nauwe verbinding willen hebben met het politiek-kulturele debat onder progressieve intellektuelen. In dit artikel wil ik onderzoeken in hoeverre de verschuivingen in zijn werk iets te maken hebben met de verschuivingen in dit debat. Ik zal me daarbij koncentreren op de twee laatste periodes in zijn werk: New Babylon en de eropvolgende terugkeer naar het schilderen. Dat Babylon er meer mee te maken heeft dan de (toevallige?) gelijknamigheid zal in het vervolg blijken.

l. De opstand van de homo ludens? New Babylon speelde een r01 in de ideologie van Provo. De nadruk lag daarbij op de in het projekt Ontwikkelde filosofie van de 'homo ludens' : er zou een tijdperk van onbegrensde "kollektieve kreativiteit" voor de deur staan, nu door de automatisering het voor bet eerst in de geschiedenis mogeli.]k werd dat de arbeid verdween. New Babylon was een model om in

een dergelijke wereld te leven. "New Babylon functioneert in deze aktiviteiten (happeJO) als een raamnings provokaties witte plannen werk waarin alle provo-ingrediënte tot een positieve eenheid gesmeed worden, geprojekteerd op de toekomst. Het leven is een spel, de stad een speelruimte, de mens kreatief. In de blauwdruk van New Babylon is het denkhaar, De fascinatie door het stralende model van New Babylon geeft provo een zeer optimistiese imborst". Aldus Jos van de Lans in zijn beschouwing over de kultuur van het provolsme (in TEU 35, 1983, blz. 759).

-

Heel wat minder te spreken over de rol van Constant waren Konrad Boehmer en Ton Regtien in 1970: "De geestelijke traditie, waarop Provo zich nadrukkelijk beriep is dan ook gekenmerkt door een utopies-irreë mysticisme,. . Deze ontwerpen hebben een gemeenschappelijke trek: ze slaan allemaal de fase over van de sociale emancipatie en de klassenstrijd, die vooraf zouden moeten gaan aan hun eigen verwerkelijking, en zij beelden hun maatschappelijke Utopia uit zonder enige konkretisering in het luchtledige van de theoretiese theorie. Dat geldt voor de twee belangrijkste ontwerpen die opgenomen zijn in de provoideologie, namelijk Huizinga's homo ludens-theorie en het ontwerp van een 'nieuw-BabyIon' van Constant Nieuwenhuis. Aan beiden ligt de idee ten grondslag van een maatschappelijke organisatie waarin de individuen zonder enige kontradiktie geheel geintegreerd zijn. Zij bevatten beide een fascistoïd mom e n t omdat ze op de eerste plaats niet de maatschappelijke konflikten reflekteren die voorafgaan aan hun eigen verwerkelijking (en omdat zij met nadruk dekreteren dat die er niet zijn) en omdat ze op de tweede plaats de totale konfliktloosheid ontwerpen als een toestand, die eerst nog door het ontworpen systeem afgedwongen moet worden". (Van provo naar Oranjevrijstaat, SUA/SUN 1970, blz. 26) Hoewel dit citaat laat zien op welke toon men binnen links en als Marx-lezers (ook Constant noemt zich herhaaldelijk marxist) met elkaar omging in die dagen, vinden we toch sporen van dit verwijt hij Constant zelf terug als hij de nadruk legt op het feit dat zijn plan bedoeld is voor een post-revolutionaire situatie, waarin grond en produktiemiddelen gesocialiseerd zijn (Constant 1971). Het uitblijven van de revolutie en het krisiskarakter van de huidige weg naar het arbeidsloze tijdperk is een van de redenen voor de afsluiting van het projekt in 1974 (zie Constant 1981, blz. 16).

.

Wat deze drie evaluaties van het projekt, met al hun verschillen, gemeen hebben is het feit dat ze New Babylon als een utopies lange termijnprojekt beschouwen dat aan gene zijde

van de aktuele maatschappelijke ontwikkeling tot al of niet gewenst inspiratiepunt dient. Er is de laatste jaren echter ook een ander type kritiek op New Babylon ontwikkeld. Dat gaat ervan uit dat New Babylon veeleer model staat voor een verandering die zich in organisatievormen van macht aan het voltrekken is. 30s van der Lans konstateert: '(Nieuwenhuls definieert) de stad als socioruimte, waarmee hij de ruimte van de stad in het teken van de speelse ontmoeting tussen mensen zet. Juist in deze definitie van de ruimte vinden het pragmaties en konkreet utopisme van provo en Constants radikaal-futuristies utopisme elkaar". Nee, zeggen een aantal door het franse denken van Foucault tot Baudrillard beïnvloed auteurs (l), daar vinden de utopie en een nieuwe vorm van machtsuitoefening elkaar. Een macht die niet langer gebaseerd is op wet en uitsluiting maar op bekentenis, participatie en kommunikatie. Wellicht is een element dat in de diskussie in de zestiger jaren nauwelijks een rol speelde, namelijk dat New Babylon gekenmerkt wordt door manipulaties met ruimte en de produktie van kunstmatige en geintensiveerde verblijfplaatsen, de kern van de hele zaak. In feite is deze hypothese een stuk verontrustender dan de stelling van Boehmer/Hegtien. Het probleem met New Babylon is niet dat ze niet gerealiseerd zou kunnen of moeten worden, het probleem is dat ze op een bepaalde manier al gerealiseerd is. Het enige verweer tegen de vergelijking tussen New Babylon en prikkelrijke gedragsruimtes als Babylon, Hoog-Catharijne, de parken van Sporthuis Centrum of de moderne stadsvernieuwingswijk, lijkt het uitblijven van de revolutie en het ontbreken van een totale maatschappijhervorming te zijn (zie Constant 1981, blz. 15/16, en Paul Donker Duyvis 1979, blz. 173). Dit argument wordt echter ontkracht door de konstatering dat er juist wel een maatschappelijke hervorming heeft plaatsgevonden (z12 het geen revolutie, maar een involutie) ( Z ) , waar deze hoogtepunten van massakultuur naadloos in passen. Veel aktuele aandacht dus voor een 'zestiger jaren figuur', waarbij enerzijds zijn inspirerende werking geprezen wordt, maar hij anderzijds in te passen blijkt in een traditie van gedragsregulaties van massa's mensen door ingrepen in de gebouwde omgeving. Een tegenstrijdige waardering die wel wat lijkt op recente heroriëntatie rond Wilhelm Reich (zie De emotionele pest, 1984) (3). Alle reden het New Babylon-projekt nog eens grondig te bekijken. Maar er is meer. Constant is na 1974 niet opgehouden als kunstenaar. Integendeel. Hij is begonnen aan een indrukwekkende reeks schilderijen, etsen en aouarellen die voor een deel gelezen kunnen worden als zijn artistiek kommentaar op het New Babylon-projekt.

Mede doordat dit kommentaar primair als schilder (en soms alsikonograaf van zijn eigen schilderijen) gegeven wordt, valt achteraf op hoe weinig het artistieke karakter van het projekt in de diskussies betrokken is geweest. En de genoemde auteurs gaan al helemaal niet in op dit werk na New Babylon. Tot nu toe is daar alleen nog door kunstkritici en museumdirekteuren over geschreven. De terugkeer naar de schilderkunst was voor Constant ook een politieke en strategiese stap, maar h1.l lijkt deze te moeten bekopen met een ingesloten raken in musea en het kunstcircuit. Mijns inziens kan deze stap echter ook in verband gebracht worden met enerzijds verschuivingen in de kunst en anderzijds met veranderingen in de politieke en strategiese opties van progressieve intellektuelen tussen de zestiger en de tachtiger jaren. In de volgende paragrafen wil ik ingaan op het werk van Constant met nadruk op het New Bahylon-projekt en op de eropvolgende periode van de terugkeer naar de schilderkunst. Daarbij staan een paar vragen centraal. In hoeverre laat New Babylon als kunstwerk de tegenstrijdigheden en dubhelzinnigheden van het utopies projekt zien die in de euforiese teksten van Constant zelf en in de naadloze invoeging door de kntici geheel verdwijnen (paragraaf 2). In hoeverre kan de 'terugkeer naar de schilderkunst' die Constant vanaf 1970 onderneemt gezien worden als de strategie van de kunstenaar om met deze dubbelzinnigheden om te gaan en te pogen een oplossing of in ieder geval bewegingsvrijheid te verkrijgen (paragraaf 3). In hoeverre laat deze ontwikkeling iets zien van verschuivingen, problemen en dilemma's in het funktioneren van kunstenaars en intellektuelen als politikus en progressief ideoloog (paragraaf 4).

2. Groeten uit New Babylon Het projekt New Babylon bestaat uit een veelheid van maquettes, proefruimtes, tekeningen, aquarellen, etsen en schildem e n plus een serie begeleidende teksten, waarvan de meeste verzameld zijn in "De opstand van de Homo Ludens" (1969) en in de katalogus van de New Babylon-tentoonstelling in het Haagse Gemeentemuseum in 1974. Ik bespreek nu enerzijds de maquettes, proefruimtes, teksten en anderzijds de tekeningen en schildenjen afzonderlijk. Zowel in tijd als inhoudeliJk vertegenwoordigen ze verschillende aspekten van het projekt. De maquettes behelzen vooral de makrostrukturen, de rood, geel en oranje gekleurde sektoren die op hoge poten in het landschap staan. Er zijn ladderlabynnten (1967), de spatiovore (1959, 1960). die in de Juinensche Courant nog model

s t a a t voor een p r e t p a r k van wethouder Hekking, maar meestal g a a t h e t om u i t m e t a a l , p l e x i g l a s ( t o e n een nieuw m a t e r i a a l ) en hout gebouwde s k e l e t a c h t i g e s t r u k t u r e n , d i e een vermoeden van mogelijkheden t o t v e e l zelfwerkzaamheid aan de ruimtel i j k e i n d e l i n g o p e n l a t e n , maar v e r d e r v o o r a l een g r o o t s c h a l i ge en onherbergzame indruk maken. Z i j roepen a s s o c i a t i e s op met v l i e g v e l d e n , r e u s a c h t i g e m e t r o s t a t i o n s , p r e s t i g i e u s e w i n k e l c e n t r a of nieuwbouwwijken (La Defense). B i j d e opening van h e t nieuwe Schiphol i n 1966 b e s c h r i j f t C o n s t a n t trouwens zo'n v l i e g v e l d a l s een p l e k waar i e t s van h e t s o o r t leven i n New Babylon geproefd kan worden (Constant 1969, b l z . 82 e . v . ) . Tot h e t p r o j e k t behoort ook een a a n t a l l a n d k a a r t e n d i e ingetekend z i j n met h e l e netwerken van d e r g e l i j k e s e k t o r e n of "geürbaniseerd zones". Tot de e e r s t e maquettes b e h o o r t een ontwerp voor een permanent zigeunerkamp i n h e t p l a a t s j e Alba i n I t a l i ' (1956). Het g a a t d a a r b i j n i e t z o z e e r om een v e r e d e l d woonwagenkamp, maar om een p l e k waar de z i g e u n e r s , d i e Constant zowel door hun muziek a l s door hun nomadiese b e s t a a n b o e i e n , t i j d e n s hun j a a r l i j k s e bezoek aan h e t s t a d j e hun kamp konden o p s l a a n . Achteraf pfoklmeert C o n s t a n t d i t ontwerp t o t b e t b e g i n van New Babylon. De naam z e l f k r i j g t h e t i n 1958: Babylon s t a a t tegenover h e t r e l i g i e u s g e à ¯ n s p i r e e r d i d e a a l van h e t Nieuw Jeruzalem en New d u i d t op h e t i n t e r n a t i o n a l e k a r a k t e r e r v a n . Maar h e t i s n i e t voor h e t e e r s t d a t Constant z i c h bezighoudt met d e s t r u k t u r e r i n g van d e r u i m t e . A l i n 1952 r i c h t h i j samen met de a r c h i t e k t Aldo van Eyck een "ruimte door k l e u r begrensd" i n voor een t e n t o o n s t e l l i n g 'Mens en Huis' i n h e t S t e d e l i j k Museum. Deze ruimte was een t o e p a s s i n g van h e t " s p a t i a a l colorisme". "Door d e r u i m t e l i j k e en emotionele k w a l i t e i t e n van k l e u r wilden z i j d e a r c h i t e k t u u r opwindender en s u g g e s t i e v e r maken en zo h e t m e n s e l i j k gedrag d a a r i n k r e a t i e f a k t i v e r e n " (Locher 1980, b l z . 15). Deze f o r m u l e r i n g maakt d u i d e l i j k d a t e r i e t s meer aan de hand i s dan een experimenteren met k l e u r en vorm. De e v a l u a t i e van de Heer/Vollemans 1979 h a a l t i n d i t p r o j e k t i e t s n a a r voren d a t ook i n New Babylon een c e n t r a l e r o l z a l s p e l e n . Volgens hen b e t e k e n t deze r u i m t e een breuk met de f u n k t i o n e l e a r c h i t e k t u u r en d e d a a r i n ontwikkelde e x p e r i m e n t e l e r u i m t e van o . a . L i s s i t s k y , G r o p i u s , o f S c h w à ¬ t t e r sI n dbze r u i m t e wordt "de toeschouwer t o t p a r t i c i p a n t van een v o l l e d i g b e t e kende omgeving d i e z e l f s z i j n gebaren i n d e b e t e k e n i n g opneemt" ( b l z . 131). We hebben t e maken met een "simulatiemodel", met een g e i n t e n s i v e e r d universum van t e k e n s en koderingen, d i e a l l e e n nog maar n a a r e l k a a r v e r w i j z e n en n i e t meer n a a r een b u i t e n h e t model l i g g e n d e w e r k e l i j k h e i d . De " k r e a t i v i t e i t " d i e g e a k t i veerd wordt is n i e t meer d i e van d e p r o d u k t i e of konsumptie, maar d i e van de p a r t i c i p a t i e aan tekensysteem en kommunikatie.

In zijn Cobra-tijd verkondigde Constant een opvatting over kreativiteit, waarbij er een grote affiniteit bestond tussen kunstenaars en kinderen, folklore en primitieve volkeren. Deze zouden een direkte toegang hebben tot de spontane menselijke kreativiteit doordat ze niet door de beschaving gekorrumpeerd waren. Constant, Karel Appel, Asger Jorn en de andere Cobra-mensen zagen hun werk als de eerste vormen van een nieuwe volkskunst, als uitingen van vrijheid en spontane expressiviteit, die weer terug kon grijpen op 'oorspronkelijke' vormen als maskers, fabeldieren en kindertekeningen. Na de afbraak van de heersende esthetiese normen door de twintigste eeuwse avantgarde bewegingen in de kunst (die echter gekenmerkt werden door intellektualisme of waren vastgelopen in bloedeloze vormexperimenten, zoals resp. het surrealisme en de stijl), was het nu tijd om gebruik te maken van het naoorlogse gevoel van vrijheid en verandering en om de kreatieve mogelijkheden van de massa te prikkelen door een beroep te doen op hun onderbewustzijn (Constant 1948, blz. 243). Na een periode waarin de Opgetogenheid over de Vrijheid gedempt werd door oorlogsdreiging (Korea) en vernietiging leidt de samenwerking met van Eyck tot de opvatting dat de kollektieve kreativiteit in plaats van door schilderijen en de spontane akt van het schilderen veel beter gestimuleerd en losgemaakt kon worden door een "suggestieve architektuur". Deze stond tegenover het fmktionalisme met zijn op arbeid en nut gebaseerde, sterk gereguleerde en gestruktureerde ti~d-ruimte struktuur, die de kreativiteit niet stimuleerde en bovendien 3-n toenemende mate zou falen de maatschappelijke problemen van verdwijnende arbeid door de automatisering en de daardoor ontstane groei aan vrije tijd en mobiliteit van de mensen op te lossen. Van het begin af aan stond het kreativiteitsbegrip van Constant tegenover de wereld van de arbeid en het nut. Uiteindelijk zou deze verschuiving naar de stimulerende werking van de ruimtelijke omgeving uitgroeien tot New Babylon als een simulatiemodel Op maatschappijgrootte. In 1956 vormt hij samen met o.a. Asger Jorn (die hij nog uit Cobra kende) en Guy Debord (die later een van de theoretici van Mei '68 zou worden) de Internationale Situationniste. Geinspireerd door o.a. de Homo Ludens van Huizinga en de ontdekking van de stad als socioruimte, akkulturatiezone en biotoop door de franse socioloog Chombart de Lauwe, leggen Constant en Debord in de "Declaration d'Amsterdam" de nadruk op de noodzaak de kunst te integreren in de konstruktie van de menselijke 'habitat'. Dat betekende het einde van het schilderen dat beschouwd werd als overleefde, individualistiese kunstvorm en niet geschikt om bij te dragen aan de konstrukties van "ambiance~" (omgevingen). In plaats daarvan hebben kunstenaars "de taak nieuwe technieken uit te vinden en gebruik te maken van licht, geluid, beweging en in het algemeen alle uitvindingen die de ruimtelijke omgevingen kunnen be-

invloeden" (geciteerd in H.V. Haaren, 1976, blz. 11). In 1960 treedt Constant weer uit deze beweging (die tot 1972 blijft bestaan) omdat ze hem niet radikaal genoeg was. Het was volgens hem niet voldoende situaties, environments en happenings te organiseren, maar het ging erom de struktuur van de hele samenleving te veranderen. Maar de principes ervan blijven richtinggevend voor New Babylon. "Het gaat erom het onbekende te bereiken door de ontregeling van alle zinnen". Dit citaat van Rimbaud kiest Constant als motto voor de New Babyloniese kultuur (katalogus 1974, blz. 57). In de praktijk betekent deze ontregeling vooral intensivering en dynamisering, bewerkstelligd door een kunstmatige omgeving. Hij gaat daarbij niet over een nacht ijs. Zo is in de katalogus van de New Babylontentoonstelling uit 1974 een schema opgenomen, waarin de leefsfeer wordt uitgesplitst in sfeermomenten van arcbitektoniese, klimatologiese en psychologiese aard die de vijf zintuigen gezicht, gehoor, reuk, tastzin en smaak beïnvloeden Al die sfeermomenten kunnen op hun beurt gemanipuleerd worden. In de visie van Constant zijn het de "mensen zelf" die daarvoor naar behoefte de aard van de ruimte veranderen. "De meest uiteenlopende middelen, zowel techniese als natuurlijke,kunnen bij het ontstaan van sferen een rol spelen. Men doorkruist koele en donkere ruimten, warme, lawaaiige, kakelbonte, helverlichte, sombere, lege, verstikkende ruimten, natte, winderige ruimten onder de blote hemel, obskure gangen en stegen, misschien een grot van glas, een dwaaltuin, een vijver, een windtunnel, maar ook ruimten voor cinematografiese spelen, voor radiofoniese spelen, voor psychologiese spelen, wetenschappelijke spelen en erotiese spelen, en ruimten voor isolement en rust" (gecit. in van Haaren, blz. 14). Zelfs de natuur is hier opgenomen als potentiël prikkel in het artificiële geïntensiveerd universum. In 1966 wordt in het Bouwcentrum in Rotterdam een proefruimte opgezet met o.a. een sonorium, deurenlabyrinth, spiegelzaal, odoratorium, buk- en kruipgangen en een werkplaats. En zoals bet hoort was er voor de bezoekers gelegenheid bun reacties te geven, die vervolgens voorwerp werden van heus sociologies onderzoek. Ook op de tentoonstelling in 1974 was een deurenlabyrinth opgesteld. In bet boek 'Meten en regelen aan de stad' (1981), waarin o.a. de stadspolitiek geanalyseerd wordt als een verstrengeling van architektuur en menswetenschappen, die optreden als s(t)imulatoren van het leven, komt het dynamies labyrinth van Constant ook ter sprake. Zijn streven ligt volgens de auteurs in het verlengde van deze politleken, voorzover ook Constant ervan uitgaat dat ruimte 'boeiend' moet zijn om het vermogen te bezitten de individuen te absorberen en op zich te fixeren. Het voornaamste verschil is dat bij de strategen (b.v. waarnemings-

psychologen) van de stadspolitiek vooral de oriëntatie psychiese stabiliteit en identiteit centraal staan, terwijl Constant mikt op kontinue desoriëntati en het aktieve ingrijpen door de individuen die voortdurend de ruimtes veranderen en daardoor steeds opnieuw desoriëntati produceren (blz. 88-90). Hiermee is ook de paradox in het werk van Constant aangesneden. New Babylon is een ontwerp van iets wat eigenlijk niet ontworpen kan worden, n.l. het zelfscheppende vermogen van mensen om kontinu hun omgeving te veranderen. Deze paradox kan de grens aangeven van de mogelijkheid een toekomstmodel te ontwerpen. De kunstenaar-revolutionair biedt zijn model aan en trekt zich bescheiden terug met de mededeling "de ware ontwerpers van New Babylon echter zullen de newbabylonen zelf zijn" (1974, blz. 72). Het zou echter ook kunnen zijn, en deze hypothese is interessanter, dat deze paradox de kern van het hele projekt is. New Babylon is de verbinding van een utopies ideaal (de vrije kreativiteit van de mensen) en de oplossing van een probleem: hoe een funktionerende maatschappij te denken die niet meer op zijn plaats gehouden wordt door de zware strukturen van de arheid/produktie. Hoe de mensenmassa's te reguleren die niet meer aan huis, haard en arbeidsplek gebonden zijn. In New Babylon wordt het ideaal ingezet om het probleem op te lossen.

Ingang van een labyrint, 1972 inkt, 1 1 3 x 134cm gesign. m.o.

n

De mobiliteit van mensen wordt tegelijk kontinu (er zijn geen woningen meer, alleen woonhotels) en verlangzaamd (mensen reizen niet meer naar andere landen, kulturen, klimaten, maar van plek naar plek). Mensen worden geboeid door een overweldigend aanbod aan keuzemogelijkheden, maar deze zijn wel geprogrammeerd. Er is niet voorzien in de mogelijkheid buiten bet systeem te stappen, of het zelfs maar over je heen te laten komen. "De sfeer van de ruimte ondergaat, door het kollektieve gebruik ervan, een kwalitatieve verandering in die zin dat het niet langer mogelijk is zich aan deze sfeer In een sociale ruimte waarin passief over te geven zowel het aantal aanwezige individuen als de onderlinge verhouding tussen de individuen aan voortdurende verandering onderhevig zijn, verwekt ieder gegeven moment in het bewustzijn van alle op dat moment aanwezigen een impuls tot verandering van de individueel ervaren sfeer" (1974, blz. 60).

...

Zo lijkt de gegarandeerde participatie in de plaats te komen van de gegarandeerde cirkulatie waar het funktionele stadsmodel vanuit ging. Het strak tijdruimtelijk gestruktureerde schema van de arbeid (scheiding woonplaats-werkplek, arbeidvrije tijd, loonslavernij-rekreatie) wordt vervangen door de polymorfe prikkeling van het struktuur- en tegenspraakloze zwerven. Als we van de maquettes, proefruimtes en teksten overstappen naar de schilderijen, etsen en aquerellen geeft Constant ons een visuele indruk van het leven in New Babylon. Behalve een paar schilderijen die direkte beelden geven van een dichte, kleurige karnavaleske menigte, gaat het vooral om voorstellingen van ruimtes, labyrinthen, strukturen, rasters met verspreide tekenen van leven erin, die vaak niet meer zijn dan kleurvlakken en snelle schetsen van menselijke of dierlijke figuren. Tot de laatste schilderijen van het projekt behoren ook een aantal voorstellingen van woeste, lege ruimtes met bier en daar resten van muren en betonnen staketsels. Onduidelijk blijft of het gaat om terreinen waar aan New Babylon gebouwd wordt of dat er afgebroken wordt. Meerdere kommentatoren hebben er al Op gewezen dat de sfeer die uit de schilderijen spreekt allesbehalve eenduidige eufories of optimisties is. De figuren lopen verloren in de reusachtige ruimtes. In een schilderij als "Ingang van het labyrinth" lijken de bloedrode, wild op het doek gesmeten kleurvlekken zich te snijden aan het messcherpe netwerk van lijnen en vlakken, ze drukken zich angstig tegen de wanden zodat de ruimte op het eerste gezicht bijna leeg lijkt. De "Ladderlabyrinthen" zijn kwa kleurzetting en strukturering vriendelijker en roepen eerder associaties op met kermisattrakties en pretparken, maar lijken ook in kontakt te staan met de ker-

k e r s van P i r a n e s i en d e o n d e r a a r d s e s t a d u i t M e t r o p o l i s van F r i t z Lang. I n d e e t s e n en s c h i l d e r i ~ e nwordt een n i e t n a d e r benoemde onr u s t z i c h t - en v o e l b a a r , d i e e e r d e r een vraag s t e l t b i j h e t k a r a k t e r van h e t l e v e n i n New Babylon dan d a t z e e r g e t u i g e n i s van g e e f t . Het d u i d e l i j k s t wordt d i t a l s men z e v e r g e l i j k t met d e s c h i l d e r i j e n en a q u a r e l l e n d i e Constant na 1974 i s gaan schilderen.

3 . De s c h i l d e r i n z i j n a t e l i e r

De a f s l u i t i n g van h e t New Babylon-projekt i n 1974 i s i n zeker e z i n ook h e t e i n d e van d e ' a k t i e v e p o l i t i e k ' van C o n s t a n t . Geen m a n i f e s t e n meer, geen g r o e p s p r o j e k t e n , geen s o c i o l o g i e s en m a r x i s t i e s g e t i n t e a n a l y s e s meer. Constant wordt wat h i j a l t i j d geweest is: s c h i l d e r . H i j onderneemt r e i z e n n a a r d e g r o t e musea van Europa en ( h e r ) o n t d e k t d e oude meesters: Goya, D e l a c r o i x , Velasquez, Rubens. I n i n t e r v i e w s en beschouwingen ( z i e Fanny Kelk, ' C o n s t a n t ' , 1980) s t e l t h i j z e e r nadrukkel i j k de t e c h n i e s e a s p e k t e n van h e t s c h i l d e r e n aan d e o r d e : h e t g e b r u i k van v e r f , s c h i l d e r t e c h n i e k e n , m a t e r i a l e n . Het s c h i l d e r e n v e r s c h i j n t a l s een a m b a c h t e l i j k p r o d u k t i e p r o c e s . Des t e o p v a l l e n d e r a l s men z i c h d e nadruk h e r i n n e r t d i e Cons t a n t i n z i j n C o b r a - t i j d l e g d e op h e t b e l a n g van de a k t van h e t s c h i l d e r e n a l s spontane en d i r e k t e e x p r e s s i e . I n 1948 s c h r e e f h i j : "Een s c h i l d e r i j i s n i e t een bouwsel van k l e u r e n en l i j n e n , maar een d i e r , een n a c h t , een schreeuw, een mens, of d a t a l l e s samen". I n d e j a r e n v i j f t i g en z e s t i g verkondigde h i j h e t e i n d e van d e i n d i v i d u e l e k u n s t e n a a r en h e t o n t s t a a n van een k o l l e k t i e v e k r e a t i v i t e i t . I n 1977 s c h i l d e r t h i j "De s c h i l d e r i n z i j n a t e l i e r " , waarin de s c h i l d e r eenzaam s t a a t t e g e n o v e r z i j n s c h i l d e n j e n , omgeven door v e r f , p e n s e l e n , doeken. D i t s c h i l d e r i j vorm een kommentaar op een s c h i l d e r i j van Courbet u i t 1855. Daarop b e e l d d e Courbet z i c h z e l f a f , omringd door mensen van a l l e r l e i s t a n d e n en proklameerde l u i d : 'Het r e a l i s m e i s d e demokratie binnen de k u n s t ' (De Vree, b l z , 3 ) . Voor Constant d i e z i c h z e l f a l t i j d a l s s o c i a a l r e a l i s t i s b l i j v e n beschouwen, z i j h e t van een e i g e n z i n n i g s o o r t , was d i t t e g e l i i k een opdracht voor d e kuns t e n a a r d e voorhoede t e z i j n van d e komende k r e a t i v i t e i t en h e t v e r l o r e n gaan van h e t i n d i v i d u e e l k u n s t e n a a r s c h a p t e aks e p t e r e n t e n behoeve van een komende k o l l e k t i v i t e i t . Nu moet h i j k o n s t a t e r e n d a t h i j u i t e i n d e l i j k ' s l e c h t s * een s c h i l d e r i s . Het v e r s c h i l t u s s e n Courbet en de h u i d i g e k u n s t e n a a r is volgens Constant d a t s c h i l d e r s nu " n i e t gedragen worden door een m a a t s c h a p p e l i j k e g e d a c h t e , n i e t gesteund door mensen h u i t e n d e wereld van d e k u n s t . En d i e eenzaamheid heb i k i n mijn s c h i l d e r i j w i l l e n weergeven" ( g e c i t . i n De Vree, 1981, blz.48) Het i s n a t u u r l i j k mogelijk om, z o a l s b . v . d e Vree d o e t , d e

nadruk t e l e g g e n Op d e t r a g i e s e k a n t aan d i t v e r l i e s van een d i r e k t e band met een p o l i t i e k e beweging of om de t e r u g k e e r n a a r h e t s c h i l d e r e n t e z i e n a l s d e s i l l u s i e en r e g r e s s i e . Maar misschien i s e r meer aan d e band. Er wordt g r o t e nadruk gelegd op h e t p r o d u k t i e p r o c e s van h e t s c h i l d e r i . ] . U i t de b e s c h r i j v i n g e n daarvan komt een boeiend b e e l d n a a r voren van u i t s c h e t s e n en k l e u r v l a k k e n o p r i j z e n d e betekeniskomplexen. Het s c h i l d e r p r o c e s b e g i n t a l s k o n t a k t t u s sen doek, v e r f en p e n s e e l . E r o n t s t a a n l i j n e n , vlakken, v l e k ken. Pas langzaam o n t s t a a n f i g u r e n en s t r u k t u r e n . E r kunnen a k s e n t e n gelegd worden met h o u t s k o o l . Op een gegeven moment wordt de l i j n van h e t s c h i l d e r e n g e k r u i s t door een a n d e r e , d i e van d e v o o r s t e l l i n g . B i j de f i g u r e n en s t r u k t u r e n o n t s t a a n b e e l d - en v e r b a a l a s s o c i a t i e s , d i e a a n l e i d i n g geven t o t grond i g e l i t e r a t u u r s t u d i e . Deze l i t e r a t u u r z a l l a t e r meeklinken i n de t e k s t e n d i e Constant b i j een a a n t a l van de s c h i l d e r i j e n schrijft . De s c h r i f t u u r van d e s c h i l d e r i j e n v e r t o o n t g e d e e l t e l i j k een s t e r k e verwantschap met d i e u i t N e w Babylon. C o n s t a n t h e e f t ze ook wel e e n s b e t i t e l d a l s s c e n e s u i t h e t l e v e n van New Bab y l o n . De a f b a k e n i n g en s t r u k t u r e r i n g van d e r u i m t e , de komb i n a t i e van a f g e s l o t e n h e i d en openheid verwijzen e r n a a r . Vers c h i l l e n d e s c h i l d e r i j e n doen een omgevend l a b y r i n t h vermoeden, soms i n d e hoeken, soms voor of a c h t e r de wanden van h e t schilderij. De f i g u r e n , d i e deze s c h i l d e r i j e n i n g r o t e g e t a l e bevolken l i j k e n g e d e e l t e l i j k op de vlekken e n s c h i c h t i g e f i g u r e n d i e door de l a b y r i n t h e n zwierven, g e d e e l t e l i j k v e r s c h i l l e n ze e r van doordat z e s t r a k om n i e t t e zeggen s t i j f getekend z i j n en i n s c h e r p e kontouren hun p l a a t s op h e t b e e l d bewaken. Maar h e t b e l a n g r i j k s t e v e r s c h i l i s d a t ze h i e r namen hebben, namen afkomstig u i t l i t e r a t u u r en t o n e e l : Cyrano, P e r e Ubn, Salom6, Venus, J u s t i n e , M e p h i s t o f e l e s , Orpheus, Casanova. De a r t i s t i e k e kamera zoomt i n op d e r a s t e r s en l a b y r i n t h i e s e r u i m t e s van N e w Babylon en l a a t i l l u s t e r e personages z i e n d i e verwikkeld z i j n i n gekompliceerde s c e n e s d i e doortrokken z i j n van macht en s e k s u a l i t e i t . Constant l e g t z e e r v e e l nadruk op h e t b e l a n g van de v o o r s t e l l i n g . I n 1975 v e r s c h i j n t z e l f s e e n heus p a m f l e t , ZIJ h e t i n een museumpublikatie, waarin b e t b e l a n g van d e i k o n o g r a f i e verdedigd wordt. C o n s t a n t v e r z e t z i c h zowel t e g e n d e f o r m a l i s t i e s e en a b s t r a k t e k u n s t a l s t e g e n b e t a b s t r a k t e x p r e s s à ¬ o n i s me. I n z i j n s c h i l d e r i j e n moet zowel h e t t o e v a l a l s d e bewuste i n g r e e p aanwezig z i j n , d i e samen komen i n b e t b e e l d . I n deze werkwijze l i j k t h i j op een s c h i l d e r a l s Bacon. Maar t e r w i j l deze z i c h v o o r a l k o n c e n t r e e r t op d e i n t e n s i t e i t van d e f i g u u r en z i c h v e r r e w i l houden van h e t v e r h a a l , s c h i l d e r t Constant d e i n t e n s i t e i t van r e l a t i e s en ontmoetingen en l e v e r t z i c h daarmee u i t aan h e t v e r b a a l , z i j h e t n i e t zozeer de anekdote

1 Ubu en Justine 1975 o/d 190 x 200 gem en gedat r m Constant '75 Stedelijk Museum, Amsterdam

a l s wel de a l l e g o r i e . De i n t e n s i t e i t en g e l a a g d h e i d van h e t b e e l d wordt d a a r e c h t e r n i e t zonder meer door a a n g e t a s t . Aan h e t e i n d van h e t l a n g d u r i g e p r o d u k t i e p r o c e s van een s c h i l d e r i j i s een werk o n t s t a a n "waarvan i k e l k e c e n t i m e t e r kan verantwoorden" ( C o n s t a n t ) . N i e t s i s meer aan h e t t o e v a l overgel a t e n , h e t g e h e l e v l a k van h e t s c h i l d e r i j i s betekend. B i j een a a n t a l s c h i l d e r i j e n s c h r i j f t h i j een t e k s t d i e de v o o r s t e l l i n g e n t o e l i c h t en n i e t , z o a l s z i j n v r o e g e r e t e k s t e n , v o o r a l i n g a a t op d e p o l i t i e k - a r t i s t i e k e k o n t e k s t waarin d e s c h i l d e r i j e n g e p l a a t s t moeten worden. I n deze t e k s t e n is p l a a t s voor humor en i r o n i e . E e r d e r dan een a f g e d i c h t e i n t e r p r e t a t i e wordt een nieuwe a s s o c i a t i e k e t e n aan h e t b e e l d t o e gevoegd. T r e f f e n d wordt d i t g e z l l u s t r e e r d door d e opmerking van Constant d a t men van h e t s c h i l d e r i j Ubu en J u s t i n e h e e l goed een a n d e r e i k o n o g r a f i e zou kunnen s c h r i j v e n , a l s men h e t . a n d e r s zou noemen (Constant 1975, b l z . 1 9 ) . Men zou d e s c h i l d e r i j e n kunnen z i e n a l s a l l e g o r i e à « n waarin middels k o n f r o n t a t i e s van v e r s c h i l l e n d e f i g u r e n , t i j d e n , s t i j l e n en k u l t u r e n thema's aan de o r d e g e s t e l d worden d i e voor Constant van c e n t r a l e b e t e k e n i s z i j n ( h i j k i e s t t e n s l o t t e voor d6ze i k o n o g r a f i e ) , maar d i e ook verbonden z i j n met t h e ma's d i e opkomen i n h e t l i n k s e i n t e l l e k t u e l e d e b a t , waar i n d e z e l f d e t i j d een v e r s c h u i v i n g t e z i e n i s van d e nadruk op r e v o l u t i e en k l a s s e s t r i j d n a a r aandacht voor d e v e r s t r e n g e l i n g van macht en s e k s u a l i t e i t i n d e m i k r o p o l i t i e k van h e t verlangen. Dat d e s c e n e s ook een k i j k j e i n d e l a b y r i n t h e n van New BahyIon z i j n b l i j k t n i e t a l l e e n u i t d e formele overeenkomsten. De v e r b i n d i n g t u s s e n d e s c h i l d e r i j e n en New Babylon wordt ook gelegd door d e aanwezigheid van d e f i g u r e n van i n i e d e r g e v a l J u s t i n e e n De Sade i n d e k o n t r e i e n van New Babylon, z o a l s b l i j k t u i t een t w e e t a l e t s e n u i t d e z e s t i g e r j a r e n . I n 1966, a l s C o n s t a n t s p o l i t i e k e a k t i v i t e i t op een hoogtepunt s t a a t , v e r k l a a r t h i j i n een i n t e r v i e w d a t h i j , na d e voornaamste w e r e l d l i t e r a t u u r g e l e z e n t e hebben, nog voornamelijk Marx en De Sade l e e s t a l s g r o t e k u n s t e n a a r s en u t o p i s t e n . I n De Sade h e r k e n t h i j een i n z i c h t i n n a c h t s - en dominantieverhoudingen t u s s e n mensen voorzover d i e n i e t b e p a a l d worden door s o c i a l e u i t b u i t i n g s - en onderdrukkingsstrukturen. Het i s een van d e weinige keren d a t t w i j f e l aan d e i n h e r e n t e goedheid van de k r e a t i v i t e i t i n z i j n u i t s p r a k e n n a a r voren komt. Aan de s c h i l d e r i j e n t e z i e n , i s d e f a s c i n a t i e voor De Sade s i n d s d i e n a l l e e n maar g r o t e r geworden. Ook i n een a n d e r o p z i c h t vormen d e s c h i l d e r i j e n een v o o r t z e t t i n g van h e t New Babylon-projekt. Omdat d e maquettes meer v e r warring b r a c h t e n dan b e g r i p kweekten, s t a p t h i j o v e r n a a r h e t s c h i l d e r e n a l s middel " h e t onbekende z i c h t b a a r t e maken" (Cons t a n t 1981, b l z . 3 ) . Een s c h i l d e r i j moet een " v e n s t e r op een a n d e r e wereld z i j n " , d a t i l l u s i e s oproept en z i c h t b a a r maakt ( g e c i t , door Locher i n C o n s t a n t 1980, blz. 2 2 ) . A l s de eerde-

r e o p h e f f i n g van d e s c h i l d e r k u n s t u i t de v i j f t i g e r en z e s t i g e r j a r e n a l v o o r b a r i g was, b l i j f t b e t zo d a t ze opgeheven zou kunnen en moeten worden "wanneer onze i l l u s i e s t o t w e r k e l i j k h e i d gemaakt zouden kunnen worden". Met a l l e aandacht voor d e s p e c i f i c i t e i t en i n t e n s i t e i t van h e t s c h i l d e r e n b l i j f t h e t dus t o c h s l e c h t s een m i d d e l , een nieuwe poging een e d u k a t i e v e werking t e o r g a n i s e r e n . De s c h i l d e r i j e n b l i e v e n geproklameerd a l s v i s i e s op een a n d e r e wereld i n p l a a t s van a l s ingrepen i n deze wereld en p r o d u k t i e van nieuwe i n t e n s i t e i t e n en e r v a r i n g s n i v o ' s voor d i t moment. I n z i j n t h e o r e t i e s e beschouwingen s t a a t Constant wat d i t b e t r e f t dus v e r a f van a n d e r e k u n s t e n a a r s d i e een ' t e r u g n a a r de s c h i l d e r k u n s t * aanhangen, z o a l s d e jonge I t a l i a a n s e of d u i t s e k u n s t e n a a r s , d i e hun i n s p i r a t i e e e r d e r i n hun r e g i o n a l i t e i t , g e s c h i e d e n i s o f a c h t e r g r o n d zoeken ( C h i a , Cucchi, K i e f e r , Dahn e t c . ) . De s c h i l d e r i j e n z i j n e c h t e r s t e r k e r dan de b e g i n s e l v e r k l a r i n g . Op d e s c h i l d e r i j e n wordt immers n i e t zozeer een v e n s t e r geopend op een andere w e r e l d , a l s w e l a l l e g o r i e à « v e r t e l d van geweld, macht en v e r l a n g e n i n deze wereld. En d a t i n r u i m t e s d i e h e r i n n e r e n aan d i e a n d e r e wereld d i e Constant i n New Babylon w i l d e s c h e t s e n . V e r g e l e k e n met de ' j o n g e w i l d e n ' , maar ook v e r g e l e k e n met z i j n e i g e n e e r d e r e s c h i l d e r e n v a l t h e t beh e e r s t e en akademiese k a r a k t e r van d e s c h i l d e r i j e n op. De nadruk op de m a t e r i a a l b e h e e r s i n g , h e t aanroepen van de g r o t e m e e s t e r s , h e t b e h e e r s t e en s t r a k k e k a r a k t e r van de vormen i n s c h i l d e r i j e n a l s "de b e k e r i n g van Venus", " P l a i s i r e t T r i s t e s s e d'Amour", "De l i e f d e s v e r k l a r i n g van Cyrano" e n z . , l i j k t tegel i j k een poging t o t bezwering van de i n de thematiek n a a r vor e n komende ondermijning van h e t u t o p i e s e p r o j e k t . I n t e r e s s a n t worden dan ook de s c h i l d e r i j e n waar h e t v e e l minder b e h e e r s t t o e g a a t , z o a l s "Ubu e n J u s t i n e " of "La l i b e r t à i n s u l t e I e peuple" (1975), de remake van h e t beroemde s c h i l d e r i j van Del a c r o i x , waar de V r i j h e i d h e t v o l k op d e b a r r i k a d e s l e i d t . H i e r k e e r t h e t volk de V r i j h e i d d e rug t o e en g a a t z i j n eigen weg. I n z i j n s c h i l d e r i j e n b u i g t C o n s t a n t z i c h middels een beroep op d e g e s c h i e d e n i s van d e s c h i l d e r k u n s t t e r u g o v e r d e u t o p i e en d e p l a a t s van de k u n s t e n a a r d a a r i n . De v o o r l o p i g l a a t s t e o n t w i k k e l i n g d a a r i n i s een s c h i l d e r i j a l s " l a dompteuse" ( 1 9 8 0 ) , waarin de w i l d h e i d van h e t d i e r ( b e t s c h i l d e r i j , d e s p o n t a n e k r e a t i v i t e i t ? ) bedwongen i s , en een s e r i e aquarell e n , waarin de a k t i e en ontmoetingen van de s c h i l d e r i j e n 1974-1980 vervangen z i j n door d e eenzaamheid van e n e r z i j d s d e "Figuren i n een landschap" en a n d e r z i j d s de i n z i c h z e l f verzonken a r c h e t y p i e s e f i g u r e n van "De heremiet", "De boj a a r " , "De t i h e t a a n s e monnik", "De oude Chinees", "De odal i s k " , "De vrouw" (met p o e s ) , "Dame met b o n t j a s " .

4 . A l s o n s v e r l a n g e n r e v o l u t i e maakt

"Men zou New Babylon h e t a b s o l u t e 'Gesamtkunstwerk* kunnen noemen, de s y n t h e s e van a l l e m e n s e l i j k e a k t i v i t e i t e n , de m a a t s c h a p p i j a l s k u n s t w e r k , de s t a d van de t e c h n i e s e massamens, d e mens u i t h e t a r b e i d s l o z e t i j d p e r k " ( C o n s t a n t i n h e t Nieuwsblad van h e t Noorden 23-7-1966). I n d e z e s t e l l i n g n a m e i s C o n s t a n t w a a r l i j k modern. H i j kan ges i t u e e r d worden i n een t r a d i t i e i n de w e s t e r s e k u n s t s i n d s pakweg 1800, w a a r i n d e k u n s t z i c h z e l f t e n d o e l s t e l t een synt h e s e van m a a t s c h a p p e l i j k e o n t w i k k e l i n g en m e n s e l i j k e v e r v o l making t e b e w e r k s t e l l i g e n . I n d e z e t r a d i t i e ( v o r i g j a a r nog u i t g e b r e i d gedokumenteerd i n d e t e n t o o n s t e l l i n g Der Hang zum Gesamtkunstwerk i n D u s s e l d o r f , Wenen en Kopenhagen) bevinden z i c h z u l k e u i t e e n l o p e n d e f i g u r e n a l s F o u r i e r Wagner, Marcel U i t e r a a r d z i j n e r v e r s c h i l l e n i n de Duchamp e n J o z e f Beuys nadruk d i e g e l e g d wordt e n i n de r o l d i e d e k u n s t e n a a r wordt t o e g e s c h r e v e n . I n h e t g e v a l van C o n s t a n t g a a t h e t om de synt h e s e t u s s e n t e c h n i e s e v o o r u i t g a n g en d e s p o n t a n e , k o l l e k t i e v e k r e a t i v i t e i t . De k u n s t e n a a r moet z i j n e i g e n s p e c i f i c i t e i t ( a r t i s t i c i t e i t , h e t s c h i l d e r e n , r e f l e x i v i t e i t ) ondergeschikt maken aan h e t algemene p r o j e k t . T e g e l i j k k r i j g t de k u n s t een enorme m a a t s c h a p p e l i j k e werking d o o r de k r a c h t van h e t voorb e e l d en h e t vermogen de f a n t a s i e op gang t e brengen toegeschreven. Constant d o e t z i j n b e s t z i c h van d e z e t r a d i t i e t e o n d e r s c h e i den. Men kan z i c h e c h t e r a f v r a g e n i n h o e v e r r e d i t o n d e r s c h e i d vooral de verschillende vooronderstellingen b e t r e f t . Terwijl i n o u d e r e u t o p i e à « u i t g e g a a n werd van ekonomiese s c h a a r s t e e n dwang t o t a r b e i d (met de d a a r u i t volgende noodzaak t o t s t r e n g e r e g u l e r i n g e n en g e d r a g s v o o r s c h r i f t e n ) , g a a t C o n s t a n t u i t van o p h e f f i n g van priv6-eigendom en h e t e i n d e van de a r b e i d . I n z i j n model geen v o o r s c h r i f t e n Of r e g e l n e v e r i j . H i j s p i e g e l t ons s l e c h t s e n e r z i j d s d e r u i m t e s van h e t o n e i n d i g e zwerven e n a n d e r z i j d s d e homo l u d e n s v o o r . Maar i k heb p r o b e r e n t e l a t e n z i e n d a t New Babylon ook g e l e zen kan worden a l s een blauwdruk van een nieuwe o r g a n i s a t i e van macht, w a a r b i j de c e n t r a van d e macht verdwenen z i j n en de r e g u l e r i n g van de b e v o l k i n g p l a a t s v i n d t v i a f a s c i n a t i e e n p r i k k e l i n g . G e s t i m u l e e r d t o t p a r t i c i p a t i e en k r e a t i v i t e i t c i r k u l e e r t men door massamassageapparaten. C o n s t a n t v o e l t n a t t i g h e i d a l s h i j z e g t " i k zou i n N e w Babylon n i e t kunnen l e ven", maar l o s t d a t t e g e m a k k e l i j k op door d e p r e c i e s e i n v u l l i n g van b e t l e v e n d a a r t o t een zaak "van de New Babylonen z e l f " t e maken.

.

New Babylon werd g e p r e s e n t e e r d a l s een u i t d a g i n g a a n de maats c h a p p i j , a l s een r e f l e k t i e op a k t u e l e problemen (van v r i j e t i j d t o t g e s t r e m d e v e r k e e r s c i r k u l a t i e t i j d e n s s p i t s u u r en va-

k a n t i e t o p ) en a l s s u g g e s t i e s voor een antwoord. En d e u i t d a g i n g werd aanvaard! Mede door z i j n k o n n e k t i e s met Aldo van Eyck h e e f t h e t denken van Constant een g r o t e i n v l o e d gehad op g e n e r a t i e s aankomende a r c h i t e k t e n en stedebouwers. Nieuwe w i n k e l c e n t r a (Babylon) g e t u i g e n van h e t i d e e van een dwalen door d e r u i m t e g e l e i d door s t e e d s n i e u w opdoemende p r i k k e l s en v e r r a s s i n g e n . Dynamiese stedebouwers verdedigen d e bouw van t o r e n f l a t s i n h e t centrum van de s t a d met een beroep op de homo l u d e n s d i e z i j n k r e a t i v i t e i t l i e f s t z e s t i e n hoog i n h a r t j e Rotterdam w i l b o t v i e r e n (Volkskrant d . d . 17-1-1984). N a t u u r l i j k , de v e r g e l i j k i n g t u s s e n h e t v o o r s t e l van een n e t werk van gebouwen d i e de t e g e n s t e l l i n g t u s s e n s t a d en p l a t t e l a n d overwinnen waarin de v a s t e woon- of v e r b l i j f p l a a t s onbekend is en waarin de a r b e i d verdwenen is en d e r e a l i s a t i e van e i l a n d j e s van s t i m u l e r i n g van koopgedrag en pseudo-avontuur g a a t mank, maar i s d e s a l n i e t t e m i n i n s t r u k t i e f . Z i j l a a t z i e n d a t de (moderne) s t r a t e g i e van d e s y n t h e s e , van h e t o v e r a l l p l a n , van h e t Gesamtkunstwerk t o t mislukken gedoemd i s . In 1970 konden Boehmer en Regtien d a t nog w i J t e n aan h e t gebrek aan aandacht voor de m a a t s c h a p p e l i j k e k r a c h t e n d i e d i t moest e n b e w e r k s t e l l i g e n . Die o p t i e is inmiddels aan d e k r i s i s van h e t marxisme bezweken. Men kan New Babylon waarderen a l s een poging een p o l i t i e k van h e t v e r l a n g e n t e formuleren. Het model is geheel g e r i c h t op h e t k r e à « r e van r u i m t e l i J k e s t r u k t u r e n waarbinnen h e t v e r l a n gen i n z i j n w i l d h e i d en n a t u u r l i j k h e i d zoukunnen stromen. Het b i e d t e c h t e r geen aankoppelingspunten waar h e t verlangen z i c h kan m a t e r i a l i s e r e n t o t s i t u a t i e s , gevoelens en gebeurten i s s e n . I n u i t e r s t konsekwentie d r e i g t h e t v e r l a n g e n zo op t e gaan i n d e geprogrammeerde kodes van b e t systeem waarbinnen h e t c i r k u l e e r t . Het p a s t ook op d i e manier binnen h e t p r o j e k t van h e t moderne d a t de h e e r s c h a p p i j van h e t v e r l a n g e n , de v r i j h e i d , h e t p r o l e t a r i a a t n a a r een toekomst verschoven wordt d i e aan h e t e i n d van d e g e s c h i e d e n i s l i g t en waaraan momentele en l o k a l e s t r a t e g i e à « onderworpen moeten worden. Zoals ook a l u i t g e b r e i d i n K n s i s aan de o r d e gekomen i s . is e r h e t l a a t s t e decennium een g r o e i e n d e k r i t i e k op d i t geloof i n de g e s c h i e d e n i s en een u i t e i n d e l i j k e b e v r i j d i n g n a a r voren gekomen. Men k r e e g meer aandacht voor h e t f u n k t i o n e r e n v a n m a c h t en onderdrukking i n d e a l l e d a a g s e verhoudingen en i n p l a a t s van de g e s c h i e d e n i s en g l o b a l e m a a t s c h a p p e l i j k e k a t e g o r i e à « kwam een aandacht voor l o k a l e gevechten en o v e r l e v i n g s s t r a t e g i e à « n i n p l a a t s van de g e s c h i e d e n i s reeksen g e b e u r t e n i s s e n , i n p l a a t s van de toekomst en h e t moderne h e t a k t u e l e en h e t moment. In de s c h i l d e n j e n van Constant zou men een d e r g e l i j k e wend i n g n a a r h e t a k t u e l e kunnen waarnemen, en wel op twee n i v o ' s . Ten e e r s t e i s er een v e r s c h u i v i n g i n de t h e m a t i e k . I n p l a a t s van een model d a t een t o t a a l o v e r z i c h t p r e t e n d e e r t en een a l g e mene o n t w i k k e l i n g w i l r e p r e s e n t e r e n en b e à ¯ n v l o e d e n l e v e r e n

de s c h i l d e r i j e n a l l e g o r i e à « d i e a a n s l u i t e n b i j a k t u e l e vragen rond macht en v e r l a n g e n . H i s t o r i e s e en l i t e r a i r e gegevens worden d a a r b i j g e m o b i l i s e e r d en g e h e r g r o e p e e r d , n i e t a l s voorg e s c h i e d e n i s of t o e k o m s t v e r w i j z i n g , maar a l s v e r h e l d e r i n g , a l s omtrekkende beweging, a l s h e r i n n e r i n g , a l s v i s i o e n met een emotionele en i n z i c h t g e v e n d e b e t e k e n i s voor h e t heden, voor h e t moment. Ten tweede wordt h e t s c h i l d e r e n z e l f s t e e d s meer een s p e c i f i e k e s t r a t e g i e . In h e t moderne p r o j e k t was de a r t i s t i e k e bez i g h e i d o n d e r g e s c h i k t aan d e algemene o p d r a c h t . Nu wordt h e t v e e l e e r h e t u i t g a n g s p u n t . De s t r e l e n d e aandacht voor n a t u u r l i j k e en duurzame m a t e r i a l e n , de gelaagdheid van k l e u r , vorm, i n t e n s i t e i t , de z e l f s t a n d i g h e i d van b e t z i e n , duiden op een v e r a n d e r i n g i n s t r a t e g i e . Er wordt geen beroep meer gedaan op d e spontane k r e a t i v i t e i t van de mens, op de schone wildheid van d e n a t u u r . I n p l a a t s daarvan t r e e d t een s t r a t e g i e van h e t g e n i e t e n van h e t ambacht d a t z i c h bewust is van d e eenmalige ontmoetingen d i e z i c h op h e t b e e l d v l a k a f s p e l e n , eenmalige ontmoetingen d i e z i c h eeuwig h e r h a l e n , t e l k e n s weer a k t u e e l zijn. De g e s c h i e d e n i s van Constant begon met h e t v e r l a n g e n de gez u i v e r d e r u i m t e s van Mondrïaa en h e t f u n k t i o n a l i s m e weer t e v u l l e n met h e t l e v e n . New Babylon veranderde deze r u i m t e s i n een dynamies l a b y r i n t h om d i t l e v e n t e s t i m u l e r e n en i n t e n s i veren. De s c h i l d e r i j e n nemen e e n k i j k j e i n h e t l a h y r i n t h en ontdekken d a t h e t verlangen e r a l d i e t i j d geweest i s : a l s leven en a l s dood, a l s p l e z i e r en a l s macht, a l s v r i j h e i d en a l s onderdrukking. Eerder dan om h e t ontwerpen van d e i d e a l e r u i m t e g a a t h e t voortaan om h e t onderzoek n a a r g e b e u r t e n i s s e n en i n t e n s i t e i t e n , v l u c h t l i j n e n en o v e r l e v i n g s s t r a t e g i e à « i n de voorhanden r u i m t e .

Noten

( l ) J a n d e Heer/Kees Vollemans (1979) J a n d e Graaf /Ad Habets/ W i m N i j e n h u i s (1981) Rypke S ierksma (19831 . I n z i j n roman Raadsels van h e t Rund (1978) g e e f t J a c q vog e l a a r op l i t e r a i r e w g z e kommentaar op d e stedebouwkund i g e p r e t e n t i e s van mensen a l s Constant en ~ l d o van ~ y c k . G e d r a g s r e g u l a t i e en h e t s t i m u l e r e n van 'gemeenschap' s t a a n hier centraal. (2) Het b e g r i p i n v o l u t i e v e r w i j s t n a a r de s t e l l i n g van J e a n B a u d r i l l a r d (1982) d a t w e s t e r s e m a a t s c h a p p i ~ e n i n toenemend e mate s t r u k t u u r l o z e r worden door een o v e r v o l h e i d aan s t r u k t u r e r i n g e n en s o c i a l e p r i k k e l i n g e n . ( 3 ) Ook b i j Reich z i e j e e n e r z i j d s waardering voor z i j n nadruk op d e noodzaak van b e v r i j d i n g van e e n , p o s i t i e f en o r g a s t i e s o p g e v a t t e s e k s u a l i t e i t en a n d e r z i j d s k r i t i e k (b.v.

b i j f e m i n i s t e n of F o u c a u l t ) d a t deze r e c h t op-en-neer sex prima p a s t i n nieuwe m a c h t s s t r a t e q i e à « en s e k s u a l i t e i t s d i s p o s i t i e v e n . Net a l s C o n s t a n t v e r k l a a r t Reich h e t bes t a a n van a g r e s s i e en f r u s t r a t i e u i t d e onderdrukking door h e t a r b e i d s s y s t e e m en d e h e e r s e n d e k l a s s e van d e oorspronk e l i i k e , i n p r i n c i p e goede n a t u u r l i j k e e n e r g i e van d e mens, d i e z i ] r e s p . benoemen a l s s e k s u a l i t e i t en k r e a t i v i t e i t .

Literatuur C o n s t a n t , Opstand van de Homo Ludens. Bussum 1979. C o n s t a n t , P r o v o ' s w i l l e n Amsterdam e e r s t e s e c t o r maken van CONSTANT'S NEW BABYLON. Het h e l e leven wordt v r i j e tijdsbesteding. I n t e r v i e w met Constant i n Nieuwsblad van h e t Noorden 23-7-1966. C o n s t a n t , New Babylon na t i e n j a r e n . D e l f t 1980. C o n s t a n t , C a t a l o g u s Constant s c h i l d e r i j e n 1940-1980 (voorwoord J . L Locher. Den Haag 1980. C o n s t a n t , C a t a l o g u s New Babylon ( I n l e i d i n g J.L. Locher. Den Haag 1974. C o n s t a n t , Manifest van de Experimentele Groep (1948). I n : Van Gogh t o t Cobra. Nederlandse s c h i l d e r k u n s t 18801950. U t r e c h t 1981. C o n s t a n t , Enkele opmerkingen omtrent z i n en o n z i n van de i c o n o g r a f i e (Mededelingen C e n t r a a l Museum U t r e c h t , n r . 1 2 , 1975). Freddy de Vree, C o n s t a n t . Schelderode 1981. Fanny Kelk, C o n s t a n t , i n t e r v i e w s en k r i t i e k e n . Den Haag 1980. H . van Haaren, C o n s t a n t . Amsterdam 1987. Kees Vollemans en J a n d e Heer, P o s t s c r i p t u m , i n R a s t e r 1 2 , 1979. Jan de G r a a f , Ad Habets en W i m N i j e n h u i s , Meten en r e g e l e n aan d e s t a d . Nijmegen 1981. Rypke Sierksma, Machinale Metamorfosen, c a t a l o g u s b i j h e t werk van Raymond B a r i o n . D e l f t 1983. Jacq Vogelaar, R a a d s e l s van h e t Rund. Amsterdam 1978. Konrad Boehmer/Ton R e g t i e n , Van Provo n a a r Oranje V r i j s t a a t . Amsterdam 1970. 30s van d e r Lans, De Kultuur van h e t provoisme. In: Te E l f d e r Ure 35. Nijmegen 1983. Jean B a u d r i l l a r d , A l'omhre d e s majoTit&S s i l e n c i e u s e s OU I e f i n du s o c i a l . P a r i j s 1982. P a u l Donker Duyvis, New Babylon, speelmodel voor een nieuwe maatschappij. I n : Actie, werkelijkheid en f i c t i e i n de k u n s t van de j a r e n '60 i n Nederland. Rotterdam 1980.