in cijfers 2010 Nederlands Centrum voor Beroepsziekten Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid AMC UvA

Beroepsziekten in Cijfers 2010 is te downloaden van www.beroepsziekten.nl

Beroepsziekten in cijfers 2010

Beroepsziekten in Cijfers geeft een overzicht van het vóórkomen en de verspreiding van beroepsziekten binnen sectoren en beroepen in Nederland. Naast statistische gegevens worden wetenschappelijke en maatschap pelijke ontwikkelingen rond de verschillende categorieën beroepsziekten beschreven. De informatie is gericht op de overheid, werk gevers en werknemers, en instellingen voor arbodienstverlening en gezondheidszorg.

Beroepsziekten in cijfers 2010 Nederlands Centrum voor Beroepsziekten Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid | AMC | UvA


Auteurs Henk van der Molen Dick Spreeuwers Paul Kuijer Karen Nieuwenhuijsen Jan Bakker Gerda de Groene Teake Pal Bas Sorgdrager Gert van der Laan Harry Stinis Jaap Maas Teus Brand

Statistiek Astrid Schop Erwin Prakken

Literatuur Gonnie Zweerman

Eindredactie Henk van der Molen Gert van der Laan Annet Lenderink Dick Spreeuwers

Voorwoord ‘Beroepsziekten in Cijfers 2010’ is opgesteld door het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) in opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het doel van het rapport is een overzicht te geven van het vóórkomen van beroepsziekten en de verspreiding binnen sectoren en beroepen in Nederland in 2009 en van de trends die hierin optreden. Ook vermeldt het NCvB in het rapport nieuwe arbeidsrisico’s die zijn gesignaleerd. Tenslotte beschrijft het wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen in preventie, (vroeg)diagnostiek, behandeling en re-integratie bij beroepsziekten. Het rapport richt zich op de doelgroepen overheid, werkgevers- en werknemers, instellingen voor arbodienstverlening en gezondheidszorg. Het NCvB wil met het rapport voor beleid en praktijk een bijdrage leveren aan het verbeteren van de arbeidsomstandigheden van werkenden in Nederland en het voorkomen van gezondheidsschade door werk. Naast deze rapportage werkt het NCvB aan het verbeteren van de kwaliteit van preventie, (vroeg)diagnostiek, behandeling en begeleiding van arbeidsgebonden aandoeningen door kennisverspreiding via internet (www.beroepsziekten.nl), publicaties, nieuwsbrieven en lezingen. Elke bezoeker van de vernieuwde website van het NCvB (www.beroepsziekten. nl) kan ook zelf overzichten maken met de beroepsziekten gegevens die het NCvB in de loop der jaren verzameld heeft, uitgesplitst naar economische sector. Beroepsziekten in Cijfers 2010 geeft de interpretatie van de cijfers over het afgelopen jaar 2009. De wijze van gegevensverzameling over beroepsziekten wordt verant woord in hoofdstuk 1. Hoofdstuk 2 geeft een beschouwing over beroepsziekten in het algemeen. De hoofdstukken 3 t / m 12 beschrijven beroepsziekten van specifieke orgaansystemen. Na dit voorwoord volgt de samenvatting van het rapport met daarin de belangrijkste conclusies.

Inhoud Samenvatting 6

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

Methoden van informatieverzameling 12 Nationale registratie 14 Peilstations 15 Patiëntenzorg 16 Literatuur 16 Helpdesk 16 Expertwerkgroepen 17

2 2.1 2.2 2.3 2.4

Beroepsziekten algemeen 18 Melders en meldgedrag 19 Meldingen algemeen 21 Incidentiecijfers beroepsziekten over 2009 30 (Inter)nationale ontwikkeling beroepsziekten 33

3 3.1 3.2 3.3 3.4

Aandoeningen aan het houdingen bewegingsapparaat 37 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 38 Omvang van de problematiek 39 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 44 Conclusies 46

4 4.1 4.2 4.3 4.4

Psychische aandoeningen 47 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 48 Omvang van de problematiek 49 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 52 Conclusies 55

5 5.1 5.2 5.3 5.4

Huidaandoeningen 56 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 58 Omvang van de problematiek 58 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 66 Conclusies 69

6 6.1 6.2 6.3 6.4

Long- en luchtwegaandoeningen 70 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 71 Omvang van de problematiek 72 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 76 Conclusies 80

7 7.1 7.2 7.3 7.4

Slechthorendheid 82 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 83 Omvang van de problematiek 85 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 87 Conclusies 89

8 8.1 8.2 8.3 8.4

Neurologische aandoeningen 90 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 91 Omvang van de problematiek 92 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 94 Conclusies 96

9 9.1 9.2 9.3 9.4

Beroepsziekten door biologische agentia 97 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 99 Omvang van de problematiek 99 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 101 Conclusies 106

10 10.1 10.2 10.3 10.4

Kanker 107 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 108 Omvang van de problematiek 109 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 111 Conclusies 115

11 11.1 11.2 11.3 11.4

Reproductiestoornissen 116 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 118 Omvang van de problematiek 118 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 119 Conclusies 124

12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6

Overige beroepsziekten 126 Hart- en vaataandoeningen 128 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 129 Conclusies hart- en vaataandoeningen 132 Oogaandoeningen 133 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 133 Conclusies oogaandoeningen 134

Referenties 136 Bijlagen 152

In opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) heeft het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) ‘Beroepsziekten in Cijfers 2010’ opgesteld. Het doel van het rapport is een overzicht te geven van het vóórkomen van beroepsziekten en de verspreiding binnen sectoren en beroepen in Nederland in 2009. Het rapport biedt informatie over beroepsziekten voor beleid en praktijk. Waar mogelijk worden sociaaldemografische kenmerken en trends van de verspreiding van beroepsziekten weergegeven. Door het Peilstation Intensief Melden kan dit jaar voor het eerst een goede schatting worden gemaakt van de incidentie van beroepsziekten. Naast statis tische gegevens worden wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen rond de verschillende categorieën beroepsziekten beschreven.

Samenvatting

Trends in meldingen van beroepsziekten 2010

Het totaal aantal meldingen van beroepsziekten is sterk gestegen in 2009. Tot 2008 was het aantal meldingen redelijk stabiel met gemiddeld 6.000 meldingen per jaar. In 2008 en 2009 is het aantal meldingen van beroepsziekten echter gestegen naar 6.952 respectievelijk 9.856, vooral veroorzaakt door de meldingsdiscipline in de bouwnijverheid (72% van alle meldingen) en het Peilstation Intensief Melden met 190 gemotiveerde bedrijfsartsen (18% van alle meldingen). De grote meldings-


6

7

Samenvatting

Het aantal meldingen van beroepslong- en luchtwegaandoeningen (1,2% van alle meldingen) is de afgelopen vijf jaar betrekkelijk constant gebleven. Er zijn geen opvallende verschuivingen waarneembaar in de verdeling over sectoren en beroepen of in oorzaken. De toename van het aantal meldingen van silicose is toe te schrijven aan actieve opsporing binnen de bouwnijverheid. Schoonmakers staan binnen de EU in de aandacht vanwege hun risico op het ontwikkelen van astma door de bloot steling aan schoonmaakmiddelen. Langdurige expositie aan dieseluitlaatgassen kan zowel astma veroorzaken als bijdragen aan een verhoogde kans op sterfte door COPD.

discipline in de bouw hangt samen met de collectieve regeling van de arbozorg in deze sector met een goede inhoudelijke en administratieve infrastructuur. Afgezien van het Peilstation Intensief Melden is er sprake van een aanzienlijke onderrapportage in de niet-bouwsectoren. Met 4.623 (47%) meldingen is slechthorendheid in 2009 wederom de meest gemelde beroepsziekte. Het merendeel (n=4.483) van die meldingen kwamen vanuit de bouwnijverheid. De scherpe stijging van de meldingen uit de bouwnijverheid heeft te maken met een mogelijke inhaalslag in de registratie. Sinds vorig jaar kunnen meerdere aandoeningen bij één persoon als beroepsziekten worden gemeld. De gevolgen van beroepsslechthorendheid uiten zich vooral in functioneringsproblemen ten aanzien van communiceren.

Het aantal nieuwe gevallen van Chronische Toxische Encefalopathie (CTE) is gedaald van 45 in 2002 tot 5 in 2009. Deze neerwaartse trend is het gevolg van de sterke beperking van de blootstelling aan oplos middelen door verbetering van de arbeidsomstandigheden in verschillende branches sinds 2000. De groep patiënten waarbij na uitgebreide beoordeling uiteindelijk de diagnose CTE wordt gesteld, bestaat vooral uit mensen die vóór 2000 zijn blootgesteld aan oplosmiddelen. Bij het lossen van containers moet rekening gehouden worden met actieve begassing met onder andere methylbromide en fosfine, waarbij ernstige neurologische schade kan ontstaan. Ook het uitdampen van oplos middelen uit verpakkingsmateriaal en nieuwe producten in containers tijdens het transport kan bij het lossen ervan tijdelijke gezondheidseffecten veroorzaken. Bij bulktransport van organisch materiaal (o.a. hout) kan een zuurstoftekort ontstaan met soms dodelijke gevolgen.

In 2009 zijn de beroepsziektemeldingen aan het houdingen bewegingsapparaat gestegen: 3.274 tegenover 2.920 beroepsziektemeldingen in 2008. Dit is 33% van het totaal aantal beroepsziektemeldingen. In 2009 zijn in vergelijking vooral meer aandoeningen aan de bovenste en onderste ledematen gemeld. Het aantal meldingen van beroepsziekten aan de rug was vergelijkbaar. Meldingen van werkgebonden psychische aandoeningen maakten in 2009 15% uit van alle meldingen. In een meerderheid van de gevallen (78%) rapporteren de meldingen over de diagnose overspannenheid / burnout. Bij overspannenheid / burnout en depressie zijn problemen tussen mensen vaak de oorzaak. Bij 39% van de meldingen was er sprake van verzuim dat langer dan drie maanden duurde. In de sectoren openbaar bestuur, onderwijs en informatie en communicatie komen de meeste nieuwe werkgebonden psychische aandoeningen voor. Uit de literatuur blijkt er een verhoogd risico op suïcide te bestaan voor werknemers in de landbouw, bouw en gezondheidszorg.

In 2009 werden 156 (1,6%) beroepsinfectieziekten gemeld. De meeste meldingen van beroepsinfectieziekten zijn afkomstig uit de gezondheidszorg, de agrarische sector, de luchtvaart, het openbaar bestuur en defensie. De stijging van het aantal darminfecties berust op twee uitbraakmeldingen van het Norovirus in ziekenhuizen. Verder valt de toename tuberculose en luchtweginfecties op. Ook het aantal meldingen van MRSA steeg. Het aantal gevallen van lymeborreliose bleef in 2009 gelijk. Iedereen die buiten werkt, loopt het gevaar op deze beroepsziekte. Opmerkelijk is het geringe aantal meldingen door bedrijfsartsen van Q-koorts. Dit hangt waarschijnlijk samen met het ontbreken van arbozorg in veel agrarische bedrijven zonder personeel.

Beroepshuidaandoeningen maken in 2009 met 193 meldingen 1,9% uit van alle beroepsziektemeldingen. In absolute aantallen is dit gelijk aan de twee voorafgaande jaren, relatief gezien is het aantal gedaald. (Contact)eczeem is verantwoordelijk voor 83% van de meldingen en dat is nagenoeg gelijk aan 2008, maar minder dan in 2007. Irritatieve factoren, vooral nat werk, spelen de hoofdrol bij 61% van de meldingen van contacteczeem. Opmerkelijk is de stijging van contactallergie door conserveermiddelen en kappersproducten. Bij kappersproducten gaat het vooral om een toename van contactallergie voor haarkleurstof. De prognose van allergisch contacteczeem is slechter dan van irritatief contacteczeem.


In totaal veertien gevallen van beroepsgebonden kanker werden gemeld. De meeste meldingen (6) betroffen mesothelioom. Er werden drie gevallen van borstkanker, drie huidkankers en twee longkankers gemeld. Het lage aantal meldingen van kanker als beroepsziekte moet vooral worden verklaard door de lange tijd die bestaat tussen de blootstelling aan de kankerverwekkende stof en het ontstaan van de aandoening. De werkenden zijn dan meestal niet meer in het oorspronkelijk bedrijf werkzaam en bevinden zich buiten het vizier van de bedrijfsarts. 8

9

Samenvatting

Wanneer werknemers te maken hebben met een hoge lichamelijke belasting in het werk, gaat het vaak om verschillende vormen van lichamelijke belasting tegelijkertijd. Dit betekent dat in het adviseren over preventie goed vastgesteld moet worden of en in welke mate de maatregelen de juiste en voldoende risicofactoren elimineren of verminderen. Bijvoorbeeld bij artrose van de knie niet alleen aandacht voor maatregelen om afname van lichaamsgewicht te bereiken, maar ook voor minder tillen en dragen in het werk. Het meest effectief is waarschijnlijk een combinatie van technische, organisatorische en persoonlijke maatregelen om zo veel mogelijk risico’s te verminderen.

Er zijn geen beroepsziektemeldingen gedaan van reproductiestoornissen. Aan de helpdesk van het NCvB zijn in 2009 achttien vragen gesteld op het terrein van voortplanting en werk. Gerangschikt naar bloot stelling / oorzaak is tienmaal een vraag gesteld over biologische agentia, zesmaal over chemische stoffen en tweemaal over ioniserende straling. Peilstation intensief melden

Door het Peilstation Intensief Melden (PIM) kan dit jaar voor het eerst een meer valide schatting worden gemaakt van de incidentie van beroepsziekten op basis van de meldingen van 190 bedrijfsartsen in Nederland. De beroepsziekte-incidentie over 2009 wordt geschat op 336 (95% BI: 321- 352) beroepsziekten per 100.000 werknemersjaren.

Nationaal en internationaal worden preventieve initiatieven ontplooid om psychische klachten door het werk te voorkomen. Nationaal is er aandacht voor psychosociale risico’s in de arbocatalogi van een aantal sectoren zoals de gezondheidszorg, openbaar bestuur en het onderwijs. De nadruk ligt in deze catalogi op risicofactoren als werkdruk en agressie en geweld. De kennis over de effectiviteit van primair preventieve interventies ontbreekt nog grotendeels.

De vijf hoogste jaarincidenties voor de onderscheiden orgaansystemen zijn: psychische aandoeningen (141; 95% BI: 131-151), aandoeningen aan het houdingen bewegingsapparaat (130; 95% BI: 121-140), gehooraandoeningen (36; 95% BI: 31- 41), infectieziekten door biologische agentia (13; 95% BI: 10 -16) en huidaandoeningen (10; 95% BI: 8 -13). De vijf economische sectoren met de hoogste beroepsziekte-incidenties per 100.000 werknemersjaren, zoals gerapporteerd door minimaal tien deelnemende bedrijfsartsen met een totale werknemerspopulatie van minimaal 10.000 werknemers, zijn: bouwnijverheid (1118; 95% BI: 994 -1242), vervoer en opslag (549; 95% BI: 475 - 624), industrie (410; 95% BI: 364 - 456), openbaar bestuur en defensie (371; 95% BI: 304 - 438) en de sector informatie en communicatie (358; 95% BI: 268 - 449).

Op het gebied van preventie van beroepshuidaandoeningen lijken Europese richtlijnen voor reductie van allergeenblootstelling succesvol. Naast de academische ziekenhuizen en de schoonmaaksector is preventie van huidklachten in 2009 ook opgenomen in de catalogi van de industriële schoonmaaksector, de afvalbedrijven en de kappersbranche. Meer dan de helft van de leerkrachten ontwikkelt stemproblemen door het beroep. Een aanpak bestaande uit een combinatie van aandacht voor het stemgebruik en voor omgevingsfactoren is effectief gebleken. Van preventieve stemtrainingen is de effectiviteit niet bewezen.

Preventie van beroepsziekten

In 2009 is gewerkt aan (de actualisatie van) een aantal registratierichtlijnen voor beroepsziekten. Het betreft de richtlijnen voor contact dermatosen, gehoorverlies, verschillende vormen van hepatitis, rhinitis en stemstoornissen. De registratierichtlijnen staan vermeld op www.beroepsziekten.nl met een achtergronddocument, waarin de wetenschappelijke onderbouwing van de richtlijn staat vermeld. Bedrijfsartsen gebruiken de registratierichtlijnen voor diagnostiek en in toenemende mate voor preventie van beroepsziekten.

Bekendheid met de negatieve invloed van arbeidsomstandigheden op reproductie (voortplanting) en / of het zich ontwikkelende kind biedt aanknopingspunten voor preventie. De vorig jaar gereed gekomen website (www.zwangerwijzer.nl) kan een belangrijke rol spelen bij het bevorderen van kennis voor de doelgroep. Om duurzame inzetbaarheid te verhogen zouden branches en sectoren meer aandacht moeten besteden aan effectieve preventie van werk gerelateerde aandoeningen. Door beroepsziekten te signaleren wordt bewustwording voor preventie in gang gezet. De meldingen in combinatie met onderzoeksliteratuur geven een beeld van waar de risico’s en oorzaken van beroepsziekten liggen. Het pad van vóórkomen naar preventie is daarmee geëffend. Alleen wie de risico’s kent, kan ze aanpakken!

Werkgebonden lawaaislechthorendheid is te voorkomen met een samenhangende aanpak, waarbij niet alleen aandacht is voor het dragen van gehoorbescherming. Actieve ondersteuning door het aanbieden van bescherming op maat waarbij naast bescherming wordt gelet op comfort, zal het dragen van gehoorbescherming wel bevorderen. Er zijn goede voorbeelden van preventieve maatregelen bekend bij klassieke orkesten en in recreatieve zwembaden.


10

11

Samenvatting

1. Methoden van informatieverzameling


12

In dit rapport wordt gebruik gemaakt van de volgende informatiebronnen: 1) Meldingen van beroepsziekten aan de Nationale Registratie door arbodiensten en bedrijfsartsen. 2) Peilstations Intensief Melden (PIM), huid aandoeningen (ADS) en luchtwegaandoeningen (PAL). 3) Informatie vanuit het patiëntenonderzoek bij de Polikliniek Mens en Arbeid (PMA). 4) Wetenschappelijke literatuur over beroeps ziekten, publicaties in vaktijdschriften en zogenaamde grijze literatuur (zoals rapporten en congresverslagen). 5) Helpdeskvragen aan het NCvB. Het betreft de algemene helpdesk voor beroepsziekten van het NCvB en de gespecialiseerde helpdesk van het Kennissysteem Infectieziekten en Arbeid (KIZA). 6) Informatie uit de expertwerkgroepen (Werkgroep allergische beroepsziekten, Werkgroep reproductie en werk, Werkgroep infectieziekten en arbeid (WIZA) en de Werkgroep huid en arbeid). 13

Methoden van informatieverzameling

1.1

gegeven voor de jaren 2001- 2009. Gegevens over het aantal en percentage meldingen van beroepsziekten zijn uitgesplitst naar diagnose categorie, economische hoofdsectie, beroepsklasse, leeftijdsklasse, geslacht en arbeidsgebonden factoren. Vanaf 2007 zijn ook de gegevens over de gevolgen van de gemelde beroepsziekten weergegeven in termen van tijdelijke of blijvende arbeidsongeschiktheid (ernst van de aandoening).

Nationale registratie

De Nationale Registratie is gebaseerd op de meldingen van beroeps ziekten die arbodiensten en bedrijfsartsen krachtens de Arbowet verplicht zijn door te geven aan het NCvB. De meldingscriteria staan vermeld op de website van het NCvB (www.beroepsziekten.nl). De volgende gegevens moeten volgens de aanwijzingsbeschikking van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aan het NCvB worden aangegeven bij een beroepsziektemelding:

In 2009 heeft het NCvB voorbereidingen getroffen voor verbeteringen in het elektronisch meldingen registratiesysteem, zowel op de gebied van de techniek als de gebruikersvriendelijkheid. Ook is gewerkt aan een publieke functionaliteit op de website van het NCvB om zelf meldings gegevens over beroepsziekten te kunnen genereren.

- Arbodienst- en artscode - Meldingsdatum beroepsziekte - Gegevens van de werknemer waarover een beroepsziektemelding wordt gedaan: - Leeftijd en geslacht - Beroep ten tijde van blootstelling - Arbeidsgebonden factoren van de aandoening - Diagnose van de aandoening - Ernst van de aandoening in termen van tijdelijke of blijvende arbeids ongeschiktheid - Gegevens over economische sector bedrijf werkgever

1.2

Peilstations

In 2009 waren drie peilstations operationeel; één voor het bepalen van landelijke incidentiecijfers van beroepsziekten, één voor het inventariseren van beroepsziekten van de huid en één voor het inventariseren van beroepsziekten van de longen.

Voor de codering van de diagnose wordt gebruik gemaakt van de CAS (Classificatie voor Arbo en Sociale verzekering)-codering. De CAScodering hanteert een indeling in aandoeningcategorieën.

Aan het Peilstation Intensief Melden (PIM), een onderdeel van de Nationale Registratie, namen in 2009 190 bedrijfsartsen deel. Het doel van dit peilstation is het maken van een valide schatting van de incidentie van beroepsziekten in Nederland. Het gaat om meldingen van gemotiveerde bedrijfsartsen, waarvan de omvang en aard van de werknemerspopulatie bekend is, die alle voorkomende beroepsziekten betrouwbaar vaststellen en melden.

Voor de indeling naar beroep en economische sector worden respectievelijk de 35 beroepsklassen uit de internationale standaardberoepen classificatie (International Standard Classification of Occupations, ISCO-88) en de 21 hoofdsecties c.q. 88 sectoren uit de Europese indeling van economische activiteiten (NACE 2) gebruikt. Met ingang van 2008 vervangt NACE 2 de SBI 1993 indeling.

Het peilstation ArbeidsDermatosen Surveillance (ADS) is een samen werkingsverband van het Nederlands Kenniscentrum ArbeidsDermatosen (NECOD) en het NCvB met 20 - 25 huidartsen uit verschillende delen van Nederland. Het gaat om meldingen van dermatologen die werkzaam zijn in perifere ziekenhuizen en in gespecialiseerde academische arbeids dermatologische centra.

Voor de indeling naar arbeidsgebonden factoren van de aandoening wordt een verkorte Europese lijst van oorzaken (n=52) gebruikt (EODS 2000). Voor de indeling naar beroepsziektecategorie door het NCvB zijn sommige CAS-coderingen aan meer dan één beroepsziektecategorie toe gekend. Hierdoor kunnen sommige beroepsziektegevallen worden vermeld in verschillende hoofdstukken. Zo worden huidinfecties bijvoorbeeld vermeld in het hoofdstuk over huidaandoeningen en in het hoofdstuk over infectieziekten.

Het Peilstation Arbeidsgebonden Longaandoeningen (PAL) is een samenwerkingsverband vanuit het NCvB met 20 - 25 longartsen en allergologen uit verschillende delen van Nederland. Het gaat om meldingen van longartsen die werkzaam zijn in perifere ziekenhuizen en vooral in gespecialiseerde academische centra.

Gegevens over het aantal meldingen van beroepsziekten, de meldende arbodiensten en de meldende (bedrijfs)artsen zijn beschrijvend weer


14

15


1.3

beschrijvingen op, die deels als illustratie gebruikt worden in deze rapportage en ook worden gebruikt in de nieuwsbrieven van het NCvB.

Patiëntenzorg

Aan het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten is de Polikliniek Mens en Arbeid (PMA) verbonden. Patiënten met complexe problematiek op het gebied van arbeid en gezondheid kunnen naar de PMA worden verwezen. Deels betreft dit vragen over medische geschiktheid voor het werk, maar ook komen er vragen over de beoordeling en behandeling van beroepsziekten. De ziektegevallen die aangeboden worden op de PMA kunnen informatie opleveren voor beleid. Gevallen kunnen bijvoorbeeld een signaalfunctie hebben voor nader te formuleren onderzoek of beleid in een sector.

1.6

Het NCvB organiseert een aantal expertwerkgroepen, waarin medisch specialisten en bedrijfsartsen informatie uitwisselen over nieuwe ontwikkelingen in een vakgebied. De volgende werkgroepen zijn actief: - - - -

Voor de beoordeling en begeleiding van patiënten met een mogelijk Chronisch Toxische Encefalopathie (CTE) / Organisch Psycho Syndroom (OPS) bestaan sinds 1997 in Nederland twee ‘Solvent Teams’. Eén in Amsterdam (Academisch Medisch Centrum) en één in Enschede (Medisch Spectrum Twente). Volgens een protocol wordt via een multi disciplinaire aanpak het oorzakelijk verband tussen blootstelling en beroepsgebonden aandoening beoordeeld. Na een intake door een klinisch arbeidsgeneeskundige worden patiënten verder onderzocht door een neuropsycholoog en een neuroloog. Ook vindt een arbeids hygiënische schatting van de vroegere blootstelling plaats. In complexe gevallen wordt een psychiatrisch consulent om een beoordeling gevraagd. Beide teams rapporteren de gegevens over geconstateerde beroepsziekten aan het NCvB. 1.4

Expertwerkgroepen

Werkgroep allergische beroepsziekten Werkgroep infectieziekten en arbeid (WIZA) Werkgroep reproductie en arbeid Werkgroep huid en arbeid

Voor het NCvB leveren deze werkgroepen soms nieuwe signalen op. Ook worden de werkgroepen benut om ontwikkelingen op hun relevantie voor beleid en praktijk te beoordelen en te bediscussiëren op welke wijze deze kennis kan worden verspreid.

Literatuur

In het kader van de kennisontwikkeling en de signaalfunctie van het NCvB wordt jaarlijks uitgebreid gezocht in de recente wetenschappelijke literatuur op het terrein van beroepsziekten. Per aandachtsgebied wordt daarbij een vergelijkbare zoekstrategie gehanteerd en per beroepsziektecategorie worden relevante tijdschriften handmatig gecheckt op publicaties. Er wordt gezocht in de databestanden PubMed (Medline), Embase, OSH UPDATE en PsycInfo. Relevante websites worden gescreend en het expertnetwerk wordt om relevante publicaties gevraagd. 1.5

Helpdesk

Het NCvB heeft in 2009 ruim zevenhonderd vragen uit de praktijk ontvangen en beantwoord. Deze vragen zijn vaak aanleiding tot het verrichten van zoekacties in de literatuur of het raadplegen van deskundigen. De vragen aan de helpdesk, geven een beeld van de informatiebehoefte van het professionele veld. Regelmatig leveren vragen interessante gevals


16

17


2.1

2. Beroepsziekten algemeen

Melders en meldgedrag

In 2009 verrichten arbodiensten en bedrijfsartsen 10.906 meldingen van beroepsziekten. Hiervan voldeden 9.856 meldingen aan de meldings criteria van het NCvB. De uitval (niet geaccepteerde meldingen) bedroeg 1.050 meldingen (9,6%; tegenover 14% in 2008). De redenen hiervoor waren: meldingen van klachten zonder (specifieke) diagnose en van bedrijfsongevallen. Van de geaccepteerde meldingen kwam 72% (tegenover 66% in 2008) uit de bouwnijverheid. Deze werden door de arbodiensten grotendeels collectief via de Stichting Arbouw aangeleverd aan het NCvB. De overige geaccepteerde meldingen kwamen uit andere economische sectoren (niet - bouw). Deze werden door 493 (2008: 494) bedrijfsartsen en 70 (2008: 73) arbodiensten via de Nationale Registratie gemeld. Tabel 2.1 geeft een overzicht van het aantal beroepsziektemeldingen door arbodiensten en bedrijfsartsen over de jaren 2001- 2009. Het aantal meldingen over de afgelopen jaren varieert van 5.335 tot 9.856. Het aandeel van de meldingen uit de niet-bouw sectoren daalt van 92% in 2001 naar 28% in 2009. Ook het aantal meldende bedrijfsartsen vertoont een dalende trend voor de niet-bouw sectoren, namelijk van 938 meldende bedrijfsartsen in 2001 naar 493 meldende bedrijfsartsen in 2009. Hieruit blijkt dat er – met uitzondering van de bouw – een aanzienlijke onderrapportage is in de beroepsziektemeldingen. Het grote aantal (toe nemende) meldingen uit de bouw is het gevolg van de collectieve regeling van arbozorg in deze sector met een zich steeds verbeterende inhoudelijke en administratieve infrastructuur om beroepsziekten te melden. Tabel 2.1 Aantal meldende arbodiensten, bedrijfsartsen en meldingen onderverdeeld naar bouw en niet-bouw over 2001- 2009

Jaar

Aantal meldende arbodiensten

Aantal meldende artsen

Aantal meldingen (%)

Bouw

Niet bouw

Bouw*

Niet bouw

Bouw

2001

19

88

171

938

471

(8%)

5122

Niet bouw Totaal (92%)

5593

2002

17

84

*

759

1873

(35%)

3462

(65%)

5335

2003

16

85

*

814

1985

(33%)

3988

(67%)

5973

2004

17

86

*

763

1917

(33%)

3871

(67%)

5788

2005

13

81

*

667

2263

(39%)

3477

(61%)

5740

2006

17

67

*

581

2571

(47%)

2909

(53%)

5480

2007

18

73

*

543

3487

(58%)

2487

(42%)

5974

2008

22

73

212

494

4566

(66%)

2386

(34%)

6952

2009

17

70

238

493

7072

(72%)

2784

(28%)

9856

* Er zijn geen artsgegevens beschikbaar van meldingen via Arbouw tussen 2002 en 2007 Beroepsziekten in cijfers 2010

18

19

Beroepsziekten algemeen

In 2009 constateren bedrijfsartsen de meeste beroepsziekten tijdens het periodiek onderzoek (68% van de geaccepteerde meldingen, in 2008: 60%) en het verzuimspreekuur (21%; in 2008: 24%). Het arbeids gezondheidskundig spreekuur leverde in 2009 8% (2008: 13%) van de meldingen op. Meldingen uit de bouwnijverheid beïnvloeden deze cijfers sterk. Zonder de meldingen uit de bouwnijverheid zijn 67% van de meldingen afkomstig van het verzuimspreekuur, 19% van het arbeidsgezondheidskundig spreekuur en 5% wordt tijdens het periodiek onderzoek opgespoord. In de bouwnijverheid wordt 93% van de beroepsziekten tijdens periodiek / preventief medisch onderzoek (PMO) opgespoord, 4% tijdens het arbeidsgezondheidskundig spreekuur en 3% tijdens het verzuimspreekuur. Tabel 2.2 geeft een overzicht van de opsporingsroutes van beroepziektemeldingen voor alle economische sectoren (bouw en niet-bouw) samen over 2001- 2009. Tabel 2.3 geeft een overzicht van de opsporingsroutes van beroepziektemeldingen onderverdeeld tussen bouw en niet-bouw over 2009.

2.2

Meldingen verdeeld naar diagnosecategorie 2001- 2009

In tabel 2.4 is het percentage beroepsziektemeldingen weergegeven, verdeeld naar diagnosecategorie voor alle economische sectoren over de periode 2001- 2009. Van alle meldingen over deze periode betreft 94% aandoeningen uit drie beroepsziektecategorieën: houdingen bewegingsapparaat (32%), psychische aandoeningen (15%) en gehooraandoeningen (47%). Het absolute aantal meldingen van klachten aan het houdingen bewegingsapparaat en psychische aandoeningen vertoont ten opzichte van 2008 een stijging van 12% (van 2835 naar 3170 meldingen aan het houdingen bewegingsapparaat) en 23% (van 1170 naar 1441 meldingen van psychische aandoeningen). Gehooraandoeningen nemen in het afgelopen jaar met 96% het sterkst toe (van 2353 naar 4619). De stijging van de meldingen van gehooraandoeningen wordt vooral veroorzaakt door de toename van de bouwmeldingen. In tabel 2.5 is het percentage beroepsziektemeldingen weergegeven, verdeeld naar diagnosecategorie voor alle niet-bouw sectoren over de periode 2001- 2009.

Tabel 2.2 Percentage beroepsziektemeldingen naar opsporingswijze over 2001- 2009 (in procenten) Opsporingwijze

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Periodiek onderzoek

13

33

33

32

38

43

54

60

68

Verzuimbegeleiding

59

41

44

44

39

36

29

24

21

Arbeidsgezondheidskundig spreekuur

24

15

20

20

17

17

13

13

8

4

11

3

4

6

4

4

3

3

Anders / onbekend

Meldingen verdeeld naar economische hoofdsectie 2001- 2009

In tabel 2.6 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar economische hoofdsectie over de periode 2001- 2009. Het grootste deel van de meldingen in de afgelopen negen jaar komt uit de bouwnijverheid (variërend van 8% in 2001 tot 72% in 2009), de industrie (variërend van 25% in 2001 tot 6% in 2009) en gezondheid- en welzijnszorgzorg (variërend van 13% in 2001 tot 7% in 2009). Opgemerkt dient te worden dat met ingang van 2008 een andere sectorindeling is gebruikt (zie methodesectie), waardoor gemiddeld 11% van de beroepsziekte meldingen niet kon worden ingedeeld voor de jaren 2001- 2007.

Tabel 2.3 Percentage beroepsziektemeldingen naar opsporingswijze onderverdeeld naar bouw en niet-bouw over 2009 Opsporingswijze

Bouw

Niet bouw

Meldingen verdeeld naar beroepsklasse 2001- 2009

aantal

%

aantal

aantal

%

6540

92,5

127

4,6

6667

67,6

Verzuimbegeleiding

181

2,6

1875

67,3

2056

20,9

Arbeidsgezondheidskundig spreekuur

297

4,2

519

18,6

816

8,3

54

0,8

263

9,4

317

3,2

7072

100,0

2784

100,0

9856

100,0

Totaal


In tabel 2.7 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar de vijftien meest voorkomende beroepsklassen over de periode 2001- 2009. Het grootste aandeel van de meldingen in de afgelopen negen jaar komt uit de beroepsklassen ‘vakkrachten in de bouwnijverheid en delfstofwinning’ (variërend van 8% in 2001 tot 53% in 2009) en uit de groep ‘administratieve medewerkers’ (variërend van 13% in 2001 tot 4% in 2009). Vooral de beroepsklasse ‘vakkrachten in de delfstofwinning en bouwnijverheid’ vertoont een sterke toename in meldingen over de jaren 2001- 2009. In bijlagen A-O is het aantal en percentage beroepsziektemeldingen naar diagnosecategorie voor de vijftien meest voorkomende beroepsklassen weergegeven.

Totaal

Periodiek onderzoek

Anders / onbekend

Meldingen algemeen

20

21



0,1

0,9 1,1

0,1 0,1

1,9 1,8

0,1 0,1

3,6 1,9

0,1 0,2

1,7 2,0 2,0

0,1

Aandoeningen, niet elders geclassificeerd

Overig

0,1

0,1

0,5 0,8

0,3 0,2

0,7 0,8

0,3 0,2

0,6 0,7

0,2 0,3

0,8 0,4

0,1

0,2

0,3

Ziekten van hart en vaten

Oogaandoeningen

1,0

0,8 0,8

1,4 1,5

0,5 0,8

1,4 1,6

0,3 0,6

1,5 2,0

0,5

1,6

0,8

Luchtwegaandoeningen

Ziekten van de spijsvertering

1,8


0,5

1,9

1,1 1,4

2,6 3,0

1,7 1,7

2,8 3,1

1,2 1,5

3,9 4,3 4,1

1,3

4,6

2,1

Huidaandoeningen

Neurologische aandoeningen

2,0

14,6 16,8 20,0 22,4 23,3 27,3 21,7 27,1 Psychische aandoeningen

23,5

32,2 40,8 39,3 39,5 39,0 38,3 39,1 48,2 Aandoeningen aan houdingen bewegingsapparaat

42,7

46,9 33,8 31,1 28,4 26,9 24,0 25,4 25,2 13,1 Gehooraandoeningen

N=9856 N=6952 N=5974 N=5480

2006 2005 2004 2003

N=5740

2009

23

N=5788

2008

22

N=5973

2007

Via de Nationale Registratie wordt sinds medio 2006 gevraagd naar de ernst van de gemelde beroepsziekten. In tabel 2.11 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar ernst van de aandoening over 2009. In 2009 ontbreken bij 6.790 (69%) van de meldingen de gegevens over de ernst van de aandoeningen. Van de overige meldingen (3.066) is bij 465 (15%) werknemers geen sprake van arbeids ongeschiktheid, terwijl bij 2.458 (80%) werknemers tijdelijke arbeidsongeschikt en bij 143 (5%) werknemers blijvende arbeidsongeschikt als gevolg van een beroepsziekte is aangegeven. Met ingang van 2009 zijn de antwoordcategorieën aangepast waardoor een directe vergelijking met eerdere jaren niet mogelijk is.

2002

Meldingen verdeeld naar ernst van de aandoening 2009

N=5335

In tabel 2.10 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar arbeidsgebonden factoren over de periode 2001- 2009. In 2009 wordt 96% veroorzaakt door drie typen factoren: biomechanische factoren (33%), fysische agentia zoals lawaai, trillingen en ioniserende straling (48%) en psychosociale factoren (15%). Fysische agentia als oorzaak neemt in de laatste negen jaar als aandeel van het totaal aantal meldingen het meest toe: van 15% van de meldingen in 2001 tot 48% in 2009.

2001

Tabel 2.4 Percentage meldingen naar diagnosecategorie voor alle economische sectoren over 2001- 2009 (in procenten)

Meldingen verdeeld naar arbeidsgebonden factoren 2001- 2009

N=5593

In tabel 2.8 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar leeftijdsklasse en geslacht over de periode 2001- 2009. In de laatste negen jaar neemt het aandeel werknemers van 41 jaar en ouder toe van 52% in 2001 tot 80% in 2009. Het aandeel vrouwen neemt in alle leeftijdscategorieën af; gemiddeld over alle leeftijdscategorieën daalt het percentage vrouwen van 42% in 2001 naar 14% in 2009. Deze daling wordt veroorzaakt door de toename van het aantal meldingen uit de bouw, waar voornamelijk mannen werken. In tabel 2.9 is het percentage meldingen weergegeven onderverdeeld naar diagnosecategorie en leeftijdsklasse over 2009. In de oudere leeftijdscategorieën worden meer beroepsziekten gemeld dan in de jongere.

Diagnosecategorie

Meldingen verdeeld naar leeftijdsklasse en geslacht 2001- 2009


24 25 Beroepsziekten algemeen

0,8 0,2 0,3 2,1

Ziekten van de spijsvertering Ziekten van hart en vaten Oogaandoeningen Aandoeningen, niet elders geclassificeerd 0,1

2,8

0,1

0,3

0,6

2,3

1,5

5,1

29,5

43,9

13,9

N=3462

2002

0,3

2,4

0,3

0,7

0,6

2,4

2,1

5,2

32,1

41,2

12,8

N=3988

2003

2001

7,9 6,0 2,1 2,6 0,2

Openbaar bestuur en defensie; verplichte sociale verzekeringen Onderwijs Financiële activiteiten en verzekeringen Groot- en detailhandel; reparatie van auto’s en motorfietsen Administratieve en ondersteunende diensten

1,2 0,8

Landbouw, bosbouw en visserij Verschaffen van accommodatie en maaltijden

19,8

10,9

-

-

Onbekend

-

Huishoudens als werkgever; niet-gedifferentieerde productie van goederen en diensten door huishoudens voor eigen gebruik

-

1,0 Extraterritoriale organisaties en lichamen

0,5

Winning van delfstoffen

0,5

-

1,6

Productie en distributie van elektriciteit, gas, stoom en gekoelde lucht

2,2

-

0,5

1,3

0,6

0,1

-

0,1

1,7

2,7

3,7

6,7

6,0

17,5

9,3

35,1

Exploitatie van en handel in onroerend goed

1,5

Overige diensten

-

0,8

Distributie van water; afval- en afvalwaterbeheer en sanering

Kunst, amusement en recreatie

0,9

Vrije beroepen en wetenschappelijke en technische activiteiten

-

8,0

Vervoer en opslag

24,5

Industrie

8,4 13,3

Informatie en communicatie

2002

2003

0,1

2,5

0,3

0,7

0,8

1,8

1,6

4,5

37,8

39,6

10,3

2004

0,1

5,8

0,3

0,5

0,5

1,9

1,6

4,2

35,2

39,2

10,7

N=3477

2005

2005

0,3

3,0

0,3

0,7

1,2

1,8

2,6

3,5

37,3

36,0

13,2

N=2909

2006

2006

2008

2008

-

3,0

0,3

0,8

2,1

2,3

2,5

3,9

43,4

30,3

11,4

N=2386

2007

0,1

4,1

0,2

0,5

1,2

2,9

2,7

4,5

42,5

31,2

10,1

N=2487

2007

2009

0,1

3,1

0,3

0,6

2,5

1,9

2,1

3,8

46,6

33,9

4,9

N=2784

2009

10,8

-

-

-

0,6

0,6

2,7

-

0,6

2,0

0,9

0,1

-

0,2

2,0

4,2

4,0

6,0

4,9

18,3

9,0

33,2

9,4

-

0,1

-

0,6

0,8

3,0

-

0,5

3,1

0,7

0,1

-

-

1,3

3,0

4,1

9,5

6,4

15,5

8,8

33,1

8,6

-

0,1

-

0,5

0,4

2,9

-

0,7

1,6

0,4

0,2

-

-

1,5

2,0

3,0

8,8

8,3

12,4

9,3

39,4

8,4

-

0,1

-

0,7

0,2

1,3

-

0,5

1,4

0,9

0,1

-

0,1

1,7

2,2

3,2

7,0

5,4

12,4

7,5

46,9

7,2

-

0,1

-

0,1

0,3

1,9

-

0,4

0,9

0,4

-

-

-

1,4

2,1

2,6

4,3

3,7

9,1

7,0

58,4

0,7

0,1

-

0,2

-

0,1

0,4

0,6

0,5

0,6

0,4

0,5

0,7

1,6

3,3

2,5

2,0

2,6

2,9

8,6

5,9

65,7

0,5

-

-

0,1

0,1

0,1

0,2

0,3

0,3

0,3

0,4

0,5

0,8

1,4

1,5

1,8

2,0

2,0

3,4

5,8

6,7

71,8

N=5593 N=5335 N=5973 N=5788 N=5740 N=5480 N=5974 N=6952 N=9856

Gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening

Bouwnijverheid

Economische hoofdsectie

2004 N=3871

Tabel 2.6 Percentage meldingen naar economische hoofdsectie over 2001- 2009 (in procenten)

-

1,6


Overig

1,9


28,8

Psychische aandoeningen 4,4

49,1

Aandoeningen aan houdingen bewegingsapparaat Huidaandoeningen

10,7

N=5122

Gehooraandoeningen

Diagnosecategorie

2001

Tabel 2.5 Percentage meldingen naar diagnosecategorie voor niet-bouw sectoren over 2001- 2009 (in procenten)



4,7

Hogere en middelbare landbouw- en paramedische beroepen

2003

3,3 5,4 4,4 1,7 4,6 7,0

Onderwijsgevenden Verleners van persoonlijke diensten, veiligheidsemployees Elementaire beroepen in verkoop en dienstverlening Operators fabrieksinstallaties Technici, informatici Machinebedieners en montagemedewerkers

3,0

3,7

2,2

3,6

3,1

2,0

0,8

2,1

3,3

7,9

11,3

5,2

4,0

4,8

20,6

2001

0,4 0,5

man vrouw

6,8 11,5

man vrouw

16,3 12,7

man vrouw

18,6 11,4

man vrouw

15,3 5,8

man vrouw

0,5 0,2

man vrouw

2002

0,1

0,9

0,9

4,2

23,3

27,4

8,4

24,3

32,8

8,3

16,7

25,0

7,1

5,8

12,8

0,5

0,5

1,0

*N=5146

2003

0,1

1,1

1,2

4,6

24,4

29,0

8,8

24,6

33,4

8,3

15,2

23,6

6,6

5,3

11,9

0,4

0,5

0,9

*N=5774

2004

0,2

1,3

1,5

5,2

27,2

32,3

9,7

21,8

31,5

9,1

14,3

23,4

6,1

4,4

10,5

0,4

0,4

0,8

*N=5608

*N = aantal meldingen (per jaar) waarvan zowel leeftijd als geslacht bekend is

0,7

Totaal

> 60 jaar

21,1

Totaal

51- 60 jaar

30,0

Totaal

41- 50 jaar

29,0

Totaal

31- 40 jaar

18,3

Totaal

21- 30 jaar

0,9

*N=5469

Totaal

< 21 jaar

Leeftijd / geslacht

0,1

1,1

1,2

5,0

28,6

33,6

8,2

24,3

32,5

7,3

14,3

21,6

5,0

5,3

10,3

0,1

0,6

0,8

*N=5591

2005

2,9

3,9

2,4

3,3

2,6

2,1

3,1

1,4

2,6

8,5

10,1

4,5

3,7

5,3

21,7

Tabel 2.8 Percentage meldingen naar leeftijdsklasse en geslacht over 2001- 2009 (in procenten)

0,1

Lagere dienstverlenende en commerciële beroepen

-

7,3

3,2

Arbeiders in mijnbouw, bouwnijverheid, industrie en transport 12,9

2,9

Bestuurders auto, trein, kraan, landbouwmachine en zeelieden

Metaalbewerkers, monteurs

3,4

Administratieve medewerkers

8,2

Andere hogere en middelbare vakspecialisten

Parlementariërs, landsbestuurders

2002

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2006

0,9

2,4

2,3

1,8

2,5

1,9

5,2

1,7

4,1

6,1

7,5

5,6

3,4

5,8

28,3

0,1

1,1

1,2

4,8

31,0

35,8

7,5

25,9

33,3

6,5

13,8

20,3

3,9

4,7

8,7

0,2

0,6

0,8

*N=5386

1,2

2,9

2,8

2,6

3,2

2,6

3,5

1,4

3,9

5,5

8,9

5,6

3,0

7,1

22,9

0,2

1,9

2,1

3,9

33,2

37,0

7,0

26,5

33,6

5,6

12,5

18,0

3,6

4,7

8,2

0,1

0,9

1,1

*N=5384

2007

0,9

1,9

2,2

2,0

2,0

2,1

3,6

2,2

3,3

5,4

6,7

5,6

3,5

6,5

33,3

2008

0,4

2,2

2,6

3,8

36,4

40,2

5,7

25,8

31,4

4,6

12,0

16,6

3,3

4,8

8,0

-

1,1

1,1

0,5

0,9

1,7

1,4

1,6

1,4

3,7

2,7

2,5

3,3

5,7

4,8

3,7

6,8

47,2

*N=6839

0,6

1,2

1,5

1,8

2,0

1,9

4,2

3,0

2,8

4,4

6,1

4,6

3,7

6,4

40,9

0,4

3,9

4,3

3,6

40,5

44,1

4,9

26,8

31,8

3,1

9,5

12,6

2,3

4,0

6,3

0,1

0,8

0,9

*N=9710

2009

0,4

0,8

0,9

1,2

1,2

1,6

2,1

2,4

2,4

2,8

4,1

4,8

4,9

6,6

52,7

N=5593 N=5335 N=5973 N=5788 N=5740 N=5480 N=5974 N=6952 N=9856

Vakkrachten in delfstoffenwinning en bouwnijverheid

Beroepsklasse

2001

Tabel 2.7 Percentage meldingen naar 15 meest voorkomende beroepsklassen over 2001- 2009 (in procenten)



-

-

26,9

0,2

3,0

0,3

0,2

3,8

1,8

1,4

4,6

24,3

33,4

2001

0,8 0,3 0,1 0,3 0,1 0,8 0,1 0,1 0,6 0,7 1,4

Chemische agentia, anorganisch Chemische agentia, organisch Overige chemische agentia Bacteriën Virussen Planten Parasieten Schimmels Dieren Overige biologische agentia Andere oorzaak / onbekend

30,5

Psychosociale factoren

3,4

14,6

Fysische agentia Industriële factoren, materialen en producten

46,0

N=5593 Biomechanische factoren

Oorzaak

2002

2,0

0,5

0,1

0,1

0,2

0,4

0,1

1,2

0,2

0,7

0,7

2,7

22,2

26,3

42,6

N=5335

2003

2,2

0,5

0,2

0,1

0,2

0,4

0,3

0,8

0,7

1,2

1,4

1,8

24,5

27,1

38,7

N=5973

2004

1,0

0,4

0,1

-

0,8

0,2

0,5

0,7

0,6

0,6

1,3

1,7

28,4

25,6

38,2

N=5788

1,3

0,4

0,1

0,1

0,7

0,5

1,2

0,9

0,3

0,6

0,9

1,5

24,0

28,9

38,6

N=5740

1,3

0,3

0,1

0,1

0,3

0,2

0,4

1,0

0,3

0,7

0,7

1,4

23,2

29,7

40,2

N=5480

2006

0,1

0,8

0,1

0,5

0,6

0,8

1,2

1,7

14,3

34,0

45,9

2,7

0,4

0,1

0,1

0,2

0,5

0,3

1,0

0,3

0,5

0,8

1,8

20,6

31,9

38,8

N=5974

2007

0,1

0,4

0,1

0,6

0,4

0,8

0,8

1,3

11,0

29,7

54,8

41- 50 jaar 51- 60 jaar (N=3122) (N=4321)

2005

-

1,8

0,2

0,3

1,1

1,2

1,7

3,1

23,7

37,8

29,1

31- 40 jaar (N=1257)

Tabel 2.10 Percentage meldingen naar arbeidsgebonden factoren over 2001- 2009 (in procenten)

Overig

2,2

-

9,5

-


Oogaandoeningen

-

1,1

-

4,5


4,8


-

3,4

4,5

40,4

43,8

< 21 jaar 21- 30 jaar (N=89) (N=625)


-

Ziekten van zenuwstelsel

4,8

38,1

Psychische aandoeningen Huidaandoeningen

38,1

4,8

Onbekend (N=21)

Aandoeningen aan houdingen bewegingsapparaat

Gehooraandoeningen

Diagnosecategorie

Tabel 2.9 Percentage meldingen naar leeftijdsklasse en diagnosecategorie over 2009 (in procenten)

2,1

0,4

0,1

-

0,2

0,4

0,5

0,7

0,2

0,4

0,7

1,2

17,2

34,9

41,0

N=6952

2008

-

0,7

-

1,2

0,2

0,7

0,7

1,4

13,5

23,8

57,7

> 60 jaar (N=421)

0,4

0,1

0,1

-

0,1

0,1

0,6

0,6

-

0,3

0,3

1,1

15,3

48,2

32,6

N=9856

2009

0,1

0,9

0,1

0,5

0,8

1,0

1,1

1,9

14,6

32,2

46,9

Totaal (N=9856)

Tabel 2.12 Incidentiecijfers (per 100.000 werknemersjaren) per economische hoofdsectie over 2009

Tabel 2.11 Percentage meldingen naar ernst van de aandoening over 2009 2009 Tijdelijke of blijvende arbeidsongeschiktheid Ernst van de aandoening onbekend Geen tijdelijke of blijvende arbeidsongeschiktheid Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim niet gespecificeerd

N=9856

%

Economische hoofdsectie Landbouw, bosbouw en visserij

6790

68,9

465

4,7


0,9

Industrie

93

Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 0 - 3 dagen

75

0,8

Elektriciteit, gas, stoom / gekoelde lucht

Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim, 4 - 6 dagen

43

0,4

Water- / afvalbeheer en sanering

0,9

Bouwnijverheid

1,2

Groot- en detailhandel

Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 7 -13 dagen Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim14 - 20 dagen

88 117

Aantal meldingen

Incidentie per 100.000 werknemersjaren

95%BI

16

380

194 - 567

5

975

120 -1829

305

410

364 - 456

9

446

154 - 737

27

739

460 -1017

311

1118

994 -1242

86

140

111-170

210

549

475 - 624

Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 21 dagen tot 1 maand

201

2,0

Vervoer en opslag

Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 1 tot 3 maanden

931

9,4

Accommodatie en maaltijden

19

141

77 - 204

Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 3 - 6 maanden

598

6,1


60

358

268 - 449

Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim meer dan 6 maanden

312

3,2

Financiële dienstverlening

35

156

104 - 208

0,5

Onroerend goed

6

98

20 -176

27

235

146 - 324

Blijvende arbeidsongeschiktheid, % onbekend

53

Blijvende arbeidsongeschiktheid, minder dan 10%

23

0,2

Vrije / wetenschappelijke beroepen

Blijvende arbeidsongeschiktheid, 10 % tot 14%

16

0,2

Administratieve diensten

48

233

167 - 299

117

371

304 - 438


11

0,1

Openbaar bestuur / defensie


5

0,1

Onderwijs

125

305

251- 358

294

245

217 - 273


7

0,1

Gezondheidszorg

Blijvende arbeidsongeschiktheid, meer dan 50%

28

0,3

Kunst, amusement / recreatie

26

332

205 - 460

Overige diensten

13

77

35 -119

Huishoudens als werkgever

4

396

8 - 785

Extraterritoriale organisaties

3

106

0 - 226

2.3

Incidentiecijfers beroepsziekten over 2009

In het Peilstation Intensief Melden zijn in 2009 in totaal 1.763 meldingen van beroepsziekten gedaan. Tabel 2.12 geeft een overzicht van het aantal meldingen en de incidentiecijfers per 100.000 werknemersjaren per economische hoofdsectie met het bijbehorende 95% betrouwbaarheidsinterval (95% B.I.). Van 17 meldingen is de economische hoofdsectie onbekend. Als wordt uitgegaan van alle 1.763 meldingen, dan is de incidentie 336 (95% BI: 321- 352) beroepsziekten per 100.000 werknemersjaren over 2009. De vijf economische sectoren met de hoogste beroepsziekte-incidenties per 100.000 werknemersjaren, zoals gerapporteerd door minimaal tien deelnemende bedrijfsartsen met een totale werknemerspopulatie van minimaal 10.000 werknemers, zijn: bouwnijverheid (1.118; 95% BI: 994 -1.242), vervoer en opslag (549; 95% BI: 475 - 624), industrie (410; 95% BI: 364 - 456), openbaar bestuur en defensie (371; 95% BI: 304 - 438) en de sector informatie en communicatie (358; 95% BI: 268 - 449).


30

31


Figuur 2.1 Incidentiecijfers (per 100.000 werknemersjaren) van de beroepsziektemeldingen over 2009 verdeeld over de economische hoofdsecties

Tabel 2.13 Incidentiecijfers (per 100.000 werknemersjaren) per diagnosecategorie over 2009 Aantal meldingen

Incidentie per 100.000 werknemersjaren

95%BI

Psychische aandoeningen

738

141

131-151


683

130

121-140

Gehooraandoeningen

Diagnosecategorie Landbouw, bosbouw en visserij

380


975

Industrie

410

Elektriciteit, gas, stoom / gekoelde lucht

446

Water-/afvalbeheer en sanering

739

Bouwnijverheid

1118

Groot- en detailhandel

140

Vervoer en opslag

549

Accommodatie en maaltijden

187

36

31- 41

Infectieziekten door biologische agentia

67

13

10 -16

Huidaandoeningen

55

10

8 -13


35

7

4 - 9


35

7

4 - 9

141


358

Financiële dienstverlening

Tabel 2.13 geeft een overzicht van de incidentiecijfers per 100.000 werknemersjaren per diagnosecategorie. De hoogste incidentiecijfers worden gerapporteerd voor psychische aandoeningen (141; 95% BI: 131-151) en aandoeningen aan het houdings- en bewegingsapparaat (130; 95% BI: 121-140), gevolgd door gehooraandoeningen (36; 95% BI: 31- 41), infectieziekten (13; 95% BI: 10 -16), huidaandoeningen (10; 95% BI: 8 -13), luchtwegaandoeningen (7; 95% BI: 4 - 9), neurologische aandoeningen (7; 95% BI: 4 - 9).

156

Onroerend goed

98

Vrije/wetenschappelijke beroepen

235

Administratieve diensten

233

Openbaar bestuur/defensie

371

Onderwijs

305

Gezondheidszorg

245

Kunst, amusement/recreatie

332

Huishoudens als werkgever

2.4

77

Overige diensten

396

Extraterritoriale organisaties

Nationale Registratierichtlijnen

In 2009 is gewerkt aan (de actualisatie van) een aantal registratierichtlijnen voor beroepsziekten. Het betreft de richtlijnen voor contact dermatosen, gehoorverlies, verschillende vormen van hepatitis, rhinitis en stemstoornissen. De registratierichtlijnen staan vermeld op www.beroepsziekten.nl met een achtergronddocument, waarin de wetenschappelijke onderbouwing van de richtlijn staat vermeld. Bedrijfsartsen gebruiken de registratierichtlijnen voor diagnostiek en preventie van beroepsziekten. Geregeld organiseert het NCvB workshops over het melden van beroepsziekten voor bedrijfsartsen, waarin zij ook leren de registratierichtlijnen toe te passen.

106

0

200

400

(Inter)nationale ontwikkeling beroepsziekten

600

800

1000

1200

1400

1600

Figuur 2.1 biedt een grafische weergave van de incidentiecijfers van de beroepsziektemeldingen verdeeld over de economische hoofdsecties over het eerste PIM-jaar 2009. De bouwnijverheid laat het hoogste incidentiecijfer zien. De winning van delfstoffen heeft 5 meldingen van beroepsziekten in 2009 op een totale werknemerspopulatie van 513. Het incidentiecijfer is in vergelijking met de andere economische hoofdsecties hoog, maar het heeft door het geringe aantal meldingen en werknemerspopulatie ook een grote standaardfout (S.E. 436).

ILO

De internationale arbeidsorganisatie (ILO) heeft een nieuwe lijst van beroepsziekten opgesteld, die in maart 2010 officieel is vastgesteld. Deze lijst is bedoeld om landen ondersteuning te bieden bij de preventie,


32

33


s ignalering, registratie en compensatie / schadeloosstelling van ziekten die door het werk worden veroorzaakt. Veranderende arbeidsomstandigheden met nieuwe bedreigingen voor de gezondheid en veranderende wetenschappelijke inzichten maken een regelmatige herziening van lijsten van beroepsziekten noodzakelijk. De nieuwe lijst van beroepsziekten heeft vooral consequenties voor die landen waarin de ILO-lijst van beroepsziekten gekoppeld is aan het financiële compensatiesysteem voor beroepsziekten. Het indelingsprincipe dat deze lijst hanteert, verschilt enigszins van die van de EU-lijst van beroepsziekten; zo worden in de ILO-lijst kanker soorten die door het werk kunnen ontstaan apart genoemd. Ook is de Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS) in de ILO-lijst als beroepsziekte opgenomen. Niet over alle beroepsziekten waarvan werd overwogen ze op de lijst te plaatsen werd overeenstemming bereikt. Dit betrof bijvoorbeeld het carpale tunnel syndroom, longkanker door kwarts houdend stof, kanker door formaldehyde en malaria als beroepsziekte. (ILO, 2009; ILO, 2010).

Rugaandoeningen (20%) en aandoeningen van de luchtwegen (19%) vormen de grootste groepen binnen de aanvragen. Het aantal geregistreerde overlijdensgevallen door werk bedroeg in 2009 in België 1.037. (Fonds voor de Beroepsziekten. Jaarverslagen en statistieken.) www.fmp-fbz. fgov.be Nieuwe arbeidsrisico’s

Het European Risk Observatory in Bilbao geeft in een outlook ‘New and emerging risks in occupational safety and health’ een overzicht van de huidige en toekomstige trends op het gebied van veiligheid en gezondheid in het werk, de belangrijkste risico’s en de preventie daarvan (European Agency for Safety and Health at Work, 2009). De veiligheid en gezondheid van de Europese werknemers wordt beïnvloed door vele factoren, zoals de veranderende demografische structuur, de verspreiding van nieuwe technologieën en de afname van het belang van economische sectoren die vroeger dominant waren, zoals industrie en mijnbouw. Dit brengt niet alleen veranderingen met zich mee in het aantal banen in die sectoren, maar ook in de aard van de werkzaam heden. Het leeftijdsprofiel van de werknemerspopulatie verandert. Nieuwe technologieën creëren nieuwe categorieën arbeidsplaatsen. Globalisering betekent dat gezondheidsbedreigingen die voorheen ver weg leken, zich nu snel over de wereld kunnen verspreiden. Als de EU de gezondheid van haar werknemers wil beschermen en economisch sterk wil blijven, is het van belang deze uitdagingen proactief te benaderen.

De toenemende civiele aansprakelijkheid van de werkgever voor arbeidsongevallen en beroepsziekten van werknemers, staan centraal in het proefschrift van Waterman (2009). Meldingen van beroepsziekten in andere Europese landen

In Duitsland is de lijst van beroepsziekten uitgebreid met vijf ziekte beelden: artrose van de knie, longfibrose door lasrook en lasgassen, bloedafwijkingen door benzol, longkanker door polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s) en longkanker door asbest en PAK’s gezamenlijk (Deutsche Gesetzliche Unfallversicherung, 2009).

Migranten

Het European Risk Observatory voerde eveneens een studie uit naar allochtone werknemers (migrant workers). In het algemeen zijn allochtone werknemers vaker werkzaam in hoogrisico beroepen. Er spelen vaak taal- en cultuurbarrières, die een speciale benadering vragen bij communicatie, instructie en training in veiligheid en gezondheid in de arbeid. Overwerk komt vaker voor en allochtone werkers hebben vaker een minder goede gezondheid, waardoor zij een hoger risico lopen op ongevallen en beroepsziekten (European Agency for Safety and Health at Work, 2007). Op de website van de OSHA zijn diverse good practices te vinden ten behoeve van allochtone werknemers.

In Groot-Brittannië deden zich in 2008 / 2009, gedurende een periode van 1 jaar, 551.000 nieuwe gevallen (jaarincidentie) voor van werk gerelateerde aandoeningen (op basis van zelfrapportage door patiënten), terwijl 1,2 miljoen mensen leden aan een werkgerelateerde aandoening (jaarprevalentie). Hiermee loopt Groot-Brittannië achter op de doelstellingen van het ‘Revitalizing Health and Safety’ programma, dat doelen heeft gesteld op het gebied van veiligheid en gezondheid in het werk in de periode 2000 - 2010. Ten gevolge van mesothelioom overleden 2.156 mensen en daarnaast overleden nog enkele duizenden mensen aan andere werkgerelateerde kankers en longaandoeningen. Het aantal verloren arbeidsdagen ten gevolge van werkgebonden aandoeningen bedroeg 24,6 miljoen per jaar. (HSE, 2009)

Genetica op de werkplek

Het National Institute for Occupational Health and Safety (NIOSH) in de Verenigde Staten heeft in 2010 een rapport uitgegeven getiteld ‘Genetics in the Workplace’ (NIOSH, 2010). Het rapport behandelt de wetenschappelijke stand van zaken ten aanzien van de rol van genetica in arbeid en gezondheid en ten aanzien van de relatie van genetische factoren en het ontstaan van beroepsgebonden aandoeningen. De belangrijkste conclusies zijn:

Cijfers van het Fonds voor de Beroepsziekten in België laten een geleidelijke daling zien van het aantal aanvragen voor arbeidsongeschiktheid vanaf 1991 (9.314 aanvragen) tot 2009 (5.428 aanvragen).


34

35


- Blootstelling aan werkplekfactoren is essentieel voor het ontstaan van beroepsziekten ongeacht de genetische make-up van een persoon. - Het gebruik van genetische informatie kan vergaande invloed hebben in de arbozorg (bijvoorbeeld het uitsluiten van mensen met een verhoogd risico op een bepaalde aandoening in bepaalde beroepen). - Genetische testen dienen voldoende betrouwbaar te zijn alvorens men ze voor monitoring of screening gaat gebruiken in de arbozorg. - Op dit moment zijn er geen genetische testen die voldoende betrouwbaar zijn voor het gebruik in de arbopraktijk. Een uitzondering zijn de genetische biomarkers om de dosis van genotoxische blootstelling te meten (bijvoorbeeld stralingsbelasting).

Sterfte door werk

Jaarlijks overlijden in Nederland naar schatting drieduizend mensen als gevolg van ongunstige werkomstandigheden. Dat blijkt uit een op Workers Memorial Day 2010 (28 april) verschenen verkennend onderzoek van het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten over de sterfte door beroepsziekten in Nederland (van der Laan et al. 2010). Uit het onderzoek blijken beroepsgebonden kanker (1.350), longaandoeningen (570) en hart- en vaatziekten (800) de belangrijkste oorzaken van beroepsgebonden sterfte. Daarnaast komen in Nederland jaarlijks ongeveer tweehonderd miskramen voor als gevolg van het werk van een van de ouders. Gepleit wordt om meer lering te trekken uit deze gevallen die in principe voorkomen hadden kunnen worden.

3. Aandoeningen aan het houdingen bewegingsapparaat

Internationale samenwerking en verbetering van statistiek (Modernet)

De betrouwbaarheid van de registratie van beroepsziekten is in veel landen slecht, onder meer door sterke ondermelding. Ook zijn de statistische gegevens in het algemeen niet goed vergelijkbaar tussen landen. Modernet, een netwerk van instituten die beroepsziekten registreren in diverse landen, streeft naar een verbetering van de registratie van beroepsziekten. Verdere doelstellingen van Modernet zijn de verbetering van de opsporing van nieuwe arbeidsrisico’s en snelle kennisverspreiding naar doelgroepen van trends en signalen. Aan het Modernet-netwerk nemen op dit moment de volgende landen deel: Groot-Brittannië, Nederland, Duitsland, Frankrijk, Italië, Noorwegen, Finland, Tsjechië, Servië en Kroatië.


36

37

len en diep bukken, en meniscusletsel bij een professioneel voetballer. Het NCvB heeft op dit moment elf registratierichtlijnen voor het melden van beroepsziekten door aandoeningen aan het houdingen bewegings apparaat (www.beroepsziekten.nl). Dit jaar worden de registratiericht lijnen voor epicondilytis lateralis (tenniselleboog) en carpaal tunnel syndroom (zenuwbeknelling in de pols) vernieuwd.

Het aantal meldingen van beroepsziekten aan het houdingen bewegingsapparaat is opnieuw gestegen: van 2.920 in 2008 tot 3.274 in 2009. Dit is eenderde van het totaal aantal beroepsziekte meldingen. In 2009 zijn vooral meer aandoeningen aan de bovenste en onderste ledematen gemeld. De drie meest gemelde beroepsziekten aan het houdingen bewegingsapparaat zijn: RSI van de schouder of bovenarm, chronische aspecifieke lage rugpijn en tenniselleboog. De stijging lijkt vooral toe te schrijven aan de toegenomen aandacht van bedrijfsartsen in de bouw voor het melden. Door het Peilstation Intensief Melden (PIM) kan dit jaar voor het eerst een goede schatting worden gemaakt van de incidentie van aandoeningen aan het bewegingsapparaat: gemiddeld 130 per 100.000 werknemers in Nederland. 3.1

3.2

Meldingen door bedrijfsartsen

In 2009 zijn in totaal 3.274 beroepsziekten gemeld aan het houdingen bewegingsapparaat, inclusief een aantal neurologische aandoeningen zoals carpaal tunnel syndroom (zenuwbeknelling in de pols): 33% van het totale aantal meldingen. Dit aantal is sterk gestegen in de laatste jaren: 12% meer dan in 2008 (2.920), 34% meer dan in 2007 (2.443 meldingen) en 46% meer dan in 2006 (2.244 meldingen). 56% van de beroepsziektemeldingen betreft werknemers tot 51 jaar, 44% betreft werknemers van 51 jaar of ouder. In 2009 is voor het eerst sinds 2000 het aantal meldingen van aandoeningen aan de bovenste ledematen weer gestegen, van 1.061 in 2008 naar 1.291 in 2009 (22% meer). Ook het aantal meldingen van aandoeningen aan de onderste ledematen is toegenomen, van 292 in 2008 naar 362 in 2009 (24% meer). Het aantal meldingen van aandoeningen aan de rug is min of meer gelijk gebleven: 1.144 in 2008 en 1.115 in 2009. Het is niet aannemelijk dat de toename van het aantal beroepsziekte meldingen is veroorzaakt door verslechterde arbeidsomstandigheden voor aandoeningen aan het houdingen bewegingsapparaat. Het lijkt eerder zo te zijn dat bedrijfsartsen, vooral werkzaam in de bouw, meer aandacht hebben voor het melden van beroepsziekten. De toegenomen aandacht komt waarschijnlijk ook voor een belangrijk deel door onderwijs over beroepsziekten bij de ‘incompany’ workshops bij arbodiensten, scholing van de bedrijfsartsen die deelnemen aan PIM, door de exportmodule bewegingsapparaat voor bedrijfsartsen van de Netherlands School of Public and Occupational Health (NSPOH) en onderwijs in de beroepsopleiding voor bedrijfsartsen. Ook zal de beschikbaarheid van elf registratierichtlijnen voor beroepsziekten aan het houdingen bewegingsapparaat, de beantwoording van helpdeskvragen over de werkgerelateerdheid van aandoeningen aan het bewegingsapparaat en de geprotocolleerde wijze van registratie via Arbouw een rol spelen. Wanneer wordt vergeleken tussen sectoren (zie tabel 3.1), dan blijkt dat het aantal beroepsziektemeldingen aan het houdingen bewegings apparaat opnieuw het hoogst is voor werknemers in de bouw. Het totale aantal meldingen in de bouw blijft stijgen: van 885 in 2005, via 1.132 in 2006, 1.605 in 2007 en 2.153 in 2008 tot 2.271 in 2009. Dit relatief hoge aantal wordt niet alleen verklaard door de aanwezige risico’s in de

Omschrijving en definitie van de aandoeningen

Beroepsziekten aan het houdingen bewegingsapparaat zijn onder verdeeld naar lichaamsregio: aandoeningen aan de bovenste ledematen (schouder, arm, elleboog, pols, hand en nek), de rug en de onderste ledematen (heup, benen, knieën, enkel en voet). Voorbeelden van beroepsziekten uit deze drie categorieën zijn respectievelijk een hernia in de nek bij een tandarts door het veelvuldig buigen en draaien van het hoofd, een hernia in de lage rug bij een verhuizer door het herhaald zwaar til-


38

Omvang van de problematiek

39

Aandoeningen aan het houdingen bewegingsapparaat

Tabel 3.1 Top 5 van sectoren met de meeste beroepsziektemeldingen voor het houdingen bewegingsapparaat in de periode 2005 - 2009 Economische sectie

2005

2006

2007

2008

2009

N

%

N

%

N

%

N

%

N

%

Bouwnijverheid

885

38,5

1132

50,4

1605

65,7

2153

73,7

2271

69,4

Industrie

303

13,2

237

10,6

189

7,7

207

7,1

251

7,7

Vervoer en opslag

178

7,8

144

6,4

113

4,6

100

3,4

192

5,9

Menselijke gezondheids zorg en maatschappelijke dienstverlening

255

11,1

157

7,0

74

3,0

64

2,2

170

5,2

Openbaar bestuur en defensie; verplichte sociale verzekeringen

157

6,8

124

5,5

80

3,3

42

1,4

47

1,4

Tabel 3.2 Top 5 van beroepsklasse met de meeste beroepsziektemeldingen voor het houdingen bewegings apparaat in de periode 2005 - 2009 Beroepsklasse

2006

2007

2008

2009

N

%

N

%

N

%

N

%

N

%

Vakkrachten in bouw nijverheid

601

26,2

830

37,0

1145

46,9

1513

51,8

1712

52,3

Arbeiders in bouwnijverheid, industrie en transport

242

10,5

198

8,8

145

5,9

183

6,3

197

6,0


237

10,3

177

7,9

215

8,8

231

7,9

181

5,5

Lagere dienstverlenende en commerciële beroepen zonder nadere aanduiding

172

7,5

108

4,8

125

5,1

113

3,9

97

3,0


145

6,3

109

4,9

112

4,6

102

3,5

120

3,7

bouw. Het melden van beroepsziekten blijkt een taak die door bedrijfs artsen in de bouw serieus wordt genomen. Dit komt mede door de geprotocolleerde wijze van registratie via Arbouw. De hoge fysieke belasting in de bouw is niet uniek voor Nederland. Ook in Europa is de bouw koploper wat betreft hoge fysieke belasting (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2007). Door het Peilstation Intensief Melden (PIM) kan het NCvB dit jaar voor het eerst de incidentiecijfers van beroepsziekten in Nederland gegeven worden. Deze is voor aandoeningen aan het bewegingsapparaat in de bouwnijverheid 525 per 100.000 werknemers, voor de industrie 186, voor vervoer en opslag 290, voor de menselijke gezondheidszorg 56 en voor openbaar bestuur en defensie 86. Het verschil tussen deze incidentiecijfers van de bouwnijverheid en de overige sectoren is minder groot dan uit de Nationale Registratie van beroepsziekten blijkt. De gemiddelde incidentie voor aandoeningen aan het bewegingsapparaat over alle sectoren in Nederland bedraagt 130 per 100.000 werknemers. Dit is ruim 300% meer dan de schatting uit 2009 van 39 per 100.000 werknemers op basis van de Nationale Registratie van beroepsziekten.

meldingen biomechanische factoren. Andere oorzaken die in meer dan 5% van de meldingen zijn genoemd, zijn: dynamische houdingen en bewegingen (17%), statische werkhoudingen (7%), repetitief, monotoon werk (6%), dragen en tillen van lasten (5%). Deze factoren lenen zich bij uitstek voor preventie. De ernst van de aandoeningen aan het houdingen bewegingsapparaat is bij 64% van beroepsziektemeldingen niet door de bedrijfsartsen vermeld. Voor de overige beroepsziektemeldingen (36%) geldt dat 26% resulteert in een verzuim van meer dan twee weken en 3% in blijvende (gedeeltelijke) arbeidsongeschiktheid. Bovenste ledematen

De arbeidsgerelateerde aandoeningen aan de bovenste ledematen worden veelal aangeduid als RSI (Repetitive Strain Injury), KANS (Klachten Arm, Nek en / of Schouder) en soms als CANS (Complaints of Arm, Neck and / or Shoulder). Het NCvB hanteert voor het melden van deze aandoeningen het Europese criteriadocument voor de arbeidsgerelateerdheid van aandoeningen aan de bovenste ledematen (Sluiter et al. 2001) (registratierichtlijn D001, www.beroepsziekten.nl). In dit document worden elf specifieke medische aandoeningen onderscheiden, zoals zenuwafknelling in de pols (carpaal tunnel syndroom) en tenniselleboog (epicondylitis lateralis), naast een groep van aspecifieke aandoeningen. Ook zijn per lichaamsregio criteria geformuleerd om vast te stellen of er sprake is van een beroepsziekte. Werkgerelateerde risicofactoren zijn herhaling van

Vakkrachten in de bouwnijverheid staan op 1 in de beroepen top 5 (zie tabel 3.2) met in totaal 1.712 beroepsziektemeldingen. Ook nummer 2 komt voor een belangrijk deel uit deze sector: arbeiders in bouwnijverheid, transport en industrie (197). De werkzaamheden van de overige drie categorieën betreffen waarschijnlijk ook veel handmatig productieof computerwerk, wat resulteert in een biomechanische overbelasting van het houdingen bewegingsapparaat. Als oorzaken voor de beroepsziekten noemen de bedrijfsartsen in meer dan 50% van de beroepsziekte


2005

40

41


beweging, de te leveren kracht en de lichaamshouding. Het totale aantal beroepsziektemeldingen voor de bovenste ledematen op basis van de registratierichtlijn D001 bedroeg in 2009 1.291. De drie meest gemelde beroepsziekten van de bovenste ledematen zijn: RSI van de schouder of bovenarm (554), tenniselleboog (305) en RSI aan elleboog of pols (116). Afgelopen jaar was voor het eerst na acht opeenvolgende jaren van daling, sprake van een stijging van deze beroepsziekten (zie figuur 3.1) en wel met 22%. Het aantal is nu weer vergelijkbaar met 2005. Er is geen eenduidige verklaring voor deze stijging. Mogelijk hangt het samen met een toename van het percentage werknemers dat meer dan zes uur per dag beeldschermwerk verricht: dat ging van 22% in 2007 naar 24% in 2008 (TNO, Arbobalans 2009). De blootstelling aan andere werkgerelateerde risicofactoren is niet veranderd volgens de Arbobalans 2009 (TNO 2010). Het proefschrift van IJmker laat op basis van een longitudinale studie van twee jaar bij 1.951 kantoormedewerkers zien dat bij een zelfrapportage van ‘minimaal vier uur per dag met de computer werken’ de kans op klachten aan hand, pols of arm verdubbelt (IJmker, 2008).

Een tweede reden kan zijn dat het verzuim per medewerker voor dit type aandoeningen langer is gaan duren in 2009, zodat zij waarschijnlijk vaker een bedrijfsarts consulteren. Dit blijkt uit een onderzoek van het Expertisecentrum RSI van Arbo Unie onder ruim 17.000 aangesloten bedrijven (www.arbounie.nl). Het aantal beroepsziektemeldingen voor de specifieke aandoening tenniselleboog blijft relatief hoog: 305. Dit zelfde geldt voor zenuwafknelling in de pols: 83. Om het signaleren van deze aandoeningen te verbeteren wordt dit jaar registratierichtlijn D001 herzien voor deze twee specifieke aandoeningen. Hopelijk resulteert dit in een betere signalering en vooral meer aandacht voor preventie. Rug

Door de invoering van de registratierichtlijn ‘Aspecifieke lage rugklachten’ (D004) was het in 2005 voor het eerst mogelijk om aspecifieke lage rugklachten als beroepsziekte te melden. De ontwikkeling van een richtlijn was noodzakelijk, omdat deze rugklachten veel vóórkomen en het volgens werknemers de tweede belangrijkste reden – na griep – is om te verzuimen (9%) (TNO, 2010). Hoewel een deel van de rugklachten wordt veroorzaakt door het werk, konden deze tot begin 2005 niet worden gemeld als beroepsziekte. Door deze aanpassing is het aantal meldingen voor werkgerelateerde rugklachten de voorgaande twee jaren waarschijnlijk sterk gestegen. Dit jaar is het aantal meldingen min of meer gelijk gebleven: 1.115 in 2009 en 1.144 in 2008. Dit jaar zijn 134 meldingen gedaan van een hernia in de lage rug. Dit is een stijging van 10% ten opzichte van 2008 (122), 37% ten opzichte van 2007 (98) en 113% ten opzichte van het gemiddelde aantal meldingen van 2004 tot en met 2006 (63).

Figuur 3.1 Het aantal beroepsziektemeldingen van aandoeningen aan de bovenste ledematen verdeeld naar lichaamsregio volgens de registratierichtlijn ‘Werkgerelateerde aandoeningen aan de bovenste ledematen’ (D001) van het NCvB van 2000 tot en met 2009 1000

aantal meldingen

800

Risicofactoren voor aspecifieke lage rugklachten en een hernia aan de rug zijn tillen, lichaamstrillingen en herhaald buigen en / of draaien van de romp. Langdurig zitten en duwen en trekken zijn geen risicofactor. Uit de Arbobalans (2009) blijkt dat de blootstelling aan deze risicofactoren in Nederland ten opzichte van 2007 vergelijkbaar is gebleven in 2008. Dit betekent voor Nederland dat 17% van de werknemers regelmatig of vaak meer tilt dan 25 kg, 12% regelmatig of vaak bloot staat aan trillingen en 14% regelmatig of vaak een last moet tillen ver van het lichaam of in een ongemakkelijke houding (Smulders et al. 2007).

600

400

200

Onderste ledematen

Het aantal beroepsziektemeldingen voor de onderste ledematen is de afgelopen vier jaren sterk gestegen. Dit jaar steeg het aantal meldingen (362) met 24% ten opzichte van 2008 (292). De drie meest gemelde aandoeningen van de onderste ledematen zijn artrose van de knie (166), bursitis prepatellaris (ontsteking van de slijmbeurs van de knie) (47) en artrose van de heup (46). De mogelijke redenen voor deze stijging

0 Schouder / bovenarm

Elleboog / onderarm

Pols / hand

RSI, niet gespecificeerd

Lichaamsregio 2000 (n=3011)

2001 (n=2670)

2002 (n=1867)

2003 (n=1746)

2004 (n=1601)

2005 (n=1257)

2006 (n=1185)

2007 (n=1073)

2008 (n=1061)

2009 (n=1291)


42

43


zijn vermeld in paragraaf 3.2. Artrose is de enige aandoening aan het houdingen bewegingsapparaat die in de Nederlandse top 10 staat van ziekten met de grootste ziektelast. Ziektelast is een combinatie van verloren levensjaren en ziektejaren. De verwachting is dat uitval door artrose van de knie en heup steeds belangrijker wordt in de komende jaren. Dit komt onder andere doordat werknemers op latere leeftijd zullen stoppen met werken, door de verwachte toename van overgewicht en door de aanwezigheid van risicofactoren in het werk voor deze aandoening.

elleboog zijn onder andere het hanteren van gereedschap zwaarder dan 1 kg, het hanteren van gewichten zwaarder dan 20 kg minstens tien keer per dag en het uitvoeren van herhaalde bewegingen gedurende meer dan twee uur per dag. Risicofactoren voor het carpaal tunnel syndroom zijn onder andere een gemiddelde handkracht van meer dan 40 Newton en gedurende 50% van de werkdag dezelfde herhaalde bewegingen uitvoeren. Deze literatuurstudies dienen als uitgangspunt voor herziening van de registratierichtlijnen. Onderste ledematen

In Duitsland wordt sinds 1 juli 2009 artrose van de knie ook als beroepsziekte erkend (www.dguv.de). De benodigde blootstelling is gedefinieerd als ‘in totaal minimaal 13.000 uur kniebelastend werk te hebben verricht en dat voor minstens 1 uur per dag’. Deze blootstelling is gedeeltelijk vergelijkbaar met onze registratierichtlijn voor artrose van de knie uit 2007 (registratierichtlijn D005, www.beroepsziekten.nl) waarbij geldt dat voor knielen en hurken de dagblootstelling ook minimaal 1 uur moet zijn.

Een tandarts met een hernia in de nek

Een bedrijfsarts stelde de helpdesk van het NCvB de vraag of een nekhernia – een beknelling van een zenuw in de nek – bij een tandarts een beroepsziekte kan zijn. Verschillende studies beschrijven dat tandartsen een verhoogd risico hebben op nekklachten. Helaas is geen studie gevonden die het risico voor deze specifieke aandoening

bij tandartsen berekent in vergelijking met de algemene beroepsbevolking. Uit de beroepsziekteregistratierichtlijn ‘cervicaal radiculair syndroom’ (D009) blijkt dat het veelvuldig buigen en draaien van het hoofd een mogelijke risicofactor is voor de aandoening. De aandoening kan daarom bij een tandarts als beroepsziekte optreden.

Overgewicht is een belangrijke risicofactor voor artrose van de knie. Bovendien is het risico in samenhang met tillen of knielen en hurken groter dan de optelsom van de afzonderlijke risicofactoren (Vrezas et al. 2010). Voor werknemers met een Body Mass Index (BMI) van 25 kg / m2 die regelmatig knielen en hurken bedraagt de attributieve fractie 4%. Voor dezelfde werknemers die regelmatig zware lasten tillen of dragen neemt de attributieve fractie toe tot 7% en voor dezelfde werknemers die heel vaak zware lasten moeten tillen of dragen neemt de attributieve fractie toe tot 16%.

Ook professionele sporters hebben beroepsziekten

Ook professionele sporters kunnen een beroepsziekte krijgen. Het NCvB heeft de afgelopen jaren verschillende meldingen ontvangen van voetballers met meniscusletsel. De aanname daarbij is dat ‘slijtage’ vooraf gaat aan het ‘acute’ letsel. Het verhoogde risico op deze aandoening bij voetballers is

3.3

veelvuldig in de literatuur beschreven. Een aantal beroepsziekten lijkt ook een oorsprong te hebben in sport zoals uit de naamgeving blijkt. Voorbeelden zijn ‘tenniselleboog’, ‘jumpers knee’ (springersknie) en ‘little league elbow syndrome’ (elleboogklachten bij jonge honkballers).

Preventie

Wanneer werknemers te maken hebben met een hoge lichamelijke belasting in het werk, gaat het vaak om verschillende vormen van lichamelijke belasting tegelijkertijd (TNO, 2010). Werknemers die veel kracht zetten in het werk, hebben vaak ook te maken met trillingen, met werken in een ongemakkelijke houding en met het maken van repeterende bewegingen. Een zware lichamelijke belasting blijkt ook vaak samen te gaan met werken op afwijkende tijden en in ploegendiensten. Dit betekent dat in het adviseren over preventie goed vastgesteld moet worden of en in welke mate de maatregelen de juiste en voldoende risicofactoren elimineren of verminderen. Het meest effectief is volgens de European Agency for Safety and Health at Work (2008b) waarschijnlijk een combinatie van technische, organisatorische en persoonlijke maatregelen om zoveel mogelijk risico’s te verminderen. Bijvoorbeeld bij artrose van de knie niet alleen aandacht voor maatregelen om afname van lichaamsgewicht te bereiken, maar ook voor minder tillen en dragen in het werk.

Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen

Oorzaken en risicofactoren Bovenste ledematen

Dit jaar verschijnen de herziene registratierichtlijnen voor tenniselleboog en carpaal tunnel syndroom (zenuwbeknelling in de pols). Deze specifieke aandoeningen behoren al jaren tot de meest gemelde aandoeningen aan de bovenste ledematen. Recent zijn twee literatuurstudies verschenen over deze aandoeningen en hun werkgerelateerde risicofactoren (Van Rijn et al. 2009a; Van Rijn et al. 2009b). Risicofactoren voor een tennis-


44

45


Risicofactoren voor rugklachten komen veel voor in de bouw en in transport en logistiek. De brancheorganisaties Arbouw (www.arbouw.nl/) en Gezond Transport (voorheen BGZ Wegvervoer: www.gezondtransport.nl) zijn dan ook actief in het agenderen en zoeken naar preventieve maat regelen. Dit gebeurt onder andere voor werkgerelateerde rugklachten zoals blijkt uit het trendrapport ‘Arbeidsomstandigheden en verzuim in de sector transport en logistiek (Kerckhaert et al. 2009). Een ander voorbeeld is een studie in de bouw naar het effect van het gebruik van ergonomische maatregelen op het optreden van rugklachten over een periode van ruim vier jaar (Van der Molen et al. 2010). De conclusie was dat ‘frequent gebruik van preventieve maatregelen samenhing met een 15% afname van lage rugklachten bij bouwvakker’. Deze actieve benadering gericht op een specifieke aandoening is een voorbeeld voor andere branches en sectoren om specifieke beroepsziekten te voorkómen. Werknemers die aangeven dat het werk de oorzaak is van het verzuim, verzuimen zowel vaker als langer (TNO, 2010). Van de werknemers die aangeven dat hun klachten niet door het werk komen, was het verzuimpercentage in 2008 3,8%. Het verzuimpercentage van werknemers die hun klachten wel aan het werk toeschrijven, was 8,3%. Klachten aan het bewegingsapparaat zijn de belangrijkste oorzaak in Nederland voor herhaald verzuim (Roelen et al. 2010). Om verzuim te verminderen en duurzame inzetbaarheid te verhogen zouden branches en sectoren meer aandacht moeten besteden aan effectieve preventie van werkgerelateerde aandoeningen. 3.4

4. Psychische aandoeningen

Conclusies

Onverwacht veel beroepsziekten aan houdingen bewegingsapparaat Het aantal beroepsziekten aan het houdingen bewegingsapparaat is dit jaar opnieuw gestegen, en wel met 12%. Uit het Peilstation Intensief Melden blijkt dat in Nederland de incidentie van deze beroepsziekten gemiddeld 130 per 100.000 werknemers per jaar is. Dit is 300% meer dan tot nu toe werd aangenomen op basis van de Nationale Registratie. Het verschil tussen de sector bouwnijverheid en andere sectoren is overigens minder groot dan tot nu toe werd aangenomen.

Werkgerelateerde diagnostiek nodig voor preventie Werknemers die aangeven dat het verzuim door het werk komt, verzuimen vaker en langer. Aandoeningen aan het bewegingsapparaat zijn de belangrijkste oorzaak in Nederland voor herhaald verzuim. Preventie van deze aandoeningen resulteert dan ook in minder verzuim en meer duurzame inzetbaarheid. Meer sectoren zouden net als Arbouw en Gezond Transport actief op zoek moeten gaan naar effectieve preventieve maatregelen, bij voorkeur gericht op veel voorkomende beroepsziekten zoals schouderklachten, rugklachten, tennis elleboog en artrose van de knie.


46

47

Posttraumatische stress stoornis

Meldingen van werkgebonden psychische aan doeningen maken in 2009 15% uit van alle meldingen aan het NCvB. In een meerderheid van de gevallen (78%) rapporteren de meldingen over de diagnose overspannenheid / burnout. Bij over spannenheid / burnout en depressie zijn problemen tussen mensen vaak de oorzaak. Bij 39% van de meldingen was er sprake van verzuim dat langer dan drie maanden duurde. In de sectoren openbaar bestuur, onderwijs en informatie en communicatie komen de meeste nieuwe werkgebonden psychische aandoeningen voor. Voor werknemers in de landbouw, bouw en gezondheidszorg blijkt er een verhoogd risico op suïcide te bestaan.

Posttraumatische stress stoornis (PTSS) is een ziektebeeld dat kan optreden na een of meer ernstige traumatiserende gebeurtenis(sen). De gebeurtenissen, die men zelf ondergaat of waar men getuige van is, roepen een reactie op van intense angst, hulpeloosheid of afschuw. Kenmerkend zijn drie typen klachten : - - -

symptomen van herbeleving van (delen) van het trauma; vermijding van personen of situaties die aan het trauma gerelateerd zijn; aanhoudende symptomen van verhoogde prikkelbaarheid zoals slaap problemen, concentratieproblemen, woede-uitbarstingen en schrikachtigheid.

4.1

PTSS als beroepsziekte komt onder andere voor bij personeel van hulpdiensten (politie, brandweer en ambulancepersoneel), bij personeel uit de publieke sector (bijvoorbeeld baliemedewerkers of veiligheids employees) en in de gezondheidszorg. Depressie

Het kenmerkende symptoom van depressie is een verlaagde stemming, ervaren als somberheid en / of een onvermogen om plezier te beleven. Meestal is depressie de resultante van een interactie tussen aanleg en belasting. Bij een deel van de patiënten blijkt psychosociale belasting in het werk een oorzakelijke factor. Bij een deel van de werknemers is de depressie een (later) gevolg van één van de bovengenoemde psychische, aan (chronische) stress gerelateerde aandoeningen. 4.2

In 2009 worden aan het NCvB 1.441 meldingen van werkgebonden psychische aandoeningen gedaan. Dit is 15% van alle meldingen. Ongeveer de helft (738) van de meldingen komt van artsen die deelnemen aan het Peilstation Intensief Melden (PIM). De schatting van de incidentie van werkgebonden psychische aandoeningen op basis van de PIM meldingen is 141 per 100.000 werknemersjaren.


Overspannenheid en burnout

Overspannenheid is een klinisch beeld dat wordt gekenmerkt door aspecifieke spanningsklachten met aanzienlijke beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren. Patiënten zijn moe, gespannen, prikkel baar, emotioneel labiel, lijden aan concentratieverlies of slapen slecht. Overspannenheid wordt gezien als het gevolg van een relatieve overmaat aan stress, waardoor de coping faalt en iemand controleverlies en demoralisatie ervaart. Een relatief ernstige vorm van overspannenheid met een langduriger beloop wordt burnout of chronische overspanning genoemd. Kenmerkend is een lange voorgeschiedenis met spanningsklachten en emotionele uitputting. Ook is er vaak een gevoel van verminderde competentie en een cynische houding ten opzichte van het werk.



Tabel 4.1 geeft een overzicht van de diagnoses van de meldingen van 2006 tot en met 2009. Overspannenheid en burnout vormen net als voorgaande jaren het grootste deel van het aantal meldingen (78%). De verhouding tussen de verschillende diagnoses is in de afgelopen jaren nagenoeg gelijk gebleven. Iets meer dan de helft van de meldingen betreft vrouwen (51%), terwijl mannen 49% van de meldingen voor hun rekening nemen. Tweederde (63%) van de meldingen betreft werknemers tot 51 jaar, terwijl 37% van de meldingen werknemers van 51 jaar of ouder betreft. In slechts een

48

49


Tabel 4.1 Overzicht van de diagnoses van de meldingen van 2006 t / m 2009 2006 Overspannenheid en burnout

Tabel 4.2 Sectoren waarin relatief veel psychische beroepsziekten worden gemeld 2007

2008

2009

N

%

N

%

N

%

N

%

993

81

974

82

924

79

1121

78

Economische hoofdsectie Openbaar bestuur en defensie; verplichte sociale verzekeringen Onderwijs

N

Incidentie per 100.000 werknemers jaren

85

270

107

261

Depressie

72

6

67

6

64

5

74

5

Posttraumatische Stress Stoornis

66

5

54

5

93

8

108

7


40

239

Vervoer en opslag

75

196

Kunst, amusement en recreatie

15

192

7

191

Overige reacties op ernstige stress

58

5

52

4

43

4

70

5

Overige aandoeningen

39

3

45

3

46

4

68

5

Totaal

1228

100

1192

100

1170

100

1441

100

Distributie van water; afval- en afvalwaterbeheer en sanering Administratieve en ondersteunende diensten

29

141

Vrije beroepen en wetenschappelijke en technische activiteiten

16

139

167

139

87

117

Menselijke gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening

klein deel van de gevallen (1%) schat de bedrijfsarts in dat de beroepsziekte een blijvende arbeidsongeschiktheid tot gevolg heeft. Desondanks gaan werkgebonden psychische aandoeningen veelal gepaard met verwachtingen van langdurig verzuim. Bij 13% van de meldingen duurt het verzuim volgens de bedrijfsarts langer dan zes maanden, bij 26% is er sprake van een verzuimduur van drie tot zes maanden en bij 33% een verzuimduur van één tot drie maanden. Bij 15% van de meldingen is het verzuim kortdurend (korter dan één maand) en bij 3% verzuimde de werknemer helemaal niet.

Industrie

Voor het berekenen van het aandeel van de verschillende beroepsklassen bij werkgebonden psychische aandoeningen wordt gebruik gemaakt van alle beroepsziektemeldingen. De meldingen betreffen relatief vaak werknemers uit de volgende beroepsklassen: andere hoge en middelbare vakspecialisten (12%), administratieve medewerkers (11%), onderwijs gevenden (10%), hogere en middelbare landbouw- en paramedische beroepen en verpleegkundigen (8%) en administratieve beroepen (8%).

De relatief lange verzuimduur waarmee werkgebonden psychische aandoeningen gepaard gaan, wordt bevestigd door gegevens uit de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden waaruit blijkt dat mensen met psychische klachten gemiddeld lang verzuimen (TNO, 2010).

Dit jaar is voor het eerst met behulp van vaste categorieën gevraagd naar de oorzakelijke factor in het werk. Uit tabel 4.3 blijken interpersoonlijke problemen (werkrelaties, gebrek aan sociale steun, pesten, arbeids conflicten) de belangrijkste oorzakelijke factor bij overspannenheid / burnout (25%) en bij depressie (34%). Bij overspannenheid / burnout speelt de inhoudelijke werkbelasting ook vaak een rol (23%). Iets minder vaak speelt de kwalitatieve werkbelasting of het werkritme een rol bij het ontstaan van overspannenheid / burnout (resp. 12% en 11%) en depressie (beide 10%). Deze Nederlandse cijfers zijn vergelijkbaar met gegevens uit Groot-Brittannië, waar werkbelasting en interpersoonlijke problemen de belangrijkste risicofactoren bleken te zijn voor werkgerelateerde angst, depressie en stress (Carder, 2009).

Tabel 4.2 geeft een overzicht van de meldingen van werkgebonden psychische aandoeningen per sector in 2009. Voor dit overzicht kon voor het eerst gebruik gemaakt worden van cijfers van het Peilstation Intensief Melden (PIM), waarmee ook incidenties per sector berekend kunnen worden. Een sector wordt alleen in het overzicht weergegeven als er minstens tien PIM-artsen een (deel)populatie in de sector hebben. De top drie van economische sectoren die veel werkgebonden psychische aandoeningen melden, wordt gevormd door het openbaar bestuur, onderwijs en informatie en communicatie. Dit bevestigt eerdere ideeën over de psychosociale belasting in deze sectoren. Een andere sector met een hoge psychosociale belasting in de top 10 van sectoren is de gezondheidszorg. Minder voor de hand liggend zijn de sectoren kunst, waterdistributie en vrije beroepen. De kunstsector werd in een oudere literatuurstudie echter al aangewezen als een sector met een hoog risico op psychische aandoeningen (Green, 2001).


50

51


Tabel 4.3 Oorzakelijke factor in het werk bij de drie meest voorkomende psychische aandoeningen in 2009 Overspannenheid en burnout (N=1121) Oorzakelijke factor in het werk

Depressie (N=74)

Zelfmoorden bij France Telecom

PTSS (N=108)

N

%

N

%

N

%

Werkrelaties, sociale steun, pesten, arbeidsconflict

276

25

25

34

3

3

Inhoudelijke werkbelasting, werkhoeveelheid, monotoon werk

256

23

9

12

Kwalitatieve belasting, geestelijk inspannend, moeilijk of onduidelijk werk

130

12

7

10

Werkritme, werktempo, werkverdeling, pauzemogelijkheid

124

11

7

10

22

2

3

4

Traumatische ervaringen, agressie, intimidatie

107

10

5

7

Andere psychosociale factoren

Invloed op eigen werk, autonomie, regelmogelijkheden

78

7

9

12

Werktijdindeling, werkrooster, overwerk

78

7

3

4

Risico’s op ongevallen en schade voor zichzelf en anderen

36

3

3

4

Sociale contacten, geïsoleerd werk

3

0,3

Salariëring, stukloon, tariefwerk

3

0,3

Overige oorzaak of onbekend

8

1

4.3

3

102

94

1

1

1

1

1

1

4

Frankrijk werd in 2009 opgeschrikt door een golf van zelfmoorden onder het personeel van France Telecom. In de voorgaande twee jaren bleken 32 werknemers van France Telecom zich van het leven beroofd te hebben en in 2009 werden 19 zelfmoorden geregistreerd (20,7 per 100.000 werknemers). De directie van het bedrijf gaf in een reactie op een groot alarm van de vakbonden aan dat het aantal zelfmoorden niet afwijkt van het landelijk gemiddelde. Volgens de World Health Organization (WHO) waren er in 2008 in Frankrijk 26,4 suïcides per 100.000 mannen en 9,2 per 100.000 vrouwen. De vraag is of deze vergelijking opgaat. Voor een eerlijke vergelijking van risico’s zou het geslacht van de Franse Telecom medewerkers mee gewogen moeten worden. Daarnaast

zou ook rekening moeten worden gehouden met het feit dat suïcide cijfers in de werkende bevolking lager zijn dan in de algemene bevolking. Ter illustratie, in een studie in Nieuw Zeeland bleken er in 1991 binnen de werkende bevolking 10,4 per 100.000 zelfmoorden voor te komen tegenover 29 per 100.000 onder niet werkenden (Blakely, 2003). Enkele werknemers van het Franse Telecom noemden de erbarmelijke werkomstandigheden, zoals gedwongen overplaatsingen, als reden voor de suïcide in afscheidsbrieven. En een aantal incidenten van suïcide vond plaats op het werk. Deze signalen hebben de directie er toe doen besluiten maatregelen te nemen, onder meer het stoppen met de reorgani satie zoals die werd uitgevoerd.


heeft ook een verhoogd risico op suïcide (Andersen et al. 2010; Bartram et al. 2009), wat mede verklaard kan worden door de beschikbaarheid van middelen om suïcide mee te plegen. Opvallend is dat dierenartsen bij een recente studie in Groot-Brittannië een nog hoger risico bleken te hebben dan gezondheidszorgmedewerkers (Bartram et al. 2009).

Oorzaken en risicofactoren

De commotie rondom de werkgerelateerde suïcide bij het Franse Telecom was aanleiding om de wetenschappelijke literatuur over de relatie werk en suïcide nader onder de loep te nemen. Het is belangrijk om hierbij te benadrukken dat het hebben van werk het risico op suïcide verkleint (zie onder andere Blakeley et al. 2003; Gallagher et al. 2008). Mensen die hun baan verliezen, hebben een verhoogd risico op suïcide. Uit de Deense studie van Høyer en collega’s (2009) blijkt dat mensen die opgenomen worden in een psychiatrische inrichting en daarbij hun baan verloren een drie maal grotere kans hadden om te sterven door suïcide. Er zijn echter ook aanwijzingen dat het risico op suïcide in sommige beroepen hoger is dan in andere beroepen.

Zeelieden hadden van oudsher meer kans om suïcide te plegen, maar uit Britse gegevens, verzameld over 1919 tot 2005, blijkt dat dit risico is verdwenen (Roberts et al. 2010). Mogelijke verklaringen voor deze afname zijn volgens de onderzoekers kortere reizen en een betere levensstijl. Bij Britse militairen werd een lager suïciderisico gevonden vergeleken met de algemene bevolking (Fear et al. 2009). In de Verenigde Staten vinden echter sinds de start van de recente missies in Irak en Afghanistan meer suïcides plaats onder militairen en veteranen. Daar is het suïcide risico toegenomen tot het niveau van de algemene bevolking en zelfs daarboven. Een theoretische verklaring geeft aan dat er drie factoren nodig zijn om suïcide te plegen: het gevoel niet bij andere mensen te

Studies in verschillende landen (Frankrijk, Australië en Nieuw Zeeland) laten onder andere een hoger risico op zelfmoord zien bij boeren (Cohidon et al. 2010; Andersen et al. 2010, Gallagher et al. 2008) en in de bouwsector (Andersen et al. 2010, Gallagher et al. 2008). Gezondheidszorgpersoneel zoals artsen, apothekers, tandartsen en verpleegkundigen


52

53


horen, het gevoel dat men een last is voor de maatschappij en het aangeleerde vermogen om de angst en pijn die bij suïcide zullen optreden te overwinnen. Juist die laatste factor wordt door ervaring in gevechtssituaties aangeleerd en wordt daarom als mogelijke verklaring voor de toename in suïcides gezien.

over het terugkeren naar werk voordat de psychische klachten verdwenen zijn, bleken door deze interventie korter te verzuimen. 4.4

Preventie

Het effect van primaire preventie, dat wil zeggen het terugdringen van psychosociale risico’s in het werk met het doel psychische klachten te voorkomen, blijft nog grotendeels onontgonnen terrein. In een recente literatuurstudie werden zes interventiestudies gevonden die een controle groep hanteerden (Corbière et al. 2009). De interventies in deze zes studies betroffen het verbeteren van de werkomstandigheden zoals het vergoten van controle of verminderen van de werkdruk. In alle gevallen was er in meer of mindere mate sprake van participatie van de werk nemers. De maatregelen werden in overleg met hen ingevoerd. Van deze studies vonden er twee minder psychische klachten na interventie, twee vonden alleen een vermindering van de risico’s en twee vonden geen effect van de interventie op klachten of risico’s. Op nationaal en internationaal terrein worden wel veel initiatieven ontplooid op het gebied van primaire preventie. In Nederland worden psychosociale risico factoren onder andere meegenomen in arbocatalogi van sectoren zoals de gezondheidszorg, openbaar bestuur en het onderwijs. De nadruk ligt in deze catalogi op risicofactoren als werkdruk en agressie en geweld. In Groot-Brittannië is onlangs een groot offensief gestart, Health, Work and Wellbeing Programme, gericht op het beter voorkomen van psychische klachten door werk en het beter omgaan met werknemers met psychische klachten (Working our way to better mental health, 2009). De regering heeft besloten dat het verminderen van psychosociale risico’s in het werk juist ook bij de overheid als werkgever een speerpunt is. Een andere opvallende strategie is de aanpak om al bij de schooljeugd aandacht te besteden aan het vergroten van de mentale belastbaarheid en het welzijn. Er zijn lesprogramma’s ontwikkeld en ingevoerd die jongeren moeten leren weerbaar te zijn bij tegenslagen. Naast aandacht voor de fysieke gezondheid is ook de mentale gezondheid en welbevinden in de lesprogramma’s opgenomen.

Conclusies

Meldingen werkgebonden psychische aandoeningen Bij 15% van de beroepsziektemeldingen aan het NCvB gaat het om een psychische aandoening, meestal overspannenheid / burnout en minder vaak depressie of een Posttraumatische Stress Stoornis (PTSS). Bij PTSS zijn traumatische ervaringen op het werk meestal de oorzaak. Bij overspannenheid / burnout en depressie zijn problemen in de interpersoonlijke relaties en werkdruk de belangrijkste redenen voor het ontstaan. Verhoogd risico op suïcide Mensen die werken, plegen minder vaak suïcide dan niet-werkenden. Uit internationale gegevens blijkt echter dat werkenden in de landbouw, de bouw en de gezondheidszorg een verhoogd risico lopen op suïcide. Werken aan gezonder werk Nationaal en internationaal worden preventie-initiatieven ontplooid om psychische klachten door het werk te voorkomen. Nationaal is er aandacht voor psychosociale risico’s in de arbocatalogi van een aantal sectoren. De kennis over de effectiviteit van primair preventieve interventies ontbreekt nog grotendeels.

Onderzoek heeft aangetoond dat participatieve werkaanpassing niet effectief is in het bekorten van de verzuimduur voor werknemers die verzuimen met psychische klachten (Van Oostrom et al. 2010). De onderzochte participatieve werkaanpassing omvatte een stappenplan gericht op het bereiken van consensus over een plan voor werkhervatting tussen werknemer en leidinggevende. Dit proces, waarin belemmeringen en oplossingen voor werkhervatting werden geïdentificeerd, werd begeleid door een arboprofessional. Alleen de werknemers die optimistisch waren


54

55


5. Huidaandoeningen


56

Beroepshuidaandoeningen maken in 2009 met 193 meldingen 1,9% uit van alle beroepsziektemeldingen in de Nationale Registratie. In absolute aantallen is dit gelijk aan de twee voorafgaande jaren, relatief gezien is het aantal gedaald. (Contact)eczeem is verantwoordelijk voor 83% van de meldingen. Irritatieve factoren, vooral nat werk, spelen hierbij de hoofdrol. Het ADS (Arbeidsdermatosen)-peilstation vormt een belangrijke aanvulling op de Nationale Registratie. Naast (contact)eczeem worden huidkanker en -infecties hier het meest gemeld. Opmerkelijk is de stijging van contactallergie door conserveermiddelen en kappersproducten. Op Europees niveau zijn er interessante ontwikkelingen op het gebied van preventie. In het op de kappersbranche gerichte SafeHair spelen de Nederlandse arbeidsdermatologische expertise centra een actieve rol.

57

Huidaandoeningen

5.1


Figuur 5.1 Aantal meldingen van beroepshuidaandoeningen door bedrijfsartsen en het aantal met de diagnose eczeem in de periode 2000 - 2009

Contacteczeem

Contacteczeem ontstaat als gevolg van huidcontact met een stof. Het kan ontstaan door een allergie voor een bepaalde stof en door langdurige irritatie van de huid door één of meerdere stoffen. De verschijnselen zijn roodheid, jeuk, blaasjes, schilfering en kloven.

350

Contacturticaria

250

Totaal Eczeem

300

Contacturticaria zijn jeukbulten (netelroos, galbulten). Zij ontstaan na direct huidcontact met bepaalde stoffen. Soms gebeurt dat op basis van een allergie voor de stof, maar er kan ook een ander mechanisme aan ten grondslag liggen.

200 150

Huidgezwellen

100

Goedaardige huidgezwellen, bijvoorbeeld wratten, kunnen ontstaan door contact met bepaalde virussen. Kwaadaardige huidgezwellen (huid kanker) kunnen het gevolg zijn van langdurige blootstelling aan ultra violet licht, bijvoorbeeld bij mensen die veel in de buitenlucht werken.

50 0 2000

5.2

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009


dominerende rol van de sector bouw bij de melding van beroepsziekten hieraan ten grondslag ligt. Bij de mannen voeren wederom de oudere en bij de vrouwen de jongere leeftijdscategorieën de boventoon. Dit correspondeert met de gegevens uit de literatuur.


In 2009 kwamen bij de Nationale Registratie Beroepsziekten 193 meldingen van beroepshuidaandoeningen binnen. Na jaren van daling lijkt het aantal meldingen nu gestabiliseerd. Beroepshuidaandoeningen maken 1,9 % van het totale aantal beroepsziektemeldingen uit (2008 2,7% en 2007 3,1%). Debet aan de daling van de procentuele bijdrage is het relatief geringe aantal beroepsziekten van de huid (n=77) vanuit de bouw, terwijl het totale aantal gemelde beroepsziekten sterk is gestegen door een forse toename van meldingen uit de bouw (n=7072). De belangrijkste trend van de laatste drie jaar lijkt de geleidelijke toename van het aantal meldingen uit de gezondheidszorg naar het niveau van 2005.

Oorzaken

Irritatieve factoren spelen de belangrijkste rol bij 61% van de meldingen van contacteczeem. Nat werk vormt daarbij een zeer belangrijke factor. Opvallend zijn meldingen (18) uit de bouw over contacteczeem met als oorzaak ‘allergenen’ zonder nadere specificatie. Uitgaande van de juistheid van de diagnostiek, beperkt dit de bruikbaarheid van deze data voor het opsporen van risico’s en preventieve maatregelen. De meest gemelde contactallergenen zijn chroom (9), epoxyverbindingen (4), latex (4), muisallergenen (4) en nikkel (3). Beroepsgebonden huidinfecties van diverse soort werden 15 maal gemeld.

Eczeem is verantwoordelijk voor 83% van de beroepsziektemeldingen van de huid (in 2008 84% en in 2007 88%, figuur 5.1), waarvan ortho ergisch (irritatief) eczeem het meest voorkomt Contacteczeem blijft de meest gemelde beroepshuidaandoening. Waar mogelijk is onderscheid gemaakt tussen orthoergisch (irritatief) en allergisch contacteczeem. Het beeld komt overeen met de literatuur die aangeeft dat orthoergisch eczeem het meest voorkomt.

Chromaten en chroom

De meest gemelde oorzaken van contacteczeem zijn chroom en chromaten. De 9 meldingen waren afkomstig uit de bouw, waarvan 4 gerelateerd waren aan blootstelling aan cement. Onduidelijk is of de diagnose in alle gevallen bevestigd is door contactallergologisch onderzoek.

Vrouwen vormen ook in 2009 met 22% van de meldingen (2008 en 2007 beide 21%) een duidelijke minderheid. Het lijkt waarschijnlijk dat de


58

59

Huidaandoeningen

Epoxyverbindingen

Ongeveer één op de vijf mensen die met epoxyverbindingen werken in de bouw ontwikkelt een allergisch contacteczeem (www.arboportaal.nl). Werken zonder epoxyverbindingen lijkt in veel bouwberoepen nauwelijks meer mogelijk. Gemeld werden contactallergieën bij twee stukadoors en een monteur; beide zijn risicoberoepen. Een andere melding betrof blootstelling bij het aanbrengen van coatings op laboratoriumwerkbladen.

Binnenklimaatperikelen

Huid- en slijmvliesklachten bij kantoorpersoneel geven geregeld aanleiding tot (pseudo)epidemieën. Niet zelden wordt de bedrijfsarts overgeslagen en schakelen arbo coördinatoren advies- en onderzoeksbureaus in. Daarbij worden altijd wel afwijkingen geconstateerd van de binnenklimaatnormen, worden interventies gepleegd, maar verdwijnen de gezondheidsklachten vaak niet.

Latex

Het aantal meldingen van latexallergie daalde van 31 meldingen in 2000 naar 4 in 2009. Dit is in lijn met de ontwikkelingen in andere Europese landen. Toch blijft het oppassen omdat ondanks de risico’s en goede alternatieven, latexhandschoenen in gebruik blijven, met name voor ‘fijn’ werk. De gemelde contacturticaria door latex ontstonden bij twee verpleegkundigen en twee operators in de chipindustrie.

De helpdesk van het NCvB werd geraadpleegd door de bedrijfsarts van een bedrijf gevestigd in een groot kantoorgebouw. Sinds een jaar waren daar, na een gedwongen verhuizing, klachten van huiden slijmvliezen en over het klimaat. Er was een quick scan van een onderzoeksbureau waaruit tal van onvolkomenheden van binnenklimaat en gebouw naar voren kwamen: te hoge en te lage temperaturen, te hoge CO2 concentraties en mogelijk vezels in de lucht uit lucht kanalen. Bij een volgend onderzoek verklaarde de arbeidshygiënist de klachten door twee overschrijdingen van de MAC-waarde voor formal dehyde, fijnstof van de naastgelegen verkeersweg en bacteriën en schimmels in de lucht. Omdat de klachten niet verdwenen, werd door

Proefdiermuizen

Beroepsgebonden allergische reacties op proefdieren zijn reeds lang bekend. Meestal manifesteren de klachten zich in de vorm van rhinoconjunctivitis, urticaria en astma. Uit diverse onderzoeken blijkt dat al na een paar jaar werken ongeveer 20% van de werknemers een allergie heeft verworven en vertoont 5% verschijnselen van beroepsastma. Na helpdeskvragen en verwijzing via de Polikliniek Mens en Arbeid werden vier gevallen gemeld van ‘muisallergie’ bij proefdierverzorgsters met klachten van urticaria, allergisch contacteczeem, rhinoconjunctivitis en astma. Voor allen bleek verandering van functie onvermijdelijk. Bij drie medewerksters bleek sprake te zijn pre-existente huiden slijmvliesklachten in de vorm van constitutioneel eczeem, hooikoorts en / of astma. Vanuit de literatuur is bekend dat dergelijke aanlegfactoren de eerste beroepskeuze niet beïnvloeden. Ruitenwisservloeistof

Een van de meest opmerkelijke contactallergieën werd vastgesteld bij een onderhoudsmonteur van treinen. Als toevalstreffer bij de zoektocht naar de verklaring voor zijn huidklachten in een werkplaats werd een contactallergie aangetoond voor conserveermiddelen in de ruitenwisservloeistof.

het arbeidsdermatologisch centrum vragenlijstonderzoek verricht met een spreekuur op locatie, werkplek onderzoek en zonodig contactaller gologisch onderzoek. Hierna konden ‘Sick building’ en ‘Töner Krankheit’ worden geschrapt als oorzaak. De mensen met klachten bleken bijna allen tot de extra gevoeligen te behoren met, al dan niet adequaat behandelde, aandoeningen als astma, hooikoorts, constitutioneel en seborroïsch eczeem, rosacea en een contactallergie voor parfum en conserveermiddel in toiletzeep. Deze extra gevoeligheid in combinatie met een aantoonbaar disfunctionerende luchtbehandeling installatie kon de klachten verklaren. Naast goede medische diagnostiek is het van groot belang te kunnen beschikken over achtergrondgegevens over de prevalentie van gezondheidsklachten gerelateerd aan binnenklimaat. De studie van Eriksson en Stenberg (2006) onder 3.000 Zweden laat zien dat kantoorpersoneel niet meer ‘sick building klachten’ rapporteert dan werknemers die niet in kantoren werken. Dit is wel het geval bij intensieve beeldschermgebruikers, zonder dat hiervoor een verklaring kan worden gegeven.

Huidinfecties

Bij de vijftien meldingen ging het tweemaal om scabiës (ziekenverzorgsters), tweemaal om een schimmelinfectie van de voeten door occlusieve veiligheidsschoenen en tweemaal om geïnfecteerde snijwonden bij slachters en een paronychium uit dezelfde branche. Naast deze laatste drie meldingen van huidinfecties zijn twee helpdeskvragen over verergering van psoriasis door verplicht, frequent gebruik van handalcohol en een mogelijke contactdermatitis door eiwitten de enige signalen uit de vlees-


60

61

Huidaandoeningen

verwerkende industrie. Opvallend weinig voor een sector met aanzienlijke risico’s op beroepsziekten, zoals beschreven in het NCvB Brancherapport ‘Beroepsziekten in de Vleesverwerkende sector’ (Stinis et al. 2009). Ook daaruit bleek dat bedrijfsartsen in deze sector niet of nauwelijks geconsulteerd worden in verband met werkgebonden huidklachten. De meeste werknemers gaan door met werken tot het absoluut niet meer kan, met ‘kapotte handen’, bang voor het verlies van de baan bij gebrek aan alter natieven.

Het Peilstation ArbeidsDermatosen Surveillance (ADS)

Het peilstation voor arbeidsgebonden huidaandoeningen (ADS) is een gezamenlijk project van het NCvB en het Netherlands Expertise Centre of Occupational Dermatoses (NECOD) van het Universitair Medisch Centrum in Groningen (UMCG) en de afdeling Dermato-allergologie van de Vrije Universiteit Amsterdam (VUmc), opgezet naar analogie van het zusterproject EPIDERM in Groot-Brittannië. In Nederland namen in 2009 15 dermatologen actief deel (in 2008: 19). Evenals in voorgaande jaren meldt deze selecte groep van arbeidsdermatologen een veelvoud van het aantal beroepshuidaandoeningen dat wordt gemeld door bedrijfsartsen in Nederland.

Helpdesk

De helpdesk voor bedrijfsartsen op de NCvB website www.beroeps ziekten.nl, sedert 2009 ook gebruikt door het ArbeidsDermatologisch Centrum VUmc (www.necod.nl) en de Polikliniek Mens en Arbeid AMC (www.mensenarbeid.nl), is een waardevolle, aanvullende informatiebron voor hetgeen leeft onder bedrijfsartsen. De laatste vier jaar hebben ongeveer vijftig vragen per jaar betrekking op arbeidsdermatologie. In 2009 waren er veertien vragen over problemen door handschoenen. Vijfmaal bleek latex het probleem, zesmaal een allergie voor rubberbestanddelen en driemaal occlusieproblemen. Barrière crèmes (drie vragen) blijven op de markt als (onwerkzaam) pseudoalternatief. Opmerkelijk was een vraag van een defensiemedewerker over mogelijke huidklachten door PX-10, een reinigingsmiddel voor wapens uit het verleden dat onder andere benzeen bevat. Opvallend is dat de helpdeskvragen steeds vaker vergezeld gaan van foto’s (dankzij de opmars van mobiele telefoons met camera): de opkomst van een vorm van teledermatologie.

Bij de 395 meldingen van huidaandoeningen in 2009 nemen na contact eczeem (326; 82,5%), huidkanker (29; 7,5%) en infecties (19; 4,8%) de 2e en 3e plaats in. De daling van het aantal meldingen kan verklaard worden door een daling van het aantal meldende dermatologen. Figuur 5.2 Aantal meldingen van beroepshuidaandoeningen en eczeem respectievelijk huidkanker door ADS dermatologen in de periode 2001- 2009 1200 Totaal Huidkanker 800

Peilstation Intensief Melden

Arbeidsdermatosen spelen (nog) een betrekkelijk geringe rol binnen dit nieuwe Peilstation Intensief Melden (PIM) met 3% van de meldingen. De verdeling van de meldingen van PIM over de economische sectoren is vergelijkbaar met die in de nationale registratie.

600 400 200

Tabel 5.1 De incidentie per 100.000 werknemers per jaar van huidaandoeningen gemeld in PIM per economische sectie in 2009

0 2001

Economische hoofdsectie

N

%

incidentie

Industrie

22

40,0

30

Gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening

18

32,7

15

Bouwnijverheid

4

7,3

14

Vervoer en opslag

5

9,1

13

Groot- en detailhandel; reparatie van auto’s en motorfietsen

4

7,3

7

Administratieve en ondersteunende diensten

1

1,8

5

Onbekend

1

1,8

55

100

Totaal Beroepsziekten in cijfers 2010

Eczeem

1000

2002

2003

10

62

63

Huidaandoeningen

2004

2005

2006

2007

2008

2009

In de jaren 2001- 2006 werden de meeste kappers met werkgebonden huidaandoeningen gezien door de ‘Kapperspoli’, onderdeel van het Centrum voor Huid en Arbeid te Arnhem. Een deel werd doorverwezen naar de arbeidsdermatologische expertisecentra van het UMCG Groningen en het ADC-VUmc. Toen in 2006 het Arboconvenant voor de branche eindigde, ontstonden financiële barrières voor verwijzing naar en adequate behandeling door deze centra. In 2009 heeft de kappersbranche in het verlengde van Europese ontwikkelingen opnieuw contact gezocht met expertisecentra.

Tabel 5.2 Top 5 van meldingen van meldingen van het peilstation ADS naar economische sector in de periode 2005 - 2009 Economische sector Totaal Gezondheidszorg

2005

2006

2007

2008

2009

593

575

420

490

395

86

75

52

70

72

Cosmetica en lichaamsverzorging

64

68

42

55

47

Metaalsector

62

64

55

57

41

Industrie

65

53

-

41

39

-

-

-

45

38

Agrarische sector

Leeftijdsklasse en geslacht

Het verschil tussen het aantal meldingen over vrouwen (n=175) en mannen (n=218) is groter dan in 2008: in 2009 45% versus 55 % (2008: 48% versus 52 %). De leeftijdsverdeling is nog steeds dezelfde en komt overeen met die bij de bedrijfsartsenmeldingen: jongere vrouwen - oudere mannen.

Beroepen

Dermatologen hebben meer zicht op beroepsgroepen zoals kappers, schoonheidsspecialisten en boeren (10 meldingen van huidkanker door zonlicht) omdat daarin vaak weinig of geen contact is met een bedrijfsarts, mensen niet verzuimen of al gepensioneerd zijn als ze klachten krijgen. Het ADS-peilstation vormt daarom een belangrijke aanvulling op de Nationale Registratie Beroepsziekten, al gaat het om een geselecteerde populatie van werkenden die een medisch specialist raadplegen. Op basis van een literatuurstudie van publicaties tussen 1964 en 2007 blijkt de punt prevalentie van handeczeem rond 4% te liggen, de 1-jaar prevalentie rond 10% en de life-time prevalentie rond 15% (Thyssen et al. 2010). De gemiddelde incidentie bedroeg 5,5 gevallen per 1.000 persoonsjaren.

Oorzaken

Evenals bij de meldingen van de Nationale Registratie spelen bij het ontstaan van eczeem irritatieve factoren zoals nat werk, blootstelling aan chemische stoffen en frictie / mechanisch trauma een hoofdrol. De voornaamste oorzaak van huidkanker is blootstelling aan UV straling door zonlicht bij ‘buitenwerkers’. Tabel 5.4 Top 5 van de oorzakelijke blootstellingen bij meldingen van beroepshuidaandoeningen binnen het peilstation ADS over 2007 - 2009

Kappers verdienen speciale aandacht; enerzijds omdat deze beroepsgroep de grootste risicogroep vormt voor arbeidsdermatosen, anderzijds omdat zich in deze beroepsgroep in 2009 (en 2010) belangrijke ontwikkelingen voordeden (zowel nationaal als Europees). Tabel 5.3 Top 5 van beroepen bij meldingen van beroepshuidaandoeningen binnen het peilstation ADS (aantal) in 2009 (Totaal, n=395) Beroep / jaar Totaal Kapper

2007

2008

2009

420

490

395

23

36

38

Verpleegkundige

22

27

22

Monteur (auto / lift)

31

24

18

Schoonmaker

15

11

14

2

6

14

Verzorging (niet nader gespecificeerd)


64

Oorzaak

2007

2008

2009

Nat werk

104

129

111

UV straling

41

49

27

Conserveermiddelen

15

11

23

Kappersproducten

7

13

21

Rubberchemicaliën

19

26

19

Opmerkelijk is de stijging van blootstelling aan conserveermiddelen en kappersproducten. In deze laatste categorie gaat het vooral om een toename van het aantal meldingen van contactallergie voor para-phenyleendiamine. Deze aromatische aminoverbinding wordt gebruikt in (donkere) haarkleurstoffen, zwart rubber, donkere kleding, foto-ontwikkelaars en naar verluidt ook in toners voor printers.

65

Huidaandoeningen

Allergenen in Europa

Een van de verrassende bevindingen uit de literatuurstudie van Thyssen et al. (2010) was dat de prognose van allergisch contacteczeem slechter is dan die van irritatief contacteczeem. De auteurs onderstrepen dan ook het belang en het succes van de Europese Richtlijnen voor de reductie van allergeenblootstelling. Deze reductie resulteerde in een daling van de prevalentie van allergieën voor nikkel, het conserveermiddel methyl dibromoglutaronitril en chromaat. Verder daalde de prevalentie voor thiuramallergie door een wijziging in de productie van rubber handschoenen (Bhargava et al. 2009). Ook directe interventies op de werkplek kunnen huidproblemen verminderen. Interventie bij een grote Deense producent van windmolens resulteerde in een daling van contactallergie voor epoxy van 68 naar 10 -12 gevallen per jaar per 1.000 werknemers (Rasmussen et al. 2006).

De mode van verven en tatoeages

Tijdens de laatste bijeenkomst van de Arbo Expert Groep Dermatologie in 2010 werd een stijging gemeld van het aantal contactallergieën voor paraphenyleendiamine (PPD). Dit is een trendbreuk ten opzichte van de laatste jaren. Naar aanleiding van individuele casuïstiek wordt gedacht aan een relatie met de toenemende populariteit van het verven van haren en wenkbrauwen op jonge leeftijd, maar ook met tijdelijke zwarte tatoeages: ‘Black henna’. Deze tijdelijke tatoeages worden vaak verkocht en aangebracht op markten, festivals en in het buitenland. Natuurlijk henna is roodbruin van kleur en veilig voor gebruik op de huid, terwijl ‘black henna’ gemaakt wordt door toevoeging van kleurstoffen aan de

5.3

henna, waaronder PPD. Soms wordt haarverf met PPD gebruikt in plaats van de henna pasta. De populariteit van ‘black henna’ tatoeages blijkt in sommige groepen verbazingwekkend hoog. Bij vragenlijstonderzoek door Hansen et al. (2010) onder kapsters (1679) en andere inwoners van Kopenhagen (3471) bleek dat van de kapsters 19%, leerlingkapsters 43,5% en vrouwen in de algemene bevolking 8,3% ooit een dergelijke tatoeage had laten aanbrengen. Er werd geen verschil gevonden tussen kapsters en de algemene bevolking in de frequentie van eczeem na een ‘zwarte tatoeage’. Wellicht dat het toch zinvol is om systematisch patiënten te bevragen naar ervaring met dergelijke tatoeages.

Nikkel

Contactallergie voor nikkel en cobalt wordt relatief frequent gevonden bij contactallergologisch onderzoek, maar verklaart zelden volledig het ontstaan van het eczeem. Meestal weerspiegelt het blootstelling aan onedele metalen in het verleden. Denemarken was het eerste land dat de blootstelling van consumenten aan nikkel aan banden legde. In 1990 werd een wettelijk verbod afgekondigd voor sieraden met een nikkelrelease van meer dan 0,5 μg nikkel / cm2 / week. Deze norm werd overgenomen in de ‘Nickel Directive’ van de Europese Unie in 1994. Het effect hiervan werd geëvalueerd in 2 cross-sectionele onderzoeken in 1990 en 2006 bij dezelfde onderzoeksgroep uit de algemene bevolking van Kopenhagen. Er zijn aanwijzingen dat handeczeem veroorzaakt door nikkel minder voorkomt (Thyssen et al. 2009a). Na berichten over contactallergieën door nikkel uit mobiele telefoons (Thyssen et al. 2008) is deze richtlijn ook van toepassing verklaard op deze apparaten (Thyssen et al. 2009b). De markt is echter wispelturig. Dezelfde groep onderzoekers testte 557 oorbellen afkomstig van verschillende Chinese en Thaise markten. Bij ruim 30% bleek de nikkel release te hoog (Hamann et al. 2010). Daarentegen bleek slechts 1% van de onderzochte scharen in kapsalons in Kopenhagen te veel nikkel af te geven (Thyssen et al. 2009c). Minder bekend is dat blootstelling aan nikkel ook via de luchtwegen en het darmkanaal tot stand kan komen, resulterend in diarree en buikpijn en in huidklachten. Naar verluidt zou bij één tot tien procent van nikkel gesensibiliseerde patiënten een recidief ontstaan van het allergisch contacteczeem na consumptie van nikkelrijke voedingsstoffen zoals cacao, noten, volkoren producten en havervlokken en mogelijk ook bier en wijn (Schnuch). Voor het herkennen en beoor delen van de effecten van inname van nikkel, ook wel allergische contactmucositis genoemd, is een orale slijmvlies plaktest ontwikkeld (Picarelli et al. 2010).


Nieuwe Registratierichtlijnen NCvB

Begin 2010 zijn door het NCvB twee nieuwe registratierichtlijnen uitgegeven: Werkgebonden Contactdermatosen (F02) en Werkgebonden Huidtumoren (F04), beide vergezeld van achtergronddocumenten (www.beroepsziekten.nl). In deze richtlijnen worden de diagnostische en meldingscriteria beschreven voor bedrijfsartsen. De Registratie-richtlijn Werkgebonden Contactdermatosen omvat contacteczeem, het contact urticarieel syndroom (CUS) en ‘overige’ contactdermatosen. Werkgebonden Huidtumoren behandelt het baso cellulaire carcinoom, het spinocellulaire carcinoom, de ziekte van Bowen, actinische keratosen en het cutane melanoom. Bij deze laatste richtlijn is naast de Europese ‘Notices of Diagnoses of Occupational Diagnoses’ gebruik gemaakt van het in 2009 verschenen Bamberger Merkblatt (Diepgen et al. 2009). Dit document geeft aan dat bij individuele casuïstiek waarschijnlijk alleen bij het spinocellulair carcinoom de relatie met werk aantoonbaar is, mits de levensstijl verdisconteerd wordt.


66

67

Huidaandoeningen

Chromaten

Semipermeabele handschoenen

Cement was in het verleden de voornaamste bron van chromaatallergie tot de invoering van de Deense wetgeving in 1983 en het van kracht worden van de Europese Directive in 2005. Sindsdien mag cement niet meer dan 2 ppm wateroplosbaar chromaat bevatten en wordt ijzersulfaat toegevoegd, resulterend in een daling van chromaatallergie in de Bouw (Avnstorp, 1989). In Denemarken daalde de prevalentie van contact allergie voor chromaat van 3,6% in 1985 naar 1% in 1995, maar steeg weer naar 3,3% in 2007. Blootstelling aan gelooid leer bleek cement als bron van chromaten te hebben vervangen (Thyssen et al, 2009d).

Het dragen van handschoenen blijft in de praktijk vaak een probleem. Langdurig (meer dan 25% van de werktijd) gebruik maken van occlusieve handschoenen staat gelijk aan nat werk. Semipermeabele membranen, zoals gebruikt voor textiel in Gore-Tex® en Sympatex ® zouden voor nat werk een oplossing kunnen vormen. Bij onderzoek in Osnabrück konden de voordelen aangetoond worden van prototypes van semi permeabele handschoenen bij het voorkomen van occlusieve effecten op de gezonde huid (Wulfhorst et al. 2004) en op pre-existente irritatieve huidbeschadiging (Bock et al. 2009). Niet alleen werd irritatie door occlusie voorkomen, maar bovendien herstelde de huidbarrière sneller, naar verluidt door optimalisering van de waterdampgradiënt tijdens het genezingsproces.

Werken in Europa met een gezonde huid

In 2010 startte het EU-project SafeHair (zie www.safehair.eu). Doel van het project is wetenschappelijke consensus te bereiken ten aanzien van een ‘Common Health and Safety Development in Professional in Europe’. Partners hierin zijn Coiffure EU, de Europese associatie van werkgevers in de kappersbranche, de kappersbonden van Frankrijk, Denemarken, België en Duitsland. Als de implementatie hiervan ook in de overige landen van de Europese Unie succesvol verloopt, zal dit mogelijk resulteren in een European Directive. Ook Nederland participeert hierin en daarmee lijkt de impasse in de branche doorbroken. Op verzoek van de sociale partners en de coördinerende universiteit van Osnabrück nemen de Nederlands arbeidsdermatologische centra aan dit project deel. De kappersbranche is verder de enige branche die de centra heeft uitgenodigd om advies te geven bij de totstandkoming van de arbocatalogus.

Stijging van aandacht voor de huid in arbocatalogi

Moest in 2009 bericht worden dat slechts in twee arbocatalogi aandacht wordt geschonken aan huidklachten, dit jaar is dit aantal gestegen tot vijf: naast de Academische ziekenhuizen en de schoonmaaksector is preventie van huidklachten nu ook opgenomen in de catalogi van de industriële schoonmaaksector, de afvalbedrijven en de kappersbranche. 5.4

Healthy skin@work

In 2009 startte de Europese campagne ‘healthy skin@work’ van de de European Academy of Dermatology and Venereology (EADV), in het verlengde van het door het European Risk Observatory uitgebrachte rapport ‘Occupational skin diseases and dermal exposure in the EU (EU-25)’ (European Agency for Safety and Health at Work, 2008a) en de Duitse campagne ‘Die wichtigsten 2 Kwadratmeter’. Doel van ‘healthy skin@ work’ is de totstandkoming van een gemeenschappelijk en gecoördineerd beleid met betrekking tot de preventie van beroepsgebonden huidaan doeningen in alle Europese landen. Nederland neemt hierin nog een ‘afwachtende houding’ aan. Voor de wetenschappelijke begeleiding van de campagne hebben arbeidsdermatologische experts uit 20 Europese landen waaronder Nederland het ‘European Initiative for the Prevention of Occupational Skin Disease (EPOS)’ opgericht. Het succes van de Europese Richtlijnen voor de reductie van allergeenblootstelling, dat blijkt uit afname van allergieën voor nikkel, methyldibromoglutaronitril en chromaat, rechtvaardigt dit initiatief.


68

69

Conclusies

Muisallergie en huiden slijmvliesklachten Beroepsgebonden allergische reacties op proefdieren zijn al langer bekend, meestal in de vorm van rhinoconjunctivitis, urticaria en astma. Dit jaar werden vier gevallen van huidklachten gemeld die terug te voeren bleken op een ‘muisallergie’. Hierbij was in drie gevallen sprake van al eerder bestaand huiden slijmvliesklachten door constitutioneel eczeem, hooikoorts en / of astma. Meer allergie door de mode In 2010 werd vanuit verschillende ziekenhuizen melding gemaakt van een stijging van het aantal contactallergieën voor paraphenyleendiamine. Uit de peilstations komt dit nog niet naar voren. Vermoed wordt dat er een relatie bestaat met de toenemende populariteit van het verven van haren en wenkbrauwen op jonge leeftijd, maar ook met tijdelijke zwarte tatoeages (‘black henna’). Gore-tex voor de handen De toepassing van handschoenen van semipermeabele membranen voor nat werk lijkt in onderzoek veelbelovend. Beschadigde huid lijkt sneller te genezen en occlusieve effecten blijven uit.

Huidaandoeningen

6. Long- en luchtwegaandoeningen

Het aantal meldingen van beroepslong- en luchtwegaandoeningen is de afgelopen vijf jaar betrekkelijk constant gebleven. Er zijn geen opvallende verschuivingen waarneembaar in de verdeling over sectoren en beroepen of in oor zaken. De toename van het aantal meldingen van silicose binnen het Peilstation Arbeidsgebonden Longaandoeningen is toe te schrijven aan actieve opsporing binnen de bouwnijverheid. Een derde van de meldingen komt van de bedrijfsartsen die deelnemen aan het Peilstation Intensief Melden (PIM)-project. Dit toont aan dat actieve opsporing en aandacht leiden tot meer meldingen. 6.1


Tot de beroeps(gebonden) longen luchtwegaandoeningen behoren: -

- -

aandoeningen van de bovenste luchtwegen, zoals (allergische) neus klachten (rhinitis), voorhoofdsholteontsteking (sinusitis) en stemproblemen (heesheid); aandoeningen van de lagere luchtwegen, zoals astma en chronische luchtwegobstructie (COPD); aandoeningen van de longen, zoals toxische inhalatiekoorts (een griep achtig beeld door het inademen van bepaalde stoffen), extrinsieke aller gische alveolitis (een longontsteking op allergische basis) en stoflongen.

Door het beroep ontstane infectieziekten en kwaadaardige tumoren van de longen en luchtwegen worden hoofdstuk 9 en hoofdstuk 10 behandeld.


70

71

Long- en luchtwegaandoeningen

6.2

Veruit de meeste meldingen kwamen uit de sector bouwnijverheid (35,0%). De bijdrage van de overige sectoren binnen de top 5 (gezondheidszorg, voedingsindustrie, wegen waterbouw, onderwijs en luchtvaart) varieert van 4,3% tot 17,1%. De meldingen vanuit het onderwijs hebben voornamelijk betrekking op aandoeningen van de stembanden, die uit de luchtvaart zijn voornamelijk barotrauma’s. De uitsplitsing naar beroepen vormt een weerspiegeling van de onderverdeling naar sectoren. De top 5 van beroepen wordt aangevoerd door bouwvakkers en handarbeiders, gevolgd door werkers in de gezondheidszorg en leerkrachten.



In 2009 kreeg het NCvB 117 meldingen van longen luchtwegaandoeningen tegenover 123 in 2008. Dit is 1,2% van het totale aantal meldingen. Dit aantal wijkt enigszins af van het in hoofdstuk 2 gepresenteerde aantal, omdat de luchtwegaandoeningen uit de categorie allergische aandoeningen eraan zijn toegevoegd. Van de meldingen is 27,4% (2008: 36,6%) gesignaleerd tijdens de verzuimbegeleiding, 26,5% (2008: 30,9%) tijdens het Preventief Medisch Onderzoek (PMO) en 22,2% (2008: 21,1%) tijdens het arbeids gezondheidskundig spreekuur. Tabel 6.1 geeft de verdeling weer naar type aandoening. Beroepsastma en aandoeningen van de bovenste luchtwegen nemen het grootste deel voor hun rekening. Bij de meldingen van de bovenste luchtwegen is nog een onderverdeling te maken in aandoeningen van de stembanden (9), allergische rhinitis (6), meldingen van de gevolgen van luchtdruk verschillen op neusbijholten en oren (barotrauma) (3) en chronische ontsteking van de neusbijholtes (4).

Bij meer dan 60% van de vrouwen met een luchtweg- of longaandoening lag de leeftijd beneden de 40 jaar, terwijl bij de mannen het aandeel boven de 40 jaar juist het hoogst was (tabel 6.2). Bij 33% van de meldingen was de ernst (tijdelijke of blijvende arbeids ongeschiktheid) onbekend, bij 16% werd ziekteverzuim van meer dan een maand vermeld en bij 14% werd uitgegaan van blijvende arbeids ongeschiktheid. Tabel 6.2 Leeftijdsverdeling

Tabel 6.1 Diagnose overzicht aantal meldingen door bedrijfsartsen van longen luchtwegaandoeningen van 2005 t / m 2009

Man

Leeftijdsklasse Aandoening (Beroeps)astma

2005

2006

2007

2008

2009

Vrouw

Totaal

N=80

%

N=33

%

N=113*

%

< 21 jaar

3

3,8%

2

6,1%

5

4,4%

21- 30 jaar

7

8,8%

13

39,4%

20

17,7%

40

24

29

41

23

Extrinsieke allergische alveolitis

3

3

7

2

2

31- 40 jaar

14

17,5%

6

18,2%

20

17,7%

Toxische inhalatiekoorts / alveolitis

1

3

3

2

1

41- 50 jaar

21

26,3%

6

18,2%

27

23,9%

33

41,3%

5

15,2%

38

33,6%

2

2,5%

1

3,0%

3

2,7%

Chronische luchtwegobstructie

12

9

7

10

12

51- 60 jaar

Aandoeningen van de bovenste luchtwegen

50

35

43

34

29

> 60 jaar

Stoflongen

2

2

4

6

10

Tuberculose

17

4

1

9

15

9

5

3

3

6

11

8

8

8

6

Longkanker / keelkanker / neuskanker

2

1

1

0

2

Overige aandoeningen van de luchtwegen en longen

6

10

5

8

11

153

104

111

123

117

Overige longen luchtweginfecties Mesothelioom

Totaal

Bij de uitsplitsing naar arbeidsgebonden factoren heeft stofblootstelling het grootste aandeel (tabel 6.3). Deze meldingen komen hoofdzakelijk uit de bouw. Daarnaast zijn er nog vier meldingen van meelstofallergie. De bacteriën staan op de tweede plaats en zijn verantwoordelijk voor de meldingen van tuberculose. Het aandeel van de vezels is terug te vinden in de meldingen van mesothelioom en andere door asbest veroorzaakte longaandoeningen. Nadere bestudering van de meldingen van astma laat zien dat bij tien (43%) meldingen blootstelling aan een allergeen met een hoog molecuul gewicht en bij drie (13%) naar alle waarschijnlijkheid een allergeen met een laag molecuulgewicht de oorzaak was. Bij tien (43%) astma


72

73


meldingen leek blootstelling aan irritantia de oorzaak. Of het hier ging om astma door irritantia dan wel om reeds bestaand astma dat door blootstelling aan irritantia was verergerd, kon niet goed uit de meldingsgegevens afgeleid worden.

Tabel 6.4 Aantal meldingen van longen luchtwegaandoeningen in het Peilstation Arbeidsgebonden Longaandoeningen naar diagnose Diagnose

Oorzaak

2006

2007

2008

2009

25

47

30

10

Allergische rhinitis

2

42

23

7

Interstitiële longaandoening (stoflongen, extrinsieke allergische alveolitis)

2

10

4

29

Overige / onbekend

2

5

3

8

31

104

60

54

(Beroeps) astma

Tabel 6.3 Arbeidsgebonden factoren N = 117

%

Stof

26

22,2

Bacteriën

15

12,8

Vezels

9

7,7

Planten

8

6,8

Andere fysische agentia

7

6,0

Andere biologische agentia

7

6,0

Atmosferische druk

5

4,3

Luchtverversing

5

4,3

Stembelasting

5

4,3

Chemische agentia, organisch

4

3,4

Dampen, vloeistoffen, oplosmiddelen

4

3,4

Geluid

3

2,6

Omgevingstemperatuur

3

2,6

Totaal

Meldingen bedrijfsartsen in het kader van het project PIM (Peilstation Intensief Melden)

De 190 deelnemende bedrijfsartsen aan het PIM-project hebben in totaal 35 longen luchtwegaandoeningen gemeld. Dit is bijna een derde van het totaal van 117 meldingen. Dit laat zien dat als het melden van beroepsziekten in de aandacht staat, meer beroepsziekten worden gezien en gemeld. De incidentie van beroepsastma bedraagt uitgaande van de PIMmeldingen 1,5 per 100.000 werknemers. Dit is een factor 2 lager dan de incidenties die in de ons omringende landen worden gevonden bij registraties. Beroepsastma (8), stemaandoeningen (6) en rhinitis (5) waren de meest gemelde aandoeningen in dit peilstation. Daarnaast waren er meldingen van COPD (2), infecties bovenste luchtwegen (3), pneumonie (1), TBC (3), extrinsieke alveolitis (1), pneumoconiose (2), mesothelioom (3) en longkanker (1).

Meldingen door longartsen en allergologen in het Peilstation Arbeidsgebonden Longaandoeningen (PAL)

Bij het Peilstation Arbeidsgebonden Longaandoeningen zijn in 2009 in totaal 54 meldingen binnengekomen tegenover 60 in 2008 (tabel 6.4). De interstitiële longaandoeningen zijn met 29 meldingen het meest gerapporteerd. In de bouwnijverheid is in 2007 gestart met de actieve opsporing van silicose nadat uit eerdere onderzoeken was gebleken dat er in deze sector duidelijk rekening moet worden gehouden met het optreden van deze beroepslongaandoening. Aangezien er geen therapie voor silicose bestaat, is het van belang deze aandoening vroeg op te sporen om verdere expositie en daarmee progressie van de aandoening te voorkomen. Met behulp van een diagnostisch model kan de waarschijnlijkheid van de aanwezigheid van de aandoening worden geschat (Suarthana et al 2007). Vervolgens wordt aan de werknemers met een hoog risico nader medisch onderzoek aangeboden met een high resolution CT-scan (HRCT) en longfunctieonderzoek.


Nadere bespreking van de meldingen

Zowel in het totale aantal beroepslongaandoeningen als in die van de afzonderlijke aandoeningen (zoals beroepsastma) is geen duidelijke trend waar te nemen in de meldingen door bedrijfsartsen over de afgelopen vijf jaar. Het grotere aantal meldingen van allergisch astma en allergische rhinitis dat de afgelopen twee jaar werd gedaan door longartsen en allergologen binnen het Peilstation Arbeidsgebonden Longaandoeningen, kan worden toegeschreven aan de actieve opsporing van meelstofallergie in de sector meelverwerking en -bereiding. Hetzelfde geldt ten aanzien van de meldingen van stoflongen, in het bijzonder silicose. In de bouwnijverheid is in 2007 gestart met de actieve opsporing van silicose nadat uit eerdere onderzoeken was gebleken dat er in deze sector duidelijk rekening moet worden gehouden met het optreden van deze beroeps longaandoening.

74

75


6.3

maakt van hun werkzaamheden. Obadia et al. (2009) beschrijven dat er naar specifieke taken moet worden gekeken bij het schoonmaken. Zij vinden significant meer werkgerelateerde astmatische klachten na het waxen van vloeren, het verwijderen van vlekken uit tapijten en het reinigen van tegels en pleisterwerk. In de eindevaluatie van het Arbo convenant Schoonmaak- en Glazenwassersbranche (Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 2007) komen echter astma noch andere klachten van de luchtwegen voor. De discrepantie tussen de aandacht in de arbocatalogi en het vóórkomen van deze klachten volgens de internationale literatuur is opvallend. Een mogelijke verklaring is dat men zich met luchtwegklachten niet snel ziek meldt. In het evaluatie rapport staat dat men bij 5,3% van de ziekmeldingen klachten van de luchtwegen als reden opgeeft.


Overzichtsartikelen

Recent zijn zogenaamde ‘consensus’ artikelen verschenen op het gebied van werkgerelateerd astma en werkgerelateerde rhinitis, beide samengesteld door toonaangevende internationale groepen (Tarlo et al. 2008; Moscato et al. 2008). De artikelen geven een evidence based overzicht van de epidemiologie, diagnose, beleid, socio-economische gevolgen en preventie van beide ziektebeelden. Astma en rhinitis veroorzaakt of verergerd door werk komen veel voor. Van astma ontstaan op volwassen leeftijd is bekend dat 30% veroorzaakt wordt door expositie aan agentia op het werk. Bij 15 tot 25% van de mensen met astma worden hun klachten door agentia en / of factoren op het werk verergerd. In meer dan 20% van de gevallen wordt beroepsastma voorafgegaan door beroepsrhinitis.

Lange termijn gevolgen van eenmalige hoge expositie aan damp, gas, stof of rook

In de literatuur is het Reactive Airways Dysfunction Syndrome (RADS) beschreven. Het gaat hierbij om een acuut begin van astma in aansluiting op een hoge blootstelling aan irriterende damp, nevel of gas. De term ‘acute irritant induced astma’ wordt ook gebruikt (de Groene en Pal, 2009). Malo et al. (2009) volgden werknemers die vanwege RADSachtige beelden een uitkering kregen. Zij onderzochten 35 patiënten na een periode van gemiddeld 13,6 jaar na het stellen van de diagnose. Alle patiënten hadden nog luchtwegklachten waarvoor er 24 nog inhalatiecorticosteroïden gebruikten. Er bleek geen significante verbetering te zijn opgetreden in de longfunctiewaarden. 23 patiënten ondergingen een methacholine provocatietest waarvan slechts zes een normale respons hadden. Aldrich et al. (2010) onderzochten ruim 10.000 brandweer mannen die betrokken waren bij de aanslag op het World Trade Center in 2001. In het eerste jaar werd op groepsniveau een significante afname van FEV1 gevonden. Na 7 jaar follow-up bleek deze afname nog steeds te bestaan; op groepsniveau werd geen verbetering geconstateerd. Beide studies tonen aan dat klachten en objectieve meetwaarden na een hoge expositie in veel gevallen jaren later nog aanwezig kunnen zijn.

De European Respiratory Society (ERS) heeft een position paper gepubliceerd over werkgerelateerde luchtwegaandoeningen binnen de EU (Sigsgaard 2010). In de EU staan luchtwegaandoeningen op de derde plaats van beroepsziekten. Geschat wordt dat expositie op de werkplek bij COPD verantwoordelijk is voor 15 - 20% van de gevallen. Dit wordt het PAR (populatie attributieve risico) genoemd. Tevens wordt er een toename van door werk verergerend astma (work aggravated asthma) voorzien vanwege de toegenomen prevalentie van astma in de algemene bevolking. Het advies van de ERS is om hier via campagnes en scholing aandacht aan te besteden. In de themapublicatie van het NCvB ‘Sterfte door werk in Nederland’ wordt ook een schatting gemaakt van de arbeidsgebonden sterfte door astma en COPD. Dit zou gaan om ongeveer 570 gevallen per jaar waarvan 5 ten gevolge van astma en 565 ten gevolge van COPD. Deze cijfers zijn een extrapolatie vanuit verschillende studies die echter geen cijfers uit Nederland bevatten (van der Laan et al. 2010). Nieuwe oorzaken, nieuwe risicosituaties

Gevolgen voor de luchtwegen zes jaar na de ATF brand in Drachten

In 2000 woedde een grote brand bij een afvalverwerkingbedrijf in Drachten waar ook chemisch afval lag opgeslagen. Er was veel rookontwikkeling en verbrandingsproducten verspreidden zich over een oppervlakte van 3 bij 8 km. Een groot aantal bewoners en hulpverleners bleef luchtwegklachten houden. Greven et al (2009) beschrijven de resultaten van een grootschalig onderzoek van de GGD Friesland om te bekijken of zich bij deze mensen het Reactive Airways Dysfunction Syndrome (RADS) had ontwikkeld. In het onderzoek werden 138 mensen benaderd. Uit een telefonische enquête bleek dat 25 van hen klachten hadden die deden den-

Astma en schoonmakers

Uit de literatuurstudie in opdracht van de European Agency for Safety and Health at Work (2009) over arbeidsrisico’s voor schoonmakers, komt naar voren dat schoonmaakwerk op vier staat in de ranglijst van beroepen ingedeeld naar de kans op het ontwikkelen of verergeren van astma. Als oorzaken worden genoemd het werken met onder andere chloor, ammonia, quaternaire ammonium verbindingen, amines en latex. Ook andere beroepsgroepen zoals gezondheidszorgmedewerkers staan aan deze risico’s bloot omdat schoonmaakwerk en desinfectie deel uit-


76

77


ken aan RADS. Zij werden vergeleken met de 99 mensen waarvoor dat niet gold. De groep met RADS-klachten bleek frequenter blootgesteld; ze hadden een lagere FEV1/ FVC en een hogere dosis-respons curve bij de histamine provocatie test. De onderzoekers adviseren om bij dergelijke incidenten rekening te houden met de mogelijkheid van lange termijn effecten op de luchtwegen.

Extrinsieke allergische alveolitis door toevoegen fytase aan veevoer

Heemst et al. (2009) beschrijven een werknemer van een veevoer productiebedrijf die na werkzaamheden op één bepaalde afdeling klachten ontwikkelde van hoesten, kortademigheid, koorts en malaise. Op deze afdeling werd het enzym fytase toegevoegd aan het veevoer. De taak van de werknemer was om monsters te nemen voor kwaliteitscontrole. Dit deed hij zonder adembescherming. Bij een expositietest op deze werkplek ontwikkelde hij zijn bekende klachten. Op basis van klachten, uitgebreid medisch onderzoek en de positieve provocatietest werd de diagnose extrinsieke allergische alveolitis gesteld met als oorzaak blootstelling aan fytase. Na medicamenteuze behandeling en met adembescherming kon hij zijn werk voortzetten. Fytase is het meest gebruikte enzym in de veevoederindustrie dat wordt gebruikt om de voedingswaarde te verhogen en de uitscheiding van fosfaten in het milieu te beperken. Van fytase is dit ziektebeeld niet eerder beschreven, wel was bekend dat het allergische luchtwegklachten kan veroorzaken.

Beroep ouders als een risicofactor voor ontstaan van astma bij kind

Uit onderzoek in een Engels geboortecohort van ruim 14.000 moeders komt naar voren dat de kans op het ontwikkelen van astma bij het kind verhoogd is wanneer zij werken met latex en / of bestrijdingsmiddelen. Hetzelfde geldt voor blootstelling aan meelstof van een van de ouders (Tagiyeva et al. 2010). Meer aandacht voor deze blootstellingsroute lijkt dan ook gerechtvaardigd. Astma en COPD door dieseluitstoot

Expositie aan grote hoeveelheden dieseluitlaatgassen komt voor in verschillende werkomgevingen. In Engeland zijn 15 medewerkers beschreven met beroepsastma, ontstaan door langdurige expositie aan diesel uitlaatgassen in busgarages. De expositie was hoog omdat de bussen in de garages werden opgewarmd door stationair draaiende motoren alvorens de weg op te gaan (Adewole et al. 2009). In de USA is retrospectief een positieve relatie gevonden tussen sterfte aan COPD en langdurige expositie aan dieseluitlaatgassen bij onderhoudsmedewerkers aan het spoornetwerk. Er werd met name een grotere kans op sterfte gevonden bij een expositieduur van 5 tot 10 jaar (Hart et al. 2009). Hieruit blijk dat langdurige en hoge expositie aan dieseluitlaatgassen astma en COPD kan veroorzaken of verergeren.

Enzymen in de wasmiddelindustrie

Van Rooy et al. (2009) beschrijven de resultaten van een dwarsdoorsnedestudie onder medewerkers van een wasmiddelenfabriek. Het doel was om de sensibilisatie voor enzymen te onderzoeken en afwijkingen van de luchtwegen. Aanleiding was dat drie werknemers gesensibiliseerd waren voor een wasmiddel protease. Daarvan had één beroepsastma ontwikkeld en twee beroepsrhinitis. Zij vonden dat onder de werknemers met de hoogste expositie significant meer werkgerelateerde klachten voor kwamen van een jeukende neus en niezen. Ook bleek 14,2% van de werknemers gesensibiliseerd voor één of meer enzymen. Het risico van sensibilisatie is al langer bekend, maar men dacht het risico met de toepassing van vloeibare wasmiddelen en ingekapselde enzymen onder controle te hebben. Ook in deze fabriek was men zich niet bewust van het gevaar van expositie. Advies was om de werknemers voor te lichten over het risico en het productieproces aan te passen.

COPD, niet alleen door roken

Als de diagnose COPD wordt gesteld bij rokende patiënten, wordt het roken bijna altijd gezien als de oorzakelijke en de te beïnvloeden factor. Analyse van de FLOW (Function, Living, Outcome and Work) studie in Californië (1500 deelnemers) laat zien dat expositie aan damp, gas, stof of rook in het werk sterk is geassocieerd met het ontwikkelen van COPD. Na correctie voor roken en andere factoren varieerde het PAR (populatie attributieve risico) tussen de 15 en 31% afhankelijk van de toegepaste meting van blootstelling op de werkplek. Ook bleek dat expositie op de werkplek en roken elkaar in negatieve zin versterken wat betreft het ontwikkelen van COPD. Deze bevindingen worden ook door andere studies bevestigd. Dus bij rokende COPD-patiënten is ook de expositie op de werkplek van belang en bij de behandeling van COPD is het goed te vragen naar blootstelling aan damp, gas, stof of rook op de werkplek zodat daarop actie kan worden ondernomen (Blanc et al. 2009).


Stemaandoeningen / problemen

Ook in 2009 jaar zijn er weer acht meldingen van stemproblemen, waarvan vier uit het onderwijs. Stemproblemen worden veelvuldig in de literatuur beschreven met name bij leerkrachten en medewerkers van callcenters. Alvear et al (2010) vinden werkgerelateerde stemproblemen bij meer dan 60% van 282 onderwijzers in het lager onderwijs in Spanje. Angelillo et al (2009) vinden in Italië na onderzoek bij alle schooltypen een life-time prevalentie van 50% voor stemproblemen bij onderwijzers. De auteurs adviseren preventieve training. Uit een literatuuronderzoek naar effectiviteit van interventies om stemproblemen (dysfonie) te behandelen en stemproblemen te voorkomen, komt naar voren dat vooral een gecombineerde therapie effectief is om

78

79


het stemgebruik te verbeteren. Gecombineerde therapie houdt in dat er zowel aandacht wordt gegeven aan stemgebruik en ademhalingstechniek als aan factoren die bijdragen aan het stemprobleem. Voor de effectiviteit van preventieve training is echter geen bewijs gevonden (Ruotsalainen et al 2008).

Healthy worker effect

Olivieri et al. (2010) onderzochten de relatie tussen astma ontstaan voor aanvang van de werkcarrière en het werken in een omgeving met astma gerelateerde inhalatieblootstelling. Zij analyseerden gegevens van bijna 20.000 volwassenen uit de European Community Health Survey. Daaruit bleek dat mensen met al bestaande astma minder vaak werkzaam waren in beroepen met een inhalatieblootstelling. Dit werd geïnterpreteerd als het healthy worker effect. Nader onderzoek is nodig om adequaat advies te kunnen geven voor aanvang van de beroepsopleidingen en om symptomatische werknemers te kunnen adviseren.

Astma bij kind door beroep van de ouders Als de ouders in het beroep zijn blootgesteld aan bijvoorbeeld latex, bestrijdingsmiddelen of meelstof kan dit het ontwikkelen van astma bij het kind tot gevolg hebben. Stemaandoeningen Meer dan de helft van de leerkrachten ontwikkelt stemproblemen door het beroep. Een aanpak bestaande uit een combinatie van aandacht voor het stemgebruik en voor omgevingsfactoren is effectief gebleken. Van preventieve stemtrainingen is de effectiviteit niet bewezen.

Voorspellende waarde van luchtwegklachten voor ontwikkelen ziekte in nabije toekomst

Peters et al. (2010) hebben vijftien jaar een groep van 281 leerlingen aan een handelsschool in Canada gevolgd. Tijdens de opleiding werden de leerlingen met een tussenpoos van twee jaar gezien. Zij kregen een vragenlijst over luchtwegklachten en ondergingen longfunctieonderzoek. Daarna werd over een periode van dertien jaar gekeken hoe vaak zij een beroep deden op medische zorg voor luchtwegproblemen. De auteurs constateerden dat klachten van de luchtwegen en in het bijzonder een toename van de bronchiale hyperreactiviteit tijdens de opleiding was geassocieerd met latere consulten bij een longarts. Dit is van belang voor preventie en snelle detectie van arbeidsgebonden luchtwegaandoeningen. 6.4

Conclusies

Meldingen Het aantal meldingen van beroepslong- en luchtwegaandoeningen is de afgelopen vijf jaar betrekkelijk constant gebleven. Er zijn geen opvallende verschuivingen waarneembaar in de verdeling over sectoren en beroepen respectievelijk oorzaken. De incidentie van beroepsastma uitgaande van de PIMmeldingen, bedraagt 1,5 melding per 100.000 werknemers. Schoonmaakwerk en astma Schoonmaakwerk staat op de vierde plaats op de lijst van beroepen met de hoogste kans op astma. Hiervoor worden vooral de schoonmaakmiddelen waarmee wordt gewerkt, verantwoordelijk gehouden. In de eindevaluatie van het Arboconvenant Schoonmaak- en Glazenwassersbranche wordt geen aandacht geschonken aan astma noch aan andere klachten van de luchtwegen.


80

81


7. Slechthorendheid

Beroepsslechthorendheid is de meest gemelde beroepsziekte in 2009. De bouwnijverheid onderscheidt zich van andere sectoren door een systematisch opsporingsbeleid. Implementatie van gehooronderzoek en preventieve maatregelen is nog onvoldoende in veel sectoren. Uitzonderingen zijn de klassieke orkesten en de zwembaden. De gevolgen van beroepsslechthorendheid uiten zich vooral in functioneringsproblemen in communicatieve beroepen. De problemen doen zich vooral voor in combinatie met achtergrondrumoer. Er zijn instrumenten beschikbaar om de problematiek beter in kaart te brengen en gericht te adviseren. 7.1


Overmatige blootstelling aan lawaai is een risicofactor voor het ontwikkelen van gehoorverlies. Gehoorverlies kan leiden tot de functionele beperking slechthorendheid. De betekenis van deze beperking voor maatschappelijk functioneren is afhankelijk van het gehoorverlies enerzijds en de eisen die men aan het gehoor stelt anderzijds. Bij gehoorverlies door lawaai is er sprake van blijvende schade aan het gehoororgaan. In de arbeidsomgeving kan de lawaaiblootstelling variëren van gelijkmatig achtergrondlawaai tot impulslawaai (explosie bijvoorbeeld). Gehoorverlies door blootstelling aan lawaai is te onderscheiden in chronische en acute effecten. Een chronisch effect treedt op bij blootstelling aan herhaalde of langdurige beroepsmatige blootstelling aan geluidsniveaus hoger dan 80 dB (A). Een acuut effect kan optreden na een plotselinge blootstelling aan zeer hoge geluidsniveaus (klap of explo-


82

83

Slechthorendheid

sie), uitgedrukt in pascals (Pa). Piekgeluidsdrukken van boven de 112 Pa kunnen schade veroorzaken. Ook deze vorm van lawaaischade is niet reversibel. Het acute effect treedt direct na blootstelling op en kan zich presenteren als duizeligheid, oorsuizen en gehoorverlies of als mechanisch letsel (trommelvlies scheuring). Dit mechanisch letsel als gevolg van hoge luchtdrukverschillen is meestal wel reversibel. Er is een registratierichtlijn ‘gehoorverlies door blootstelling aan lawaai’ met de criteria

om gehoorverlies te melden als beroepsziekte. Het gaat hierbij om verlies van gehoorfunctie in hoofdzaak als gevolg van geluidsbelasting in het werk. De richtlijn is gebaseerd op beschikbare literatuur en praktijk, gegevens die zijn samengevat in een achtergronddocument (zie www. gehoorenarbeid.nl). 7.2

Ongeveer 1 miljoen werkenden staan in Nederland bloot aan overmatig lawaai. Sectoren waar hoge lawaainiveaus worden gemeten zijn de bouwnijverheid, vervoer, overheid (defensie, politie), industrie en agrarische sector. Maar ook in de recreatieve sector worden steeds vaker gevallen van gehoorverlies door lawaai gemeld, onder andere in de muziek industrie, bij barkeepers en bedienend personeel in disco’s en danscafés en in recreatieve zwembaden (zie casus). Er zijn naar schatting 200.000 werkenden in Nederland met slecht horendheid. De prevalentie in de werkende bevolking is naar schatting 30.000 gevallen van slechthorendheid als gevolg van gehoorverlies door beroepsgebonden lawaai. In tabel 1 worden sectoren met de meeste meldingen van beroepsslechthorendheid weergegeven. In de jaarlijkse rapportages van het NCvB worden de nieuw gesignaleerde gevallen van beroepsmatig veroorzaakt gehoorverlies gepresenteerd (incidentiecijfer). Dit betreft enkele duizenden per jaar. Het vaststellen van beroepsslechthorendheid gebeurt vrijwel altijd aan de hand van preventief medisch onderzoek. De scherpe stijging dit jaar van meldingen uit de bouwnijverheid heeft te maken met een mogelijke inhaalslag in registratie. Sinds kort kunnen meerdere aandoeningen bij één persoon als beroepsziekten worden gemeld. Er zijn niet (veel) meer preventief medische onderzoeken uitgevoerd in 2009; rond de 50.000 volgens informatie van de stichting Arbouw. Het NCvB verwacht vanuit de bouwnijverheid een goede kwaliteit van de meldingen aangezien de bedrijfsartsen in de bouw structureel zijn geschoold in het omgaan met beroepsziekten. In andere sectoren, zoals de industrie, zijn in 2009 minder meldingen geregistreerd (zie tabel 7.1). Het is onduidelijk of deze daling een effect van preventieve maatregelen weergeeft. Meer voor de hand liggend is de verklaring dat er minder gehooronderzoek plaatsvindt in andere branches. Ook ontbreekt het aan prikkels om gesignaleerde gevallen van gehoorverlies nader te onderzoeken en te melden wanneer de oorzaak beroepsmatig is. Ervaringen in de praktijk geven aan dat de multidisciplinaire richtlijn uit 2006 zeer matig is geïmplementeerd en dat het Arbobesluit uit 2006 niet wordt toegepast in bedrijven. De infra structuur binnen arbodiensten als adviesorgaan voor bedrijven staat in de kinderschoenen (Dreschler et al. 2009).

Herrie in het zwembad

Wie zoekt die vindt. Uit geluids metingen is bekend dat in binnenzwembaden hoge geluidsniveaus worden bereikt, bijvoorbeeld 97 -102 dB (A) bij het populaire discozwemmen. Er zijn echter geen gegevens bekend van de omvang van lawaaischade bij zwembadpersoneel. In een steekproef onder zwembad

personeel is lawaaischade vastgesteld bij 17 van de 53 zwemonderwijzers die meer dan tien jaar minimaal twintig uur per week aan het bad werkzaam zijn geweest. Blootstelling aan het werkgebonden lawaai is de enige verklaring hiervoor (Schriemer et al. 2010).

Beter iets dan niets

Via de helpdesk vraagt een bedrijfsarts in hoeverre een productiemedewerker kan worden vrijgesteld van het dragen van otoplastieken en oorkappen. De reden hiervoor is een chronische otitis externa (ontsteking van de gehoorgang). Bij navraag blijkt de blootstelling aan lawaai in zijn werk te variëren tussen 82 en 85 dB (A). Ons advies was andere gehoorbescherming te proberen. Bescherming met welis

waar een lagere demping dan de otoplastieken of gehoorkappen, maar comfortabeler in het dragen. Wattenproppen met vaseline bleken te voldoen, hoewel oordopjes aan een beugeltje in een dergelijke situatie de voorkeur genieten. Het comfort staat echter voorop. Het advies is verder het gehoor regelmatig audiometrisch te onderzoeken.

Helder rapporteren

Een aantal maal per jaar stellen bedrijfsartsen de vraag hoe ze gegevens van gehooronderzoek het best kunnen rapporteren aan werkgevers en de personeelsvertegenwoordiging. Van belang is dat de beleidsmakers in het bedrijf weten hoe vaak gehoor verlies is vastgesteld, in welke mate er verslechteringen zijn geconstateerd en in hoeverre beroepsgebonden lawaai hiervoor verantwoordelijk is. Een



hulpmiddel hiervoor is de registratierichtlijn waarin voor leeftijdinvloed is gecorrigeerd. De ervaring leert dat een weergave in tabellen het meest inzichtelijk is. In gezamenlijk overleg (bedrijfsleiding, technische dienst, arbeidshygiënist / veiligheidskundige en bedrijfsarts) kan het beleid vervolgens worden vastgesteld (zie www.gehoorenarbeid.nl).

84

85

Slechthorendheid

vastgesteld is de kans groot dat de schade niet werkgebonden is, maar hobbygebonden. Na vele jaren beroepsmatige blootstelling is de werk gebonden dosis zodanig dat de schade in overwegende mate door het werk is veroorzaakt en daarmee vermeldenswaard is als beroepsziekte.

Tabel 7.1 Meldingen van beroepsslechthorendheid per sector (top 4) in 2004 t / m 2009 2004

2005

2006

2007

2008

2009

Bouwnijverheid

Sector

980

1127

1096

1540

2021

4483

Industrie

219

169

220

187

203

98

24

41

28

17

7

14

Vervoer en opslag Overheid (inclusief defensie) Overige sectoren Totaal

46

61

38

21

20

7

108

100

97

23

39

20

1377

1498

1479

1788

2290

4623

Gevolgen van slechthorendheid

Slechthorendheid ontwikkelt zich sluipend als een functionele beperking die vooral hinderlijk is als het ‘spraakverstaan’ afneemt. Voor het beoordelen van dit spraakverstaan wordt het gehoorverlies per oor gemeten bij drie frequenties: 1, 2 en 4 kHz. Voor het functioneren met slecht horendheid in de praktijk zijn functietests ontwikkeld en voor toepassing geschikt gemaakt binnen het expertisecentrum Gehoor en Arbeid (Dreschler et al. 2009). Bovendien kan hierdoor de technische revalidatie van het gehoor op maat plaatsvinden. Naast een vermindering van het gehoor zijn er andere symptomen van lawaaischade, zoals tinnitus (oorsuizen), hyperacusis (versterkte gevoeligheid voor geluid) en vermoeidheid. Tinnitus is een hinderlijk verschijnsel dat het concentratievermogen negatief beïnvloedt. Bij lawaaislechthorendheid kan tinnitus voorkomen in vrijwel elk stadium. Vermoeidheid treedt op doordat men zich extra moet concentreren om bijvoorbeeld te kunnen voldoen aan communicatie-eisen. Hinderlijk geluid is een extra belemmering om adequaat te functioneren. Met hinderlijk geluid worden geluidniveaus onder 80 dB (A) bedoeld. De hinder wordt door iedereen anders ervaren. Normaalhorenden kunnen beter het gewenst geluid zoals spraakverstaan, onderscheiden van achtergrondrumoer.

Preventief medisch onderzoek is in de landen om ons heen voor elke risicobranche geregeld, zoals in Nederland met de bouwnijverheid. Aan deze vorm van preventie liggen wettelijke regelingen ten grondslag. Voor blootstelling aan geluid is een dosisrespons relatie bekend: een verdubbeling van het energieniveau van geluid, dit is een verhoging met 3 dB, houdt in dat de helft van de tijdsduur nodig is om schade te veroorzaken. Dit betekent bijvoorbeeld dat bij een blootstelling twee uur per dag aan 95 dB (A) gemiddeld genomen na vijf jaar schade veroorzaakt (zie tabel 7.2). De schade na twintig jaar is overigens groter dan de helft van de schade na veertig jaar: vooral de eerste jaren neemt de schade sneller toe dan later. Het is dan ook logisch dat het overgrote deel (82,5%) van de meldingen in de oudere leeftijdscategorieën valt (>40 jaar). Aan de andere kant is berekend dat er jaarlijks 21.500 jongeren bijkomen die door blootstelling aan geluid in de vrije tijd een zodanige gehoorvermindering hebben dat men van slechthorendheid mag spreken. Deze groep heeft in een gering aantal jaren zo’n intense blootstelling aan geluid gehad dat al in korte tijd schade is opgetreden. Wanneer bij werkende jongeren gehooronderzoek wordt verricht en schade wordt

7.3


El Dib en Mathew (2009) hebben de effectiviteit onderzocht van voorlichtingsprogramma’s om het gebruik van gehoorbescherming te stimuleren. Hieruit bleek dat gerichte voorlichting niet effectiever is dan het geven van algemene informatie. Wel bleek dat intensieve voorlichting bij jongeren in de beroepsopleiding de kans verhoogt dat zij later gehoor bescherming gaan dragen. Verbeek et al. (2009) hebben gezocht naar effectieve interventies om geluidniveaus op de werkplek te reduceren, maar geen publicaties gevonden die effecten van interventies aantonen. Sommige werknemers zijn extra gevoelig voor het ontwikkelen van gehoorverlies door lawaai. Het is nog onduidelijk welke persoon gebonden, aangeboren eigenschappen hieraan bijdragen. Wel bekend is dat de combinatie van blootstelling aan lawaai en blootstelling aan ototoxische (voor het gehoor giftige) stoffen in versterkte mate gehoor verlies veroorzaakt. Zie voor de lijst met ototoxische stoffen, waaronder ook het roken van sigaretten valt: www.gehoorenarbeid.nl.

Tabel 7.2 Dosisrespons relatie tussen de intensiteit en duur van lawaaiblootstelling en het schadelijk effect Gemiddelde dagdosis in dB (A)

Gemiddelde tijdsduur nodig om schade te veroorzaken

80

40 jaar, 5 dagen per week, 8 uur per dag

83


86


89


92


95


98




86

87

Slechthorendheid

Uit de cijfers blijkt dat de bouwnijverheid een branche is met een grote kans op het ontwikkelen van beroepsslechthorendheid. Onlangs is een onderzoek verschenen naar factoren die het dragen van gehoor bescherming in de bouwnijverheid kunnen voorspellen (Edelson et al. 2009). Het blijkt dat de organisatie van het werk, het soort werk en het besef dat het dragen van gehoorbescherming geen tijd kost, bepalend zijn voor het draaggedrag. Deze resultaten geven aanknopingspunten voor preventie.

de hand van het aantal fouten wordt een conclusie getrokken over het hoorvermogen. Voor een nadere beoordeling van hinderlijk geluid bestaat een praktische leidraad bij de NEN, de NPR 3438: 2007. Deze leidraad beschrijft twee methodieken: hinder op basis van verstaanbaarheid en hinder op basis van concentratievermogen. In combinatie met de akoestiek, nagalmtijd, kan de mate van verstoring van communicatie en concentratie beter worden beoordeeld. De STI (speech transmission index) tenslotte bepaalt de kwaliteit van de akoestiek en invloed van ruis in een bepaalde ruimte. De test wordt vooral toegepast in het onderwijs in klaslokalen om te beoordelen of aanpassingen in akoestiek of in de organisatie van het werk kunnen bijdragen aan verbetering van functioneren.

Preventie

Een samenhangend programma in organisaties waar het veiligheidsbeleid is geïntegreerd in de dagelijkse werkmethoden, draagt bij aan een beter gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen (Edelson et al. 2009). Actieve ondersteuning door het aanbieden van bescherming op maat waarbij naast bescherming wordt gelet op comfort, zal het dragen van gehoorbescherming verder bevorderen. Goede voorlichting moet beginnen in het beroepsonderwijs (NVAB, 2006). Met ondersteuning van de overheid is de in 2006 verschenen multidisciplinaire richtlijn ‘Preventie Beroepsslechthorendheid’ uitgebracht, waarin een systematische benadering van gehoorbeschermingsprogramma’s door effectieve multi disciplinaire samenwerking wordt bepleit. Samenwerking met bijdragen vanuit verschillende invalshoeken: technisch, organisatorisch en mens gericht. Hierbij maken ook leveranciers van gehoorbeschermingsmiddelen onderdeel uit van de preventiecyclus. Ondanks deze richtlijn zijn gehoorbeschermingsprogramma’s in Nederland nog niet algemeen ingevoerd (zie cases). Aangetekend moet worden dat gehoorbeschermings middelen overigens een laatste redmiddel zijn in een hoe dan ook ongewenste situatie. Ze zijn nooit de eerste oplossing voor een lawaai probleem. In elk bedrijf of organisatie zal met bronaanpak begonnen moeten worden, met een goede afweging tussen investeringen en het te behalen effect in reductie van het aantal decibellen. Het belang van een goede afweging is duidelijk: het horen van waarschuwingsgeluiden en communicatie in lawaai zijn in veel beroepen belangrijke functie-eisen. Op maat gemaakte gehoorbescherming die gewenst geluid doorlaat en ongewenst geluid filtert is nog in ontwikkeling. De gezondheidsbewaking bij werkenden in hard of hinderlijk geluid kan op verschillende manieren plaatsvinden. Bij schadelijk lawaai moet het vaststellen van gehoorverlies in dB centraal staan. Dit kan alleen met audiometrie. Voor het functioneren in de praktijk met hinderlijk geluid zijn andere tests beschikbaar. Met deze testen kan geen schade door lawaai vastgesteld worden, maar wel functieverlies in verband met slechthorendheid. In de huisartsenpraktijk wordt de fluistertest hiervoor toegepast. Een andere gevalideerde test is de nationale hoortest of oorcheck. De test biedt woordjes aan in wisselend achtergrondgeruis. Aan


Er zijn goede voorbeelden van preventieve maatregelen bekend. De aanpak bij klassieke orkesten en in recreatieve zwembaden zijn voorbeelden van dergelijke ‘good practices’, zie www.sociaalfondsorkesten.nl en www.keep-it-cool.nl. Orkesten hebben maatregelen genomen in bijvoor beeld de keuze van repertoires en de opstelling van blazers ten opzichte van strijkers. Bovendien is het dragen van gehoorbescherming tijdens repetities geen taboe meer. In het kader van geluidbeheersing in zwembaden heeft een actieve benadering van zweminstructeurs geleid tot het opsporen van beroepsslechthorendheid in de branche, zie casus Herrie in het zwembad. Ondertussen heeft de branche al diverse maatregelen genomen. Bij nieuwbouw worden bijvoorbeeld geluidabsorberende materialen gebruikt en door taakroulatie zijn medewerkers minder bloot gesteld aan te hoge geluidniveaus. 7.4

88

89

Conclusies

Branchegerichte aanpak Een branchegerichte aanpak zoals in de bouwnijverheid levert goed zicht op de omvang van het beroepsgebonden gehoorverlies. Preventie Werkgebonden lawaaislechthorendheid is te voorkomen met een samen hangende aanpak, waarbij niet alleen aandacht is voor het dragen van gehoor bescherming. Implementatie van hulpmiddelen om die aanpak te ondersteunen is momenteel onvoldoende. Concentratie en communicatie Werken in schadelijk of hinderlijk geluid verstoort de concentratie en communicatie. Gerichte aanpak is beschikbaar, maar de uitvoering ervan staat nog in de kinderschoenen.

Slechthorendheid

8. Neurologische aandoeningen

In 2009 kwamen bij het NCvB 105 meldingen van neurologische aandoeningen binnen. De meeste meldingen betroffen het Carpale Tunnel Syndroom (behandeld in hoofdstuk 3). Er werden dertien gevallen van neuropathie gemeld en zes gevallen van vermoede Chronische Toxische Encefalopathie (CTE). De neerwaartse trend in het aantal nieuwe gevallen van CTE via het Solvent Team project (in 2002 waren er nog 45 meldingen) is het gevolg van de sterke beperking van de blootstelling aan oplosmiddelen door verbetering van de arbeids omstandigheden in verschillende branches. 8.1


Bij sommige neurologische aandoeningen zijn factoren in het beroep een belangrijke oorzaak. Dit geldt voor chronische toxische encefalopathie en in mindere mate voor perifere neuropathie. Bij neurodegeneratieve aandoeningen als de ziekte van Parkinson en de ziekte van Alzheimer kunnen in een klein deel van de gevallen factoren in het beroep een rol spelen. Chronische Toxische Encefalopathie (CTE)

Dit is een aandoening van het centrale zenuwstelsel met als symptomen onder andere geheugenverlies, concentratiestoornissen, somberheid en verhoogde prikkelbaarheid. Soms is er ook sprake van reukverlies en verminderd oriëntatievermogen. Een minder precieze, maar populaire naam voor de aandoening is Organisch Psycho Syndroom (OPS) of ‘schildersziekte’. De aandoening kan ontstaan door langdurige blootstelling aan hoge concentraties oplosmiddelen of blootstelling aan bestrijdingsmiddelen, zware metalen, zwavelkoolstof en zwavelwaterstof.


90

91


Risicoberoepen met blootstelling aan oplosmiddelen zijn onder meer schilders, autospuiters en drukkers. Blootstelling aan zwavelverbindingen kan optreden bij het werk in riolen, rioolzuiveringsinstallaties, aardolie winning en verwerking en mestopslag.

Vragen aan de helpdesk

Bij de helpdesk van het NCvB kwamen in 2009 vijftig vragen binnen over mogelijke beroepsneurologische aandoeningen, waarvan het merendeel afkomstig was van bedrijfsartsen. Verschillende vragen betroffen acute (pre)narcotische verschijnselen bij het lossen van containers met goederen uit Zuidoost Azië. Daarnaast waren er een aantal vragen vanuit verschillende geheugenpoliklinieken. Daarbij ging het om de mogelijke bijdrage van werk met neurotoxische stoffen (oplosmiddelen, bestrijdingsmiddelen, lood en kwik) aan cognitieve stoornissen.

Perifere neuropathie

Aantasting van zenuwen in handen, armen, voeten en benen wordt perifere neuropathie genoemd. Gevoelsstoornissen of krachtsverlies kunnen hiervan het gevolg zijn. Klassiek is de ‘dropping hand’ door loodvergiftiging. Voortdurende druk op een zenuw, zoals bij het dragen van lasten op een schouder of blootstelling aan stoffen als n-hexaan, acrylamide en lood kunnen beroepsmatige oorzaken van perifere neuropathie zijn. Steigerbouwers, betonreparateurs (acrylamide) en loodwerkers lopen een verhoogd risico. 8.2

Cijfers Solvent Team project

Naast de melding van vermoede gevallen van CTE door bedrijfsartsen en arbodiensten in de Nationale Registratie, vormt de rapportage van het Solvent Team project een belangrijke informatiebron over het voorkomen van CTE. Door de landelijke dekking van dit project wordt een redelijk beeld van de incidentie van CTE in Nederland verkregen. Solvent Teams zijn geformeerd in het Academisch Medisch Centrum Amsterdam en het Medisch Spectrum in Enschede. Een team, bestaand uit een klinisch arbeidsgeneeskundige, een neuropsycholoog, een arbeidshygiënist en een neuroloog, beoordeelt patiënten volgens een vast protocol. Het aantal nieuwe gevallen van CTE is gedaald van 45 in 2002 tot 5 in 2009. Deze neerwaartse trend is het gevolg van de sterke beperking van de blootstelling aan oplosmiddelen door verbetering van de arbeids



In 2009 kwamen bij het NCvB 105 meldingen van neurologische aan doeningen binnen (2008: 94). In tabel 8.1 zijn deze weergegeven. Tabel 8.1 Meldingen van neurologische aandoeningen als beroepsziekte Diagnose

Aantal (totaal N=105)

Carpale Tunnel Syndroom

83

Neuropathie (o.a. druk)

13

Chronische Toxische Encefalopathie

6

Migraine

3

Figuur 8.1 Aantal patiënten verwezen naar de Solvent Teams en aantal patiënten die de diagnose CTE kregen per jaar 1997 - 2009 350

De meeste meldingen (n=83) betroffen het Carpale Tunnel Syndroom, een aandoening die in hoofdstuk 3 behandeld wordt omdat de oorzaak gelegen is in de belasting van het houdingen bewegingsapparaat. Er werden 13 gevallen van neuropathie gemeld, de meeste betroffen drukneuropathieën door werken in een ongelukkige houding. Er werden zes gevallen van vermoede Chronische Toxische Encefalopathie (CTE) gemeld. In vijf daarvan betrof het langdurige blootstelling aan organische oplosmiddelen; één geval betrof onverwachte blootstelling aan fosfine bij het lossen van een container. De drie gevallen van migraine hingen samen met hoge werkdruk.

Intakes

300

CTE

250 200 150 100 50 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009


92

93


omstandigheden in verschillende branches. Die beperking is rond 2000 ingezet. De groep patiënten waarbij na uitgebreide beoordeling uiteindelijk de diagnose CTE wordt gesteld, bestaat vooral uit mensen die vóór 2000 zijn blootgesteld aan oplosmiddelen. Eén van de gevallen uit 2009 betrof een man die onder slechte omstandigheden bodemsanerings werkzaamheden uitvoerde. 8.3

Circa 5% van de containers is behandeld met insecticiden als methyl bromide of fosfine. Bij inademing hiervan kunnen ernstige vergiftigings verschijnselen optreden zoals bewusteloosheid, een epileptische aanval en soms blijvende hersenschade. Herkenning van actief begaste containers is lastig. De etikettering is vaak niet correct en ook aan de lading kan dit niet altijd worden afgelezen. Bekend is dat levensmiddelen als noten en erwten vaak behandeld worden om vraat van insecten te voorkomen. Ook houten meubelen worden vaak behandeld om de boktor geen kans te geven. Maar soms wordt ook een behandeling toegepast alleen om de houten pallets te beschermen. Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid organiseerde in oktober 2009 een Europees seminar om het bewustzijn over de risico’s van gegaste containers binnen de EU te vergroten. Oplossingen moeten vooral gezocht worden in een ketenaanpak, betere ventilatie en gerichte gasmetingen. Sociale partners hebben een platform opgericht om tot goede protocollen en afspraken over deskundigheid van gasmeet bedrijven en te gebruiken apparatuur te komen.


Dodelijke gevallen door zuurstoftekort bij houttransport

In twee jaar tijd deden zich in Zweedse havens vijf dodelijke gevallen en diverse incidenten voor bij het lossen van bulkcarriers met houtsnippers en blokken / stammen hout. In alle gevallen waren de slachtoffers in de schepen afgedaald in trappenhuizen die in directe verbinding met de bulkruimte stonden. Dit vormde de aanleiding tot arbeidshygiënisch en microbiologisch onderzoek (Svedberg et al, 2009). In tien verschillende schepen werden meer dan veertig metingen verricht op verschillende tijdstippen om seizoensinvloeden mee te laten wegen. Het gemiddeld zuurstofniveau was 10%, maar in 17% van de metingen bleek het zuurstofniveau tot 0% te zijn gedaald! In het winterseizoen was de zuurstof daling minder uitgesproken, maar ook in die periode deed zich één incident met dodelijke afloop voor. De schepen waren gemiddeld 46 uur vóór het lossen elders geladen met uiteenlopende houtsoorten. De micro biologische activiteit was het hoogst in steekproeven uit verse hout snippers en bast. Er werd ook vorming van koolwaterstoffen aangetroffen in betrekkelijk lage concentraties. Conclusie is dat bij transport van hout in besloten ruimtes snel een ernstig zuurstoftekort en vorming van CO2 kan ontstaan. Mogelijk geldt dit ook voor soortgelijk transport van ander plantaardig materiaal. Er worden concrete aanbevelingen gedaan voor veilige entry procedures en technische, preventieve maatregelen.

Meer inzicht in prognose van CTE-patiënten

In een systematic review (van Valen et al. 2009) zijn alle studies samengevat waarin het beloop van CTE na het stellen van de diagnose is onderzocht. Na het staken van de blootstelling wordt meestal een stabilisatie of enige verbetering van het cognitief functioneren gevonden. In sommige gevallen vindt volledig herstel plaats. Ook bij de Nederlandse CTEpatiënten wordt momenteel onderzoek verricht naar het beloop van de aandoening. Neurologische uitval bij varkensslachters

De cluster met 24 patiënten met polyradiculoneuropathie in twee varkensslachterijen door inademing van aerosolen met varkenshersenweefsel uit 2006 - 2008 (Samson, 2008) is verder geanalyseerd. Het was aanvankelijk niet duidelijk of het een immunologisch of infectieus proces betrof. Nu blijken de klachten en afwijkingen te berusten op een auto-immunologisch mechanisme waarbij antilichamen de zenuwbanen aantasten op de plaats waar de bloed-zenuw barrière het zwakst is (Lachance et al. 2010). Een ander artikel (Adjemian et al. 2009) beschrijft het speurwerk dat verricht is om de cluster goed te analyseren door de ziektegeschiedenissen en arbeidsomstandigheden van de patiën ten nauwkeurig in kaart te brengen. In Nederland wordt deze slacht methode niet toegepast.

Gezondheidsproblemen bij het lossen van containers

In 2009 heeft dit onderwerp veel media-aandacht gekregen naar aanleiding van verschillende gevallen. Goed inzicht in de precieze omvang en ernst ontbreekt. Miljoenen containers komen jaarlijks de Rotterdamse haven binnen. Vandaar worden ze per schip, trein of vrachtauto naar de eindgebruiker vervoerd. Bij het steekproefsgewijs bemeten van de containers worden in 10 - 20% van de gevallen toxische stoffen aangetroffen boven de vroegere MAC (Maximaal Aanvaarde Concentratie) waarde. In de meeste gevallen gaat het om oplosmiddelen als tolueen, xyleen of formaldehyde; stoffen die vrijkomen uit de nieuwe producten of het vers bedrukte verpakkingsmateriaal. Tijdelijke klachten van hoofdpijn, sufheid en irritatie van de slijmvliezen kunnen het gevolg zijn.


Ziekte van Parkinson door bestrijdingsmiddelen?

In een groot Amerikaans onderzoek bij 519 patiënten met Parkinson isme en 511 controles werd een verband gevonden tussen de ziekte van Parkinson en blootstelling aan bestrijdingsmiddelen (Tanner et al. 2009).

94

95


Parkinsonpatiënten waren in vroeger werk 1,9 maal zo vaak blootgesteld aan bestrijdingsmiddelen als de controlegroep. In deze studie is de blootstelling aan bestrijdingsmiddelen met grote precisie nagegaan. Het risico op Parkinsonisme bij blootstelling aan één van de acht bestrijdings middelen die ook bij experimenteel onderzoek tot Parkinsonisme leiden was 2,20 (1,02 - 4,75) en bij gebruik van 2,4 dichloorphenoxyazijnzuur (een herbicide) 2,59 (1,03 - 6,48). Er werd een omgekeerde relatie met roken gevonden. Deze studie bevestigt het in eerdere studies gevonden verband tussen blootstelling aan bestrijdingsmiddelen en Parkinsonisme. 8.4

Conclusies

Containers Werk in besloten ruimtes kan tot acute neurologische gezondheidseffecten leiden. Bij het lossen van containers moet rekening worden gehouden met actieve begassing met onder andere methylbromide en fosfine, waarbij ernstige neurologische schade kan ontstaan. Ook het uitdampen van oplos middelen uit verpakkingsmateriaal en nieuwe producten in containers tijdens het transport kan bij het lossen ervan tijdelijke gezondheidseffecten veroor zaken. Bij bulktransport van organisch materiaal (o.a. hout) kan een zuurstof tekort ontstaan met soms dodelijke gevolgen.

9. Beroepsziekten door biologische agentia

Bestrijdingsmiddelen Blootstelling aan toxische stoffen in het werk, met name bestrijdingsmiddelen, geeft een verhoogde kans op neurodegeneratieve ziekten zoals de ziekte van Parkinson.


96

97

9.1

Infectieziekten krijgen veel aandacht, mede door de uitbraken van Influenza A (Mexicaanse griep of varkensgriep) en Q-koorts. De meeste meldingen van beroepsinfectieziekten zijn afkomstig uit de gezondheidszorg, de agrarische sector, de luchtvaart, het openbaar bestuur en defensie. Arbo professionals en sociale partners melden dat ze voor de beheersing van risico’s behoefte hebben aan meer bedrijfsgerichte kennis, richtlijnen, instrumen ten en eenduidigheid. Het outbreak managementteam (OMT) – het landelijk adviesorgaan van het RIVM dat de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport adviseert over de bestrijding van een epidemie – is aangevuld met het arbeids omstandigheden management team (AMT).


Infectieziekten zijn aandoeningen die worden veroorzaakt door parasieten, schimmels, bacteriën, virussen of prionen, al dan niet genetisch gemodificeerd. Als het oplopen van een infectieziekte plaatsvindt vanwege de arbeid spreken we van een beroepsinfectieziekte. Naast de aard van het biologisch agens spelen diverse andere factoren een rol: De aard van het werk

Bepaalde vormen van werkbelasting bevorderen het ontstaan van infectie ziekten. Veel werken met vocht kan verwondingen en huidverweking veroorzaken. Infecties treden dan gemakkelijker op (verpleegkundigen, zweminstructeurs). De aard van het werk kan ook leiden tot verspreiding van ziektes naar de klant of het product; zo worden patiënten in ziekenhuizen en zorginstellingen tijdens de seizoensinfluenza vooral door het personeel besmet. Crowding en werk

In arbeidsorganisaties werken vaak veel mensen met en dichtbij elkaar. Dat levert een verhoogd risico op besmetting van en door elkaar. Zeker als werknemers met een besmettelijke ziekte te snel (nog besmettelijk) het werk hervatten. Maar ook kan in werk de blootstelling aan en impact van risicovolle bronnen verhoogd zijn, zoals bijvoorbeeld bij Q-koorts in de geitenhouderij. Persoonlijke factoren en werk

Bepaalde groepen werknemers zijn door en in het werk extra kwetsbaar. Denk aan jongeren, ouderen, mensen met comorbiditeit (kanker, leveren nierlijden, hart- en vaatlijden), gebruikers van bepaalde medicijnen (immuunsuppressiva) en zwangeren. 9.2


Beroepsziektemeldingen NCvB

In 2009 werden door bedrijfsartsen aan het NCvB 156 beroepsinfectie ziekten gemeld. De stijging van het aantal darminfecties berust op twee uitbraakmeldingen van het Norovirus in ziekenhuizen. Verder valt de toename van tuberculose en luchtweginfecties op. Ook het aantal meldingen van MRSA steeg; het gaat hierbij om vastgesteld dragerschap en niet om infecties. Het aantal gevallen van lymeborreliose bleef in 2009 gelijk. Iedereen die buiten werkt, loopt het gevaar op deze beroepsziekte. Opmerkelijk is het geringe aantal meldingen door bedrijfsartsen van Q-koorts. Dit hangt waarschijnlijk samen met het ontbreken van arbozorg in veel agrarische bedrijven zonder personeel.


98

99

Beroepsziekten door biologische agentia

Behoefte aan informatie en ondersteuning

Tabel 9.1 Meldingen van beroepsinfectieziekten in de Nationale Registratie NCvB over 2002 - 2009 2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Darminfecties*

11

16

26

72

21

18

40

57

Tuberculose

42

25

19

21

24

12

15

20

9

1

9

6

8

-

5

8

11

18

39

37

9

10

13

13

5

11

4

4

-

26

10

Malaria Huidinfecties Zoönosen Q koorts **

De praktijk toont een stijgende behoefte aan ondersteuning in de omgang met beroepsgerelateerde infectieziekten. Dit uit zich in een toenemend aantal vragen dat gesteld wordt via de helpdesk van www.beroepsziekten.nl In 2009 kreeg de helpdeskvragen 192 vragen over infectieziekten. Veel vragen betroffen actuele uitbraken en ook infectieziektebestrijding in de vleesverwerkende industrie. In 2009 is, op initiatief van het ministerie van SZW, de alertdienst Arboinf@ct gelanceerd en het Arbeidsomstandigheden managementteam (AMT) geïnstalleerd. Zowel tijdens de Mexicaanse griep als de Q-koorts epidemie konden arboprofessionals snel informatie krijgen over de laatste wetenschappelijke ontwikkelingen. In de loop van 2010 is Arbo-inf@ct uitgebreid naar alle typen infectieziekten.

1 12

HIV

-

1

5

Hepatitis B

3

2

5

Luchtweginfecties

2

10

-

4

-

-

5

3

1

4

1

2

4

6

1

-

11

Hepatitis A

-

-

-

-

1

1

-

-

Ziekte van Lyme

3

-

16

12

6

-

10

8

Legionellose

2

2

1

-

1

-

1

1

Hepatitis C

1

-

1

-

2

-

5

-

Overige infectieziekten

9

20

16

11

11

30

2

5

MRSA*** Totaal

10

8

2

12

16

11

9

15

108

114

143

183

111

110

117

156

9.3


Urgentie van infectieziektenbestrijding neemt toe

Hoewel de impact van de pandemie achteraf meeviel, is het maatschappelijke besef doorgedrongen dat het functioneren van onze samen leving bijzonder gevoelig is geworden voor verstorende invloeden zoals infectieziekten. De influenzapandemie was aanleiding voor een intensieve samenwerking tussen het ministerie van VWS, het RIVM en het NCvB. De factor werk is een vast onderdeel geworden van de nationale infectieziektebestrijding. De beroepsvereniging van bedrijfsartsen (NVAB) heeft in samenwerking met het NCvB een leidraad ‘pandemie’ geschreven. Wat betreft de Q-koorts nam het aantal meldingen in 2009 in Osiris flink toe en werd de relevantie met blootstelling in werk explicieter. Q-koorts is echter nog steeds een onbegrepen infectieziekte.

* Dit betreft vooral 2 uitbraakmeldingen Norovirus in een algemeen en een academisch ziekenhuis ** Q koorts staat vanaf 2009 apart in tabel (voordien onder zoönosen meegenomen) *** Het gaat hier om vastgesteld dragerschap en geen infecties

Meldingen in OSIRIS 2009

Alle artsen en microbiologische laboratoria zijn verplicht bepaalde infectieziekten bij het RIVM via het OSIRIS-systeem te melden. Als de melder van mening is dat werk een oorzakelijke rol speelt wordt dit apart vermeld. Naast het beroep worden sinds 2009 ook de werkzaamheden vermeld. In 2009 werd in OSIRIS in 210 gevallen een arbeidsgerelateerde infectieziekte gemeld. De grootste categorieën waren: - - - - -

Zorg blijkt niet optimaal geregeld

Van de 25.000 - 30.000 jaarlijkse prikaccidenten is 95% werkgerelateerd. Daarbij treedt bloed-bloedcontact op (RIVM, 2008). In 2009 werd vastgesteld dat de vereiste snelle begeleiding of 24-uurs zorg na prikaccidenten onvoldoende gegarandeerd is en nog niet goed loopt (van Wijk, 2009). Binnen twee uur moet toediening van post-expositieprofylaxe (PEP) bij HIV mogelijk zijn. Vooral in het weekend en buiten de normale werkuren blijkt dit problematisch. Invoering van een intrinsiek veilig bloedafnamesysteem draagt bij aan de afname van het aantal prik incidenten (van der Molen et al. 2008). Er moet beter rekening gehouden worden met de enorme psychologische impact van prikaccidenten op de slachtoffers (Wald, 2009). Eerste medische zorg door een landelijke organisatie is wellicht adequaat, maar voor de vervolgzorg is inschakeling van de arbodienst van de werkgever waarschijnlijk beter.

Q-koorts Malaria Pertussis Hepatitis-B

78 (agrarische sector, dierverzorging) 34 (buitenlandse dienstreizen) 29 (kinderopvang, gezondheidszorg) 14 (gezondheidszorg, buitenlandse dienstreizen, seks industrie) Legionellose 13 (via koeltoren besmetting van loodgieters en reinigers)


100

101


Onvoldoende (h)erkenning van individuele risico’s

Tabel 9.2 Voorbeelden van enkele multiresistente micro-organismen

De risico’s van biologische agentia voor zwangere vrouw en vrucht blijven onderbelicht. De Stichting voor Arbeid en de NVAB hebben extra aandacht besteed aan zwangerschap, werk, risico’s en oplossingen. Toch ontbrak in 2009 dit onderwerp in 28 van de 40 arbocatalogi (Kemp, 2010). Problematisch zijn onder meer de onbekendheid met de schadelijke effecten van sommige biologische agentia en het niet stringent toepassen van wel bestaande richtlijnen (bijvoorbeeld ‘Gezondheids risico’s in een basisschool en buitenschoolse opvang’ (RIVM / Clb, 2009). De huidige lijst van biologische agentia, die bij het Arbobesluit hoort, geeft een gevarenklassenindeling. Bij de soortgelijke toxische stoffen lijst bestaat een zogenaamde teratogene-eigenschappen-notatie. Naast de klasse-indeling zou voor biologische agentia een dergelijke notatie bij een negatief effect op de zwangerschapsuitkomst ook aangegeven moeten worden. Denk bijvoorbeeld aan toxoplasmose (Z) en Parvo B19 virus (Z). Verhoogde kwetsbaarheid

Voor veel infectieziekten bestaan (extra) kwetsbare individuen (Q-koorts, influenza) waar de werkgever rekening mee moet houden. Door de vergrijzing van de beroepsbevolking en de vergrote arbeidsparticipatie stijgt het aantal werkenden met een chronische ziekte en gebruik van geneesmiddelen die de weerstand tegen infectieziekten verminderen. De opsporing van individuele kwetsbaarheid vraagt om bijzondere aandacht bij indiensttreding, periodiek onderzoek en bij de verzuimbegeleiding. De voorlichting aan werknemers moet zodanig zijn dat zij zich de gevaren voor de eigen gezondheid realiseren en dat ze zich verantwoordelijk voelen hun werkgever en de bedrijfsarts te informeren bij een nieuw ontstane kwetsbaarheid. Ook de curatieve sector zou een actievere rol kunnen spelen bij het zicht krijgen en houden op individuele kwetsbaarheden. Zo zou in de arbocatalogi melding gemaakt kunnen worden van werkzaamheden waarbij men extra voorzieningen moet treffen of extra alert moet zijn, bijvoorbeeld voor mensen die immuunsuppressiva gebruiken.

naam agens

bronnen

risicolopers

bijzonderheden

MRSA (Meticilline resistente staphylo coccus aureus)

Dragers, kalveren, varkens, kippen en paarden

Werknemers veterinaire en humane gezondheidszorg, vleesverwerkers, rioolwerkers

Alleen werknemers in ziekenhuizen en zorg instellingen worden behandeld. Bij de veterinaire werknemers heeft behandeling geen zin wegens kans op recidief

Super TBC

Dragers

Werknemers humane gezondheidszorg en zakenreizigers buitenland

In ons land pas 1 patiënt aangetroffen, over hele wereld een opkomend gevaar. Wereldwijd is TBC een van de meest gemelde beroeps infectieziekten

ESBL (Extended Spectrum Betalactamase; door bacteriën aangemaakte enzymen die antibiotica onwerkzaam maken)

Pluimvee, Patiënten dragers

Werknemers veterinaire en humane gezondheidszorg, vlees verwerking, etc.

Bepaalde bacteriën orden dragers van deze w eigenschap zoals de E. Coli, de Klebsiella

de drager zelf wel ziek worden wanneer zijn eigen belastbaarheid of weerstand vermindert. Het ECDC en de EFSA hebben in 2009 de problematiek van het anti bioticumgebruik bij vee en de gevaren voor de volksgezondheid uitgebreid beschreven (ECDC, 2009). Risicovorming

In toenemende mate wordt duidelijk dat werknemers (denk bijvoorbeeld aan de gezondheidszorg) mede kunnen bijdragen aan de transmissie van voor hun patiënten en cliënten schadelijke organismen. Zo kunnen verloskundigen de baby’s die zij ter wereld helpen, besmetten met de ß-hemolytische A-streptococ (Kaan, 2008). Ondanks het advies van de Gezondheidsraad uit 2007 bleef de vaccinatiegraad tegen influenza onder werknemers in de gezondheidszorg in 2009 laag. Alleen enkele academische ziekenhuizen hebben een lijst van biologische agentia waarmee een besmette werknemer géén risicovormende werkzaamheden mag verrichten. In de overige instellingen voor gezondheidszorg is hiervoor zelden een effectieve regeling opgesteld. Naast het verbod tot het verrichten van risicovolle werkzaamheden zou een regeling ook moeten inhouden dat

Toename van resistente organismen

Resistente organismen vormen een toenemend risico. Niet zozeer omdat dragers van resistente organismen zelf ziek zijn, maar wel omdat zij, ongewild en onbewust, de besmetting overbrengen op andere mensen of producten. Sommige groepen werknemers komen intensief en frequent in contact met voor antibiotica resistent geworden biologische agentia. Enkele voorbeelden ziet u in ziet u in de tabel hiernaast. Door het risico voor andere mensen of producten heeft dragerschap gevolgen voor het kunnen (blijven) uitvoeren van het eigen werk, ondanks het ontbreken van ziekte bij de werknemer zelf. Overigens kan


102

103


men bepaalde werkzaamheden alleen mag verrichten als men voldoende gevaccineerd is. Dit in verband met het risico voor derden.

Bijzondere bronnen Ziekteverwekker

Risicoberoepen

Publicatie

Opmerkingen

Nieuwe informatie over biologische agentia

Coxiella burnetii

Kappers

Helpdesk

Bacterie lang besmettelijk

Uit literatuuronderzoek en via helpdeskvragen in 2009 kwam informatie binnen over in Nederland nieuwe exotische infectieziekten, gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen en bijzondere gevallen.

MRSA

Rioolwerkers

S. Börjesson 2010

Zweeds rioolwater bevat MRSA

Legionella

Autowassers

HSE 2009

Onderhoud belangrijk

Hepatitis E, H. pylori

Rioolwerkers

Tschopp 2009

Geen risico gevonden

Potentiële risicovormende biologische agentia in ons land

Werknemers staan in de frontlinie bij nieuwe infectieuze bedreigingen. Dat bleek in 2009 tijdens de introductie van de Aedes Albopictus (de tijgermug) in Nederland door de import van besmette ‘lucky bamboo’ (Hofhuis, 2009). Ander onderzoek toonde aan dat ook geïmporteerde autobanden een risico vormen voor import van ongewenste organismen zoals de ‘Rock Pool Mosquito’ mug (Ochlerotatus Atropalpus) (Rijksoverheid, 2009). Het valt niet geheel uit te sluiten dat sommige muggen soorten zich hier definitief vestigen en daarmee een nieuwe vector vormen voor tot op heden hier onbekende ziekten als het Chikungunya, het Westnijlvirus, het Rift valley virus (Ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit, 2009).

Bijeenkomst Infectieziekten & Arbeid

In september 2009 organiseerde het NCvB een invitational conference onder de titel Infectieziekten & Arbeid waaraan circa veertig vertegenwoordigers uit de arbowereld deelnamen. De deelnemers zien infectieziekten in relatie tot het werk als onderschat probleem. Het ontbreekt aan kennis en instrumenten op veel bedrijfsgezondheidskundige deelgebieden, variërend van risico inventarisatie en evaluatie tot preventieve maatregelen. Ook is er weinig druk of urgentie van buitenaf om deze problemen aan te pakken.

Daarnaast moeten we met het toenemende aantal reizigers en immigranten uit de gehele wereld rekening houden met de import van potentieel zeer gevaarlijke ziekten als rabiës, Marburg, SARS, malaria en multi resistente TBC. Soms gaat de import van een nieuwe ziekte sluipender zoals bij het hantavirus. Dit risico blijkt op te rukken via muizen in het zuiden van ons land (RIVM, 2009). Een continue monitoring van deze, vooral uit zoönotische hoek afkomstige ziekten is noodzakelijk om tijdig en adequaat maatregelen te kunnen nemen. Daarbij moet ook worden gedacht aan het snel inlichten van alle belanghebbende werkgevers, werknemers en professionals (Jager et al. 2008).

Op de bijeenkomst werden diverse actiepunten afgesproken, waarvan een deel al in gang is gezet. Zo leiden diverse arbodiensten interne specialisten infectieziekten en arbeid op, werkt NVAB aan richtlijnen voor pandemie en Q-koorts, verspreidt KIZA (kennissysteem infectieziekten bij de arbeid) alerts en nieuws, werken het RIVM en het NCvB nauw samen, is er een arbo

Persoonlijke beschermingsmiddelen

Het gebruik van adembescherming geeft vaak problemen omdat zowel het draagcomfort als de vereiste effectiviteit niet aan alle eisen voldoen. Ook in 2009 ontbrak het niet aan de terugkerende discussie of een chirurgisch masker even effectief is als een N95 (een Amerikaanse producteis) en of een P2 of P3 noodzakelijk is of dat een P1 voldoende zou zijn. Het RIVM meldde dat in noodsituaties ook het voor de mond houden van een stuk hemd enigszins bescherming kan bieden (van der Sande, 2009) maar in de arbozorg geldt opnieuw dat alleen het meest effectieve middel bruikbaar is. En dan schort het aan wetenschappelijk voldoende onderbouwde informatie. Het ontwikkelen van bruikbare en effectieve adembescherming voor werknemer is zeer urgent.


104

105


(outbreak) management team (AMT) geformeerd en wordt de website KIZA uitgebreid met een onderdeel VIZA (vaccinaties tegen infectieziekten bij de arbeid). Een volledig overzicht van besproken onderwerpen en acties daarop vindt u op de KIZA website (www.kiza.nl). In een onderzoek gedaan op verzoek van het Ministerie van SZW (Kemp, 2010) worden bovengenoemde aandachtspunten bevestigd. Daarnaast wordt geconstateerd dat werkgevers onvoldoende het belang van het onderwerp inzien, dat de complexiteit van het onderwerp een proactief aanbod van arbodiensten aan werkgevers bemoeilijkt en dat het ontbreekt aan kennis over de causale relatie met verzuim. Men stelt de ontwikkeling van een gezamenlijk basisinstrument voor biologische agentia voor. Dit zou door de arbodiensten eventueel met ondersteuning van de overheid kunnen plaatsvinden.

Bijzondere casuïstiek -

- - -

Verpleegkundige liep HIV op na een prikaccident bij een baby uit de risicogroep waarvan onbekend was dat de baby HIV-besmet was. (Gibellini, 2009) Streptococceninfectie bij aanwezigen intubatie tijdens noodsituatie. (Baba et al. 2009) Huiduitslag slopers kerktoren door D. gallinae (duivenmijt) (via helpdesk NCvB) Verpleegkundige kreeg hepatitis C door bloedneus patiënt (Toda et al. 2009)

9.4

Conclusies

Impact De recente uitbraken van Influenza A (Mexicaanse griep of varkensgriep) en Q-koorts laten de impact van (beroeps-)infectieziektes voor het werk zien. Biologische agentia Het onderwerp biologische agentia ontbreekt in de meeste arbocatalogi en bij arbodiensten is kennis over beroepsinfectieziekten lacunair. Een proactieve rol van arbodiensten bij beheersing van risico’s door biologische agentia wordt node gemist.

10. Kanker

Kennisinfrastructuur De kennisinfrastructuur rond biologische agentia en de verbinding tussen de volksgezondheids- en arbeidsgeneeskundige benadering kan verbeterd worden. Versterking van het outbreak managementteam (OMT), het landelijk adviesorgaan van het RIVM dat de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport adviseert over de bestrijding van een epidemie, met het arbeids omstandigheden management team (AMT) is hiervoor een belangrijke stap. Kwetsbare werknemers en globalisering Beroepsgerelateerde infectieziekten zullen een risico blijven vormen onder andere door toenemend aantal kwetsbare werknemers en door globalisering in het werkverkeer.


106

107

Longkanker

Kanker door werk is een belangrijke bron van arbeidsgebonden sterfte met meer dan 1.350 gevallen per jaar in Nederland. De top van de sterfte cijfers voor mesothelioom, een specifieke asbestkanker, is mogelijk nog niet bereikt. Werkers met blootstelling aan kwartshoudend stof lopen extra risico op longkanker. Blootstelling aan endotoxines lijkt het risico op longkanker te verminderen. Epidemiologisch onderzoek met behulp van koppeling van gegevensbestanden (‘record linkage’) zoals in Scandinavische landen op grote schaal gebeurt, kan verbanden helder maken. Hetzelfde geldt voor meta-analyses, waarbij resultaten van verschillende, kwalitatief goede, studies worden gecombineerd.

De belangrijkste oorzaak van longkanker is het roken. Oorzakelijke factoren in het beroep worden hierdoor minder snel herkend. Het roken van sigaretten en blootstelling aan asbest hebben een elkaar versterkend (synergistisch) effect op het ontstaan van longkanker. Naast asbest kan ook blootstelling aan kwartshoudend stof, chroom, nikkel, straling en dieseluitlaatgassen een oorzaak zijn van werkgebonden longkanker. Kanker van de neusbijholten

Dit is een tamelijk zeldzame vorm van kanker die vooral veroorzaakt wordt door blootstelling aan houtstof en leerstof. Risicoberoepen zijn meubelmakers (schuren van hardhout), machinaal houtbewerkers en leerbewerkers. 10.2


In 2009 kwamen bij het NCvB 14 meldingen van kanker door bedrijfs artsen binnen. In tabel 10.1 is dit weergegeven. Tabel 10.1 Meldingen van kanker als beroepsziekte (NCvB, 2009) Diagnose

Aantal (totaal n=14)

mesothelioom

6

borstkanker

3

huidkanker

3

longkanker

2

De meeste meldingen (n=6) betroffen mesothelioom. Er werden drie gevallen van borstkanker en drie huidkankers gemeld en twee longkankers. Een melding van een bottumor bleek bij nadere beschouwing een goedaardige nieuwvorming te zijn en wordt hier niet opgenomen. Vanwege de lage aantallen worden deze meldingen hier niet verder uit gewerkt.

10.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen

Er zijn allerlei soorten kanker die door het werk kunnen worden veroorzaakt. Vaak betreft het een ‘normaal’ type kanker dat door het werk, vaak op relatief jeugdige leeftijd voorkomt; soms gaat het om bijzondere kankersoorten. Enkele voorbeelden:

Vragen aan de helpdesk

Via de helpdesk, bereikbaar via www.beroepsziekten.nl, werden 35 vragen over kanker en werk gesteld. De meeste vragen betroffen borstkanker en nachtdienst, medisch onderzoek na asbestblootstelling en leukemie na benzeenblootstelling (in het bijzonder door het bij het reinigen van wapens (defensie) veel gebruikte schoonmaakmiddel PX-10 dat onder andere benzeen bevatte).

Mesothelioom

Dit is een kwaadaardige aandoening van het long- of buikvlies. Meestal overlijden patiënten binnen een jaar na het stellen van de diagnose. Het is een aandoening die vrijwel exclusief door asbest wordt veroorzaakt.



108

109

Kanker

Mesothelioomcijfers van CBS en IAS

Kanker door het werk: een update van schattingen

Omdat de gemiddelde overlevingsduur bij mesothelioom minder dan één jaar bedraagt en mesothelioom een vrijwel exclusieve asbestkanker is, vormen de sterftecijfers aan mesothelioom een goede benadering van het aantal nieuwe gevallen. De sterftecijfers van het CBS laten zien dat de top van het aantal gevallen mogelijk nog niet is bereikt.

Ook in Frankrijk is een schatting gemaakt van het aantal kankergevallen dat aan blootstelling aan kankerverwekkende stoffen op het werk kan worden toegeschreven (Bofetta et al. 2010). Op grond van gegevens over de beroepsmatige blootstelling aan carcinogenen (categorie I, IARC) gekoppeld aan relatieve risico’s voor 23 verschillende blootstelling-kanker combinaties kwam men tot een schatting van de bijdrage van werk aan de kankersterfte van 4% bij mannen (waaronder 12,5% van alle long kankergevallen) en 0,6% bij vrouwen. In Nederland is ter gelegenheid van Workers Memorial Day (28 april) een schatting gemaakt van het aantal doden door het werk. Hierbij wordt het aantal doden door kanker ten gevolge van het werk geschat op 1.350 (Laan van der et al. 2010). Dit lijkt een conservatieve schatting in het licht van alleen al de longkankersterfte: in Nederland circa 6.000 per jaar bij mannen.

Figuur 10.1 Sterftecijfers aan mesothelioom bij mannen en vrouwen 1979 - 2008 (bron CBS, Statline) 450

Mesothelioomsterfte mannen

400 350

Mesothelioomsterfte vrouwen

300

10.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen

250


200 150

Koppeling van gegevens over kanker en werk

100

In sommige beroepen worden mensen harder door kanker getroffen dan in andere. Onderzoek naar een relatie tussen kanker en een vroegere beroepsmatige blootstelling is lastig door de vaak lange latentietijden. Om beter inzicht in de relatie tussen kanker en werk te krijgen, zou het nuttig zijn om gegevens van vroegere blootstelling van werkenden te koppelen aan gegevens van kankerregistraties nu. Uitvoering van dergelijk follow-up onderzoek is in Nederland moeilijk in verband met privacyaspecten. In Scandinavische landen heeft men geen problemen met het koppelen van gegevensbestanden aan de hand van persoonlijke identificatiecodes. Bij alle inwoners van Denemarken, Finland, IJsland, Noorwegen en Zweden zijn beroepsgegevens gekoppeld aan gegevens uit de kankerregistraties. Tijdens de volkstellingen van 1960, 1970, 1980 en 1990 is bij 15 miljoen mensen, die toen een leeftijd van 30 - 64 jaar hadden, informatie over het beroep verzameld. De 2,8 miljoen nieuwe gevallen van kanker die zich bij deze 15 miljoen werkenden hebben voorgedaan en zijn vastgelegd in de kankerregistraties, zijn vervolgens geanalyseerd. Een gigantische follow-up studie die een schat aan informatie oplevert. De resultaten worden gepresenteerd als SIR (standardised incidence ratio): het aantal geobserveerde gevallen gedeeld door het aantal verwachte gevallen. Beroepen met een hoog risico op alle kankersoorten (SIR 1,45) zijn kelners, tabakswerkers, zeelieden en schoorsteenvegers. De laagste kankerrisico’s werden gevonden bij boeren, tuinlieden en werkers in het

2009

2007

2005

2003

2001

1999

1997

1995

1993

1991

1989

1987

1985

1983

1981

0

1979

50

Bij het Instituut Asbestslachtoffers werden in 2009 526 gevallen van mesothelioom aangemeld. In 2009 werden 489 dossiers afgerond, waarvan 118 werden afgewezen. In 319 gevallen werd een tegemoetkoming bij loondienst gerelateerde asbestslachtoffers toegekend; in 72 gevallen betrof het milieu gerelateerde asbestblootstelling. Latentietijd

Het lage aantal meldingen van kanker als beroepsziekte ten opzichte van de werkelijke gevallen moet vooral worden verklaard door de lange tijd die bestaat tussen de blootstelling aan de kankerverwekkende stof en het ontstaan van de aandoening. Bij mesothelioom bedraagt deze zogenaamde latentietijd gemiddeld 30 - 40 jaar. De werkenden zijn dan meestal niet meer in het oorspronkelijk bedrijf werkzaam en bevinden zich buiten het vizier van de bedrijfsarts.


110

111

Kanker

onderwijs (SIR 0,80). Als naar kankerspecifieke cijfers wordt gekeken, zijn de verschillen nog groter. In tabel 10.2 enkele uitkomsten.

houdend stof een extra risico op longkanker hebben (Preller et al. 2009). Na elf jaar follow-up deden zich in deze groep van 12.000 mensen van 55 - 69 jaar meer dan 1.600 gevallen van longkanker bij mannen voor. Hun werkzaamheden en rookgewoontes waren eerder in kaart gebracht. Bij degenen met de hoogste en langste blootstelling aan kwartshoudend stof bleek het risico op longkanker meer dan verdubbeld, waarbij gecorrigeerd was voor rookgewoontes en asbestblootstelling.

Tabel 10.2 Voorbeelden van beroepen met een verhoogd risico op kanker uit follow-up studie van 15 miljoen Scandinaviërs Kankersoort

Beroep

Lipkanker

Vissers, boeren

Hoogste SIR 2.27

Kanker bij militaire radar operators

Mondkanker

Kelners

5.05

Pharynxkanker

Kelners

6.22

Leverkanker

Kelners

4.22

Adenocarcinoom neus

Houtbewerkers

5.50

Longkanker

Kelners, tabakswerkers, schoorsteenvegers

1.90

Mesothelioom

Loodgieters, zeelieden, elektriciens, lassers

4.74

Blaaskanker

Kelners, kappers, schoorsteenvegers

1.50

Bij 4.417 Belgische militairen die tussen 1963 en 1994 als radar operator in radarinstallaties van de luchtverdediging in Duitsland werkten, werd een verhoogde sterftekans door kanker gevonden, met name door lymfatische en haemopoietische kankersoorten. Het relatief risico hiervoor was 7,22 (1,09 - 47,9) in vergelijking met een groep van 2.932 militairen die niet met radar werkte.(Degrave et al. 2009) De voor kanker onderzoek betrekkelijk kleine aantallen laten geen harde conclusies toe.

Alle kankersoorten

Kelners, tabakswerkers, zeelieden, schoorsteenvegers

1.45

Borstkanker door ploegendienst

Werk in ploegendienst waarbij een verstoring van het circadiane (24 - uurs) ritme optreedt, is mogelijk kankerverwekkend voor de mens (IARC, klasse IIa). Door de erkenning van borstkanker als beroepsziekte in Denemarken bij vrouwen die ten minste 20 jaar lang gedurende één nacht per week of meer in nachtdienst hebben gewerkt, is hierover ook in Nederland het afgelopen jaar veel onrust ontstaan. In samenwerking met de Nederlandse Vereniging van Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB) is door het NCvB een factsheet opgesteld als hulpmiddel voor de bedrijfsarts bij advisering en counseling (Pal, 2009).

Het onderzoek bevestigt een aantal bekende beroepsrisico’s, zoals het risico op adenocarcinomen van de neusbijholtes bij houtbewerkers en mesothelioom in beroepen met asbestblootstelling. Ook van minder frequent voorkomende beroepen en meer zeldzame kankersoorten is door deze opzet informatie beschikbaar. Zo werden 212 gevallen van longkanker bij schoorsteenvegers gevonden. Duidelijk is dat sommige verhoogde risico’s op kanker te maken hebben met factoren buiten de blootstelling op de werkplek. Het gaat dan vooral om leefstijlfactoren die in bepaalde beroepen meer prominent zijn dan in andere. De hoge risico’s die bij kelners zijn gevonden, kunnen verklaard worden door de bovengemiddelde alcohol- en sigarettenconsumptie. Daarnaast speelt passief roken bij kelners een rol. De lage risico’s bij boeren op onder andere longkanker, blaaskanker en kanker in de monden keelholte kunnen door de gezonde leefstijl van boeren worden verklaard; maar ook de beschermende werking van blootstelling aan endotoxines zou een rol kunnen spelen. Een zwak punt van deze benadering is dat niet gecorrigeerd kan worden voor ‘verstorende variabelen’, zoals rookgewoontes. Ook het toepassen van zeer veel toetsen levert waarschijnlijk ook een aantal weliswaar significante, maar niet altijd relevante verbanden op.

De relatie tussen werk in de nacht en borstkanker bij vrouwen wordt in verschillende recente studies niet bevestigd. In de grote Scandinavische studie (Pukkala et al. 2009) werd geen verhoogd risico op borstkanker bij verpleegkundigen gevonden. Bij mannen met een beroep waarbij het bioritme regelmatig wordt verstoord (journalisten, koks en stewards) werd wél een verhoogd risico op borstkanker gevonden. Een goed opgezette prospectieve cohortstudie onder Chinese vrouwen (Pronk et al. 2010) liet geen verhoogd risico op borstkanker onder ploegendienstwerkers zien. De follow-up tijd in deze studie is echter misschien te kort (10 jaar) om conclusies te trekken. In een grote Duitse case-control studie GENICA (gene-environmental interaction and breast cancer) werd een licht verhoogd, maar niet significant, risico op borstkanker bij ploegendienstwerkers gevonden (Pesch et al. 2010). Een groot Deens cohort onderzoek (Kjaer en Hansen, 2009) onder ruim 90.000 verpleegkundigen toont een licht verhoogd risico op borstkanker (SIR 1,1 (1,1-1,2), maar geen relatie met de duur van het werk als ver-

Longkanker door kwartshoudend stof

Gebruikmakend van gegevens van een Nederlands cohort onderzoek, oorspronkelijk opgezet om het verband tussen voeding en kanker te onderzoeken, is nagegaan of werkers met blootstelling aan kwarts


112

113

Kanker

pleegkundige. Het al dan niet werken in nachtdienst van individuele verpleegkundigen kon in deze studie niet worden bepaald. De verpleegkundigen hadden een duidelijk verlaagd risico op alcohol- en rook gerelateerde kankersoorten, zoals leveren longkanker.

Preventieve maatregelen

Door Arbouw is een triage model ontwikkeld voor de screening op silicose. Bedrijfsartsen bij arbodiensten zijn geïnstrueerd en de screening is ingevoerd als pilot in de bedrijfsgezondheidszorg voor de bouw. Voor de arbodiensten is een instructieboekje ontwikkeld met beroepsspecifieke maatregelen om kwartsstofblootstelling te verminderen / voorkomen.

Kanker bij schilders en kappers

In 1989 werd door het IARC het werk als schilder op de lijst van kanker verwekkende stoffen en processen geplaatst omdat in diverse onafhankelijk van elkaar uitgevoerde studies een verband tussen werken als schilder en het risico op longkanker gevonden. Recent zijn twee meta-analyses uitgevoerd waarbij dit verband opnieuw is geëvalueerd. De eerste studie (Guha et al. 2010) toont een verband tussen werken als schilder en longkanker met een relatief risico van 1,35 (1,29 -1,41) waarbij het verband duidelijker is naarmate het werk als schilder langduriger was. De tweede studie (Bachand et al, 2010) laat ook een verhoogd relatief risico op longkanker zien van 1,22 -1,36 en een relatief risico van 1,14 -1,27 voor blaaskanker. Uit de meta-analyses blijkt ook dat het risico in oudere studies hoger is dan in recentere. Dit wordt voor een deel verklaard door onvoldoende controle op rookgewoontes en publicatiebias in de oudere studies. Ook met betrekking tot kanker bij kappers is een meta-analyse uitgevoerd (Takkouche et al. 2009). Vrij consistent worden in verschillende landen verhoogde kankerrisico’s in deze beroepsgroep gevonden; een relatie met haarverf wordt verondersteld. In dit overzicht kwam men tot een verhoogd risico op longkanker van 1,27 (1,15 -1,41), op blaaskanker van 1,30 (1,20 -1,42) en op multipel myeloom van 1,62 (1,22 - 2m14). Zowel bij de schilders als bij de kappers is onduidelijk om welke oor zakelijke stoffen het gaat, waardoor vertaling naar gerichte preventie niet goed mogelijk is.

10.4

Arbeidsgebonden sterfte door kanker Kanker door werk is een belangrijke bron van arbeidsgebonden sterfte met meer dan 1.350 gevallen per jaar in Nederland. De top van de sterftecijfers voor mesothelioom is mogelijk bereikt, hetgeen verwacht mag worden gezien de sterke terugdringing van de blootstelling aan asbest. Verbanden helder maken Epidemiologisch onderzoek met behulp van koppeling van gegevensbestanden (‘record linkage’) zoals in Scandinavische landen op grote schaal gebeurt, kan verbanden helder maken. Hetzelfde geldt voor meta-analyses, waarbij resultaten van verschillende, kwalitatief goede, studies worden gecombineerd. Longkankerrisico door kwartshoudend stof Uit Nederlands onderzoek blijkt dat het longkankerrisico door blootstelling aan kwartshoudend stof duidelijk is verhoogd.

Longkanker bij werk met blootstelling aan endotoxines

Blootstelling aan endotoxines lijkt het risico op longkanker te verminderen. Meer dan 25 kwalitatief goede studies bij katoenwerkers en werkers in de agrarische sector – sectoren met een hoge endotoxine blootstelling – werden op een rij gezet (Lenters et al. 2010). In de studies werd gecorrigeerd voor onder andere rookgewoontes. Meta-analyse liet zien dat het gesommeerde risico op longkanker voor katoenwerkers 0,72 (0,57 - 0,90) en voor werkers in de agrarische sector 0,62 (0,52 - 0,75) is. Blootstelling aan endotoxines lijkt dus een beschermend effect te hebben op het ontwikkelen van longkanker.


114

115

Conclusies

Kanker

11. Reproductiestoornissen


116

In dit hoofdstuk gaat het over effecten van werk op de reproductie (voortplanting) of de zich ontwikkelende baby. Er worden slechts incidenteel meldingen verricht van deze door het werk veroorzaakte effecten. Jaarlijks worden wel regelmatig vragen aan de helpdesk over zwangerschap en werk gesteld. Zij vormen evenzeer een bron van informatie. 0ngeveer de helft van deze vragen komt vanuit de gezondheidszorg en heeft vaak betrekking op blootstelling aan cytostatica of biologische agentia. De sterfte rond de geboorte is in Nederland relatief hoog waardoor er de nodige aandacht is voor mogelijke oorzaken en preventieve maatregelen. In hoeverre werkgebonden factoren een rol spelen in de verklaring van een verschil met andere landen is niet geheel duidelijk. Een ruwe maar voorzichtige schatting komt uit op jaarlijks 200 miskramen als gevolg van werkfactoren. Voor perinatale sterfte is dit (nog) niet bekend. Bekendheid met de negatieve invloed van arbeidsomstandigheden biedt aanknopingspunten voor preventie. De vorig 117

Reproductiestoornissen

verband met de zwangerschapsperiode, drie vragen gaan over de borstvoeding, vier vragen over de preconceptiefase en dus over kinderwens. Gerangschikt naar blootstelling is tienmaal een vraag gesteld over bio logische agentia, zesmaal over chemische stoffen en tweemaal over ioniserende straling.

jaar gereed gekomen werkmodule op de website www.zwangerwijzer.nl. kan een belangrijke rol spelen bij het bevorderen van deze bewustwording. Recente literatuur verschaft aanvullend bewijs voor een hoger risico op aangeboren afwijkingen wanneer de vrouw tijdens de zwangerschap is blootgesteld aan oplosmiddelen. Nieuw zijn de aanwijzingen voor de betekenis van een aantal genetische factoren bij de schadelijkheid van sommige stoffen tijdens de zwangerschap.

11.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen Maatschappelijke ontwikkelingen

Hoewel moederlijke en kindersterfte in Europa tot historisch lage waarden zijn gedaald, geldt dat in mindere mate voor Nederland. Er zijn aanwijzingen dat de perinatale sterfte in Nederland is gestabiliseerd of wellicht stijgt in bepaalde bevolkingsgroepen (Zeitlin et al. 2009). Op dit moment is er geen eenduidige oorzaak aan te wijzen voor deze trend in Nederland. Wellicht kan verbetering van de beschikbaarheid en kwaliteit van de verloskundige zorg, ook buiten kantooruren en in het weekend, een rol spelen. Het is de bedoeling dat binnen afzienbare tijd op een kritische, gestructureerde manier naar de daadwerkelijk verleende zorg wordt gekeken door middel van een perinatale audit. Daarnaast vormen mogelijk beïnvloedende factoren rond de conceptie en gedurende de (vroegere) zwangerschap een aanknopingspunt. Hiervoor neemt de laatste tijd de aandacht toe. Dat blijkt ook uit de instelling van een bijzondere leerstoel, geïnitieerd door de Vereniging Samenwerkende Ouder- en Patiëntenorganisaties (VSOP), met de leeropdracht Periconceptionele Epidemiologie. Bij de analyse van factoren die een rol spelen in de verklaring van de trend in de perinatale sterfte in Nederland verdienen arbeidsomstandigheden ook een plaats. Zo blijkt uit een recente publicatie van het NCvB, dat volgens een ruwe, maar voorzichtige, schatting jaarlijks mogelijk 200 miskramen zijn toe te schrijven aan minder goede arbeidsomstandigheden (Van der Laan et al. 2010). In de publicatie van het NCvB is gezocht naar relevante recente literatuur over de invloed van werkfactoren op het risico op een miskraam of perinatale sterfte. Een verhoogd risico op een miskraam door het werk werd gevonden bij kapsters, dierenartsen, tandartsen en medewerkers in kassen, bij nachtwerk en lange werkweken (>40u / w) met relatieve risico’s variërend van 1,3 tot 4,0. In een RIVM rapport wordt het aantal miskramen door giftige stoffen op het werk geschat op ongeveer 200 per jaar (RIVM, 2008).

11.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen

Stoornissen in het voortplantingsproces (reproductiestoornissen) door factoren in het werk kunnen ontstaan door fysiek zwaar werk, mentale belasting, ploegendienst, chemische factoren (zoals oplosmiddelen, narcosegassen, chemotherapeutica, bestrijdingsmiddelen en sommige metalen), fysische factoren (warmte, koude, ioniserende en niet ioniserende straling, lawaai en lichaamstrillingen) en bepaalde infecties. Blootstelling aan deze factoren kan plaatsvinden vóór de conceptie, tijdens de zwangerschap of zelfs na de geboorte waarbij in dat geval het schadelijke effect wordt doorgegeven via de moedermelk. Het is moeilijk om in een individueel geval een causale relatie vast te stellen tussen aandoening en werk. Meldingen zijn er in 2009 dan ook niet gedaan. 11.2 Omvang van de problematiek

Recente Nederlandstalige publicatie

Er zijn in 2009 geen meldingen gedaan van beroepsziekten op dit gebied. Dit is een bekend fenomeen en hangt vermoedelijk samen met de moeilijkheid om bij reproductiestoornissen in een individueel geval een causale relatie vast te stellen tussen de aandoening en de blootstelling in het beroep. Aan de helpdesk van het NCvB zijn dit jaar achttien vragen gesteld op het terrein van voortplanting en werk, elf daarvan houden


Bedrijfsartsen ervaren nauwelijks knelpunten bij uitvoeren preventief consult

In 2007 is de NVAB-richtlijn: ‘Zwangerschap, postpartumperiode en werk’ verschenen, waarin wordt geadviseerd dat vrouwen aan het begin van hun zwangerschap de bedrijfsarts raadplegen voor een preventief

118

119


consult (NVAB, 2007). Van Beukering en Verbeek (2010) hebben onderzoek gedaan naar de implementatie van deze richtlijn. Daarbij keken ze met behulp van een vragenlijstonderzoek naar de haalbaarheid en uitvoering van het preventieve consult en eventuele belemmerende factoren. Ze hebben 26 bedrijfsartsconsulten bij 22 zwangere vrouwen geanalyseerd. In 95% van de gevallen levert het preventieve consult een advies op om het werk of de werktijd aan te passen. 75% van de werknemers en de bedrijfsartsen denkt dat hierdoor verzuim en negatieve gevolgen voor het ongeboren kind worden voorkomen. In dit pilot onderzoek ervaren de bedrijfsartsen nauwelijks knelpunten in de uitvoering van het preventief consult. De auteurs concluderen dat verder onderzoek nodig is naar de effectiviteit van het preventief consult op verzuim en zwangerschaps uitkomst (Van Beukering en Verbeek, 2010).

Verminderde vruchtbaarheid door werk?

Begin dit jaar verscheen een opiniërend overzichtartikel van Joffe (2010) onder de pakkende titel: ‘What has happened to human fertility’. In Noordwest Europa lijkt de zaadkwaliteit in de afgelopen decennia te zijn gedaald en de kans op testiskanker te zijn toegenomen. Veelal wordt de ‘endocrine disruption’ hypothese genoemd als mogelijke verklaring. Dat wil zeggen dat blootstelling aan hormoonverstorende stoffen die in het milieu terecht komen, de hormoonhuishouding verstoort en op die manier een belangrijke bijdrage levert aan het ontstaan van dit probleem. Hoewel deze mogelijkheid niet geheel is uit te sluiten, oppert Joffe een andere mogelijkheid. Zijn alternatieve hypothese is, dat deze stoffen niet zo zeer de hormoonbalans verstoren, maar mogelijk genetische schade aanbrengen aan de geslachtscellen. Hierdoor ontstaan veranderingen in het DNA, die vervolgens worden overgeërfd en uiteindelijk bij een volgende generatie kunnen leiden tot verminderde zaadkwaliteit en een hogere kans op testiskanker.

Recente publicaties uit de wetenschappelijke literatuur

Evenals vorig jaar zijn de door het NCvB ontwikkelde zoekstrategieën gebruikt om de wetenschappelijke literatuur te doorzoeken op werk factoren en reproductiestoornissen. De belangrijkste resultaten worden hieronder weergegeven.

Preconceptie Er komt meer aandacht voor de preconceptieperiode

Recent is een module werkfactoren toegevoegd aan de website www.zwangerwijzer.nl. Het is de bedoeling dat kennis op het gebied van voortplanting en werk op deze manier gemakkelijker toegankelijk is voor stellen met kinderwens en hulpverleners. Inmiddels is de oorspronkelijke vragenlijst gevalideerd (Landkroon et al. 2010). Uit dit onderzoek blijkt dat zwangerwijzer.nl een bruikbaar en efficiënt instrument is voor het identificeren van een aantal mogelijk risicofactoren voor de conceptie. Een aanvullende anamnese blijft noodzakelijk om een aantal risico’s te verifiëren. Om een bredere doelgroep van artsen te informeren is in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (Brand et al. 2009) een artikel verschenen waarin een overzicht wordt gegeven van arbeids omstandigheden die vóór de conceptie van belang zijn voor het beloop en de uitkomst van de zwangerschap. In hun conclusie pleiten de auteurs er voor dat de bedrijfsarts wordt betrokken bij het preconceptie-advies, aangezien deze op die manier wellicht een bijdrage kan leveren aan het verminderen van zwangerschapscomplicaties door werkgebonden factoren.

Fertiliteit Meer noodzaak tot vruchtbaarheidsbehandeling in kunststofindustrie, maar niet in de tuinbouw

Bij ongeveer 10-15% van de stellen met kinderwens in de Westerse wereld is er sprake van verminderde fertiliteit en circa 10% van alle vrouwen in de vruchtbare leeftijd heeft specialistische hulp nodig op dit gebied. In Denemarken kan men voor onderzoek naar infertiliteit gebruik maken van het Danish Occupational Hospital Register. Deze database is geconstrueerd door de gegevens van drie nationale registraties te koppelen: het centrale bevolkingsregister, de ziekenhuisregistratie en een module voor de beroepenclassificatie. De database biedt een goede mogelijkheid om associaties tussen beroepsmatige blootstelling en reproductiestoornissen te onderzoeken. Hierover zijn recent twee publicaties verschenen. In de eerste studie is onderzocht of vrouwen werkzaam in de kunststofindustrie meer vruchtbaarheidsbehandelingen nodig hebben dan vrouwen die niet met deze chemische stoffen in aanraking komen. Binnen het cohort werden 107 vrouwen aangetroffen die vruchtbaarheidbehandelingen nodig hadden, tegenover 87 verwachte gevallen. Dit komt overeen met een significant verhoogd relatief risico van 1,23 (Hougaard et al. 2009a). Bij een soortgelijk onderzoek in de tuinbouw ondergingen 81 vrouwen een vruchtbaarheidsbehandeling, terwijl er theoretisch 76 waren verwacht (Hougaard et al. 2009b). De auteurs concluderen dat werk in de tuinbouw in Denemarken niet lijkt te leiden tot meer vruchtbaarheidsbehandelingen.


In Mexico deden Aguilar-Garduno en collega’s (2010) onderzoek naar de relatie tussen beroepsmatige blootstelling aan oplosmiddelen rondom de conceptie en het risico op anencefalie. Er zijn 151 cases opgenomen in deze studie en vergeleken met 151 gezonde controles. De auteurs vinden een driemaal hogere kans op anencefalie wanneer vader of moeder rond de conceptie (van 3 maanden voor tot 1 maand na de conceptie) beroepsmatig is blootgesteld aan organische oplosmiddelen.

120

121


Geen verhoging risico op kinderkanker door elektromagnetische straling

Lichtere baby’s bij geboorte door werkstress

In Amsterdam wordt al enige tijd onderzoek gedaan naar de invloed van diverse factoren tijdens de zwangerschap op het beloop en de uitkomst van de zwangerschap en latere lichamelijke en cognitieve ontwikkelingen, zo zogenaamde ABCD-studie. In dit kader werd de relatie tussen arbeidsomstandigheden en het geboortegewicht onderzocht. Wanneer vrouwen een hoge werkdruk ervaren en een lange werkweek maken, kan de gewichtsreductie bij de geboorte oplopen tot 150 gram (vergelijkbaar met het effect van roken) en is er een tweemaal hoger risico op een kind dat klein is voor de zwangerschapsduur (Vrijkotte et al. 2009).

Extreem laag frequente magnetische velden (ELF-MFs), ook wel elektromagnetische straling genoemd, komen voor bij installaties die aan het elektriciteitsnet zijn gekoppeld zoals hoogspanningsmasten, hoogspanningskabels en elektrische apparatuur. Omdat ELF-MFs door het Internationale Agentschap voor Onderzoek naar Kanker (IARC) zijn geclassificeerd als mogelijk carcinogeen voor mensen (Klasse 2B) voerden Hug et al (2010) een case-control studie uit in Duitsland. De cases bestaan uit kinderen tussen de 0 en 14 jaar met een in de Duitse kanker registratie bevestigde vorm van kanker. Blootstelling van de ouders aan ELF-MFs werd geschat door middel van vragenlijsten, telefonische interviews en een job exposure matrix. Er zijn 2.049 kinderen met kanker geanalyseerd en vergeleken met 2.382 controles. Uit het onderzoek komt geen verhoogd risico op kinderkanker naar voren, wanneer de vaders voor de conceptie blootgesteld waren aan 0,2 micro Tesla, ook niet wanneer de grens werd gesteld op 1 uT. De auteurs concluderen dat er in deze studie geen aanwijzingen worden gevonden voor een verhoogd risico op kanker op de kinderleeftijd na preconceptionele blootstelling van de vader aan ELF-MFs.

Meer risico aangeboren afwijkingen bij blootstelling aan oplosmiddelen tijdens zwangerschap

In 2002 werd een prospectieve cohortstudie opgezet in Frankrijk. In drie jaar tijd zijn 3.421 zwangere vrouwen in deze studie opgenomen vanaf de 19e week van de zwangerschap. Deze vrouwen zijn gevolgd tot en met de bevalling. Het onderzoek was gericht op de relatie tussen blootstelling van de moeder aan oplosmiddelen en het risico op het krijgen van een kind met een aangeboren afwijking. Voor blootstelling aan oplosmiddelen is de eigen inschatting van de zwangere vrouwen gebruikt en een schatting gemaakt met behulp van een job exposure matrix. Binnen de onderzoeksgroep blijken 3.005 vrouwen betaald werk te verrichten, waarvan de gegevens zijn geanalyseerd. Er is een verhoogd risico gevonden op aangeboren afwijkingen bij blootstelling aan oplosmiddelen. Er is een 2,5 maal verhoogd risico gevonden bij gebruik van de inschatting van blootstelling door de zwangere zelf en een 3,5 maal hoger risico op een aangeboren afwijking bij gebruik van de job exposure matrix. Deze studie geeft aanvullend wetenschappelijk bewijs dat blootstelling van de vrouw aan oplosmiddelen tijdens de zwangerschap het risico op aangeboren afwijkingen (zoals gehemelte spleten, afwijkingen aan de urinewegen en mannelijke genitalia) bij de nakomelingen vergroot (Garlantézec, 2009).

Zwangerschap en werk Vooroverbuigen in het werk vergroot de kans op vroeggeboorte

Bonzini et al. (2009) hebben het risico van fysiek belastend werk in de loop van de zwangerschap nogmaals onderzocht. Zij interviewden 1.327 zwangere vrouwen uit een prospectief cohort in Southampton (Southampton Women’s Survey) bij een zwangerschapsduur van 34 weken en vroegen naar fysiek belastend werk. Na de geboorte is onderzoek gedaan naar vier mogelijke geboorte-uitkomsten: vroeggeboorte, laag geboortegewicht gerekend naar zwangerschapsduur, verminderde hoofd- en buikomvang. De onderzoekers vinden bij een zwangerschapsduur van 34 weken een bijna drie maal hoger risico op vroeggeboorte wanneer de zwangere in haar werkzaamheden meer dan 1 uur per werkdag voorover heeft moeten buigen. Verder hebben kinderen van moeders die meer dan 40 uur per week werken, meer kans op een kleinere hoofdomtrek. In een prospectieve cohortstudie in Ierland werd bij 1.124 zwangere vrouwen en 676 controles onderzoek gedaan naar de invloed van werk factoren met behulp van een vragenlijst. Uit deze studie komt naar voren dat het geboortegewicht kan worden beïnvloed door beroepsmatige blootstelling, mogelijk door verkorting van de zwangerschapsduur (Niedhammer et al. 2009).


Ontwikkelingstoornissen als gevolg van eerdere blootstelling

Blootstelling aan neurotoxische stoffen is vooral gevaarlijk wanneer dit gebeurt tijdens de vroege ontwikkeling van het kind. Te denken valt aan blootstelling tijdens de zwangerschap. Om die reden deden Julvez en Grandjean (2009) een systematisch literatuuronderzoek. Zij zochten naar epidemiologische studies bij vrouwelijke werknemers, waarbij gekeken werd naar de ontwikkeling van het zenuwstelsel van hun nakomelingen. Ontwikkelingsstoornissen ten gevolge van beroepsmatige blootstelling zijn beschreven voor oplosmiddelen en bestrijdingsmiddelen. Aanvullend bewijs komt vanuit de blootstelling in het milieu. Het betreft dan vooral blootstelling aan lood of organisch kwik. Het valt de auteurs op, dat ondanks dat er sprake is van duidelijke risico’s, er relatief weinig cohortstudies op dit gebied worden uitgevoerd. Het gebrek aan studies en nog

122

123


onvoldoende bewijs mag volgens de auteurs geen reden zijn om nog niet over te gaan tot een beleid gericht op de bescherming van zwangere vrouwen tegen de schadelijke werking van neurotoxische stoffen. Dit vooral nu bekend is dat het zich ontwikkelende brein erg kwetsbaar is en gevoelig voor de werking van neurotoxische stoffen. Zij adviseren daarom bij twijfel het voorzorgsprincipe toe te passen (Julvez en Grandjean, 2009).

Genetisch polymorfisme vergroot de kans op laag geboortegewicht bij pesticide werkers

Hoewel steeds meer bekend wordt van de effecten van beroepsmatige blootstellingen op het beloop en de uitkomst van de zwangerschap, is relatief weinig bekend over de rol die genetische variatie hierin speelt. Een recente studie uit Mexico brengt daar verandering in. In Mexico worden veel bloemen geteeld in kassen, waarbij gewasbestrijdings middelen worden gebruikt zoals organofosfaten. In het lichaam speelt bij de detoxificatie van organofosfaten het enzym paraoxonase (PON1) een rol. De onderzoekers veronderstellen dat genetische variatie van het gen dat codeert voor PON1 de enzymactiviteit zou kunnen reduceren, waardoor de stof meer toxisch is voor personen met het minder actieve enzym. Voor dit onderzoek zijn 264 vrouwen geïnterviewd en is bij hen bloed afgenomen voor onderzoek naar dit genetisch polymorfisme. In de voorafgaande tien jaar maakten deze vrouwen 467 zwangerschappen door. Vrouwen met het genotype PON1 192 RR hebben een bijna zesmaal hogere kans op het krijgen van een kind met een laag geboortegewicht wanneer zij tijdens de zwangerschap werkzaam waren in de bloementeelt, dan vrouwen die dit genotype niet hebben. Genetisch polymorfisme lijkt dan ook een rol te kunnen spelen bij de effecten van beroepsmatige blootstelling van de moeder tijdens de zwangerschap op het beloop en de uitkomst van de zwangerschap (Moreno-Banda et al. 2009).

Toxische invloeden op ontwikkelend brein Uit een recent literatuuronderzoek blijkt dat er relatief weinig publicaties zijn over de invloed van blootstelling van de moeder aan toxische stoffen tijdens de zwangerschap en latere ontwikkelingsstoornissen van het kind. Ondanks deze schaarste bepleiten de auteurs voorzichtigheid, omdat het ontwikkelende brein extra gevoelig blijkt voor toxische invloeden. Risico op laag geboortegewicht Onderzoekers vonden een hoger risico op een laag geboortegewicht wanneer vrouwen tijdens hun zwangerschap werkten in de bloementeelt terwijl zij een genetische variant hadden van een enzym dat een gewasbestrijdingsmiddel ontgift.

11.4 Conclusies

Miskramen Een voorzichtige schatting geeft aan dat jaarlijks 200 miskramen het gevolg zijn van minder goede arbeidsomstandigheden. Verminderde zaadkwaliteit door genetische schade Al enige jaren zijn er aanwijzingen dat er sprake is van een teruglopende zaadkwaliteit van mensen in bepaalde delen van de wereld. Lange tijd is verondersteld dat stoffen die de hormoonbalans verstoren een rol zouden kunnen spelen. Een andere mogelijkheid is dat deze stoffen wellicht genetische schade aanrichten, die door overerving kan leiden tot verminderde zaadkwaliteit en toename van testiskanker bij het nageslacht.


124

125


12. Overige beroepsziekten Beroepsziekten in cijfers 2010

126

In dit hoofdstuk worden hart- en vaataandoeningen, oogaandoeningen en overige meldingen besproken. De voorzichtige schatting is dat de arbeidsgebonden sterfte aan hartaandoeningen in Nederland jaarlijks ongeveer 800 gevallen bedraagt. Ploegendienstwerkers vertonen vaker een zogenaamd metabool syndroom, wat (mede) kan verklaren waarom zij een verhoogd risico op hart- en vaatziekten hebben. Bij chronische werkstress, werken in ploegendienst en bloot stelling aan fijnstof kunnen verhoogde spiegels van ontstekingsparameters ontstaan. Nieuwe onderzoeksgegevens bevestigen het optreden van staar als beroepsziekte bij radiologisch laboranten. Zwaar tillen en bepaalde vormen van musiceren, verhogen de kans op het ontwikkelen van een liesbreuk of klachten van zuurbranden en de slokdarm.

127

Overige beroepsziekten

12.1 Hart- en vaataandoeningen Zoutbelasting

In 2009 zijn in totaal 51 meldingen van beroepsgebonden hart- en vaataandoeningen geregistreerd (2008: 59). Evenals in andere jaren vormen hypertensie (hoge bloeddruk) en het Syndroom van Raynaud (doorbloedingsstoornis in de handen als gevolg van hand-armtrillingen) de meest gemelde aandoeningen in deze categorie beroepsziekten (tabel 12.1). Het syndroom van Raynaud is ook meegenomen bij de aandoeningen aan het houdingen bewegingsapparaat. De meeste meldingen zijn afkomstig uit de bouwnijverheid (35), gezondheidszorg (5) en de industrie (5). Evenals voorgaande jaren betreft het bijna uitsluitend meldingen van mannen (46). De leeftijd ligt bij bijna 80% van de meldingen boven de 40 jaar. Tabel 12.1 Diagnose overzicht van de meldingen van hart- en vaataandoeningen in 2004 t / m 2009 Diagnose Hoge bloeddruk

2005

2006

2007

2008

2009 26

13

11

18

25

Spataderen

5

7

4

9

7

Trombose

0

1

2

1

0

Syndroom van Raynaud

7

13

10

12

9

Hartritmestoornis

6

2

3

1

1

Ischaemische hartaandoening

3

9

5

4

4

Overige hart en vaataandoeningen Totaal

3

2

2

6

3

37

44

44

59

51

De sneeuwrijke winter zorgde het afgelopen jaar voor nijpende strooizoutperikelen, maar blootstelling aan zout zou ook gezondheidsproblemen kunnen geven. In 2009 zijn via de helpdesk van het NCvB vragen gesteld over de invloed op de gezondheid van zoutbelasting bij de gladheids bestrijders en loodsmedewerkers. Het ging vooral om de vraag of zoutbloot stelling zou kunnen leiden tot verhoging van de bloeddruk. Aanleiding vormde de hoge bloeddruk bij mensen met een voorheen normale bloeddruk na een aantal weken werken in een

12.2 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen Arbeidsgebonden sterfte aan hart- en vaataandoeningen.

Het aantal meldingen dat jaarlijks wordt verricht van hart- en vaat aandoeningen blijft beperkt. Dat is niet verwonderlijk, omdat bij deze categorie aandoeningen diverse andere risicofactoren een rol spelen. Dat maakt het lastig om in individuele gevallen de arbeidsgebonden factoren apart te wegen. We kennen uit studies de relatieve risico’s van een aantal arbeidsfactoren voor hart- en vaataandoeningen, de omvang van de bootgestelde populaties en cijfers over de incidentie van (sterfte aan) hart- en vaatziekten. Door deze gegevens te combineren, is een schatting te maken van het aantal gevallen van hart- en vaatziekten dat aan werkfactoren toegeschreven kan worden. Hoewel men moet zich moet realiseren dat een op deze wijze berekend risico met de nodige onzekerheden is omgeven, is op deze manier het overlijdensrisico door hart- en vaatziekten in Nederland geschat (van der Laan et al. 2010). In ons land overlijden binnen de werkzame beroepsbevolking jaarlijks naar schatting 95 mensen (marges 13 - 270) aan een ziekte van hun kransslagaderen (hartinfarct, angina pectoris) door chronische werkstress. Daarnaast circa 67 (marges 13 - 200) door werken in de ploegendienst, 40 (marges 7 - 88) door werken in lawaai en 11 (marges 3 - 58) door blootstelling aan fijnstof in het werk. Omdat het hier gaat om aandoeningen die zich geleidelijk ontwikkelen, is niet uitgesloten dat aandoeningen die na pensionering optreden ook nog verband houden met eerdere blootstelling aan

Het grootste deel van de beroepsgebonden hart- en vaataandoeningen wordt veroorzaakt door psychosociale en mentale factoren (27), gevolgd door biomechanische factoren (20) en fysische factoren (4). De psychosociale en mentale factoren waren vooral geassocieerd met de meldingen van hoge bloeddruk en ischaemische hartziekten, de biomechanische met de meldingen van de ziekte van Raynaud (hand-armtrillingen) en spataderen (statische belasting). Van 34 (66,7%) meldingen zijn geen gegevens gerapporteerd over de ernst van de aandoening. Bij de meldingen waarbij dit wel is gebeurd, werd bij elf werknemers uitgegaan een tijdelijke arbeidsongeschiktheid tot 3 maanden en bij drie werknemers van 3 - 6 maanden.


128

zoutopslagloods. Haldiya et al (2005) vonden bij medewerkers van een zoutproducerend bedrijf een hogere bloeddruk en meer gevallen van hypertensie in vergelijking met een controlegroep. De bloeddruk daalde nadat men gelaatsmaskers en brillen was gaan dragen. De zoutblootstelling was in dat bedrijf echter erg hoog. Toch lijken er goede argumenten te zijn om gladheidsbestrijders te beschermen tegen verhoging van hun bloeddruk door in hun periodiek medisch onderzoek (PMO) meting van de bloeddruk op te nemen.

129


werkfactoren. Dat brengt de schatting van het totale aantal sterfgevallen voor alle werkfactoren samen op 808 (marges 137 - 2374) per jaar. Het gaat dan alleen om het aantal sterfgevallen door een hartaandoening en niet door een beroerte. Hoewel er wel aanwijzingen zijn dat de kans op een beroerte ook verhoogd is bij een aantal van de genoemde arbeidsfactoren, laten de beschikbare gegevens nog geen schatting toe.

het optreden van deze ziekte. Hun conclusie luidt dan ook dat het bewijs voor een oorzakelijk verband vooralsnog beperkt is. Ze verwijzen overigens wel naar ondersteunend bewijs vanuit prospectief onderzoek naar het metabool syndroom. Een metabool syndroom (combinatie van hoge bloeddruk, verhoogde vetspiegels, verhoogde suikerspiegels) ontwikkelt zich bij ploegendienstwerkers vaker in vergelijking tot dagdienstwerkers (Esquirol et al. 2009; De Bacquer et al. 2009; Pietroiusti et al. 2010). De aanwezigheid van een metabool syndroom is een risicofactor voor het krijgen van hart- en vaatziekten en ook voor een beroerte (CVA). Brown et al. (2009) zagen bij vrouwelijke verpleegkundigen een 4% toename van het risico op een CVA voor iedere 5 jaar werken in ploegendienst (met roterende nachtdiensten). Chronische ontsteking wordt gezien als een belangrijke fase in het proces dat leidt tot vaat- beschadiging. Burgueno et al. (2010) zagen in het bloed bij ploegendienstmedewerkers meer ontstekingsactiviteit vergeleken met dagdienstmedewerkers. Deze bevinding ondersteunt een causale relatie tussen ploegendienst en hart- en vaatziekten. Preventief betekent dit dat er in de voorlichting aan mensen die in ploegendienst werken extra aandacht geschonken moet worden aan het voorkomen van een metabool syndroom, bijvoorbeeld door de eetgewoonten aan te passen (Lowden et al. 2010).

Werkstress

In de afgelopen jaren zijn diverse studies verricht waarin gekeken is naar het verband tussen psychosociale factoren in de werksituatie en hart- en vaatziekten. Nu is er aanleiding voor een kritische beoordeling van de uitkomsten daarvan. Eller et al. (2009) concludeerden na systematische bestudering van 33 studies bij mannen en 18 bij vrouwen, dat er matig bewijs was voor een verband tussen hart- en vaatziekten en hoge psychologische taakeisen, gebrek aan sociale steun en hoge werkdruk. Daarnaast vonden zij het bewijs voor een verband met een gebrek aan regelmogelijkheden, baanonzekerheid, lange werkdagen, verstoorde verhouding tussen inspanning en beloning en onrechtvaardigheidaspecten nog onvoldoende. Zij stelden verder dat er nog te weinig studies bij vrouwen waren verricht om conclusies te kunnen trekken. De onderzoeks populatie (ruim 18.000) in de studie van Bonde et al. (2009) bestond echter voor 79% uit vrouwen (ambtenaren). Zij werden 5 jaar gevolgd. Uit deze studie bleek dat een gebrek aan regelmogelijkheden in het werk wel geassocieerd was met een verhoogd risico op een hartaandoening, maar werkdruk en baanontevredenheid niet. Werkstress is eigenlijk een paraplubegrip en omvat een groot aantal aspecten. Dat leidt tot een grote variatie in onderzoeken en maakt het er niet eenvoudiger op om tot eenduidige conclusies te komen. Veronder stelde mechanismen in de relatie tussen werkstress en hart- en vaataandoeningen zijn natuurlijk ook onderwerp van onderzoek. Zo zagen Elovainio et al. (2010) in de Whitehall II studie langdurig verhoogde spiegels van een aantal ontstekingsparameters bij werknemers die een hoge mate van procedurele onrechtvaardigheid ervoeren in hun organisatie. Een chronisch verhoogde ontstekingsactiviteit wordt gezien als een belangrijke voorloper in het proces dat leidt tot vernauwing van de kransslagaders. Het meenemen van dit type biomarkers in epidemio logisch onderzoek is van belang om een beter inzicht te krijgen in het verband tussen werkstress en hart- en vaataandoeningen.

Fijnstof en nanotechnologie

Bij onderzoek naar de effecten van fijnstof en nanotechnologie doet zich net als bij studies op het gebied van ploegendienst en werkstress het probleem voor dat uitkomsten vertekend kunnen zijn doordat ook andere risicofactoren meespelen. Opvallend vaak werden fijnstofstudies verricht bij Zweedse werknemers (Toren et al. 2007; Weiner et al. 2007; Björ et al. 2009; Björ et al. 2010) en dan in het bijzonder bij mijnwerkers. Björ et al. (2010) zagen overigens onafhankelijk van het verband met blootstelling aan stof ook een verhoogde sterfte aan een hartinfarct bij relatief hogere blootstelling aan trillingen. De onderzoekers suggereren dat dit verklaard zou kunnen worden uit afname van de variabiliteit in de hartslagfrequentie, wat als risicofactor voor het optreden van een hart infarct gezien wordt. De grote belangstelling voor de toepassing van carbon nanotubes (CNT) verklaart het regelmatig verschijnen van experimenteel onderzoek met deze vorm van nanodeeltjes. Belangwekkend is de bevinding van Bihari et al. (2010), die bij proefdieren zagen dat CNT een activerend effect hadden op de bloedstolling in tegenstelling tot blootstelling aan dieseldeeltjes en Titaniumdioxide nanopartikels. Tekenen van ontsteking in de longen en het bloed traden op bij proefdieren die via de luchtwegen CNT kregen toegediend. (Crouzier et al. 2010).

Ploegendienst

Frost et al. (2009) wijden een kritische bespreking aan de studies die zijn verricht naar het verband tussen werken in ploegendienst en het risico op een ischaemische hartziekte. Zij sluiten niet uit dat de resultaten van een aantal studies vertekend zijn door selectiefenomenen en onvoldoende controle voor risicofactoren die ook geassocieerd zijn met


130

131


In het SER advies over Veilig omgaan met nanodeeltjes op de werkplek (SER, 2009) wordt gepleit voor een ‘early warning system’. Over de wijze waarop dit een plaats moet krijgen in een gezondheidsbewakingssysteem is door het Ministerie van SZW advies gevraagd aan de Gezondheidsraad. Gedachten hierover zijn te vinden bij Trout en Schulte (2010) en Schulte et al. (2009), die wijzen op de toepassing van biomarkers gerelateerd aan ontstekings- of stollingsprocessen.

12.4 Oogaandoeningen

In 2009 zijn er 12 meldingen van door het werk veroorzaakte oog aandoeningen; een aantal dat zich na een klein piekje in 2008, weer bevindt op het niveau van de jaren daarvoor. Naast een aantal meldingen van lasogen, waarbij sprake is van een hoornvliesontsteking, zijn er weer meldingen van oogklachten gerelateerd aan factoren in een kantoor omgeving zoals klimaat en het verrichten van beeldschermwerk. De melding van een netvliesaandoening betreft een ontstekingsreactie die in verband gebracht wordt met chronische werkstress. Hierover wordt zeker de laatste jaren vrijwel niet meer gepubliceerd.

12.3 Conclusies hart- en vaataandoeningen

Arbeidsgebonden sterfte aan hartaandoeningen ongeveer 800 Het aantal arbeidsgerelateerde gevallen van hart- en vaataandoeningen laat zich niet afleiden uit het aantal meldingen. Door het multifactoriële karakter van deze aandoeningen is in individuele gevallen de weging van de bijdrage van werkfactoren niet goed mogelijk. Een betere indruk van het arbeids gerelateerde aandeel bij de incidentie van hart- en vaatziekten kan verkregen worden uit arbeidsepidemiologisch onderzoek. Aan de hand van die gegevens wordt geschat dat de arbeidsgebonden sterfte aan hartaandoeningen in Nederland jaarlijks ongeveer 800 bedraagt.

Tabel 12.2 Diagnose overzicht van de meldingen van oogaandoeningen in 2005 t / m 2009 Aandoening

Metabool syndroom door ploegendienst Ploegendienstwerkers ontwikkelen vaker verschijnselen van het metabool syndroom dan medewerkers in de dagdienst. Dit kan verklaren waarom er bij hen vaker hart- en vaatziekten optreden. In de begeleiding en voorlichting van ploegendienstmedewerkers verdient de ontwikkeling van goede eetgewoonten dan ook extra aandacht.

2005

2006

2007

2008

Bindvliesontsteking

7

5

1

2

2

Hoornvliesontsteking

0

1

0

5

4

Netvliesaandoening

1

0

1

0

1

Staar

2

1

3

1

0

Overige oogaandoeningen Totaal

4

7

6

7

5

14

14

11

19

12

De meldingen zijn voor meer dan 42% afkomstig uit de bouwnijverheid, 64% is ouder dan 40 jaar en het betreft uitsluitend meldingen van mannen. Dat is opmerkelijk omdat werkgerelateerde klachten van droge ogen bij bijvoorbeeld beeldschermwerkers vooral bij vrouwen optreden. Het aantal meldingen vormt dan ook vrijwel zeker een belangrijke onderschatting van het aantal gevallen van werkgerelateerde klachten van droge ogen.

Toegenomen ontstekingsactiviteit Het verband tussen werkstress, ploegendienst, blootstelling aan fijnstof en hart- en vaatziekten wordt ondersteund door toegenomen ontstekingsactiviteit bij deze vormen van belasting. Biomarkers voor ontsteking en stolling De duidelijke effecten van experimentele toediening van carbon nanotubes (CNT) op ontsteking en stolling pleiten ervoor om bij de ontwikkeling van een ‘early warning system’ bij blootstelling aan nanodeeltjes, biomarkers voor ontsteking en stolling toe te passen.


12.5 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen Allergische bindvliesontsteking (conjunctivitis)

Een allergische ontsteking van de oogleden gaat meestal samen met allergische rhinitis en treedt dus vaak op bij bijvoorbeeld proefdier allergie of meelstofallergie. Soms treden de oogklachten echter geïsoleerd op. Mancuso et al. (2008) beschrijven een medewerker die werkgerelateerde oogklachten krijgt bij het aanbrengen van verf op plastic flessen waarbij een UV behandeling plaatsvond. De verf bleek acrylaten te bevatten waarvoor de medewerker allergisch bleek. Opmerkelijk genoeg had hij geen huidklachten noch klachten van zijn luchtwegen. Acrylaten zijn vooral bekend als contactallergenen voor de huid en kun-

132

2009

133


nen ook allergisch beroepsastma veroorzaken, maar afzonderlijk optreden van een allergische conjunctivitis was tot nu toe niet bekend.

Overige aandoeningen

Het overzicht van meldingen die niet aan bod komen in de overige hoofdstukken, bevat een aantal noemenswaardige zaken. Zo zijn er in 2009 13 meldingen verricht van liesbreuken die in verband gebracht werden met zwaar tillen. Het betrof meldingen uit de bouwnijverheid (4), transportsector (6), gezondheidszorg(1) en metaalverwerking (2). Het verrichten van extra fysieke inspanning werd ook als oorzaak genoemd van een melding van een middenrifbreuk (hernia diafragmatica). Hiermee verwant zijn de bevindingen van Pregun et al. (2009). Zij zagen significant vaker slokdarmklachten zoals zuurbranden bij professionele zangers, musici (houtblazers) en glasblazers, beroepen waarbij sprake is van verhoogde buikdruk. Verder waren er een melding van een geval van caissonziekte door overdruk bij een duiker en de tegenhanger: het optreden van hoogteziekte bij beroepsmatig verblijf op grote hoogte. Verder een melding van de ziekte van Wegener, een auto-immuunziekte die de longen en nieren aantast, in verband met blootstelling aan kwarts. In het Signaleringsrapport Beroepsziekten 2004 werd aandacht gevraagd voor dit verband door recente beschrijvingen in de literatuur. Een min of meer verwante waarneming betreft het optreden van reumatische klachten in het kader van sarcoïdose bij twee reddingswerkers van de aanslag op het World Trade Center in 2001, waarbij hun stofblootstelling een rol wordt toegedicht bij het op gang brengen van deze aandoening (Bowers et al. 2010).

Droge ogen

In voorgaande rapporten is meerdere malen gewezen op het frequente voorkomen van klachten van droge ogen in relatie tot beeldschermwerk en klimaatfactoren in de werkomgeving. Tot een melding als beroepsziekte leidt dit meestal niet, omdat de klacht zich vaak onttrekt aan de waarneming van de bedrijfsarts. In strikte zin gaat het overigens vaak ook niet om een beroepsziekte omdat er geen aanwijzingen zijn dat de aandoening verantwoordelijk voor de afgenomen stabiliteit van de traanfilm (een gestoorde functie van kliertjes in de oogleden) door werkfactoren wordt veroorzaakt. Wanneer echter sprake is van verminderde stabiliteit van de traanfilm, treden wel sneller oogklachten op in voor de traanfilm belastende omstandigheden zoals droge lucht en beeldschermwerk (Bakke et al. 2008). In 2009 zijn geen publicaties verschenen die een nieuw licht werpen op deze problematiek. Behoud van de stabiliteit van traanfilm is gebaat bij goede klimaatomstandigheden op de werkplek, regelmatige onderbreking van het beeldschermwerk, bewust knipperen en voorkomen van langdurig geconcentreerd kijken (Wolkoff 2008). Staar

Blootstelling aan ioniserende straling zoals röntgenstraling verhoogt de kans op het ontwikkelen van staar (cataract). Radiologische werkers zoals röntgenlaboranten en radiologen vormen dus een risicogroep. De bevindingen van Chodick et al. (2008) die vorig jaar werden aangehaald in Beroepsziekten in Cijfers, krijgen een bevestiging in een kleiner opgezette studie van Milacic (2009). De hoogste cataract prevalentie werd waargenomen bij laboranten, gevolgd door radiologen en long artsen. Ook in deze studie werd geconcludeerd dat het verhoogde risico al aanwezig is bij lage blootstelling aan ioniserende straling.

Conclusie

Liesbreuk, zuurbranden en slokdarmklachten Zwaar tillen, duwen en trekken kan niet alleen leiden tot aandoeningen aan de houdingen bewegingsapparaat, maar vergroot ook de kans op het krijgen van een liesbreuk. Arbeidsbelasting die gepaard gaat met een verhoogde buikdruk vergroot de kans op het krijgen van zuurbranden en slokdarmklachten.

12.6 Conclusies oogaandoeningen

Allergie  als oorzaak Allergische oogklachten treden meestal op in combinatie met andere klachten van de huid en neus. Toch moet men ook bij geïsoleerd optredende werk gerelateerde oogklachten alert zijn op allergie als oorzaak. Risico op staar voor radiologische laboranten Binnen de radiologische werkers lijken vooral de radiologische laboranten een risicogroep te vormen voor het ontwikkelen van staar. Het verhoogde risico tekent zich al bij lage blootstelling aan ioniserende straling af.


134

135


Working our way to better mental health : a framework for action. London : The stationary Office, 2009. http://www.workingforhealth.gov.uk/documents/Working-our-way-to-better-mentalhealth-tagged.pdf Adewole F, Moore VC, Robertson AS, Burge PS. Diesel exhaust causing low-dose irritant asthma with latency? Occup Med (Lond) 2009;59(6):424-427. Adjemian JZ, Howell J, Holzbauer S et al. A clustering of immune-mediated polyradiculoneuropathy among swine abattoir workers exposed to aerosolized porcine brains, Indiana, United States. Int J Occup Environ Health 2009;15(4):331- 338. Aguilar-Garduno C, Lacasana M, Blanco-Munoz J et al. Parental occupational exposure to organic solvents and anencephaly in Mexico. Occup Environ Med 2010;67(1):32 - 37. Aldrich TK, Gustave J, Hall CB et al. Lung function in rescue workers at the World Trade Center after 7 years. N Engl J Med 2010;362(14):1263-1272.

Referenties

Alvear RM de, Martinez-Arquero G, Baron FJ, Hernandez-Mendo A. An interdisciplinary approach to teachers’ voice disorders and psychosocial working conditions. Folia Phoniatr Logop 2010;62(1- 2):24-34. Andersen K, Hawgood J, Klieve H et al. Suicide in selected occupations in Queensland: evidence from the State suicide register. Aust N Z J Psychiatry 2010;44(3):243-249. Angelillo M, Di MG, Costa G et al. Prevalence of occupational voice disorders in teachers. J Prev Med Hyg 2009;50(1):26-32. Avnstorp C. Follow-up of workers from the prefabricated concrete industry after the addition of ferrous sulphate to Danish cement. Contact Dermatitis 1989;20(5):365-371. Baba H, Iinuma Y, Imaizumi K et al. Transmission of bacterial infections to healthcare workers during intubation and respiratory care of patients with severe pneumonia. Infect Control Hosp Epidemiol 2009;30(10):1019-1021. Bachand A, Mundt KA, Mundt DJ, Carlton LE. Meta-analyses of occupational exposure as a painter and lung and bladder cancer morbidity and mortality 1950-2008. Crit Rev Toxicol 2010;40(2):101-125. Bacquer D de, Risseghem M van, Clays E et al. Rotating shift work and the metabolic syndrome: a prospective study. Int J Epidemiol 2009;38(3):848-854.


136

137

Referenties

Bakke JV, Wieslander G, Norback D, Moen BE. Atopy, symptoms and indoor environmental perceptions, tear film stability, nasal patency and lavage biomarkers in university staff. Int Arch Occup Environ Health 2008;81(7):861- 872.

Bonde JP, Munch-Hansen T, Agerbo E et al. Job strain and ischemic heart disease: a prospective study using a new approach for exposure assessment. J Occup Environ Med 2009;51(6):732-738.

Bartram DJ, Yadegarfar G, Baldwin DS. A cross-sectional study of mental health and well-being and their associations in the UK veterinary profession. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2009;44(12):1075-1085.

Bonzini M, Coggon D, Godfrey K et al. Occupational physical activities, working hours and outcome of pregnancy: findings from the Southampton Women’s Survey. Occup Environ Med 2009;66(10):685-690.

Beukering MDM van, Verbeek JHAM. Implementatie van het preventieve consult uit de NVAB-richtlijn ‘Zwangerschap, postpartumperiode en werk, advisering en begeleiding door de bedrijfsarts’. Tijdschrift voor bedrijfs- en verzekeringsgeneeskunde 2010;18(2):59-65.

Borjesson S, Matussek A, Melin S et al. Methicillin-resistant Staphylococcus aureus (MRSA) in municipal wastewater: an uncharted threat? J Appl Microbiol 2010;108(4):1244-1251.

Bhargava K, White IR, White JM. Thiuram patch test positivity 1980-2006: incidence is now falling. Contact Dermatitis 2009;60(4):222 - 223.

Bowers B, Hasni S, Gruber BL. Sarcoidosis in World Trade Center rescue workers presenting with rheumatologic manifestations. J Clin Rheumatol 2010;16(1): 26-27.

Bihari P, Holzer M, Praetner M et al. Single-walled carbon nanotubes activate platelets and accelerate thrombus formation in the microcirculation. Toxicology 2010;269(2 - 3):148-154.

Brancaccio RR, Brown LH, Chang YT et al. Identification and quantification of para-phenylenediamine in a temporary black henna tattoo. Am J Contact Dermat 2002;13(1):15-18.

Bjor B, Burstrom L, Jonsson H et al. Fifty-year follow-up of mortality among a cohort of iron-ore miners in Sweden, with specific reference to myocardial infarction mortality. Occup Environ Med 2009;66(4):264-268.

Brand T, Haperen VW van, Vliet-Lachotzki EH van, Steegers EA. Effecten van arbeidsomstandigheden op de zwangerschap verdienen aandacht binnen de preconceptiezorg. Ned Tijdschr Geneeskd 2009;153:A363.

Bjor B, Burstrom L, Eriksson K et al. Mortality from myocardial infarction in relation to exposure to vibration and dust among a cohort of iron-ore miners in Sweden. Occup Environ Med 2010;67(3):154-158.

Brown DL, Feskanich D, Sanchez BN et al. Rotating night shift work and the risk of ischemic stroke. Am J Epidemiol 2009;169(11):1370-1377.

Blakely TA, Collings SC, Atkinson J. Unemployment and suicide. Evidence for a causal association? J Epidemiol Community Health 2003;57(8):594-600.

Burgueno A, Gemma C, Gianotti TF et al. Increased levels of resistin in rotating shift workers: A potential mediator of cardiovascular risk associated with circadian misalignment. Atherosclerosis 2010;210(2):625-629.

Blanc PD, Iribarren C, Trupin L et al. Occupational exposures and the risk of COPD: dusty trades revisited. Thorax 2009;64(1):6-12.

Carder M, Turner S, McNamee R, Agius R. Work-related mental ill-health and ‘stress’ in the UK (2002-05). Occup Med (Lond) 2009;59(8):539-544.

Bock M, Damer K, Wulfhorst B, John SM. Semipermeable glove membranes – effects on skin barrier repair following SLS irritation. Contact Dermatitis 2009;61(5): 276-280.

Chodick G, Bekiroglu N, Hauptmann M et al. Risk of cataract after exposure to low doses of ionizing radiation: a 20-year prospective cohort study among US radiologic technologists. Am. J. Epidemiol. 2008:168(6):620-631.

Boffetta P, Autier P, Boniol M et al. An estimate of cancers attributable to occupational exposures in France. J Occup Environ Med 2010; 52(4):399-406.

Cohidon C, Santin G, Geoffroy-Perez B, Imbernon E. [Suicide and occupation in France]. Rev Epidemiol Sante Publique 2010;58(2):139-150. Corbiere M, Shen J, Rouleau M, Dewa CS. A systematic review of preventive interventions regarding mental health issues in organizations. Work 2009;33(1): 81-116.


138

139

Referenties

Crouzier D, Follot S, Gentilhomme E et al. Carbon nanotubes induce inflammation but decrease the production of reactive oxygen species in lung. Toxicology 2010;272(1- 3):39-45.

European Agency for Safety and Health at Work. Literature study on migrant workers, 2007; Literature Review European Risk Observatory. http://osha.europa.eu/en/publications/literature_reviews/migrant_workers

Degrave E, Meeusen B, Grivegnee AR et al. Causes of death among Belgian professional military radar operators: a 37-year retrospective cohort study. Int J Cancer 2009;124(4):945-951.

European Agency for Safety and Health at Work. The occupational safety and health of cleaning workers. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2009. http://osha.europa.eu/en/publications/literature_reviews/cleaning_workers_and_OSH

Deutsche Gesetzliche Unfallversicherung. Liste der Berufskrankheiten wird erweitert. Pressebericht 05-08-2009. http://www.dguv.de/inhalt/presse/2009/Q3/bken_neue/index.jsp

European Agency for Safety and Health at Work. Occupational skin diseases and dermal exposure in the European Union (EU-25) : policy and practice overview. Luxembourg : Office for Official Publications of the European Communities, 2008a. http://osha.europa.eu/en/publications/reports/TE7007049ENC_skin_diseases

Diepgen TL, Bernhard-Klimt C, Blome O et al. Bamberger Merkblatt : Begutachtungsempfehlungen für die Begutachtung von Haut- und Hautkrebserkrankungen. Teil II: Hautkrebserkrankungen. Dermatologie in Beruf und Umwelt 2009;57(1):3-17.

European Agency for Safety and Health at Work. Outlook1 – New and emerging risks in occupational safety and health. Luxembourg : Office for Official Publications of the European Communities, 2009. http://osha.europa.eu/en/publications/outlook/en_te8108475enc.pdf

Dreschler WA, Sorgdrager B, Spreeuwers D. Oplossen van werkproblemen bij slechthorenden. Academisch Medisch Centrum, Amsterdam; Clinical & Experimental Audiology; Gehoor & Arbeid, 2009; Eindrapportage project 2006-486, uitgevoerd in opdracht van de Stichting Instituut GAK.

European Agency for Safety and Health at Work. Work-related musculoskeletal disorders : Prevention report. Luxembourg : Office for Official Publications of the European Communities, 2008b. http://osha.europa.eu/en/publications/reports/TE8107132ENC

ECDC; EFSA; EMEA; SCENIHR. Joint opinion on antimicrobial resistance (AMR) focused on zoonotic infections. EFSA Journal 2009;7(11):1372. http://www.efsa.europa.eu/en/scdocs/doc/1372.pdf

European Commission 2000. European Occupational Diseases Statistics (EODS); Population and social conditions 3/2000/E/no.19. http://ec.europa.eu/social/BlobSer vlet?docId=3153&langId=en

Edelson J, Neitzel R, Meischke H et al. Predictors of hearing protection use in construction workers. Ann Occup Hyg 2009;53(6):605-615.

European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions. Fourth European Working Conditions Survey. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2007. http://www.eurofound.europa.eu/ pubdocs/2006/98/en/2/ef0698en.pdf

El Dib RP, Mathew JL. Interventions to promote the wearing of hearing protection. Cochrane Database Syst Rev 2009;(4):CD005234. Eller NH, Netterstrom B, Gyntelberg F et al. Work-related psychosocial factors and the development of ischemic heart disease: a systematic review. Cardiol Rev 2009;17(2):83-97.

Fear NT, Ward VR, Harrison K et al. Suicide among male regular UK Armed Forces personnel, 1984-2007. Occup Environ Med 2009;66(7):438-441.

Elovainio M, Ferrie JE, Singh-Manoux A et al. Organisational justice and markers of inflammation: the Whitehall II study. Occup Environ Med 2010;67(2):78-83.

Fonds voor de Beroepsziekten. Jaarverslagen en statistieken. http://www.fmp-fbz. fgov.be/nl/jaarverslagen_nl01.htm

Eriksson NM, Stenberg BG. Baseline prevalence of symptoms related to indoor environment. Scand J Public Health 2006;34(4):387-396.

Frost P, Kolstad HA, Bonde JP. Shift work and the risk of ischemic heart disease – a systematic review of the epidemiologic evidence. Scand J Work Environ Health 2009;35(3):163-179.

Esquirol Y, Bongard V, Mabile L et al. Shift work and metabolic syndrome: respective impacts of job strain, physical activity, and dietary rhythms. Chronobiol Int 2009;26(3):544-559.


Gallagher LM, Kliem C, Beautrais AL, Stallones L. Suicide and occupation in New Zealand, 2001- 2005. Int J Occup Environ Health 2008;14(1):45-50.

140

141

Referenties

Garlantezec R, Monfort C, Rouget F, Cordier S. Maternal occupational exposure to solvents and congenital malformations: a prospective study in the general population. Occup Environ Med 2009;66(7):456-463.

Hougaard KS, Hannerz H, Feveile H, Bonde JP. Increased incidence of infertility treatment among women working in the plastics industry. Reprod Toxicol 2009a;27(2):186-189.

Gibellini D, Borderi M, Bon I et al. HIV-1 infection of a nurse from a newborn with an unknown HIV infection: a case report. J Clin Virol 2009;46(4):374-377.

Hougaard KS, Hannerz H, Feveile H et al. Infertility among women working in horticulture. A follow-up study in the Danish Occupational Hospitalization Register. Fertil Steril 2009b;91(4 Suppl):1385-1387.

Green EL. Cognitive occupational hazards and psychopathology of the artist. Occup Med 2001;16(4):679-87, v.

Hoyer EH, Licht RW, Mortensen PB. Risk factors of suicide in inpatients and recently discharged patients with affective disorders. A case-control study. Eur Psychiatry 2009;24(5):317-321.

Greven F, Kerstjens HA, Duijm F et al. Respiratory effects in the aftermath of a major fire in a chemical waste depot. Scand J Work Environ Health 2009;35(5):368-375.

HSE. Health and safety statistics 2008/09. Health and Safety Executive, 2009. http://www.hse.gov.uk/statistics/overall/hssh0809.pdf

Groene G de, Pal T. Berichten uit het NCvB. In de rats na een RADS. Tijdschrift voor bedrijfs- en verzekeringsgeneeskunde 2009;17(5):220-221.

HSE. Legionella in aqueous tunnel washers. SIM 03/2009/06 http://www.hse.gov.uk/foi/internalops/sectors/manuf/03-09-06.htm

Guha N, Merletti F, Steenland NK et al. Lung cancer risk in painters: a meta-analysis. Environ Health Perspect 2010;118(3):303-312.

Hug K, Grize L, Seidler A et al. Parental occupational exposure to extremely low frequency magnetic fields and childhood cancer: a German case-control study. Am J Epidemiol 2010;171(1):27-35.

Haldiya KR, Mathur ML, Sachdev R, Saiyed HN. Risk of high blood pressure in salt workers working near salt milling plants: a cross-sectional and interventional study. Environ Health 2005;4:13.

ILO. ILO meeting adopts revised list of occupational diseases. Press release, 30 october 2009; ILO/09/54. http://www.ilo.org/global/About_the_ILO/Media_and_public_information/Press_ releases/lang--en/WCMS_116459/index.htm

Hamann CR, Hamann DJ, Hamann QJ et al. Assessment of nickel release from earrings randomly purchased in China and Thailand using the dimethylglyoxime test. Contact Dermatitis 2010;62(4):232-240.

ILO. List of occupational diseases (revised 2010). http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_protect/---protrav/---safework/ documents/meetingdocument/wcms_125137.pdf

Hansen HS, Sosted H. Hand eczema in Copenhagen hairdressers – prevalence and under-reporting to occupational registers. Contact Dermatitis 2009;61(6):361- 363.

Jager MM, Hofhuis A, Boer AS de et al. Import van de tijgermug, risico voor de volksgezondheid? Infectieziekten Bulletin 2008;19(3). http://www.rivm.nl/cib/ publicaties/bulletin/jaargang_19/bull1903/tijgermug.jsp

Hansen HS, Johansen JD, Thyssen JP et al. Personal use of Hair Dyes and Temporary Black Tattoos in Copenhagen Hairdressers. Ann Occup Hyg 2010;54(4):453-458.

Joffe M. What has happened to human fertility? Hum Reprod 2010;25(2):295-307. Hart JE, Laden F, Eisen EA et al. Chronic obstructive pulmonary disease mortality in railroad workers. Occup Environ Med 2009;66(4):221- 226.

Julvez J, Grandjean P. Neurodevelopmental toxicity risks due to occupational exposure to industrial chemicals during pregnancy. Ind Health 2009;47(5): 459-468.

Heemst RC van, Sander I, Rooyackers J et al. Hypersensitivity pneumonitis caused by occupational exposure to phytase. Eur Respir J 2009;33(6):1507-1509.

Kaan JA, Dijk Y van, Mascini EM et al. Een verloskundige betrokken bij patiënten met kraamvrouwenkoorts in drie verschillende ziekenhuizen. Ned Tijdschr Geneeskd 2008;152(41):2245-2248.

Hofhuis A, Reimerink J, Reusken C et al. The hidden passenger of lucky bamboo: do imported Aedes albopictus mosquitoes cause dengue virus transmission in the Netherlands? Vector Borne Zoonotic Dis 2009;9(2):217-220.


142

143

Referenties

Kemp S van der, Engelen M. Biologische agentia op de arboagenda. Zoetermeer : Panteia, 2010; Projectnummer: B3661; Onderzoek in opdracht van het Ministerie van SZW.

Milacic S. Risk of occupational radiation-induced cataract in medical workers. Med Lav 2009;100(3):178-186. Ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit. Rift Valley-koorts. http://www.minlnv.nl/portal/page?_pageid=116,1640461&_dad=portal&_schema= PORTAL&p_document_id=110200&p_node_id=2127711&p_mode=BROWSE

Kerckhaert A, Coenen L, Engelen M, Mooij N. Arbeidsomstandigheden en verzuim in de sector transport en logistiek. Gouda : Gezond Transport, 2009; Trendrapport. http://www.logistiek.nl/download/trendrapportTLN.pdf

Ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit. Startnotitie Centrum Monitoring Vectoren, juli 2009. http://www.minlnv.nl/txmpub/files/?p_file_id=40983

Kjaer TK, Hansen J. Cancer incidence among large cohort of female Danish registered nurses. Scand J Work Environ Health 2009;35(6):446-453. Kourouklis GN. Disability from occupational diseases in Greece. Occup Med (Lond) 2009;59(7):515-517.

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid; van Ojen QHJM. Arboconvenant Schoonmaak- en Glazenwassersbranche : Eindevaluatie. Den Haag: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 2007. http://www.arboportaal.nl/pdf-bestanden/978-90-77894-82-8-SchoonmaakGlazenwassers-small.pdf

Laan G van der, Pal T, Zweerman G et al. Sterfte door werk in Nederland : Verkennend onderzoek in het kader van Workers’ Memorial Day. Themapublicatie Nederlands Centrum voor Beroepsziekten, 2010. http://www.beroepsziekten.nl/sites/default/files/documents/Sterfte-door-werk-inNederland-2010-Rapport-Inleiding-H1-en-2.pdf Lachance DH, Lennon VA, Pittock SJ et al. An outbreak of neurological autoimmunity with polyradiculoneuropathy in workers exposed to aerosolised porcine neural tissue: a descriptive study. Lancet Neurol 2010;9(1):55-66.

Molen HF van der, Sluiter JK, Frings-Dresen MHW. Preventie van prikaccidenten door gedragsverandering : Effectiviteitstudie naar de invoering van veiligheidsinjectienaalden en kennisoverdracht via een workshop op prikaccidenten en veiligheidsgedrag bij medewerkers op ziekenhuisverpleegafdelingen. Amsterdam : Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid, Academisch Medisch Centrum/Universiteit van Amsterdam, 2008; Rapportnummer: 08-01.

Landkroon AP, Weerd S de, Vliet-Lachotzki E van, Steegers EA. Validation of an internet questionnaire for risk assessment in preconception care. Public Health Genomics 2010;13(2):89-94.

Molen HF van der, Frings-Dresen MH, Sluiter JK. The longitudinal relationship between the use of ergonomic measures and the incidence of low back complaints. Am J Ind Med 2010;53(6):635-640.

Leensen MCJ, Dreschler WA. Oorcheck en lawaaislechthorendheid. Amsterdam : Academic Medical Centre, Clinical & Experimental Audiology, 2009.

Moreno-Banda G, Blanco-Munoz J, Lacasana M et al. Maternal exposure to floricultural work during pregnancy, PON1 Q192R polymorphisms and the risk of low birth weight. Sci Total Environ 2009;407(21):5478-5485.

Lenters V, Basinas I, Beane-Freeman L et al. Endotoxin exposure and lung cancer risk: a systematic review and meta-analysis of the published literature on agriculture and cotton textile workers. Cancer Causes Control 2010;21(4):523-555.

Moscato G, Vandenplas O, Gerth Van Wijk R et al. Occupational rhinitis. Allergy 2008;63(8):969-980.

Lowden A, Moreno C, Holmback U et al. Eating and shift work – effects on habits, metabolism and performance. Scand J Work Environ Health 2010;36(2):150-162.

Niedhammer I, O’Mahony D, Daly S et al. Occupational predictors of pregnancy outcomes in Irish working women in the Lifeways cohort. BJOG 2009;116(7): 943-952.

Malo JL, L’Archeveque J, Castellanos L et al. Long-term outcomes of acute irritantinduced asthma. Am J Respir Crit Care Med 2009;179(10):923-928.

NIOSH. Genetics in the workplace : implications for occupational safety and health. Cincinnati : National Institute for Occupational Safety and Health, 2010; DHHS (NIOSH) Publication No. 2010-101. http://www.cdc.gov/niosh/docs/2010-101/pdfs/2010-101.pdf

Mancuso G, Berdondini RM. Occupational conjunctivitis as the sole manifestation of airborne contact allergy to trimethylolpropane triacrylate contained in a UV-cured paint. Contact Dermatitis 2008;59(6):372-373.


144

145

Referenties

NVAB. Achtergronddocument bij de multidisciplinaire richlijn Preventie Beroepsslechthorendheid. Utrecht : Kwaliteitsbureau NVAB, 2006. http://nvab.artsennet.nl/web/file?uuid=8b7b91c7-2092-429a-bac8-889ffa87eed5& owner=56486107-3665-4b31-91e4-b4b90e8c1963&contentid=55334

Preller L, Bosch L van den, Brandt P van den et al. Occupational Exposure to Silica and Lung Cancer Risk in the Netherlands. Occup Environ Med 2009. Pronk A, Ji BT, Shu XO et al. Night-shift work and breast cancer risk in a cohort of Chinese women. Am J Epidemiol 2010;171(9):953-959.

NVAB. Richtlijn: Zwangerschap, postpartumperiode en werk : Advisering en begeleiding door de bedrijfsarts. Utrecht : Kwaliteitsbureau NVAB, 2007. http://nvab.artsennet.nl/web/file?uuid=46aef78b-5152-447e-b8c1-6c2d022c2ad7& owner=56486107-3665-4b31-91e4-b4b90e8c1963&contentid=55328

Pukkala E, Martinsen JI, Lynge E et al. Occupation and cancer – follow-up of 15 million people in five Nordic countries. Acta Oncol 2009;48(5):646-790. Rasmussen K, Glasscock DJ, Hansen ON et al. Worker participation in change processes in a Danish industrial setting. Am J Ind Med 2006;49(9):767-779.

Obadia M, Liss GM, Lou W et al. Relationships between asthma and work exposures among non-domestic cleaners in Ontario. Am J Ind Med 2009;52(9):716-723. Olivieri M, Mirabelli MC, Plana E et al. Healthy hire effect, job selection and inhalation exposure among young adults with asthma. Eur Respir J 2010. [Epub ahead of print]

RIVM/Clb. Gezondheidsrisico’s in een basisschool en buitenschoolse opvang. Bilthoven : RIVM, 2009. http://www.rivm.nl/cib/binaries/Gezondheidsrisico’s%20in%20een%20basisschoolBSO%20mei%202009_tcm92-44308.pdf

Oostrom SH van, Mechelen W van, Terluin B et al. A workplace intervention for sick-listed employees with distress: results of a randomised controlled trial. Occup Environ Med 2010. [Epub ahead of print]

RIVM. Prikaccidenten in de arbeidssituatie. Bilthoven : RIVM, 2008; Briefrapport 205034001/2008. http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/205034001.pdf

Pal TM. Fact sheet Borstkanker en nachtdienst : een hulpmiddel voor de bedrijfsarts bij advisering en counseling. Amsterdam : Nederlands Centrum voor Beroepsziekten. http://www.beroepsziekten.nl/datafiles/Notitie%20Borstkanker%20en%20 nachtdienst%20def%20110209.pdf

RIVM. Staat van infectieziekten in Nederland 2008. Bilthoven : RIVM, 2009; RIVM Rapport 210211005/2009. http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/210211005.pdf RIVM. Staat van zoönosen 2007-2008. Bilthoven : RIVM, 2009; RIVM Rapport 330131001/2009. http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/330131001.pdf

Pesch B, Harth V, Rabstein S et al. Night work and breast cancer – results from the German GENICA study. Scand J Work Environ Health 2010;36(2):134-141.

RIVM. Ziektelast van effecten op de voortplanting ten gevolge van blootstelling aan stoffen op de werkplek. Bilthoven : RIVM, 2008; RIVM Rapport 320017001/2008. http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/320017001.pdf

Peters CE, Demers PA, Sehmer J et al. Early changes in respiratory health in trades’ apprentices and physician visits for respiratory illnesses later in life. Occup Environ Med 2010;67(4):237-243.

Roberts SE, Jaremin B, Chalasani P, Rodgers SE. Suicides among seafarers in UK merchant shipping, 1919-2005. Occup Med (Lond) 2010;60(1):54-61.

Picarelli A, Di Tola M, Vallecoccia A et al. Oral Mucosa Patch Test: A New Tool to Recognize and Study the Adverse Effects of Dietary Nickel Exposure. Biol Trace Elem Res 2010. [Epub ahead of print]

Roelen CA, Koopmans PC, Anema JR, Beek AJ van der. Recurrence of medically certified sickness absence according to diagnosis: a sickness absence register study. J Occup Rehabil 2010;20(1):113-121.

Pietroiusti A, Neri A, Somma G et al. Incidence of metabolic syndrome among nightshift healthcare workers. Occup Environ Med 2010;67(1):54-57.

Rooy FG van, Houba R, Palmen N et al. A cross-sectional study among detergent workers exposed to liquid detergent enzymes. Occup Environ Med 2009;66(11):759-765.

Pregun I, Bakucz T, Banai J et al. Gastroesophageal reflux disease: work-related disease? Dig Dis 2009;27(1):38-44.


146

147

Referenties

Ruotsalainen J, Sellman J, Lehto L, Verbeek J. Systematic review of the treatment of functional dysphonia and prevention of voice disorders. Otolaryngol Head Neck Surg 2008;138(5):557-565.

Sluiter JK, Rest KM, Frings-Dresen MH. Criteria document for evaluating the workrelatedness of upper-extremity musculoskeletal disorders. Scand J Work Environ Health 2001;27(Suppl 1):1-102.

Rijksoverheid. Exotische mug bij bandenimporteurs Branbant. Nieuwsbericht Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 03-12-2009. http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2009/12/03/exotische-mug-bij-bandenimporteursbrabant.html

Smulders P, Bossche S van den, Hupkens C. NEA 2006. Vinger aan de pols van werkend Nederland. Hoofddorp : TNO Kwaliteit van Leven, 2007. http://www.tno.nl/ downloads%5CKvL-ARB-NEA-BrochureNEA2006.pdf Stinis H, Bakker J, Kuijer P et al. Brancherapport : beroepsziekten in de vleesverwerkende sector. [Amsterdam] : Nederlands Centrum voor Beroepsziekten, 2009; brancherapport.

Rijn RM van, Huisstede BM, Koes BW, Burdorf A. Associations between workrelated factors and the carpal tunnel syndrome – a systematic review. Scand J Work Environ Health 2009a;35(1):19-36.

Stinis HPJ, Maas JJ. Werkgerelateerde infectieziekten, niet alleen de zorg van de bedrijfsarts. Tijdschrift voor infectieziekten 2009;4(1):11-17.

Rijn RM van, Huisstede BM, Koes BW, Burdorf A. Associations between workrelated factors and specific disorders at the elbow: a systematic literature review. Rheumatology (Oxford) 2009b;48(5):528-536.

Suarthana E, Moons KG, Heederik D, Meijer E. A simple diagnostic model for ruling out pneumoconiosis among construction workers. Occup Environ Med 2007;64(9):595-601.

Samson K. Alert to neurologists – Help needed to help solve mysterious neurological illness at Minnesota pork plant. Neurology today 2008;8(3):3-5.

Svedberg U, Petrini C, Johanson G. Oxygen depletion and formation of toxic gases following sea transportation of logs and wood chips. Ann Occup Hyg 2009;53(8):779-787.

Sande M van der, Teunis P, Sabel R. Professionele en zelfgemaakte gezichtsmaskers verminderen blootstelling aan luchtweginfecties. Infectieziekten Bulletin 2009;20(2). http://www.rivm.nl/cib/publicaties/bulletin/jaargang_20/bull2002/gezichtsmaskersverminderen-blootstelling-aan-luchtweginfecties.jsp

Tagiyeva N, Devereux G, Semple S et al. Parental occupation is a risk factor for childhood wheeze and asthma. Eur Respir J 2010;35(5):987-993.

Schnuch A. Die ‘Nickel-Connection’ oder: Was Piercing mit dem Essen zu tun hat. http://www.aktionsplan-allergien.de/nn_461368/DE/Home/Editorials/Archiv/0811__ Schnuch.html

Takkouche B, Regueira-Mendez C, Montes-Martinez A. Risk of cancer among hairdressers and related workers: a meta-analysis. Int J Epidemiol 2009;38(6):1512-1531.

Schriemer A, Kateman E, Sorgdrager B. Beroepsslechthorendheid bij zwemonderwijzers. Tijdschrift voor bedrijfs- en verzekeringsgeneeskunde 2010;18(1):16-20.

Tanner CM, Ross GW, Jewell SA et al. Occupation and risk of parkinsonism: a multicenter case-control study. Arch Neurol 2009;66(9):1106-1113. Tarlo SM, Balmes J, Balkissoon R et al. Diagnosis and management of workrelated asthma: American College Of Chest Physicians Consensus Statement. Chest 2008;134(3 Suppl):1S-41S.

Schulte PA, Schubauer-Berigan MK, Mayweather C et al. Issues in the development of epidemiologic studies of workers exposed to engineered nanoparticles. J Occup Environ Med 2009;51(3):323-335.

Thyssen JP, Johansen JD, Zachariae C, Menne T. The outcome of dimethylglyoxime testing in a sample of cell phones in Denmark. Contact Dermatitis 2008;59(1): 38-42.

SER. Veilig omgaan met nanodeeltjes op de werkplek. Den Haag : SociaalEconomische Raad, 2009; Publicatienummer 1. http://www.ser.nl/~/media/DB_Adviezen/2000_2009/2009/b27741.ashx

Thyssen JP, Linneberg A, Menne T et al. The association between hand eczema and nickel allergy has weakened among young women in the general population following the Danish nickel regulation: results from two cross-sectional studies. Contact Dermatitis 2009a;61(6):342-348.

Sigsgaard T, Nowak D, Annesi-Maesano I et al. ERS position paper: work-related respiratory diseases in the EU. Eur Respir J 2010;35(2):234-238.


148

149

Referenties

Thyssen JP, Johansen JD. Mobile phones are now covered by the European Union Nickel Directive. Contact Dermatitis 2009b;61(1):56-57.

Vrijkotte TG, Wal MF van der, Eijsden M van, Bonsel GJ. First-trimester working conditions and birthweight: a prospective cohort study. Am J Public Health 2009;99(8):1409-1416.

Thyssen JP, Milting K, Bregnhoj A et al. Nickel allergy in patch-tested female hairdressers and assessment of nickel release from hairdressers’ scissors and crochet hooks. Contact Dermatitis 2009c;61(5):281-286.

Wald J. The psychological consequences of occupational blood and body fluid exposure injuries. Disabil Rehabil 2009;31(23):1963-1969.

Thyssen JP, Jensen P, Carlsen BC et al. The prevalence of chromium allergy in Denmark is currently increasing as a result of leather exposure. Br J Dermatol 2009d;161(6):1288-1293.

Waterman YRK. De aansprakelijkheid van de werkgever voor arbeidsongevallen en beroepsziekten : een rechtsvergelijkend onderzoek. [Den Haag] : Boom Juridische uitgevers, 2009; proefschrift Erasmus Universiteit Rotterdam.

Thyssen JP, Engkilde K, Lundov MD et al. Temporal trends of preservative allergy in Denmark (1985-2008). Contact Dermatitis 2010;62(2):102-108.

Weiner J, Barlow L, Sjogren B. Ischemic heart disease mortality among miners and other potentially silica-exposed workers. Am J Ind Med 2007;50(6):403-408.

TNO Kwaliteit van Leven ; Klein Hesselink J, Houtman I, Hooftman W, Bakhuys Roozeboom M. Arbobalans 2009 : Kwaliteit van de arbeid, effecten en maatregelen in Nederland. Hoofddorp : TNO Kwaliteit van Leven, [2010]. http://docs.minszw.nl/pdf/190/2010/190_2010_3_14046.pdf

Wolkoff P. ‘Healthy’ eye in office-like environments. Environ Int 2008;34(8): 1204-1214. Wulfhorst B, Schwanitz HJ, Bock M. Optimizing skin protection with semipermeable gloves. Dermatitis 2004;15(4):184-191.

Toda T, Mitsui T, Tsukamoto Y et al. Molecular analysis of transmission of hepatitis C virus in a nurse who acquired acute hepatitis C after caring for a viremic patient with epistaxis. J Med Virol 2009;81(8):1363-1370.

Wijk-Nijssen P van. Improving the management of blood exposure accidents in the Netherlands. [S.l. : s.n.], 2009. Proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen. http://repository.ubn.ru.nl/bitstream/2066/74658/1/74658.pdf

Toren K, Bergdahl IA, Nilsson T, Jarvholm B. Occupational exposure to particulate air pollution and mortality due to ischaemic heart disease and cerebrovascular disease. Occup Environ Med 2007;64(8):515-519.

IJmker S. Risk factors for arm-wrist-hand and shoulder symptoms among office workers : A longitudinal perspective. [S.l. : s.n.], 2008, Proefschrift Vrije Universiteit Amsterdam. http://dare.ubvu.vu.nl/bitstream/1871/12757/5/8222.pdf

Trout DB, Schulte PA. Medical surveillance, exposure registries, and epidemiologic research for workers exposed to nanomaterials. Toxicology 2010;269(2-3): 128-135.

Zeitlin J, Mohangoo A, Cuttini M et al. The European Perinatal Health Report: comparing the health and care of pregnant women and newborn babies in Europe. J Epidemiol Community Health 2009;63(9):681- 682.

Tschopp A, Joller H, Jeggli S et al. Hepatitis E, Helicobacter pylori and peptic ulcers in workers exposed to sewage: a prospective cohort study. Occup Environ Med 2009;66(1):45-50. Valen E van, Wekking E, Laan G van der et al. The course of chronic solvent induced encephalopathy: a systematic review. Neurotoxicology 2009;30(6):1172-1186. Verbeek JH, Kateman E, Morata TC et al. Interventions to prevent occupational noise induced hearing loss. Cochrane Database Syst Rev 2009;(3):CD006396. Vrezas I, Elsner G, Bolm-Audorff U et al. Case-control study of knee osteoarthritis and lifestyle factors considering their interaction with physical workload. Int Arch Occup Environ Health 2010;83(3):291- 300.


150

151

Referenties


152 153 Bijlagen

2,4 0,2

25 11

Ziekten van het zenuwstelsel Luchtwegaandoeningen

7,7

1,3 0,0

6


0

Zwangerschap, bevalling en kraambed

457

0

Ziekten van bloed en bloedvormende organen

Totaal

0,0

0 Ziekten van het urogenitaal stelsel (ziekten van urinewegen en voortplantingsorganen)

%

2002

0

0

0

1

0

2

4

4

15

17

29

30

%

2003

0

0

2

0

1

1

5

12

18

30

35

39

%

2004

0

0

0

0

1

8

2

7

16

19

40

43

%

2005

0

1

0

1

2

1

2

10

21

7

38

28

%

2006 N

%

2007 N

%

2008 N

%

2009

0

0

0

2

0

0

3

16

19

11

41

43

48

0

0

0

0

3

3

1

13

13

26

32

100 2444

0,0

0,0

0,0

0,1

0,0

0,0

0,2

0,9

1,0

0,6

2,2

2,4

83

0

0

2

1

1

3

6

20

34

22

31

100 3282

0,0

0,0

0,0

0,0

0,1

0,1

0,0

0,5

0,5

1,1

1,3

2,0

70

0

0

0

1

2

3

5

20

25

37

47

100 5191

0,0

0,0

0,1

0,0

0,0

0,1

0,2

0,6

1,0

0,7

0,9

2,5

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,1

0,1

0,4

0,5

0,7

0,9

1,3

815 44,7 1123 45,9 1487 45,3 1674 32,2

874 47,9 1182 48,4 1592 48,5 3307 63,7

N

100 1824

0,0

0,1

0,0

0,1

0,1

0,1

0,1

0,6

1,3

0,4

2,3

1,7

592 36,4

923 56,8

N

100 1626

0,0

0,0

0,0

0,0

0,1

0,6

0,2

0,5

1,2

1,4

3,0

3,3

413 31,2

774 58,5

N

100 1323

0,0

0,0

0,2

0,0

0,1

0,1

0,4

0,9

1,4

2,3

2,7

3,0

409 31,6

742 57,3

N

100 1294

0,0

0,0

0,0

0,1

0,0

0,2

0,4

0,4

1,4

1,5

2,6

2,7

402 36,5

596 54,2

N

100 1100

0,0

0,0

0,0

0 0

Oogaandoeningen Endocriene ziekten (ziekten van het hormoonsysteem)

0,2

1 1

Ziekten van hart en vaten Ziekten van de spijsvertering

5,5

5,7

35 26

Huidaandoeningen Psychische aandoeningen

166 36,3

Aandoeningen aan houdingen bewegingsapparaat

%

2001 186 40,7

N

Gehooraandoeningen

Vakkrachten in delfstoffen winning en bouwnijverheid

Bijlage A Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘vakkrachten in delfstoffenwinning en bouwnijverheid’ over 2001- 2009

Bijlagen


154 155 Bijlagen

0,0 0,0

0


0,7

0

0

Ziekten van het urogenitaal stelsel (ziekten van urinewegen en voortplantingsorganen) Ziekten van bloed en bloedvormende organen 100

0,0

0,0

%

2002

605

0

0

0

1

0

1

3

0

6

4

4

22

100

0,0

0,0

0,0

0,2

0,0

0,2

0,5

0,0

1,0

0,7

0,7

3,6

150 24,8

414 68,4

N

%

2003

604

0

0

0

0

2

4

3

6

4

5

6

13

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,3

0,7

0,5

1,0

0,7

0,8

1,0

2,2

196 32,5

365 60,4

N

%

2004

513

0

0

0

0

1

5

0

0

0

3

2

10

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,2

1,0

0,0

0,0

0,0

0,6

0,4

1,9

189 36,8

303 59,1

N

%

2005

431

0

0

0

0

1

3

3

0

3

8

6

9

100

0

0,0

0,0

0,0

0,2

0,7

0,7

0,0

0,7

1,9

1,4

2,1

166 38,5

232 53,8

N

%

2006

369

0

0

0

0

0

2

8

7

3

1

7

11

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,5

2,2

1,9

0,8

0,3

1,9

3,0

156 42,3

174 47,2

N

%

2007

364

0

0

0

1

0

2

0

2

4

1

4

24

100

0,0

0,0

0,0

0,3

0,0

0,5

0,0

0,5

1,1

0,3

1,1

6,6

114 31,3

212 58,2

N

7 70,0 2 20,0

Psychische aandoeningen Aandoeningen aan houdingen bewegingsapparaat

0,0

0 0

Zwangerschap, bevalling en kraambed Ziekten van bloed en bloedvormende organen

10

0,0


Totaal

0,0

0

Endocriene ziekten (ziekten van het hormoonsysteem)

0,0

100

0,0

0,0

0,0

0 0

Ziekten van het zenuwstelsel

0,0 Oogaandoeningen

0 0


0,0

0


0,0

0


0,0

0

1 10,0

Gehooraandoeningen Huidaandoeningen

%

N

Hogere en middelbare vakspecialisten

2001

%

2002

38

0

0

0

0

0

0

0

1

1

3

0

1

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

2,6

2,6

7,9

0,0

2,6

21 55,3

11 28,9

N

%

2003

99

0

0

0

0

1

0

0

1

2

4

2

5

100

0,0

0,0

0,0

0,0

1,0

0,0

0,0

1,0

2,0

4,0

2,0

5,1

35 35,4

49 49,5

N

%

2004

121

0

0

0

0

1

1

0

0

4

1

3

5

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,8

0,8

0,0

0,0

3,3

0,8

2,5

4,1

30 24,8

76 62,8

N

%

2005

84

0

0

0

0

0

1

1

1

3

2

5

3

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,2

1,2

1,2

3,6

2,4

6,0

3,6

19 22,6

49 58,3

N

%

2006

96

0

0

0

1

0

1

2

2

1

1

6

7

100

0,0

0,0

0,0

1,0

0,0

1,0

2,1

2,1

1,0

1,0

6,3

7,3

16 16,7

59 61,5

N

%

2007

75

0

0

0

0

0

0

0

0

2

6

1

3

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

2,7

8,0

1,3

4,0

13 17,3

50 66,7

N

Bijlage C Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘hogere en middelbare vakspecialisten’ over 2001- 2009

720

0,0

1


Totaal

0,1

0


0,0

0 0


0,1

5

0,3

1

2


1,3

Huidaandoeningen

9


1,0

Oogaandoeningen

7

181 25,1

Gehooraandoeningen


%

2001 514 71,4

N



Bijlage B Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘administratieve medewerkers’ over 2001- 2009

%

2008

%

2008

100

0

0,0

0,0

0,0

0,3

0,0

0,5

1,5

0,0

0,3

1,5

4,6

78

0

0

0

0

1

2

1

2

2

0

2

1

100

0,0

0,0

0,0

0,0

1,3

2,6

1,3

2,6

2,6

0,0

2,6

1,3

20 25,6

47 60,3

N

394

0

0

0

0

1

0

2

6

0

1

6

18

135 34,3

225 57,1

N

%

2009

1,7

%

2009

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,2

0,5

0,0

1,2

90

0

0

0

0

0

0

1

1

0

1

4

3

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,1

1,1

0,0

1,1

4,4

3,3

12 13,3

68 75,6

N

408

0

0

0

0

0

0

1

2

0

5

7

66 16,2

152 37,3

175 42,9

N


156 157 Bijlagen

100

0,0

%

2002

421

0

0

0

2

3

2

1

3

1

10

26

24

100

0,0

0,0

0,0

0,5

0,7

0,5

0,2

0,7

0,2

2,4

6,2

5,7

115 27,3

234 55,6

N

%

2003

508

0

0

1

0

0

2

9

2

6

12

39

32

100

0,0

0,0

0,2

0,0

0,0

0,4

1,8

0,4

1,2

2,4

7,7

6,3

142 28,0

263 51,8

N

%

2004

319

0

0

0

1

0

2

3

3

5

6

28

22

100

0,0

0,0

0,0

0,3

0,0

0,6

0,9

0,9

1,6

1,9

8,8

6,9

123 38,6

126 39,5

N

%

2005

353

0

0

0

0

1

3

3

3

4

11

19

21

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,3

0,8

0,8

0,8

1,1

3,1

5,4

5,9

140 39,7

148 41,9

N

%

2006

294

0

0

0

1

3

2

2

3

5

7

6

16

100

0,0

0,0

0,0

0,3

1,0

0,7

0,7

1,0

1,7

2,4

2,0

5,4

103 35,0

146 49,7

N

%

2007

262

0

0

0

0

2

0

0

0

8

3

19

18

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,8

0,0

0,0

0,0

3,1

1,1

7,3

6,9

105 40,1

107 40,8

N

%

2008

231

0

1

0

0

0

2

3

4

5

5

6

21

100

0,0

0,4

0,0

0,0

0,0

0,9

1,3

1,7

2,2

2,2

2,6

9,1

98 42,4

86 37,2

N

N

%

2001

0


180

0


Totaal

0


100

0,0

0,0

0,0

0,0


1,1 0,0

2 0

1,1

1,1

1,1

1,7

3,9


2


8,9 7,8

Oogaandoeningen

2 2


3

Luchtwegaandoeningen Ziekten van hart en vaten

7

Huidaandoeningen

16 14

Gehooraandoeningen

132 73,3



Arbeiders in mijnbouw, bouwnijverheid, industrie en transport

%

277

0

0

0

0

0

1

5

4

4

1

9

14

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,4

1,8

1,4

1,4

0,4

3,2

5,1

86 31,0

153 55,2

N

2002

%

269

0

0

0

1

1

2

0

1

4

11

20

19

100

0,0

0,0

0,0

0,4

0,4

0,7

0,0

0,4

1,5

4,1

7,4

7,1

70 26,0

140 52,0

N

2003

%

323

0

0

0

0

0

0

5

1

8

7

12

26

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,5

0,3

2,5

2,2

3,7

8,0

96 29,7

168 52,0

N

2004

%

324

0

0

0

0

0

1

1

0

4

3

4

10

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,3

0,3

0,0

1,2

0,9

1,2

3,1

61 18,8

240 74,1

N

2005

%

307

0

0

0

0

0

2

2

3

11

4

12

15

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,7

0,7

1,0

3,6

1,3

3,9

4,9

68 22,1

190 61,9

N

2006

%

275

0

0

0

0

0

2

2

3

3

6

12

4

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,7

0,7

1,1

1,1

2,2

4,4

1,5

102 37,1

141 51,3

N

2007

%

334

0

0

0

0

0

2

0

6

5

6

10

9

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,6

0,0

1,8

1,5

1,8

3,0

2,7

121 36,2

175 52,4

N

2008

%

2009

279

0

0

0

0

4

1

3

3

5

4

11

17

100

%

2009

473

0

0

0

1

1

0

3

0

5

10

8

20

100

0,0

0,0

0,0

0,2

0,2

0,0

0,6

0,0

1,1

2,1

1,7

4,2

232 49,0

193 40,8

N

0

0,0

0,0

0,0

1,4

0,4

1,1

1,1

1,8

1,4

3,9

6,1

114 40,9

117 41,9

N

Bijlage E Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘arbeiders in mijnbouw, bouwnijverheid, industrie, transport’ over 2001- 2009

409

0

Zwangerschap, bevalling en kraambed Totaal

0


0,0

0,0

0

Ziekten van het urogenitaal stelsel (ziekten van urinewegen en voortplantingsorganen)

0,2 0,0

1 0

2,2


9


0,2


6 1

Oogaandoeningen Ziekten van hart en vaten

1,5

2,9 1,2

5

12

Luchtwegaandoeningen Ziekten van het zenuwstelsel

8,8 7,6

36 31

Psychische aandoeningen Huidaandoeningen

136 33,3


%

2001 172 42,1

N

Gehooraandoeningen


Bijlage D Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘metaalbewerkers en monteurs’ over 2001- 2009


158 159 Bijlagen


1,2 0,6 0,6

2 1 1

Aandoeningen, niet elders geclassificeerd Ziekten van hart en vaten Ziekten van de spijsvertering

2,5

0

Ziekten van bloed en bloedvormende organen 100

0,0

0,0

%

211

0

0

0

0

0

2

1

3

4

2

8

20

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

0,5

1,4

1,9

0,9

3,8

9,5

100 47,4

71 33,6

N

2002 %

223

0

0

0

0

2

1

0

0

2

5

3

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

0,4

0,0

0,0

0,9

2,2

1,3

25 11,2

92 41,3

93 41,7

N

2003 %

176

0

0

0

0

0

0

1

5

1

2

2

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,6

2,8

0,6

1,1

1,1

30 17,0

77 43,8

58 33,0

N

2004 %

195

0

0

0

0

0

0

0

1

5

2

6

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,5

2,6

1,0

3,1

28 14,4

75 38,5

78 40,0

N

2005 %

193

0

0

0

0

0

0

1

3

0

3

6

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,5

1,6

0,0

1,6

3,1

24 12,4

85 44,0

71 36,8

N

2006 %

223

0

0

0

0

0

2

0

0

2

4

3

21

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

0,0

0,0

0,9

1,8

1,3

9,4

93 41,7

98 43,9

N

2007 %

259

0

0

0

0

0

1

5

0

0

8

4

15

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,4

1,9

0,0

0,0

3,1

1,5

5,8

115 44,4

111 42,9

N

2008 N

%

0,0 0,4

5 0

Ziekten van het zenuwstelsel Gehooraandoeningen

0 0


265

1


Totaal

0,0


100

0,0

0,0

0,4

0,0

1 0

Oogaandoeningen Ziekten van hart en vaten

1,9

1,5

4


175

0

0

0

0

0

0

0

2

1

2

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,1

0,6

1,1

19 10,9 1,5

4

30 11,3 Ziekten van de spijsvertering

Huidaandoeningen

44 25,1 35 20,0

19


% 72 41,1

N

2002

7,2

83 31,3

118 44,5

N

2001



Hogere en middelbare landbouw en paramedische beroepen, middelbare verpleegkundigen

%

157

0

0

0

0

1

0

1

2

4

4

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,6

0,0

0,6

1,3

2,5

2,5

22 14,0

18 11,5

47 29,9

58 36,9

N

2003

%

4,5

223

0

0

0

0

2

2

8

0

2

0

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

0,9

3,6

0,0

0,9

0,0

30 13,5

10

54 24,2

115 51,6

N

2004

%

235

0

0

0

0

0

1

0

1

0

0

23

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,4

0,0

0,4

0,0

0,0

9,8

73 31,1

53 22,6

84 35,7

N

2005

%

179

0

0

0

1

0

1

1

2

3

10

6

100

0,0

0,0

0,0

0,6

0,0

0,6

0,6

1,1

1,7

5,6

3,4

25 14,0

45 25,1

85 47,5

N

2006

%

170

0

0

0

0

0

0

0

0

1

4

13

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,6

2,4

7,6

23 13,5

30 17,6

99 58,2

N

2007

%

6,9

8,0

174

0

0

0

0

0

0

0

7

3

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

4,0

1,7

22 12,6

12

14

40 23,0

76 43,7

N

2008

%

2009

482

0

0

0

0

0

1

1

0

4

3

4

36

%

241

0

0

0

1

2

0

0

1

4

14

16

22

100

0,0

0,0

0,0

0,4

0,8

0,0

0,0

0,4

1,7

5,8

6,6

9,1

67 27,8

114 47,3

N

2009

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,2

0,2

0,0

0,8

0,6

0,8

7,5

160 33,2

273 56,6

Bijlage G Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘hogere en middelbare landbouw en paramedische beroepen, middelbare verpleegkundigen’ over 2001- 2009

161

0


Totaal

0


0,0

0,0 0,0

0 0

Oogaandoeningen Ziekten van het urogenitaal stelsel (ziekten van urinewegen en voortplantingsorganen)

0,6

4 1


3,1


5

21 13,0

Aandoeningen aan houdingen bewegingsapparaat Huidaandoeningen

79 49,1

Gehooraandoeningen

%

N 47 29,2

Bestuurders auto, trein, kraan, landbouwmachine etc. en zeelieden

2001

Bijlage F Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘bestuurders auto, trein, kraan, landbouwmachine etc. en zeelieden’ over 2001- 2009


160 161 Bijlagen

%

2001

0


0,0

0,0

%

2002

190

0

0

0

0

0

0

1

1

4

4

12

17

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,5

0,5

2,1

2,1

6,3

8,9

28 14,7

123 64,7

N

%

2003

196

0

0

0

0

1

3

1

2

7

7

3

14

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,5

1,5

0,5

1,0

3,6

3,6

1,5

7,1

57 29,1

101 51,5

N

%

2004

148

0

0

0

0

0

0

0

2

0

5

2

6

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,4

0,0

3,4

1,4

4,1

41 27,7

92 62,2

N

%

2005

105

0

0

0

0

0

1

0

1

1

0

4

2

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,0

0,0

1,0

1,0

0,0

3,8

1,9

31 29,5

65 61,9

N

%

2006

109

0

0

0

0

0

0

1

0

0

2

4

4

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

0,0

0,0

1,8

3,7

3,7

33 30,3

65 59,6

N

%

2007

107

0

0

0

0

0

0

2

1

8

7

8

3

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,9

0,9

7,5

6,5

7,5

2,8

35 32,7

43 40,2

N

%

2008

96

0

0

0

0

0

1

0

0

1

3

8

2

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,0

0,0

0,0

1,0

3,1

8,3

2,1

35 36,5

46 47,9

N

2,8

11

0


393

0


Totaal

0


100

0,0

0,0

0,0

0,0


0,3 0,3

1 1

0,5 Ziekten van de spijsvertering

2

Ziekten van hart en vaten Oogaandoeningen

1


0,3

5,3 3,1

21 12

Psychische aandoeningen Ziekten van het zenuwstelsel Luchtwegaandoeningen

8,9

35

103 26,2 Huidaandoeningen

Gehooraandoeningen

% 206 52,4

N

2001


Verleners van persoonlijke diensten, veiligheids employees

%

158

0

0

0

0

0

1

0

3

7

4

9

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,6

0,0

1,9

4,4

2,5

5,7

17 10,8

45 28,5

72 45,6

N

2002

%

173

0

0

0

0

0

0

2

1

3

7

5

9

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,2

0,6

1,7

4,0

2,9

5,2

69 39,9

77 44,5

N

2003

%

72

0

0

0

0

0

0

0

1

3

0

7

4

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,4

4,2

0,0

9,7

5,6

19 26,4

38 52,8

N

2004

%

49

0

0

0

0

0

2

0

1

3

4

4

2

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

4,1

0,0

2,0

6,1

8,2

8,2

4,1

10 20,4

23 46,9

N

2005

%

6,0

4,0

50

0

0

0

0

0

0

0

1

1

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

2,0

2,0

5 10,0

3

2

10 20,0

28 56,0

N

2006

%

8,1

37

0

0

0

0

0

0

2

0

2

1

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

5,4

0,0

5,4

2,7

6 16,2

3

8 21,6

15 40,5

N

2007

%

34

0

0

0

0

0

0

0

2

2

0

1

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

5,9

5,9

0,0

2,9

6 17,6

4 11,8

19 55,9

N

2008

%

2009

3,3

120

0

0

0

0

0

0

1

1

0

3

100

%

2009

5,3 5,3

38

0

0

0

0

0

0

0

2

1

1

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

5,3

2,6

2,6

6 15,8

2

2

24 63,2

N

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,8

0,8

0,0

2,5

18 15,0

4

38 31,7

55 45,8

N

Bijlage I Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘verleners van persoonlijke diensten, veiligheidsemployees’ over 2001- 2009

244

0


Totaal

0


0,0

0,0

0


0,0 0,0

0 0


1,2

Oogaandoeningen

3


0,8

2,0

5 2


5,3

2,9

13

7



Gehooraandoeningen

9,4

29 11,9 23


162 66,4

N

Huidaandoeningen


Lagere dienstverlenende en commerciële beroepen

Bijlage H Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘lagere dienstverlenende en commerciële beroepen’ over 2001- 2009


162 163 Bijlagen

%

2001

100

0,0

%

2002

199

0

0

0

0

0

0

2

2

3

8

3

10

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,0

1,0

1,5

4,0

1,5

5,0

61 30,7

110 55,3

N

%

2003

233

0

0

0

0

0

0

0

4

6

7

7

8

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,7

2,6

3,0

3,0

3,4

82 35,2

119 51,1

N

%

2004

169

0

0

0

1

2

0

3

0

5

8

5

8

100

0,0

0,0

0,0

0,6

1,2

0,0

1,8

0,0

3,0

4,7

3,0

4,7

75 44,4

62 36,7

N

%

2005

136

0

0

0

0

2

1

1

1

2

3

8

3

100

0,0

0,0

0,0

0,0

1,5

0,7

0,7

0,7

1,5

2,2

5,9

2,2

64 47,1

51 37,5

N

%

2006

106

0

0

0

0

0

0

1

1

3

2

2

8

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

0,9

2,8

1,9

1,9

7,5

56 52,8

33 31,1

N

%

2007

4,2

4,2

72

0

0

0

0

0

2

1

1

4

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

2,8

1,4

1,4

5,6

8 11,1

3

3

32 44,4

18 25,0

N

%

2008

62

0

0

0

0

0

0

2

2

1

1

1

1

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

3,2

3,2

1,6

1,6

1,6

1,6

35 56,5

19 30,6

N

0 0 6

Endocriene ziekten (ziekten van het hormoonsysteem) Ziekten van bloed en bloedvormende organen Totaal

0,0

0 0

Ziekten van hart en vaten Ziekten van het urogenitaal stelsel (ziekten van urinewegen en voortplantingsorganen)

0

0 0

Luchtwegaandoeningen Ziekten van de spijsvertering

0

0,0 0,0

0

Gehooraandoeningen

Oogaandoeningen

0,0 0,0

0



0,0

0

Huidaandoeningen

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

6 100,0 0

45

0

0

0

0

0

0

1

0

3

1

0

0

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

2,2

0,0

6,7

2,2

0,0

0,0

14 31,1

%

2002 26 57,8

N 0,0

%

2001


0

N



Elementaire beroepen in verkoop en dienstverlening

%

2003

2,2

184

0

0

0

0

0

0

2

4

0

6

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,1

2,2

0,0

3,3

19 10,3

4

71 38,6

78 42,4

N

%

2004

201

0

0

0

0

0

1

2

5

8

2

13

7

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,5

1,0

2,5

4,0

1,0

6,5

3,5

64 31,8

99 49,3

N

%

2005

301

0

0

0

0

1

1

0

2

8

5

9

10

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,3

0,3

0,0

0,7

2,7

1,7

3,0

3,3

103 34,2

162 53,8

N

%

2006

200

0

0

0

0

0

2

4

2

2

4

7

12

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,0

2,0

1,0

1,0

2,0

3,5

6,0

71 35,5

96 48,0

N

%

2007

249

0

0

0

0

0

1

1

5

1

1

5

13

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,4

0,4

2,0

0,4

0,4

2,0

5,2

110 44,2

112 45,0

N

%

2008

257

0

0

0

0

0

1

7

3

2

11

11

10

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,4

2,7

1,2

0,8

4,3

4,3

3,9

108 42,0

104 40,5

N

%

2009

8,4

%

2009

100

0,0

0,0

0,0

1,2

1,2

0,0

1,2

3,6

1,2

1,2

9,6

0

0

0

0

1

1

2

1

1

3

4

13

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,5

0,5

1,0

0,5

0,5

1,4

1,9

6,3

97 46,9

84 40,6

N

83

0

0

0

1

1

0

1

3

1

1

8

7

39 47,0

21 25,3

N

207

Bijlage K Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘elementaire beroepen in verkoop en dienstverlening’ over 2001- 2009

256

0

Endocriene ziekten (ziekten van het hormoonsysteem) Totaal

0


0,0

0,0

0


0,0 0,4

0 1


0,8

0,8

0,4

2,3


2 2

Luchtwegaandoeningen Oogaandoeningen

1


2,3

6 6

Huidaandoeningen Ziekten van de spijsvertering

3,9

10


7,4

68 26,6 19


141 55,1

N

Gehooraandoeningen


Technici, informatici

Bijlage J Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘technici, informatici’ over 2001- 2009


164 165 Bijlagen

%

2001

0,0

0


0,0

100

0,0

%

2002

105

0

0

0

0

0

0

0

0

1

2

1

3

6

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,0

1,9

1,0

2,9

5,7

92 87,6

N

%

2003

127

0

0

0

0

1

1

0

1

1

0

4

10

11

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,8

0,8

0,0

0,8

0,8

0,0

3,1

7,9

8,7

98 77,2

N

%

2004

150

0

0

0

0

0

0

0

0

1

0

3

2

11

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,7

0,0

2,0

1,3

7,3

133 88,7

N

%

2005

111

0

0

0

0

0

0

0

1

2

2

3

7

5

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

1,8

1,8

2,7

6,3

4,5

91 82,0

N

%

2006

116

0

0

0

0

0

0

1

1

0

0

1

9

7

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

0,9

0,0

0,0

0,9

7,8

6,0

97 83,6

N

%

2007

112

0

0

0

0

0

0

0

0

0

4

1

7

9

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

3,6

0,9

6,3

8,0

91 81,3

N

%

2008

2,0

100

0

0

0

0

0

0

1

0

1

0

1

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,0

0,0

1,0

0,0

1,0

11 11,0

2

84 84,0

N

0,0 0,0 0,0 0,0

0 0 0

Oogaandoeningen Huidaandoeningen Luchtwegaandoeningen

0,0

0 0 0 1


Ziekten van bloed en bloedvormende organen Totaal

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0 Ziekten van het urogenitaal stelsel (ziekten van urinewegen en voortplantingsorganen) Zwangerschap, bevalling en kraambed

0,0

0 0

Ziekten van het zenuwstelsel Endocriene ziekten (ziekten van het hormoonsysteem)

0,0

0 0

Ziekten van hart en vaten Aandoeningen, niet elders geclassificeerd

0,0

0


0,0

0

1 100,0

Gehooraandoeningen

%

N

2001


Parlementariërs, lands bestuurders, leidinggevende beroepen zonder nadere aanduiding

%

112

0

0

0

0

1

0

0

0

0

1

2

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

1,8

30 26,8

39 34,8

39 34,8

N

2002

%

81

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,2

23 28,4

37 45,7

20 24,7

N

2003

%

80

0

0

0

1

0

0

0

0

1

0

2

100

0,0

0,0

0,0

1,3

0,0

0,0

0,0

0,0

1,3

0,0

2,5

28 35,0

35 43,8

13 16,3

N

2004

%

97

0

0

0

0

0

0

0

0

1

0

0

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,0

0,0

0,0

18 18,6

52 53,6

26 26,8

N

2005

%

120

0

0

0

0

0

0

2

0

0

0

2

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,7

0,0

0,0

0,0

1,7

36 30,0

35 29,2

45 37,5

N

2006

%

178

0

0

0

0

0

1

0

4

1

6

8

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,6

0,0

2,2

0,6

3,4

4,5

38 21,3

53 29,8

67 37,6

N

2007

%

186

0

0

0

0

1

0

0

0

4

1

7

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,5

0,0

0,0

0,0

2,2

0,5

3,8

27 14,5

80 43,0

66 35,5

N

2008

%

2009

154

0

0

0

0

0

1

0

0

0

0

0

7

9

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,6

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

4,5

5,8

137 89,0

N

%

239

0

0

0

0

0

1

2

3

1

1

6

20

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,4

0,8

1,3

0,4

0,4

2,5

8,4

62 25,9

143 59,8

N

2009

Bijlage M Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘parlementariërs, landsbestuurders, leidinggevende beroepen zonder nadere aanduiding’ over 2001- 2009

183

0

Ziekten van bloed en bloedvormende organen Totaal

0


0,0

0,0 0,0

0 0

Oogaandoeningen Ziekten van het urogenitaal stelsel (ziekten van urinewegen en voortplantingsorganen)

0,0

0 0


0,0


0


0,0

0,5

1 0

Huidaandoeningen Ziekten van het zenuwstelsel

0,5 4,9

1 9


22 12,0

150 82,0

N

Gehooraandoeningen



Onderwijsgevenden

Bijlage L Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘onderwijsgevenden’ over 2001- 2009


166 167 Bijlagen

41 44,1 28 30,1 11 11,8

Gehooraandoeningen Aandoeningen aan houdingen bewegingsapparaat Psychische aandoeningen

0


0,0

0,0

0,0

0,0

1,1

%

2002

120

0

0

0

0

0

0

0

2

2

6

9

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,7

1,7

5,0

7,5

24 20,0

22 18,3

55 45,8

N

%

2003

145

0

0

0

1

1

5

0

0

6

3

100

0,0

0,0

0,0

0,7

0,7

3,4

0,0

0,0

4,1

2,1

20 13,8

27 18,6

46 31,7

36 24,8

N

%

2004

161

0

0

0

1

2

0

2

1

0

7

11

100

0,0

0,0

0,0

0,6

1,2

0,0

1,2

0,6

0,0

4,3

6,8

17 10,6

40 24,8

80 49,7

N

%

2005

132

0

0

0

2

1

1

0

5

2

5

100

0,0

0,0

0,0

1,5

0,8

0,8

0,0

3,8

1,5

3,8

16 12,1

19 14,4

46 34,8

35 26,5

N

%

2006

122

0

0

0

0

1

0

2

1

1

5

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,8

0,0

1,6

0,8

0,8

4,1

20 16,4

21 17,2

34 27,9

37 30,3

N

%

2007

2,3

87

0

0

0

0

0

1

0

2

0

3

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,1

0,0

2,3

0,0

3,4

13 14,9

2

16 18,4

50 57,5

N

%

2001

7,3

22

3,7

11

0 0


301

0,0


Totaal

0,0

0


0,0

100

0,0

0,0

0,0

0 0

Ziekten van hart en vaten Oogaandoeningen

5


1,7

6

Gehooraandoeningen Luchtwegaandoeningen

2,0

4


1,3

9,3

28

Aandoeningen, niet elders geclassificeerd Huidaandoeningen

81 26,9

144 47,8

N



Machinebedieners en montagemedewerkers

%

2002

163

0

0

0

0

0

1

2

5

1

4

11

15

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,6

1,2

3,1

0,6

2,5

6,7

9,2

44 27,0

80 49,1

N

%

2003

157

0

0

0

0

1

1

3

2

5

3

15

12

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,6

0,6

1,9

1,3

3,2

1,9

9,6

7,6

40 25,5

75 47,8

N

%

2004

185

0

0

0

0

1

1

2

3

7

4

8

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,5

0,5

1,1

1,6

3,8

2,2

4,3

23 12,4

46 24,9

90 48,6

N

%

2005

142

0

0

0

0

0

1

0

2

4

4

4

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,7

0,0

1,4

2,8

2,8

2,8

30 21,1

32 22,5

65 45,8

N

%

2006

112

0

0

0

1

0

0

2

1

0

3

4

100

0,0

0,0

0,0

0,9

0,0

0,0

1,8

0,9

0,0

2,7

3,6

13 11,6

40 35,7

48 42,9

N

%

2007

119

0

0

0

0

0

0

2

2

0

3

2

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,7

1,7

0,0

2,5

1,7

24 20,2

26 21,8

60 50,4

N

%

2008

120

0

0

0

0

0

0

2

1

0

3

11

9

%

2008

110

0

0

0

0

0

1

2

1

3

7

4

5

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,9

1,8

0,9

2,7

6,4

3,6

4,5

25 22,7

62 56,4

N

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,7

0,8

0,0

2,5

9,2

7,5

20 16,7

74 61,7

N

Bijlage O Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘machinebedieners en montagemedewerkers’ over 2001- 2009

93

0


Totaal

0


1,1

1 0


0,0 0,0

0 0

Oogaandoeningen Ziekten van het urogenitaal stelsel (ziekten van urinewegen en voortplantingsorganen) Ziekten van de spijsvertering

0,0

1 0

Ziekten van het zenuwstelsel Aandoeningen, niet elders geclassificeerd

7,5

7


4,3

4

Huidaandoeningen

%

N

Operators fabrieksinstallaties

2001

Bijlage N Aantal en percentage beroepsziektemeldingen bij de beroepsklasse ‘operators fabrieksinstallaties’ over 2001- 2009

%

2009

9,9

%

2009

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,1

0,0

1,1

7,7

117

0

0

0

0

0

0

0

0

3

7

7

6

100

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

2,6

6,0

6,0

5,1

36 30,8

58 49,6

N

91

0

0

0

0

0

0

1

0

1

7

13 14,3

9

26 28,6

34 37,4

N

© 2010, Nederlands Centrum voor Beroepsziekten Amsterdam, oktober 2010 ISBN 978 94 910 4301 7

Ontwerp Philip Stroomberg Omslagbeeld Kick Images Tekstredactie Annemarie Geleijnse Dtp Lauran Blommers Druk Drukkerij Mart.Spruijt bv


168

Beroepsziekten in Cijfers 2010 is te downloaden van www.beroepsziekten.nl


Beroepsziekten in Cijfers geeft een overzicht van het vóórkomen en de verspreiding van beroepsziekten binnen sectoren en beroepen in Nederland. Naast statistische gegevens worden wetenschappelijke en maatschap pelijke ontwikkelingen rond de verschillende categorieën beroepsziekten beschreven. De informatie is gericht op de overheid, werk gevers en werknemers, en instellingen voor arbodienstverlening en gezondheidszorg.


in cijfers 2010 Nederlands Centrum voor Beroepsziekten Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid AMC UvA

Recommend Documents