Rundvlees
© vLAM
In de kijker
Een stukje rundvlees past in een gezonde voeding. Het zorgt voor variatie op het menu naast andere vleessoorten, vis, gevogelte, eens een eitje en een vegetarisch alternatief. Het brengt van nature belangrijke voedingsstoffen aan die bijdragen tot een gezonde voeding. Wie kiest voor een stukje mager rundvlees in de aanbevolen hoeveelheid, kiest ook voor weinig vet.
NUTRITIONELE samenstelling Q&A
Brengt rundvlees belangrijke voedingsstoffen aan?
Rundvlees brengt van nature belangrijke voedingsstoffen aan. Het is rijk aan kwaliteitseiwitten (zij bevatten alle essentiële aminozuren in een goede verhouding), vitamine B3 en B12, selenium en zink en een prima bron van vitamine B6, fosfor, ijzer en kalium 1 (1,2). Mager rundvlees (minder dan 10 g vet per 100 g) levert gemiddeld maar ongeveer 110 kcal per 100 g. Een stukje mager rundvlees kan zo in de aanbevolen hoeveelheid een goede bijdrage leveren aan een gezonde voeding en een adequate inname van voedingsstoffen. 100 g mager rundvlees levert gemiddeld ongeveer · 78 % van de benodigde hoeveelheid vitamine B12 per dag; · 44 % van de benodigde hoeveelheid eiwitten per dag; · 43 % van de benodigde hoeveelheid selenium per dag; · 41 % van de benodigde hoeveelheid zink per dag; · 33 % van de benodigde hoeveelheid vitamine B3 per dag; · 25 % van de benodigde hoeveelheid vitamine B6 per dag; · 16 % van de benodigde hoeveelheid kalium per dag; · 15 % van de benodigde hoeveelheid ijzer per dag; · 6 % van de gemiddelde energie(calorieën)behoefte.
16 | Nutrinews 1 | 2013
Q&A
Bevat rundvlees veel ijzer?
Hoe roder het vlees, hoe meer ijzer het bevat. De rode kleur wordt bepaald door de aanwezigheid van meer aerobe oxidatieve spiervezels en ijzerbindende eiwitten (myoglobine en cytochromen) (3). Rundvlees bevat gemiddeld 2,1 mg ijzer per 100 g 1. Diverse andere voedingsmiddelen, ook plantaardige, bevatten vergelijkbare hoeveelheden ijzer. Het verschil zit hem vooral in de vorm waarin ijzer voorkomt in vlees. Ijzer in vlees komt voor in de vorm van heemijzer. Heemijzer wordt efficiënter opgenomen uit de voeding (15 tot 35 %) dan niet-heemijzer (minder dan 10 %) (4). Plantaardige voedingsmiddelen bevatten enkel niet-heemijzer. Het is bekend dat vitamine C de opname van niet-heemijzer bevordert. Een kleine hoeveelheid vlees (50 g) toevoegen aan een groente- of granenschotel kan eveneens de opname van niet-heemijzer verbeteren (2,4). Ijzer in de voeding is een belangrijk aandachtspunt aangezien de gemiddelde ijzerinname bij veel jongeren en vrouwen onder de aanbeveling ligt (5). Adolescente jongens en mannen hebben gemiddeld 10 mg ijzer per dag nodig, adolescente meisjes en pre-menopauzale vrouwen gemiddeld 20 mg per dag (6). Bij deze aanbeveling is rekening gehouden met een biologische beschikbaarheid van 15 %. Ook bij kleine kinderen moet men waakzaam zijn voor een ijzertekort. Een tekort kan in de eerste levensjaren de cruciale cognitieve ontwikkeling beperken maar ook het immuunsysteem en het vermogen om weerstand te bieden aan infecties verstoren (6) (zie ook “Praktische aanbevelingen”).
Q&A
Bedoelt men met rood vlees alleen rundvlees?
Neen. De term rood vlees verwijst ook naar vlees van runderen, kalveren, varkens, lammeren, schapen, paarden en geiten. Met wit vlees wordt doorgaans gevogelte bedoeld.
Q&A
Is rundvlees een belangrijke bron van zink?
Vlees, vooral ook rundvlees, is een belangrijke bron van zink 1. Zink maakt deel uit van meer dan 200 enzymen en neemt deel aan verschillende stofwisselingsprocessen (o.a. de eiwitsynthese). Een te lage zinkinname bij kinderen kan gepaard gaan met een achterstand op het vlak van groei en seksuele maturatie. Huidproblemen, haaruitval, zicht- en reukafwijkingen en een verstoord immuunafweersysteem kunnen eveneens wijzen op een zinktekort (6). Een gemiddeld stukje rundvlees van 100 g levert een aanzienlijke bijdrage aan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid zink (41 %) (1,2). Het bevat zink bovendien in een goed opneembare vorm. Voor een gevarieerde voeding inclusief producten van dierlijke oorsprong, zoals vlees en melkproducten, geldt een gemiddeld absorptierendement van 30 %. De zinkabsorptie uit een voeding die arm is aan dierlijke producten ligt lager (zo’n 20 %). Voor personen die weinig of geen dierlijke producten eten, zoals vegetariërs en veganisten, geldt dan ook een hogere aanbevolen zinkinname (tot 60 % meer, of 14 tot 19 mg zink voor mannen in plaats van 11 mg en 12 tot 13 mg zink voor vrouwen in plaats van 8 mg) (6).
Q&A
Is rundvlees de belangrijkste bron van vitamine B12?
Actief vitamine B12 komt van nature alleen voor in dierlijke producten. Niet alleen in (rund)vlees, maar ook in melk en melkproducten, ei en vis. Uit een recent literatuuronderzoek blijkt dat een vitamine B12-deficiëntie niet ongewoon is bij ouderen maar evenmin bij vegetariërs (ook lacto-ovovegetariërs) (7). Hoewel zij de aanbevolen hoeveelheid vitamine B12 kunnen innemen via zuivel, ei en/of vitamine B12-verrijkte producten blijken heel wat vegetariërs en vooral ook veganisten hiervan te weinig te gebruiken om aan de vitamine B12-behoefte te voldoen. Zelfs personen die een supplement nemen, kunnen een deficiëntie vertonen. Hiervoor worden twee mogelijke redenen genoemd: 1) men neemt de supplementen minder frequent in dan nodig; 2) men gebruikt supplementen met een lagere dosis dan nodig is om een adequate vitamine B12-status te houden. Een vitamine B12-deficiëntie gaat niet noodzakelijk gepaard met duidelijke klinische symptomen wat de tijdige detectie van een tekort kan verhinderen. Symptomen kunnen ook gemaskeerd worden door een ijzerdeficiëntie of een hoge inname van folaten. Wie vlees en andere dierlijke producten uit zijn voeding schrapt of beperkt, moet erop toezien dat zijn of haar vitamine B12-status op peil blijft.
Q&A
Is rundvlees vet vlees?
Het meest courante rundvlees in België is mager vlees 1. Het vetgehalte van rundvlees dat bij ons wordt gekweekt, is de laatste decennia trouwens verder gedaald dankzij specifieke kweekprogramma’s en aangepast diervoeder (3). Mager rundvlees bevat minder dan 10 g vet per 100 g vlees. Een magere biefstuk, een tournedos en rosbief bevatten minder dan 3 g vet per 100 g vlees. Rundergehakt en een entrecote bevatten respectievelijk 5 en 9 g vet per 100 g (1). Vetdooraderd rundvlees, zoals een zesrib, soepvlees en diverse bereidingen op basis van rundvlees kunnen meer vet bevatten (tot 20 g vet per 100 g). In een gezonde voeding krijgt mager vlees de voorkeur. Naarmate rundvlees minder vet bevat, bevat het ook minder verzadigd vet 1. Verzadigd vet kan het risico op hart- en vaatziekten verhogen. Mager rundvlees bevat gemiddeld zo’n 1,2 g verzadigd vet per 100 g (1). Daarmee scoort het haast even goed als voedingsmiddelen die worden bestempeld als arm aan verzadigd vet (2). De verhouding verzadigde/onverzadigde vetzuren in rundvlees neigt naar 50/50 maar kan bij herkauwers worden bijgestuurd via het voeder van de dieren (3,4). Voeder met gras, klaver en graskuilvoeder en krachtvoeder op basis van plantaardig vet zorgen voor meer onverzadigd vet. Ook de verhouding n-6/n-3 vetzuren in het vlees kan gunstig worden beïnvloed via bijvoorbeeld extra gras(kuilvoer), klaver en lijnzaad(olie). Dit blijkt onder meer in de praktijk bij vlees van Belgisch Witblauwe dikbillen. Hun vlees bevat niet alleen minder vet – sommige stukken bevatten nauwelijks 1 % vet maar verhoudingsgewijs ook meer onverzadigd vet dan vlees van Witblauwe runderen die niet tot het dikbiltype behoren (onverzadigde/verzadigde-vetzuurverhouding van respectievelijk 0,55 en 0,18) (3). Het is verstandig om aandacht te hebben voor de vetinname. Dat betekent de voorkeur geven aan mager vlees, niet meer nemen dan gemiddeld wordt aanbevolen (zie “Praktische aanbevelingen”) en het correct bereiden (zie “In de keuken”). Door zichtbare vetranden weg te snijden, mijd je extra vet en met dunne sneetjes heb je meer controle over de portiegrootte dan met dik gesneden plakken. Op die manier past ook een stukje mager rundvlees in de aanbevolen hoeveelheid prima in een hartvriendelijke voeding.
Q&A
Waarin verschilt kalfsvlees van rundvlees?
Kalfsvlees is afkomstig van jonge dieren, die niet ouder mogen zijn dan 8 maanden. Kalfsvlees is doorgaans mager tot zeer mager vlees. Het is eveneens rijk aan kwaliteitseiwitten en een goede bron van vitamine B3, B6 en B12 en van zink (1,2). Blank kalfsvlees bevat minder ijzer dan rood rundvlees. Jonge dieren hebben relatief weinig bindweefsel waardoor het vlees lichter verteerbaar is en mals.
Tabel: Nutritionele samenstelling van mager rundvlees en de procentuele bijdrage ervan aan de aanbevolen dagelijkse inname (ADI). Zie www.nice-info.be > Zoeken op thema > Voedingsmiddelen > Vlees > Q&A Rundvlees.
1
Nutrinews 1 | 2013 | 17
RUNDVLEES EN GEZONDHEID Q&A
Is rundvlees eten ongezond?
Er circuleren regelmatig boodschappen die vooral rood vlees, waaronder ook rundvlees, in verband brengen met een verhoogd risico op chronische aandoeningen. Er zijn aanwijzingen om met het oog op een gezonde voeding te pleiten tegen te veel vlees eten, maar er is geen eenduidig wetenschappelijk bewijs voor een direct verband tussen de aanbevolen hoeveelheid vlees in het kader van een gezonde voeding (zie “Praktische aanbevelingen”) en welvaartsziekten zoals hart- en vaatziekten (8,9,10). Uiteenlopende resultaten in de literatuur zijn mogelijk te wijten aan het feit dat er te weinig onderscheid wordt gemaakt tussen mager en vet vlees of dat er weinig of geen rekening wordt gehouden met verschillende verwerkingsprocessen van vlees of met de manier waarop vlees wordt bereid (11). Uit epidemiologisch onderzoek blijkt doorgaans een meer ongunstige associatie met verwerkte vleesproducten (10). De gezondheidsvoordelen van een vegetarisch voedingspatroon liggen waarschijnlijk niet zozeer bij het volledig schrappen van vlees uit de voeding dan wel bij de consumptie van vooral meer groenten, fruit, peulvruchten, noten en oliën en mogelijk ook bij het feit dat vegetariërs doorgaans gezonder leven (bv. niet roken, meer fysieke activiteit) (10,12). Het is het totale eet- en leefstijlpatroon dat de gezondheid bepaalt en niet een afzonderlijk voedingsmiddel of een bestanddeel daarvan. Een stukje vlees, ook rundvlees, brengt verschillende waardevolle voedingsstoffen aan die bijdragen tot een gezonde voeding en een goede gezondheid. Na een maaltijd met voldoende eiwitten, bijvoorbeeld in de vorm van een stukje mager vlees, zou men minder snel honger krijgen wat kan bijdragen tot een betere gewichtscontrole (4). Maar zoals met alle voedingsmiddelen moet je er niet mee overdrijven (zie “Praktische aanbevelingen).
Q&A
Hoe zit dat met rood vlees en darmkanker?
Het “World Cancer Research Fund” (WCRF) heeft een verband gevonden tussen veel rood vlees eten en vooral ook bereide vleeswaren en colorectaalkanker (13). De reden en het mogelijke achterliggende mechanisme zijn tot op vandaag nog onduidelijk. De manier waarop het vlees is bereid kan een rol spelen. Vlees te hard en te lang bakken bij hoge temperaturen kan aanleiding geven tot de vorming van kankerverwekkende heterocyclische amines en polycyclische aromatische koolwaterstoffen. Resultaten op basis van observationeel onderzoek kunnen ook beïnvloed zijn door andere eet- en leefstijlfactoren die samengaan met vlees eten (8). Meer onderzoek blijft dus nodig. Het WCRF bevestigt dat vlees een waardevolle bron is van onder meer eiwitten, ijzer, zink en vitamine B12 en
18 | Nutrinews 1 | 2013
adviseert daarom niet expliciet om vlees zonder meer uit de voeding te schrappen. In afwachting van bijkomend onderzoek wordt aangeraden om niet meer dan 500 g bereid (700-750 g rauw gewogen) vers rood vlees per week te eten als onderdeel van een gezonde voeding en vooral ook het gebruik van bereide vleeswaren te beperken (13). Deze aanbeveling ligt in de lijn van de richtlijnen van de actieve voedingsdriehoek: gemiddeld 100 g vlees, vis, ei of vervangproducten per dag, kies 1 tot 2 maal per week vis in plaats van vlees en varieer met gevogelte en vervangproducten (14). Op die manier kan de aanbeveling van maximum 500 g rood vlees per week gemakkelijk worden gerespecteerd. Uit de resultaten van de Belgische voedselconsumptie peiling (2004) blijkt dat de gemiddelde Belg 61 gram vers rood vlees per dag eet, wat overeenkomt met 427 g per week. Daarnaast eet hij nog ongeveer 32 g vleesproducten per dag (5).
Q&A
Moet ik minder vlees eten?
Wie zich houdt aan de aanbevelingen van de actieve voedingsdriehoek (zie “Praktische aanbevelingen”), de voorkeur geeft aan mager vlees en een stukje vlees geregeld afwisselt met een stukje gevogelte, vis, eens een eitje of een vervangproduct kan deze ingeslagen weg verder volgen (8,14). Evenwicht en variatie zijn belangrijke sleutelbegrippen van een gezonde eet- en leefstijl. Zeer weinig of geen vlees meer eten wordt behalve vanuit het standpunt duurzaamheid ook dikwijls aangemoedigd vanuit de idee dat vlees veel vet bevat – er is nochtans een groot aanbod aan mager vlees (zie “Is rundvlees vet vlees?”) - of dat we in het westen toch al meer dan voldoende eiwitten innemen en dat ons hedendaags voedingsaanbod in voldoende andere eiwitbronnen kan voorzien. Hierbij wordt echter voorbijgegaan aan het feit dat vlees behalve kwaliteitseiwitten van nature ook nog andere belangrijke voedingsstoffen aanbrengt in een goed opneembare vorm. Een belangrijk aandachtspunt bij vooral kleine kinderen die doorgaans geen grote hoeveelheden eten aankunnen en bij fragiele ouderen ter preventie van onder meer sarcopenie. Zij kunnen extra baat hebben bij “geconcentreerde” nutriëntrijke voedingsbronnen, zoals een stukje mager vlees, als onderdeel van een gezonde voeding (15). Maar ook jongeren (vooral meisjes) en vrouwen, die vaak meer gevoelig zijn voor emotioneel geladen boodschappen van tegenstanders van dierlijke producten in het algemeen en van vlees in het bijzonder, zijn risicogroepen voor matige tot meer ernstige voedingstekorten. Gezond eten zonder vlees is mogelijk op voorwaarde dat men de voedingsstoffen waarvan vlees een belangrijke bron is in voldoende mate elders haalt (14). Deskundig advies kan hierbij zinvol zijn.
bewaren Q&A
Hoe bewaar ik rundvlees het best?
Correct bewaren begint al bij de aankoop. Gebruik een koelbox of koeltas als je inkopen doet, zeker op warme en zonnige dagen. Bewaar vlees vervolgens goed verpakt op de koudste plaats in je koelkast. Dat geldt ook voor vlees dat je marineert. Gemalen of gehakt vlees is doorgaans 1 dag houdbaar, vlees in porties gesneden 2 dagen en gebakken en gebraden vlees 3 tot 4 dagen. Invriezen verlengt de houdbaarheid van vlees met enkele maanden. Ontdooien gebeurt in de koelkast, in ijswater of in de microgolfoven. Wanneer je in de supermarkt voorverpakt vlees koopt, hou je dan aan de houdbaarheidsdatum op het etiket.
In de keuken Q&A
Hoe kan ik een stukje rundvlees gezond bereiden?
- Kruid het vlees net voor het in de pan gaat. Gebruik in plaats van zout meer andere smaakmakers zoals peper, verse kruiden, specerijen, ui, look, citroen. - Om een stukje rundvlees te bakken volstaat doorgaans 1 eetlepel bereidingsvet of olie per persoon. Kies een pan op maat. In een te grote pan brandt de vetstof sneller aan en zal je geneigd zijn extra vetstof toe te voegen. Een pan met anti-aanbaklaag vereist minder bereidingsvet. - Zorg dat de vetstof voldoende heet is alvorens je het vlees in de pan doet. Zo niet schroeit het vlees niet snel genoeg dicht, neemt het extra vet op en verliest het aan smaak. - Als je rundvlees grilt of roostert, heb je weinig of geen extra vet nodig. Om te wokken heb je ook weinig vetstof nodig. - Let erop dat het vlees niet aanbakt. Voorkom zwarte randjes. - Overtollig vet kan je wegsnijden. - Serveer altijd met een ruime portie groenten. Geef sauzen nooit meer dan een bescheiden bijrol. - Sta je op een schepje vleessaus? Door wat extra water of vetarme bouillon toe te voegen wordt de saus minder vet. Afgewerkt met bijvoorbeeld stukjes tomaat, tomatenpuree of een kruidentuiltje wordt ze extra lekker.
Q&A
Praktische aanbevelingen Q&A
Past rundvlees in een gezonde voeding?
Ja. Rundvlees vormt samen met andere soorten vlees, vis, eieren en vervangproducten een aparte groep binnen de actieve voedingsdriehoek als bron van eiwitten, specifieke B-vitaminen en mineralen zoals ijzer en zink. Per dag volstaat gemiddeld 100 g vlees (120 tot 130 g rauw gewogen), vis, eieren of vervangproducten (bv. op basis van soja, mycoproteïne, peulvruchten) (14). Een stukje vlees kan vanaf 6 maanden. Start met 1 eetlepel mager vlees per dag. Verhoog dit geleidelijk aan tot 25 g per dag. Op 1 jaar is dit voldoende (16). De aanbeveling voor peuters(1,5-3 jaar) bedraagt 25 tot 50 g vlees, vis, ei of een vervangproduct per dag, voor kleuters (3 tot 6 jaar) 50 tot 75 g per dag en voor lagereschoolkinderen (6-11 jaar) 75 tot 100 g per dag. Vanaf 12 jaar geldt dezelfde aanbeveling als voor volwassenen (100 g per dag) (14). Hou je tevens aan de volgende gezonde regel: vul je maaltijdbord voor de helft met groenten, voor een vierde met aardappelen (of rijst of (volkoren)deegwaren) en voor een vierde met vlees, vis, een ei of een vervangproduct (14).
Q&A
Wat is de meerwaarde van een stukje vlees in een gezonde voeding?
In 2011 werd in Nederland onderzocht welke impact een verschuiving van een eetpatroon met minder vlees en meer plantaardige producten heeft op de inname van voedingsstoffen. Hieruit bleek dat vlees meestal wordt vervangen door zuivel en graanproducten. Op vleesvrije dagen was de inname van onder meer de vitaminen A, B1 en B12, selenium en zink lager, nutriënten waarvan de inname bij sommigen sowieso al te laag is (17). Kortom, vlees is niet essentieel maar het gebruik ervan maakt het makkelijker om aan je voedingsstoffenbehoeften te voldoen. Kleine hoeveelheden kunnen hier al een belangrijke bijdrage leveren. Dit geldt in het bijzonder ook voor jonge kinderen, zwangere vrouwen en fragiele ouderen die baat kunnen hebben bij een stukje nutriëntdens (veel essentiële voedingsstoffen voor weinig energie) mager rundvlees als onderdeel van een gezonde voeding. I. Coene
Bleu, saignant of bien cuit?
Vleesproducten zoals een rollade of gehakt, waarbij de buitenkant ook aan de binnenkant is terechtgekomen, moeten door en door worden verhit. Zuiver spierweefsel zoals een biefstuk kan wel “saignant” worden opgediend. De binnenkant van niet versneden vlees bevat geen pathogene bacteriën. Zwangere vrouwen kiezen best goed doorbakken vlees. Zo vermijden ze elke mogelijke besmetting met Listeria of een Toxoplasmoseparasiet. Dergelijke besmettingen tijdens de zwangerschap kunnen leiden tot ernstige misvormingen bij de foetus, vroeggeboorte of een miskraam.
Meer lezen? > www.nice-info.be > Zoeken op thema > Voedingsmiddelen > Vlees > In de kijker: varkensvlees > Nutrinews september 2012 Inspiratie voor recepten? > www.vleesvanhier.be – www.lekkervanbijons.be > Product- en receptenfolders: www.vlam.be > Webwinkel > Keuken “Rundvlees van hier: voedzaam, veilig, verantwoord in een gezonde voeding” - “Kalfsvlees van hier: voedzaam, lekker en veelzijdig” Belangenconflict De auteur is tewerkgesteld bij NICE, onderdeel van VLAM vzw. NICE werkt met steun van de Vlaamse overheid.
Nutrinews 1 | 2013 | 19
Literatuur 1. Belgische voedingsmiddelentabel. www.internubel.be (geraadpleegd op 27 februari 2013) 2. Verordening (EU) 1169/2011 van 25 oktober 2011 betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten. 3. L. Fiems, L. Maertens, S. Millet. Vetgehalte en vetzuursamenstelling van Belgisch vlees. Lager en verbeterd sinds de laatste decennia. Nutrinews december 2012 – ook te raadplegen via www.nice-info.be > Nutrinews 4. L. Wyness et al. Red meat in the diet: an update. Nutrition Bulletin 2011; 36: 34-77 5. S. Devriese, I. Huybrechts, M. Moreau, H. Van Oyen. De Belgische voedselconsumptiepeiling 1 – 2004. Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2006. Depotnummer: D/2006/2505/17, IPH/EPI REPORTS N° 2006 – 016 – te raadplegen via https://www.wiv-isp.be/nutria/ 6. Hoge Gezondheidsraad. Voedingsaanbevelingen voor België: herziening 2009, nr. 8309. FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu – www.health.fgov.be > Hoge Gezondheidsraad > Publicaties > Brochures 2009 7. R. Pawlak et al. How prevalent is vitamin B12 deficiency among vegetarians? Nutrition Reviews 2013; 71 (2): 110-117 8. H.S. Ruxton, E. Derbyshire, R. S. Pickard. Micronutrient challenges across the age spectrum: is there a role for red meat? Nutrition Bulletin 2012 DOI: 10.1111/nbu.12000 9. Maki KC, Van Elswyk ME, Alexander DD, Rains TM, Sohn EL, McNeill S. A meta-analysis of randomized controlled trials that compare the lipid effects of beef versus poultry and/or fish consumption. J Clin Lipidol. 2012; 6(4):352-361
20 | Nutrinews 1 | 2013
10. Rohrmann S. et al. Meat consumption and mortality – results from the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition. BMC Medicine 2013, 11:63 - doi: 10.1186/1741-7015-11-63 11. Roussell MA, Hill AM, Gaugler TL, West SG, Heuvel JP, Alaupovic P, Gillies PJ, Kris-Etherton PM. Beef in an Optimal Lean Diet study: effects on lipids, lipoproteins, and apolipoproteins. Am J Clin Nutr 2012; 95 (1): 9-16 12. Mozaffarian D, Appel LJ, Van Horn L. Components of a cardioprotective diet: new insights. Circulation 2011; 123: 2870-2891 13. World Cancer Research Fund. Food, Nutrition, Pysical Activity, and the Prevention of Cancer: a Global Perspective. 2007- te raadplegen via www.wcrf.org – voor meer informatie over het continue updating project (CUP), zie www.dietandcancerreport.org > Continuous Update Project > Cancers currently being updated 14. Vanhauwaert E. De actieve voedingsdriehoek. Eerste druk 2012. Uitgeverij Acco. ISBN 978-90-334-8639-5 – www.vigez.be > webwinkel 15. Bernstein M, Munoz N. Position of the academy of nutrition and dietetics: food and nutrition for older adults: promoting health and wellness. J Acad Nutr Diet 2012; 112 (8): 1255-1277 16. www.kindengezin.be > voiding 17. M.J. Tijhuis et al. Replacement of meat and dairy by more sustainable protein sources in the Netherlands: quality of the diet. RIVM Letter Report 350123001/2011
