illfcjii Het museum lnh van de Nationale Bank van België : ( diekeure \\.\."l!jjj Kostprijs van een abonnement Een abonnement biedt 4 themanummers

Kostprijs van een abonnement Een abonnement biedt 4 thema­ nummers en 4x OKV-plus, met Museumkaart. U kunt zich abonneren daar storting van 968,-BF of 24 Euro (zonder opberg bond) of 1.268,-BF of 31,44 Euro (met opberg bo n d) op rek. nr. 448-0007361-87 van

lnh

Openboor Kunstbezit in Vlaanderen, Sint-Nikloas.

Vanuit Nederland: 56,-NLG of 25,5 Euro (zonder opbergbond) of 76,-NLG of 34,58 (met opbergbond) uitsluitend op gironummer 135.20 van Openboor Kunstbezit

Het

in V laanderen, Sint-Niklaas. Een abonnement kan elk mament

museum

ingaan.

de Nationale Bank van België van

3

11

29

Vormgeving Rob Buytaert Annemie Vandezande

Correctie Hans Devisscher

Het museum van de Nationale Bank van België

Coördinatie en eindredactie

Christiane Logie

Rudy Vercruysse

De verzamelwoede van de Nationale Bank van België

Productie Rudy Vercruysse

Marianne Danneel

Geert Verstoen

De educatieve museumwerking

Abonnementendienst Kristien Van Mieghem

Ingrid Van Damme

03/760 16.40

Druk Drukkerij Die Keure, Brugge

:

(

diekeure

Pre·press Grafisch Buro Geert Lefevre

GRAFISCH BuRo GEERT LEFEVRE

Copyright OKV

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoud i gd en/of ap enbo o r gemaakt daar middel van druk, fo tokop ie microfilm of op welke andere wijze aak

,

zonder vaargaande toestemming van de uitgever.

ISSN WD

&T& &TT&

.1'-T& PROVIftCIE ANTWERPEN

�"

Provincie Oost-Vlaanderen

� P'JIOVIHC!( VLAAMS • lilAlANT

\\.\."l!JJJ

��� ,,

1373-4873 2000/7892/8

il fcJI lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

Het museum van de Nationale Bank van België •••••••••••••••• Op 14 februari 1982 opende toenmalig gouverneur Cecil de Strycker het museum voor geld en geschiedenis van de Nationale Bank van België. Dat was zomaar niet in een plotse opwelling tot stand gekomen. Er was een vrij lange wordingsgeschiedenis aan voorafgegaan die begon in 1950 bij de herdenking van het eeuwfeest van de Bank. De pioniers in de geschiedschrijving van de instelling, Pierre Kauch, haar eerste historiograaf en hoofdeconoom, en Augusta Maes, eerste conservator, opperden toen het idee om door een museum de herinnering aan het verleden levendig te houden.

Geldmuseum

en

bedrijfsmuseum

De opzet was tweevoudig: enerzijds een overzicht bieden van de muntgeschiedenis aan de hand van de betaalmiddelen die in ons land hebben gecirculeerd, van de Keltische en Romeinse tijd tot heden, en anderzijds een inzicht geven in de geschiedenis van de nationale centrale bank. Uiteraard is het concept in de loop van de wordings­ jaren mee geëvolueerd met de maatstaven die in de museumwereld werden gehanteerd. Wat behouden bleef, is het principe om vooral vanuit tastbare voorwerpen te werken en veel minder om theoretische concepten visueel te vertolken. Mochten wij nu, twintig jaar later, voor dezelfde opgave staan, dan zouden wij die onvermijdelijk vanuit een andere, meer hedendaagse optiek benaderen en inspelen op de verwachtingen van een gewijzigd, want anders gericht publiek. De doorsneebezoeker van vandaag is economisch veel beter voorgelicht dan die van dertig jaar geleden. In de media krijgt hij dagelijks economische informatie, zoals de evolutie in de geschreven

De vernissage van de opening van het museum in 1 982 Foto: NBB

pers bewijst. De uitgebreide rubrieken over de financiële en de bedrijfswereld, die de meeste kranten nu bieden, en de bloei van economisch-financieel gespecialiseerde kranten en tijdschriften zijn een verschijnsel van de laatste kwarteeuw. Zoals reeds gezegd, wil het museum van de bank een combinatie zijn van een geldmuseum en een bedrijfs­ museum. Het lijkt ons interessant om even de vergelijking met gelijkaardige musea in ons land te maken.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2000/2

3

Naast het Penningkabinet van de Koninklijke

uiteenzettingen van specialisten die de stadia van het

Bibliotheek Albert I, het Mwltmuseum van de Koninklijke Munt van België, beide te Brussel, en het Munt- en

drukproces toelichten.

Penningkabinet van de Provincie Limburg te Tongeren,

waarmee het publiek dagelijks in aanraking komt - raken

kent men geen eigenlijke geldmusea. Wel bezitten de meeste historische musea en wuversiteiten een n1in of

wij de werkü1g van de bank zelf. Vele van de taken van de bank kwmen moeilijk museaal uitgewerkt. We doen

Met de productie van de biljetten - het product

meer beperkte afdeling of een collectie van numismatische

daarvoor een beroep op mondelinge toelichtingen door

voorwerpen, munten, biljetten, medailles of penningen. Typisch voor het Penningkabinet van de Koninklijke

collega's-specialisten. En dat vormt precies het meest karakteristieke kenmerk van de educatieve werkmg van

Bibliotheek en voor het Limburgse Mw1tkabinet zijn hun puur numismatische karakter. Zij fw1geren daarbij als

ons museum. De bezoeker krijgt dus gegarandeerd

studiecentra van bodemvondsten en schatten, samen met

informatie uit eerste bron zelf. Voor het museum biedt dat een dubbel voordeel: de klant krijgt kwaliteit en het

de numismatische departementen aan de w1iversiteiten en de archeologische diensten .

museum wordt door de andere diensten als een imagovormer van de instelling erkend Het Museum van

Specifiek voor de musea van de Koninklijke Munt

de Nationale Bank is geen alleenstaand fenomeen. Over

en de Nationale Bank is hw1 technische benadering als 'producenten' van het geld. In de Mw1t kan de bezoeker

de wereld bestaan er ca. 31 centrale-bankmusea. Ze hebben niet alle een gelijke aanpak: men kan drie

het proces van de muntslag vanop een loopbrug boven

types onderscheiden. Het eerste type, tevens het oudste,

de ateliers volgen. Spijtig genoeg kwmen wij zo'n directe benadering niet aanbieden: de drukateliers zijn voor het

houdt het nudden tussen een numismatisch kabinet en een schatkamer, zoals in de Banque de Fra11ce. Een tweede

publiek tuet toegankelijk. Niet uit schrik dat de bezoeker

type sluit aan bij de currency-musea en biedt een

met verse briefjes aan de haal zou gaan, maar louter uit veiligheidsoverwegingen, ter bescherming van de

overzicht van de betaalmiddelen die te lande en elders ter wereld gangbaar zijn: het museum van de Centrale Bank

personen zelf. Dit wordt verholpen met video's en

van Maleisië is daar een typisch voorbeeld van.

4

De inkomhal van het museum Foto: F. Tirry

Het

museum

van

de

Nationale Bank

van

België

De Nationale Bank van België: een centrale bank, en dus geen gewone bank

Een derde soort poogt, net zoals wij, een combinatie te maken van geld- en bedrijfsmuseum, waarbij de nadruk nu eens meer op het eerste element (zoals in de Banco de Portugal) dan weer meer op het bedrijfsaspeet valt (getuige de baanbrekende aanpak van de Bank of England). In het voorjaar van vorig jaar opende het museum van de Deutsche Bundesbank zijn deuren, waar beide aspecten belicht worden vanuit economisch perspectief. De uitdaging die dit museum had aangegaan om de abstracte economische begrippen evident didactisch voor te stellen, is een der meest geslaagde experimenten in dit vlak. Het museum van de Nationale Bank plaatst zich in de derde categorie, als het oudste experiment om beide aspecten gelijkmatig te belichten, met dien verstande dat wij een beroep op het gesproken woord doen om de abstracte economische gegevens uit te leggen. 1n de nabije toekomst ligt de uitdaging vooreerst in een meer visuele benadering van de economische begrippen en de taken van een centrale bank, onder meer dankzij het gebruik van andere media. Vervolgens moet de bredere, Europese din1ensie die de Bank er sedert vorig jaar bij kreeg, in samenspraak met de andere partners van het Europese Stelsel van Centrale Banken (ESCB) museaal vertaald worden. Dat is onze manier om bij te dragen tot een beter begrip door het brede publiek van de ESCB, de Europese Centrale Bank, de eurozone en de wording van Europa in het algemeen.

Louis Gallait Portret van Hubert-Joseph­ Walthère Frère-Orban, minister van financiën en stichter van de Nationale Bank 1876 Olieverf op doek, 144 x 94 cm Foto: R. Heirman

Men placht te zeggen dat de Nationale Bank geen bank is zoals de andere banken. Zij is een autonome instelling met belangrijke opdrachten van openbaar nut, die verschillende diensten verleent aan de overheid, de financiële sector, de ondernemingen en de particulieren. De Bank bestaat thans 150 jaar en heeft in die anderhalve eeuw een grote evolutie doorgemaakt: zij evolueerde van uitgiftebank van Belgische bankbiljetten tot stichtend lid van het Europees Stelsel van Centrale Banken (ESCB). Sedert 1 januari 1 999 maakt de Nationale Bank van België immers integrerend deel uit van het ESCB. Zij zorgt dus mede voor het uitstippelen en het ten uitvoer leggen van het monetaire beleid van de eurozone. Dankzij het handhaven van prijsstabiliteit is dat beleid erop gericht de voorwaarden voor een duurzame economische groei te creëren. Samen met andere centrale banken die deel uitrnaken van het ESCB bereidt zij nu reeds de productie voor van de eurobiljetten die vanaf 2002 zullen worden uitgegeven. Bij de wet van 5 mei 1850 werd de ationale Bank op initiatief van toenmalig minister van Financiën Hubert Walthère Frère-Orban opgericht met het doel de biljettenuitgifte te unifonniseren en een einde te stellen aan het stelsel van veelvuldige uitgiftebanken dat het financiële beeld van ons land in de eerste helft van de 1 9de eeuw kenschetste. a een eerste, kortstondige poging op het einde van de achttiende eeuw met de Banque d'Ostende et de Bruxelles, richtte Willem I in 1822 de Algemeene Maatschappij ter bevordering van de Volksvlijt op, later beter bekend als de Société Générale. Zij verkreeg dezelfde opdracht voor het Zuiden als de Nederlandsche Bank had gekregen voor het Noorden: het verzorgen van de biljettenuitgifte en het land, voornamelijk de industrie, van de nodige kredieten te voorzien. aast de uitvoering van gewone bankactiviteiten, gaf zij biljetten in gulden uit. Vrij vlug na de Belgische Onafhankelijkheid waren haar biljetten in frank gelibelleerd, maar ze behield het etiket van een 'Hollandse' instelling. Verscheidene concurrenten eisten eveneens het uitgifterecht op en verkregen het: de Banque de Belgique te Brussel, de Banque d'Anvers, de Banque de Flandre te Gent en de Banque Liégeoise et Caisse d'Épargnes. Zoals die enkele namen laten vermoeden, bedienden deze banken hoofdzakelijk een lokale cliënteel. De werking van de banken en de aard van het biljet in de eerste helft van de 19de eeuw geven de verklaring voor die lokale aard.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2000/2

5

Het

museum

van

de

Nationale Bank

van

België

Het biljet bleef geruime tijd inwisselbaar tegen de klinkende (edelmetaal) munt, die tot in 1873 het enige wettige betaalmiddel bleef. Het biljet diende hoofdzakelijk om grote bedragen te vereffenen zonder grote hoeveel­ heden goud- en zilverstukken te moeten verplaatsen, die als waarborg in de kluizen van de bank waren gedeponeerd. De bankier was dus enkel geneigd biljetten te verkopen aan klanten die hij kende, net zoals de klant enkel zijn kostbare hebben deponeerde in de bank die

Oprichtingsekte van de Nationale Bank, 3 1 oktober 1850

Foto:

NBB

Maquette van de gebouwen van de Nationale Bank naar de plannen van Hendrik Beyaert

Foto: F

Tirry

De relatie tussen de bankier en zijn klant was meestal nog heel persoonlijk. Recente Angelsaksische studies hebben aangetoond dat de belangrijkste klanten van een privé-bank vaak eveneens haar aandeelhouders waren en wij mogen aannemen dat dat ook in ons land het geval was. De Algemene Spaar- en Lijfrentekas - net zoals de Nationale Bank een initiatief van Frère-Orban - vormde daar bij ons de eerste uitzondering op en had precies tot doel het lenen van geld aan de minder gegoede klasse toegankelijk te maken. En wat het bankbiljet betreft, bij de oprichting van de Bank bedroeg de kleinste coupure 20 frank. Hoe belangrijk deze som wel was, kan men afleiden wt de lonen die in die tijd golden. Een dagloner verdiende omstreeks het midden van vorige eeuw gemiddeld tussen 2,50 frank en 50 centiem. Een briefje van twintig vertegenwoordigde dus het loon van 8 tot 40 dagen werk en was beslist niet de meest gebruikte geldvorm van Jan-met-de-pet.

hem vertrouwd was. Deze nauwe vertrouwensrelatie verklaart waarom de eerste uitgiftebanken een beperkte geografische actieradius hadden. De eerste taak van de ationale Bank bestond er dus in het gehele land op gelijke basis van geld te voorzien. Vanaf 1850 startte zij met het drukken van biljetten die het jaar daarop in omloop kwamen. Zij stond eveneens in voor de verspreiding van zowel biljetten als munten, alhoewel deze laatste door de Koninklijke Munt worden geproduceerd. Zij legde daarvoor een net van agentschappen aan dat op zijn hoogtepunt 44 vestigingen telde. De beperkte communicatie- en transportmiddelen maakten deze spreiding noodzakelijk: bij guur winterweer deden de geldtransporten er twee dagen over om vanuit Brussel Aarlen te bereiken. De enorme evolutie van de betaal- en communicatiemiddelen, geschraagd door ontwikkelingen in de elektronica en de spitstechnologie, geven ons daar nu een andere visie op. Zo het bankbiljet in de tweede helft van de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw tot het populairste betaalmiddel wtgegroeid was, dan heeft het elektronische betalingsverkeer vandaag beslist de overhand genomen. Andere belangrijke opdrachten die de bank van bij haar oprichting waarneemt, zijn de taak van rijkskassier en die van bank van de banken, de Jender in last resort. Meer recent kwamen daar een aantal diensten van algemeen belang bij. Zo stelt zij de nationale economische statistieken op en verspreidt zij economische informatie; de Balanscentrale houdt de jaarrekeningen van de ondernemingen bij, de Centrale voor krediet aan de ondernemingen verzamelt de gegevens over de kredieten aan de ondernemingen en de Centrale voor krediet aan de particulieren, die enkel voor kredietinstellingen en voor de betrokkene zelf toegankelijk is, beheert de gegevens over kredieten aan de particulieren. Men kan dus gerust stellen dat de evolutie van de bank gekenmerkt is door anderhalve eeuw vertrouwen tussen haar en de gemeenschap, waarvan zij ten dienste staat. Nog steeds heeft de bank de juridische vorm van een NV. Haar aandelen staan op de beurs genoteerd waar eenieder kan intekenen op de helft ervan; de andere helft behoort toe aan de Staat. Haar administratieve zetel ligt in de schaduw van de Sint-Michielskathedraal, in het hartje van Brussel. Hier heeft zij sedert 1870, na de voorzichtige beginjaren, een onderkomen gekozen en hier ook is het museum gehuisvest.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAAN DEREN 2000/2

7

Het

museum

van

de

Nationale Bank

van

België

De Wildewoudstraat 9 te Brussel Het museum huist dus in het oudste gedeelte van de bank, in een van de zeldzame in de oorspronkelijke staat bewaarde negentiende-eeuwse bankgebouwen van Brussel, het enige deel van de oude bank dat in 1948 de nieuwbouw van architect Van Goethem overleefd heeft. Het beslaat twee vleugels die met een halve eeuw verschil werden gebouwd. Wanneer men de gevel van het museum bekijkt, ziet men links van de ingang de an1.btswoning van de gouverneur en rechts de vroegere kantoren van de directieleden. De ambtswoning van de gouverneur werd in de tweede helft van de 19de eeuw opgetrokken naar plannen uit 1859 van de Kortrijkse architect Hendrik Beyaert en zijn Brusselse collega Wijnand Janssens. De bouwwerken begonnen in 1860 en waren klaar in 1874. In dit gedeelte, achteraan op de gelijkvloerse verdieping, bevinden zich de tijdelijke tentoonstellingszaal�es.

Zijn bekendste realisatie is ongetwijfeld het parkje van de Kleine Zavel te Brussel, een geliefd plekje voor de Brusselaar en een druk bezochte pleisterplaats voor toeristen. Dit parkje was een van de laatste verwezen­ lijkingen van de bouwmeester; de opdracht van de Nationale Bank lag aan de oorsprong van zijn carrière. Aan de gevel, net zoals in het interieur, verwijzen ornamenten, beelden en bas-reliëfs naar economische begrippen, culturele activiteiten of nationale waarden. Hier zetelen de Vrede en de Arbeid op de kroonlijst, ondersteunen de Handel, de Nijverheid, de Landbouw en de Schone Kunsten de frontons boven de inrijpoorten en zijn de vensters gekroond met de wapenschilden van de (toen nog) negen provincies. De beelden en de bas-reliëfs werden toevertrouwd aan Leopold Wiener, Egidius Melot en Eduard Fiers. Voor de afwerking van het geheel deed de architect een beroep op befaamde kw1stenaars en

Pieter-Frans Poelman De Sint-Michiels- en Sint­ Goedelekathedraal en de Wildewoudstraat 1 826 Olieverf op paneel 56,5 x 70,5 cm

Foto: NBB

Alhoewel nog enigszins in de classicistische trant en meer bepaald neigend naar de Ladewijk XVI-stijl, vertoont het gebouw alle kenmerken van de toen geldende eclectische bouwstijl. Hendrik Beyaert is tot een van de toonaangevende vertegenwoordigers van die stijl in België uitgegroeid. Later tekende hij eveneens de bijbank van de Nationale Bank te Antwerpen.

8

kunstambachtslui. De kunstambachtelijke bedrijven kenden in die periode overigens een hoge bloei. Recente studies hebben uitgewezen hoe hoog de kwaliteit van de Belgische kunstambachten in de tweede helft van de 19de eeuw in buiten- en binnenland stond aangeprezen. Geregeld kaapten meubelrnakers en -ontwerpers, bronsgieters en tapijtwevers de prijzen weg op internationale tentoonstellingen. Zij vonden opdracht­ gevers tot ver over de grenzen.

Voorgevel van het Museum en het Hotel van de Nationale Bank in de Wildewoudstraat, 1 994 Foto: F. Tirry

Vele vertrekken in de ambtswoning getuigen van dit hoogtij van onze kW1Stambachten. De houten lambriseringen, de zware bronzen kroonluchters, de wandtapijten en het handgeknoopt legwerk van de zitmeubelen vindt men terug op de benedenverdieping in de administratieve lokalen, net zo goed als op de eerste en tweede verdieping met de privé-vertrekken van de gouverneur en zijn gezin.

De rechtervleugel werd opgetrokken in het begin van de 20ste eeuw, naar een ontwerp van de Gentse architect Louis De Ryckere, in harmonie met de stijl van het Beyaert-gebouw. Oorspronkelijk waren hier de kantoren van de directeurs en hun secretaressen gehuisvest. Thans worden deze ruimtes grotendeels in beslag genomen door de permanente tentoonstelling.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAAN DEREN 2000/2

9

I

DEZE STEENEN MAN verbBeldt

HENDRIK Joz� fRE BEYAERT g eboren

te

Kortrijk ih

Weft-VI�.enderen,

den 29 s!!n .July !823; 1JöUWMEESfER IN BRUSSEL da�r. levende wel te pàs in 't Jaer 1876, om welzeker daer ook

te· sterven,

GOD weet wanneer !

hoe later hoe. beter.

..,

Detailplan van het beeld van Hendrik Beyaert 1 876 Inkt en potlood op papier Foto: C. Demeter

Egidius Mélot Beeld van Hendrik Beyaert in de inkomhal van het museum 150 x 1 1 5 x 82 cm Foto: NBB

Hendrik Beyaert Ontwerp van de decoratie­ schildering in de feestzaal van het Hotel van de Nationale Bank Potlood en waterverf op papier BB cm Foto: C. Demeter

64 x

10

Maar wij komen terug naar de ingang van het museum, de oorspronkelijke toegang tot de bankkantoren die zich in een vleugel parallel achter de woning van de gouverneur bevonden. Eenieder die het museum bezoekt, wordt geconfronteerd met architect Beyaert. Hij liet niet na te benadrukken dat hij de ontwerper was van het gebouw en plaatste, naar het voorbeeld van illustere voorgangers uit de Renaissance, zijn beeltenis op zijn werk. Oorspronkelijk stond het beeld, halfgebogen over de trapleuning, bovenaan een vier verdiepingen hoge draaitrap: dramatisch effect verzekerd! De bezoekers van de vroegere bank waren rotsvast overtuigd dat een bewaker helemaal bovenaan de trap iedereen onbeweeglijk en onafgebroken in de gaten hield: dat hebben ze ons vaak genoeg verteld wanneer zij hem plots in het museum terugzagen. Bij de afbraak sneuvelde de trap, echter niet het beeld met bijbehorend opschrift. Een merk­ waardig opschrift overigens: het enige Nederlandstalige document in het voor het overige volledig in het Frans gestelde archief van deze West-Vlaamse bouwmeester. Bovendien vertoeft de architect nu in hoog gezelschap. De bank laat traditioneel borstbeelden van het regerende vorstenpaar maken, zodat het museum een galerie van het Belgische vorstenhuis bezit. Maar laten we nu eerst het museum gaan verkermen ...

De verzamel­ woede van de Nationale Bank van België ••••••••••••••••

De numismatische en historische verzamelingen van de Nationale Bank van België bevatten zodanig uiteenlopende deelcollecties en voorwerpen dat een niet ingewijde op het eerste gezicht gevaar loopt doorheen het spreekwoordelijke bos de bomen niet meer te zien. Bij nader toezien valt er wel degelijk een rode draad doorheen dit alles te bespeuren: de verzamelingen van de Nationale Bank van België houden rechtstreeks verband met de instelling, waardoor ze zowel thematisch als geografisch begrensd zijn. Thematisch bestrijken ze het hele domein van het bank-, geld- en financiewezen, geografisch ligt de nadruk op België of beter, het grondgebied dat in 1830 het onafhankelijke België is geworden. Voor het overige gelden geen beperkingen. De collecties bevatten iconografische documenten (wandtapijten, schilderijen, tekeningen, gravures, foto's), numismatische stukken (munten, penningen, biljetten), boeken en archivalia, voorwerpen en machines. Ze maken de schatkamer van de bank uit. In het bankmuseum wordt een weloverwogen, didactische keuze uit deze schatkamer aan het publiek getoond.

Draagbaar geldkoffertje met sleutel in deksel 16de eeuw Hout mei iizerbeslog 1 8xllxl2cm Foto: F. Tirry

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAA N DEREN 2000/2

1 1

De

verzamelwoede van

de Nationale

Bank

van

België

De numismatische verzameling De munten Wie numismatiek zegt, denkt hierbij over het algemeen het eerst aan munten. De muntenverzameling van de Nationale Bank van België is het kleine broertje van de grote, openbare verzameling die zich in het Penningkabinet van de Koninklijke Bibliotheek Albert I bevindt. Ze is niet alleen kleiner van omvang, er zijn nog enkele andere verschilpunten. De bankcollectie spitst zich toe op munten die in onze gewesten geslagen zijn of er hebben gecirculeerd, meer bepaald betreft het munten van Brabant, Doornik, Henegouwen, Limburg, Luik, Luxemburg, Namen en Vlaanderen, aangevuld met die van enkele heerlijkl1eden en abdijen. Daarnaast is er natuurlijk de verzameling Belgische munten van 1832 tot vandaag. Vanaf het begin was het de bedoeling alle opeenvolgende munttypes bijeen te brengen, veeleer dan een opeenvolging van jaartallen na te streven. Enkel voor de verzameling Belgische munten wordt volledigheid beoogd en worden alle exemplaren verzameld die er zijn uitgegeven en dus ook alle jaartallen. Berust het overwicht van de muntencollectie bij de stukken uit de eigen gewesten, dan bezit de bank ook een bescheiden fonds van munten die belangrijke keerpLmten in de economische en de geldgeschiedenis symboliseren, zonder dat ze een onmiddellijk verband hebben met de vaderlandse geschiedenis. Toen de bankdirectie in 1982 de beslissing nam om een museum te openen, had zij een didactische museumopstelling voor ogen die een zo breed mogelijk publiek vertrouwd moest maken met de nationale geld- en bankgeschiedenis, maar ook met de geld- en financiële geschiedenis in het algemeen. De beslissing 'to go public' had uiteraard ook gevolgen voor de collectie­ vorming. Er werd een kleine collectie zogenaamde 'primitieve' mwlten of betaalmiddelen bijeengebracht die aan de museumbezoeker het verhaal vertellen van het premonetaire betaalverkeer. Ze zijn afkomstig uit alle windstreken. Slechts enkele van deze voorwerpen zoals het Keltische ring- of wieltjesgeld en de Congotese betaalmiddelen houden wel degelijk verband met onze 'nationale' geschiedenis. Het gebruik van munten als geldvorm gaat terug op de Oudheid. In het koninkrijk Lydië, gelegen in het huidige West-Turkije, werden rond 650 vóór Christus voor het eerst stukjes edelmetaal van een instempeling ('beeldenaar') voorzien die een bepaald gewicht en dus een bepaalde waarde garandeerde ('intrinsieke waarde'). De muntslag verspreidde zid1 vervolgens van de westkust van Klein-Azië naar het Griekse vasteland, waar de verschillende stadstaten elk een eigen beeldenaar in het leven riepen. De Griekse munten zijn dus de oudste van Europa. Op hun beurt hebben de Griekse munten de latere Romeinse mw1ten beïnvloed. De Oudheid zag niet alleen de oorsprong van de munt als geld vorm, maar ook de inburgering ervan en de voortdurende toename van de mw1tomloop. De antieke stukken in de bankcollectie, hoewel gering in aantal, laten toe de grote lijnen van de muntgeschiedenis van de Oudheid te schetsen. 12

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAA N DEREN 2000/2

De meest internationale Griekse munt was ongetwijfeld de Atheense uil, zoals men gemeenzaam de Atheense zilveren mLmt noemt die vanaf de 6de eeuw vóór Christus is geslagen. Terwijl de muntuitgiften van zeer veel Griekse steden beperkt zijn gebleven tot één of twee denominaties, bestond de Atheense mw1tenreeks uit maar liefst vijftien, later zelfs zestien, verschillende waarden. Het grootste stuk was de dekadrachme (10 drachmen), het kleinste de hemitetartemorion (1/8 obool), waarbij één drachme zes obolen waard was. De dekadrachme woog ongeveer 43 gram, de hemitetartemorion woog nauwelijks 0,08 gram en is slechts een speldenkop groot. Alle dragen ze op de keerzijde de uil als beeldenaar, de meeste zijn op de voorzijde voorzien van het hoofd van de godin Athena. Samen vormen ze niet alleen een esthetisch fraai geheel, ze getuigen ook van de aanzienlijke mate waarin de geldeconomie in het leven van de Atheners was binnengedrongen. De muntenreeks was niet alleen bruikbaar voor grote, zelfs internationale, transacties, maar evenzeer voor de kleine, dagelijkse boodschappen. Door zijn grote, sociale betekenis is het kleingeld als studieobject minstens even boeiend als de grote, internationale valuta. Toch is het kleingeld relatief minder goed vertegenwoordigd in de bankcollectie dan de hoge waarden. De reden hiervoor ligt voor de hand: kleingeld circuleert veel meer dan de hoge waarden. De kans dat een pasmunt sporen van gebruik en slijtage vertoont, is dan ook veel hoger. Omdat de collectie in de eerste plaats een museumcollectie is, worden aan elke aanwinst hoge kwaliteitsnormen gesteld. Het vormt de verklaring voor de relatieve ondervertegenwoordiging van de kleine denominaties.

Keltisch ring- en wieltjesgeld van rond het begin van onze jaartelling Wie/: lood, diameter: 4,4 cm Ringetjes: brons: diameter 2 cm

Foto: NBB

Reeks van vijf zilveren Atheense uilen uit de Sde4de eeuw vóór Christus. In dalende waarde: tetradrachme, drachme, triobool, obool en trihemitetartemorion Foto: F Tirry

13

De

verzamelwoede van

de Nationale

Bank

van België

De munten uit de Middeleeuwen en het ancien régime

Voorzijde van de gouden engel van Ladewijk van Nevers 1 337-1 338

van zowel het politiek-institutionele als het financieel­

Goud

economische verleden van ons land. Ze vertellen het

diameter: 2, 9 cm Foto: NBB

kunnen perfect als leidraad fungeren bij de reconstructie

verhaal van de groeiende staatsvorming in de Nederlanden en weerspiegelen de economische wet van vraag en aanbod. Bekijken we enkele in het oog springende exemplaren. Tot deze categorie behoort zeker de in Gent geslagen gouden engel uit 1337-1338 van de Vlaamse graaf Ladewijk van

evers of van Crécy (1322-1346).

Tijdens zijn regering werden in Vlaanderen, na ruim zes eeuwen, weer goudmunten geslagen. Het tijdstip was niet toevallig; de vraag naar hoogwaardige mLmten en het aanbod van beschikbaar goud, vielen op dat moment samen. Van de gouden engel zijn slechts twee exemplaren bekend; het tweede exemplaar berust in het nationaal muntenkabinet te Parijs. De engel, zo genoemd naar analogie met de Franse 'ange d'or', verbeeldt op de voorzijde Sint-Miehiel en draagt op de keerzijde een versierd krui met een leeuwtje tussen de armen. Het stuk weegt 4,52 gram. Gedurende lange tijd lag het overwicht van de muntproductie van de

ederlanden in Vlaanderen.

Toen Brugge in de late Middeleeuwen aan econorrtisch belang moest inboeten ten voordele van Antwerpen, was dit ook merkbaar in de mLmtslag. De Brabantse munten werden de belangrijkste. Onder hen, de zware Carolusguldens en Filipsdaalders, geslagen in zilver dat afkomstig was uit

Reeks van vijf bronzen Romeinse munten uit de 3de2de eeuw vóór Christus. In dalende waarde: as, semis, quadrans, sextans, uncia Foto: F. Tirry

Romeinse denarii op naam van muntmeester L Hostilius Saserna uit 48 vóór Christus die op de voorzijde de onderwerping van de Galliërs door Caesar vereeuwigen

de Nieuwe Wereld en met het realistisd1e, renaissanceportret van hun uitgever als beeldenaar.

Zilver diameter: I ,8 cm Foto:

F. Tirry

Ook de Romeinse muntenverzameling beperkt zid1 tot een aantal met zorg uitgekozen stukken die representatief zijn voor de diverse denominaties die in ornloop waren en hun onderlinge verhouding enerzijds en de gesdtiedenis van het Romeinse Rijk en van het toenmalige Gallië anderzijds. Rond 280 vóór Christus, lang voor er sprake was van een Romeins imperium, begon Rome met de uitgifte van een reeks munten.

et zoals bij de Atheense

muntenreeks betrof het een groot aantal verschillende denominaties die in een vaste verhouding tot elkaar stonden. Het grootste, zeldzame stuk was de decussis

(10 assen), het kleinste de serrti-uncia, waarbij één as twaalf w1ciae waard was. Het zijn zware koperen munten die niet geslagen, maar gegoten zijn en inzake vormgeving veel minder verfijnd zijn dan hun Griekse voorgangers. Toch wijst het uitgekiende waardensysteem waarop deze muntenuitgifte berustte, ook hier op een relatief uitgebreid

Zie

ook op cover Realistisch portret van Karel V op de voorzijde van zijn Carolusgulden, Maastricht s.d. ( 1 549- 1 5 52) Zilver diameter. 3,7 cm Foto: F. Tirry

betaalverkeer. Eenmaal de Romeinse expansie op gang kwam, schakelden de Romeinen over op de uitgifte van voornamelijk zilvergeld waarbij de denarius ruim 450 jaar de Romeinse munt bij uitstek is gebleven.

14

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2000/2

15

Sint-Hubertus te paard op de voorzijde van de snaphoen van Erard de la Marek s.d. (1525- 1 538) Zilver diameter: 3,5 cm Foto: F Tirry

De oudste zilveren en koperen munten, respectievelijk ter waarde van vijf frank en van tien centiem dateren uit 1832; de uitgifte van de eerste goudstukken ter waarde van veertig en twintig frank liet nog tot 1834 op zich wachten. Het waardeverschil tussen de gouden stukken, het zilvergeld en de koperen pasmunt wordt op subtiele wijze benadrukt door hw1 respectievelijke iconografische kenmerken. Het is geen toeval dat de oriëntatie van het koninklijk profiel op de gouden munten verselult van die Ook de prins-bisschoppen van Luik beschikten van de

op de zilveren stukken en dat het koningsportret al

10de eeuw tot 1792 over het mw1trecht. Het levert een aaneenschakeling van Luikse munten op die deels

stukken blikt de vorst naar rechts, naar de toekomst,

helemaal ontbreekt op het kopergeld. Op de kostbaarste

teruggaan op types die ook in de naburige regionen

op de zilveren mw1ten naar links, naar het verleden.

werden geslagen, maar deels ook eigen creaties zijn. Een merkwaardige Luikse munt van Gelderse oorsprong

ligt bij zijn geringe waarde: de koninklijke beeldenaar past

is de zilveren snaphaen van prins-bisschop Erard de la Marck (1506-1538). Hij ontleent zijn naam aan een

er niet. De vorst manifesteert er zid1 slechts van op afstand, in de vorm van een initiaal.

De reden waarom het portret ontbreekt op het kopergeld,

roofridder, de Haen genaamd, die na een hele reeks

In 1860 was België het eerste land dat overging tot het

wandaden werd 'gesnapt'. De mw1t weegt 7,72 gram. Het betreft een eerste stap op weg naar grotere zilveren

vermunten van nikkel, weliswaar in een legering met koper. In 1902 verbaasde het Europa toen een reeks

munten, maar het duurde nog tot 1545 vooraleer Georges

doorboorde nikkelen mw1ten op de markt werden gebracht.

van Oostenrijk (1544-1557) een daalder liet slaan van 28,45 gram. Van een geheel eigen type daarentegen zijn

Zo kon men de nikkelen munten ook bij dageraad of bij het invallen van de avondschemering van de zilveren

de 'sede vacante' -munten met de buste van de Heilige

onderscheiden. Dit onderscheid was essentieel, gezien

Lambertus als beeldenaar die geslagen werden telkens

het grote verselul in intrinsieke en nominale waarde van

wanneer de bisschopszetel onbezet was.

zilverstukken enerzijds en 11ikkel-koperstukken anderzijds.

Het einde van het ancien régime wordt in de numismatische bankcollectie belichaamd door de mwlten­ reeks van de Brabantse Omwenteling, de eerste 'Belgische' onafhankelijkheidsstrijd (1789-1790), en door de daaropvolgende uitgiften uit het Franse (1794-1815) en het Hollandse (1815-1830) tijdvak. Gezien haar rol van centrale bankier van België, zal het niet verwonderen dat de Nationale Bank van België

Het koningsportret en de koninklijke initiaal op de eerste Belgische munten, 1 832-1856 gouden 40 frank, diameter: 2,6 cm zilveren 5 frank, diameter: 3,7 cm koperen 10 centiem, diameter: 3, 2 cm Foto: NBB

In 1914, bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, sloeg België zijn laatste courante goudmunten ter waarde van 20 frank, naar een ontwerp van beeldhouwer Godfried Devreese (1861-1941). Inmiddels had zid1 ook een traditie van regelmatige uitgiften van gedenkmw1ten ontwikkeld waarvan de meest opvallende ongetwijfeld de 'dynastieke' reeks is, bestaande uit het gouden 100 frank-stuk van 1880, het

het grootste belang hecht aan haar collectie vaderlandse

nikkelen 10 frank/2 belga-stuk van 1930, het zilveren

stukken. Niet alleen worden alle jaartallen verzameld,

100 frank-stuk van 1948 dat in feite een circulatiemunt

ook alle mogelijke varianten en proefslagen worden

was en het koperen-nikkelen 500 frank- stuk van 1980.

opgenomen. Deze laatste zijn vaak zeldzamer dan de eigenlijke munten en laten een blik toe ad1ter de sd1ennen.

Een stuk met de zes koningshoofden is (nog) niet voorhanden. Al even opvallend was het initiatief van de

Ze leren ons ontwerpen, denominaties of uitvoeringen

Koninklijke Mw1t van België om vanaf 1987 een aantal

keru1en die, hoewel soms reeds in een verregaand stadium verkerend, uiteindelijk nooit gerealiseerd werden.

gouden en zilveren ecu-munten uit te geven die, hoewel in de eerste plaats verzamelaarsmunten, toch wettige

Beperken we ons hier tot de beschrijving van enkele

betaalkracht hadden.

bijzondere Belgische munten die mijlpalen vormen in de geschiedenis van de Belgische frank.

De jongste Belgische aanwinsten zijn de acht euro­ mw1ten die hoewel nog niet in omloop, toch reeds opgenomen zijn in de bankcollectie. Deze schenking door de Koninklijke Munt van België werd, als primeur, dadelijk in het museum tentoongesteld.

16

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAA N DEREN 2000/2

De

verzamelwoede

van

de Notionale

Bank

van

België

De medailles en penningen Zonder betaalwaarde, maar evenzeer behorend tot het domein van de numismatiek, zijn de penningen en de medailles. Aanvankelijk viel de nadruk bijna uitsluitend op Belgische medailles van na 1830 die hetzij gewijd waren aan ons vorstenhuis, hetzij aan de economische en financiële geschiedenis van ons land. Onder invloed van de vernieuwde belangstelling bij kunsthistorici voor de historische penningen werd het verzameldomein gaandeweg aangepast en verruimd. De medaille is een uitvinding van de Renaissance en is zowel een kunstwerk als een historische bron van

Renaissanceplaket met de

informatie. De bank bezit slechts enkele stukken uit de

protagonisten van de

16de eeuw, zoals de zilveren huwelijksgulden van Maria van Bourgondië en Maximiliaan van Oostenrijk uit 1517.

Antwerpen in 1577

De stempels voor deze pronkgulden werden gesneden door muntmeester Ulrich Ursenthaler (1482-1562) van de

militaire gebeurtenissen in Lood diameter:

1 7, I cm

Munt van Hall. Toen Maximiliaan in 1517 doorheen de Zuidelijke Nederlanden reisde, gelastte hij de stempelsnijder om de stempels naar de Munt van Antwerpen te sturen opdat het stuk ook daar geslagen zou kunnen worden. De penning in de collectie van de bank, is een exemplaar van deze emissie. Weliswaar niet in edelmetaal, maar van een ongemeen gedetailleerde weer­ gave en bovendien eveneens van Antwerpse makelij, is de loden eenzijdige plakettemeeks van omstreeks 1580 die de opstand en inname van de citadel van Antwerpen in augustus 1577 verbeeldt. De penningen vormen een reeks van zeven, waarvan de bank er vier bezit. Ze hebben een diameter die varieert tussen 18,3 en 16,6 cm.

17

De biljetten

Van een veel kleiner formaat zijn de talrijke penningen die, zeker in hun koperen vorm, een ruime verspreiding kenden als strooi-, draag-, gedenk-, zit-, presentie- of

Toch zijn het de bankbiljetten die het leeuwendeel uitmaken van de numismatische verzameling van de

eenvoudige rekenpenning. Zo zijn er bijvoorbeeld de

Nationale Bank van België en die de collectie w1iek maken, in vergelijking met de andere numismatische verzamelingen van ons land. Ook hier wordt het

penningen van de intendanten van de Brusselse Scheepvaart die in de tweede helft van de 16de eeuw gebruikt werden als rekenmiddel bij het afleggen van de rekeningen. Later worden het pronkstukjes die de figuur

verzamelbeleid bepaald door dezelfde criteria. Het Belgische biljet, het eigen product van de bank, is

en de familie van de intendant-uitgever in de verf zetten.

vanaf zijn ontstaan tot in zijn huidige vorm prominent

In iconografisch opzicht zijn ze, ondanks hun mini­ formaat, eersterangsgetuigen van de scheepvaart die één

aanwezig. De buitenlandse briefjes belichten belangrijke keerptmten in de geschiedenis van het bankbiljet of

van de hoofdtrekken was van de Brusselse handelseconomie

kwmen worden gelinkt aan specifieke fenomenen zoals

in die periode. Een tweede interessante partij penningen

de inflatie, de concentratiekampen, oorlogen, belegeringen enzovoort. Bij de opbouw van de Belgische biljetten­ verzameling werd en wordt nog steeds de meeste zorg besteed aan het verwerven van alle bestaande varianten, door bijvoorbeeld biljetten van eenzelfde type, maar met alle opeenvolgende handtekeningen te verzamelen. Een exemplaar van alle biljettenemissies is terug te vinden in de vierde zaal van het museum; de reeks vormt steevast één van de meest dankbare, want erg herkenbare, onderdelen van de museumrondleiding. Hoewel de Nationale Bank van België sinds haar oprichting in 1850 over het uitgifteprivilege beschikt en zij dus als enige gemachtigd is om papiergeld uit te geven, zijn er in de loop der geschiedenis toch nog enkele andere Belgische emittenten geweest. Het eerste papiergeld in onze gewesten duikt reeds in de Oostenrijkse periode op.· Het werd uitgegeven door de Banque d'Ostende et de Bruxelles, een bankinstelling die in 1782 in Oostende was opgericht. Deze biljetten waren geen lang leven beschoren; na korte tijd trok de regering van de Zuidelijke Nederlanden het privilege om bankbiljetten uit te geven weer in. Het Nederlandsch Economisch-Historisch Archief te Amsterdam bezit het enige gekende exemplaar van deze uitgifte. De bank moet zich noodgedwongen tevreden stellen met een facsimile van dit unieke biljet. Met de Franse bezettingstroepen (1794-1815) deden de assignaten ook in de Zuidelijke Nederlanden hun intrede. Hun dekking bestond uit in beslag genomen adellijke en vooral kerkelijke goederen, maar door hw1 massale aanmaak devalueerden ze al snel tot nagenoeg waardeloos papier. Het maakt ze voor de verzamelaar van vandaag allesbehalve zeldzaam. Tijdens het Verenigd Koninkrijk

in de bankcollectie kent zijn oorsprong in de Brabantse Omwenteling en in de patriottische beweging die hierbij op gang kwam. Ze omvat draag- en kentekens in allerlei vorm, in allerlei materialen en technieken. De hoofdrolspelers

Penningen getuigen van de partijvorming in de Brabantse Omwenteling 1 787-1790 Foto: F. Tirry

(1815-1830) drongen de biljetten van de Nederlandsche Bank nauwelijks tot onze gewesten door; ze waren alleen in Amsterdam terugbetaalbaar. De Algeroeene Nederlandsche Maatschappij ter be8Wlstiging van de

van de beweging zoals Hendrik van der Noot en generaal Jan André van der Mersch zijn er opvallend op aanwezig.

Volksvlijt, opgericht in 1822 en in het zuiden ook Société

Niet alleen vanuit numismatisch, maar ook vanuit sociologisch oogpunt, belichten ze een boeiend fenomeen.

geheten, werd gemachtigd biljetten aan toonder uit te geven. Proefdrukken van deze uitgifte bevinden zich

De Belgische medailles ten slotte. Wie op zoek is naar het in metaal vereeuwigde portret van een minister van financiën of een ander vooraanstaand personage uit de

Générale des Pays-Bas pour favoriser !'industrie nationale

vandaag nog steeds in het museum van de Haarlemse drukkerij Johannes Enschedé en Zonen. Ook hier moet de Nationale Bank van België zich grotendeels met foto's

financiële of economische wereld, heeft veel kans dat in

tevreden stellen; zij bezit slechts één biljet van één gulden,

de medailleverzameling van de Nationale Bank van België te vinden. Hetzelfde geldt voor de medailles

uitgegeven te Brussel op 1 oktober 1826. De coupure draagt een rood stempel�e met de naam 'Suriname',

die uitgegeven zijn naar aanleiding van de plechtige

wat meteen de bestemming van deze emissie aangeeft.

openstellingen van kanalen, spoorwegen, nationale openbare gebouwen, wereldtentoonstellingen enzovoort. Ook naar aanleiding van haar eigen verjaardagen heeft de Bank niet nagelaten herdenkingsmedailles uit te geven.

18

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAAN DEREN 2000/2

De verzamelwoede van de Nationale Bank van België

Een blik op de werkzaam­ heden in de Drukkerij in 1 927

Foto: NBB

Biljet van één gulden, uitgegeven door de Algemeene Nederlandsche Maatschappij in 1 826 1 1 , 5 x 1 9, 5 cm

Foto: NBB

19

De verzamelwoede

van

de Nationale Bank van België

Na de onafhankelijkheid van België werden de biljetten van de Société Générale in frank uitgedrukt en

weliswaar eveneens een reeks biljetten gedrukt, maar deze zijn nooit in omloop gebracht. Een aantal van deze

uitsluitend in het Frans gesteld. Nog andere banken verkregen het emissierecht, onder meer de Banque de Belgique, de Banque Liégeoise et Caisse d' É pargnes en de

van Louis Buisseret (1888-1956) en Jean Mayné (1850-1 905), heeft zijn weg gevonden naar de verzamelingen waar ze

Banque de Flandre. Van het papiergeld op naam van deze privé-instellingen zijn weinig sporen overgebleven. In de

biljetten van 10.000, 1 .000, 100 en 50 frank, naar ontwerpen

getuigen van een bewogen periode in onze nationale geschiedenis.

loop der jaren heeft de bank toch enkele van deze zeldzame coupures op de kop kunnen tikken; ze bezit een 5 frank­ biljet van de Banque de Belgique en een 50 frank-, 25 frank-, 10 frank- en 5 frank-biljet van de Banque Liégeoise; van alle overige uitgiften bezit ze foto's. Wat de Belgische biljetten van na 1850 betreft, ziet de toestand er veel rooskleuriger uit. De basis van deze collectie ligt bij de biljetten die door andere diensten in de bank, de Hoofdkas en de Drukkerij, na verloop van tijd naar de verzamelingen zijn overgeheveld. De biljetten dragen hiervan sporen: vele zijn geperforeerd, dragen een handgeschreven notitie of een stempel; het betreft vaak uit omloop genomen biljetten of specimens. Tot deze reeks behoren ook de biljetten met een waarde van 100 frank en

K

al

Spa.n•ch·Nederland•ch omlt t tot bQcharmlna dor l•vonat�uÛdll,oord•nlnt Comlt' Hlapano-Ndulandall pour 11 du ro.vltalllem•nt

NfttlO!IOII HulpS

proteetton

tn VoedlD!!Ikomltelt

8ru�r.tl en "OOnlt:dM

De b.lkkm tiJD veroorloofd �trkoopen op vutoon vnn deun

I 3 rantsoenen te

I

bon :

brood tl

Oe overeeokom1111e boe..,celb,au meel ui oor bet plaatsehik k0111IICLI afttle'l'trd WOtol10n

ComlléNatiott:Ji dcSeC
Let

i vudrt sur prbcotatlon de ce boo :

lxml:IILttrs •ont autorit�

3 rations de pain U

uantttt con-upoudante de fu!nc aera �41ti�ID du COlUilt IOCAI

q_ par \c: d�l!'l'rte-

��=�� �·:�q"':�D������::=�:::·-�-::::::·��� ·-.

a

-1

I Oo

meer die in 1 945 ten gevolge van de afgekondigde monetaire saneringsmaatregelen, beter gekend onder de benaming Gutt-operatie, verplicht dienden te worden ingewisseld. Ze dragen een stempel die verwijst naar het verzamelcentrum en de monetaire omwisseling. De oorlogsomstandigheden hebben ertoe geleid dat ook nog na de oprichting van de Nationale Bank van België, tijdelijk ook andere organismen papiergeld hebben uitgegeven. Tijdens de Eerste en in mindere mate ook de Tweede Wereldoorlog zijn tal van Belgische gemeenten, gedwongen door het groeiend geldtekort, overgegaan tot de uitgifte van eigen papiergeld. De talrijke steun- en hulpcomités, waaronder het Nationaal Hulp- en Voedingscomité, deden dit eveneens. Fabrieken en firma's gaven salaris- en aankoopbons uit. Al deze biljetten worden met de verzamelnaam 'noodbiljetten' aangeduid. Hun waarde is niet altijd in Belgische frank uitgedrukt; sommige biljetten waren specifieke voedsel- of goederen­ bons. In de jaren vijftig heeft de bank systematisch alle gemeentebesturen aangeschreven met de vraag naar informatie over hun eventuele uitgifte van noodgeld tijdens beide oorlogen. Dit leverde niet alleen kostbare informatie, maar ook de basis voor een grote verzameling noodbiljetten. Een andere emittent onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog was het Belgische leger. In 1 946 gaf dit acht verschillende denominaties uit, variërend van 1 tot 500 frank-biljetten, bestemd voor de Belgische bezettingstroepen in Duitsland. Slechts op 15 juni 1 959 werden ze uit de omloop genomen en veelal vernietigd; een niet onbelangrijk deel echter is in de verzamelingen van de bank terechtgekomen. Ten slotte dook in elk van beide Wereldoorlogen nog een andere emittent op van de nationale biljetten: de Société Générale de Belgique tijdens de Eerste en de Emissiebank te Brussel tijdens de Tweede Wereldoorlog. In het eerste geval heeft dit vanaf 1915 geleid tot de uitgifte van coupures op naam van de Société Générale, maar gedrukt op de persen van de Nationale Bank van België. In het tweede geval heeft de Nationale Bank voor rekening van de Emissiebank 20

Noodbiljetten uit de Eerste Wereldoorlog Foto: F. Tirry

Voorzijde van een nooit in omloop gebracht biljet van 1 00 frank 1 945 8, 5 x l ó cm Foto: NBB

Het fonds bevat niet alleen ontwerpen en proefdrukken, maar ook alle drukmateriaal, zoals clichés, glazen platen en watermerkvormen. Ook veel archieven, bestaande uit correspondentie, rapporten, rekeningen en verificaties, zijn in de loop der jaren in de verzamelingen van de bank beland, hoewel ook de centrale archiefdienst van de bank archivalia van de Drukkerij bijhoudt. Het hoeft geen betoog dat de combinatie van al deze documenten, bronnen en voorwerpen een schat aan informatie oplevert, niet alleen over het bankbiljet stricto sensu maar ook over de officiële Belgische kunst en haar symboliek, en zelfs over de politieke, de economische en de mentaliteitsgeschiedenis van ons land. Een allesomvattende studie, onder meer op basis van deze bronnen, waarbij het bankbiljet vanuit de verschillende invalshoeken wordt

Voorontwerp naar Xavier Mellery van een niet­ gerealiseerd biljet ca. 1 929 Olie en potlood op papier 54 x 89,2 cm Foto: NBB

Dit laatste brengt ons meteen naar de specificiteit van de biljettenverzameling van de bank. Deze bevat niet alleen, zoals in het geval van de Emissiebank, een aantal

benaderd, laat vooralsnog op zich wachten. Detailstudies, onder meer over het biljettenpapier en over de nationale symboliek op de Belgische biljetten, hebben ondertussen

afgewerkte, maar om één of andere reden nooit in omloop

reeds de waarde van een geïntegreerd gebruik van al deze

gebrachte biljetten, ze omvat ook de volledige reeks van voorontwerpen, ontwerpen en proefdrukken die aan de

bronnen bewezen.

uitgifte van de bankbiljetten zijn voorafgegaan. Het betreft hier een transfer door de Drukkerij die hiertoe na de opening van het museum in 1982 stapsgewijs is overgegaan.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAAN DEREN 2000/2

21

De historische verzamelin g Naast de numismatische verzameling werden vanaf het begin ook iconografische en historische documenten verzameld. Ze vallen grotendeels uiteen in twee groepen. Een eerste categorie getuigt van de topografie, de iconografie en de geschiedenis van Brussel, als thuishaven van de hoofdzetel van de bank, en van de andere Belgische steden waar zid1 ooit een agentschap van de bank heeft bevonden en eventueel nog bevindt. Bij het doorkijken van deze bronnen, stelt men vast dat men zich bij de samenstelling van deze collectie niet beperkt heeft tot illustraties van het economische en financiële leven van deze steden. De nadruk valt veeleer op het stadsbeeld in het algemeen: men vindt er afbeeldingen in terug van zowel burgerlijke als kerkelijke gebouwen, getuigenissen van zowel het plaatselijke economische als het politieke en zelfs het volksleven. De tweede categorie sluit meer aan bij de munten- en biljettenverzameling en biedt informatie over de economisffie, geld- en bankgeschiedenis. Hierbij aansluitend horen de gespecialiseerde bibliotheek en de archiefstukken met een aantal oude drukken, oorkonden, wisselbrieven, waardepapieren, muntordonnanties, boekhoudkundige documenten en dies meer.

De Belgische steden in de kijker Geen plein, straat of openbaar gebouw in Brussel of de bank bezit er wel een gravure, een lithografie, foto of postkaart van. Ook het meest sprekende wandtapijt uit de collectie is op en top Brussels. Het tapijt, met een voorstelling van Koning Salomon en de koningin van Saba, draagt onderaan links het stadsmerk en in de rechterzijboord het monogram van Jan de Buck, de Brusselse 'legwerker' of wever, die het kw1stwerk wellicht in het derde kwart van de 16de eeuw vervaardigde.

kathedraal zijn ingedeeld op basis van het gezichtspw1t:

Op de achtergrond herkent men het paleis als symbool van de centrale macht en de adel, het stadhuis, symbool

de noordgevel, de zuidgevel, de voorgevel (chronologisch ingedeeld in de perioden 1800-1815, 1815-1 844,

van de burgerij en de Sint-Michielskathedraal, symbool

1844-1860, 1860-1900, na 1900), de grote trap en het

van de kerkelijke macht. Sommige kunsthistorici menen dat koning Salomon niemand minder dan keizer Karel is,

interieur. Het betreft een klassement of indeling die in huis en 'op maat' is uitgedacht. Deze werkwijze is

vergezeld van zijn zus Maria van Hongarije.

trouwens in de hele bankcollectie toegepast. Het klassement

Het wandtapijt is niet het enige verzamelstuk waarop de Brusselse Sint-Michielskathedraal wordt afgebeeld.

en de rubriceringen zijn organisch en pragmatisch gegroeid. Rekening houdend met de grote diversiteit van

De samenstellers van de verzameling hebben duidelijk

de verzamelstukken, zowel naar inhoud als naar vorm,

een voorliefde voor deze Brusselse site gehad, wat niet

was dit wellicht de meest voor de hand liggende werkwijze. Buitenstaanders hebben het er moeilijker mee.

verwonderlijk is vermits het tegelijk de site van de hoofdzetel van de bank zelf is; het musewn van de bank is in de Wildewoudstraat gelegen en heeft de Sint-Michiels­

De verzamelingen zijn weliswaar, afgezien van de selectie die in het museum getoond wordt, niet voor het grote

kathedra,al als overbuur. Twee kleurrijke sd1ilderijtjes

publiek toegankelijk, maar het spreekt vanzelf dat ze voor

illustreren nog deze belangstellingssfeer. Het eerste is van de hand van A. Martin en biedt een gezicht op de voorgevel

vorsers en studiedoeleinden beschikbaar zijn. Brussel is het best vertegenwoordigd in de reeks

en de zuidkant van de kerk, met veel aandacht voor de

afbeeldingen van steden, maar wordt op enige afstand

uit 1703 daterende nieuwe monwnentale trap en balustrade. Het tweede paneel, geschilderd door Pierre­

gevolgd door Antwerpen en Luik. In Antwerpen en Luik zijn twee bijbanken van de Nationale Bank van België

François Poelman in 1826, toont de noordgevel waartegen

gevestigd die onder leiding van een beheerder staan.

zich sinds 1805 een reeks huisjes had gevlijd die later afgebroken werd. De afbeeldingen van de Sint-Michiels-

In een aantal andere Belgische steden bezit de bank een agentschap dat door een agent gerund wordt.

22

Koning Salomon en de koningin van Saba voor het Hof van Brussel 3de kwart 1 6de eeuw 360 x 270

Foto: F. Tirry

cm

De verzamelwoede van de Notionale Bank

van

België

Espérance S.A. Hauts Forneaux et charbonnages à Seraing (près de Liège) lithografie uit 'La Belgique industrie/Ie', 1 852 Foto: F Tirry

In de Luikse verzameling bevinden zich bijvoorbeeld tal van lithografieën en documenten die getuigen van het industriële verleden van ons land. Ze beelden de hoogovens, de steenkoolmijnen en andere fabrieken af die er voor zorgden dat België het eerste land op het Europese continent was dat in navolging van Groot-Brittannië de 'Industriële Revolutie' met succes wist door te zetten. Ze behoren onder meer tot de prestigieuze reeks La Belgique Îltdustriel/e die te Brussel in 1852 werd gepubliceerd en die 200 afbeeldingen bevat van ongeveer 160 bedrijven uit de belangrijkste gemechaniseerde sectoren. De bedoeling was, vanuit een onmiskenbaar gevoel van trots, een visueel overzicht te geven van het aan de gang zijnde industrialiseringsproces en van de veranderingen in het stedelijke en rurale architecturale landschap die ermee gepaard gingen. Doorheen de jaren heeft de bank ook ijverig alle mogelijke gegevens bijeengebracht over de gebouwen waarin haar bijbanken en agentschappen gehuisvest waren. In sommige gevallen trad de bank zelf als bouwheer op zoals in Antwerpen waar ze een beroep deed op Hendrik Beyaert, dezelfde architect die ook het gebouw in Brussel had ontworpen. In de verzamelingen van de bank bevinden zich niet alleen alle plam1en en voorbereidende schetsen voor beide gebouwen, maar ook heel wat fotomateriaal. Dit laatste geldt ook voor de gebouwen die de bank niet zelf heeft gebouwd, maar die ze heeft aangekocht om er een agentschap te vestigen. Ze vertellen er de soms bewogen geschiedenis van.

De inmiddels verdwenen lokettenzaal van de Nationale Bank Foto uit 'L 'i/lustra/ion Beige', 17 december 1 905 Foto: NBB

De foto's van de verwoeste agentschappen te Nijvel in 1940 en te Leuven in 1944 brengen de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog tot leven. Ook de interieur­ foto's van de tweede helft van de 19de en de eerste helft van de 20ste eeuw, vooral van typische onderdelen zoals de lokettenzalen, ontvangstruimten en kluizen, kum1en reeds historisch worden genoemd. Recent is de belangstelling bij kunsthistorici voor bankgebouwen als een typisch onderdeel van de 19de-eeuwse burgerlijke architectuur, naast bijvoorbeeld stations of grootwarenhuizen, trouwens gevoelig toegenomen. OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAAN DEREN 2000/2

23

De

verzamelwoede van

de Nationale

Bank

van

België

Geld en financiën in beeld Zoals het elders in deze bundel zo treffend wordt verwoord: geld stinkt niet. Wat meer is, de verzamelingen van de bank bewijzen dat geld voor veel kunstenaars een bron van inspiratie en een dankbaar thema is geweest. Hun beweegredenen zijn weliswaar uiteenlopend; voor de enen is het geldthema slechts de aanleiding om een esthetisch fraai werk te scheppen, anderen willen het publiek op een visuele manier informeren over een onderwerp uit het geldwezen of één of andere financiële kwestie. De enen hebben moraliserende, anderen dan weer uitgesproken spottende motieven. Het resultaat is een geheel van schilderijtjes, didactische en instructieve prenten, scènes uit het dagelijkse leven, affiches en karikaturen.

Zeer instructief en onmiddellijk aansluitend bij de numismatische collectie, zijn de afbeeldingen van de mtmtslag doorheen de eeuwen en van de meer recente aanmaak van fiduciair papier. Voor een treffende en

De muntslag Lithografie uit 'Galerie industrie/Ie . par Mme. H. ', Pori;s, 1 822 Foto: F.

Tirry

Geldwisselaar aan zijn wisseltafel 1 5de eeuw Houtsnede Foto:

F. Tirry

stapsgewijze visuele uitleg over de techniek van de muntslag met de hamer kan men terecht bij de gravure met de voorstelling van het bezoek van keizer

Niet alleen van de munt- en druktechniek bestaan tal

Maximiliaan (1459-1519) aan één van zijn muntateliers.

van verhelderende afbeeldingen, er zijn ook heel wat

Ze is afkomstig uit het door de keizer bestelde prozawerk

illustraties voorhanden van de manier waarop geld wordt

Der Weisskönig, een grotendeels verzonnen biografie van

aangewend in het betaalverkeer en in het bankwezen. Deze laatste zijn geklasseerd onder de rubriek

de opdrachtgever. Het boek werd verlucht door onder meer Hans Burgkroair (1473-1531), tijdgenoot van Dürer.

'geldwisselaars'. Ze gaan van een 15de-eeuwse,

Hij is ook de auteur van de plaat van het muntatelier dat volgens enkele historici de Mwlt van Hall in Tirol zou zijn.

ingekleurde houtsnede die een wisselaar achter zijn tafel toont, tot foto's van de hedendaagse bankactiviteiten.

De gravure toont hoe munten tot stand kwamen, van het smelten van het metaal in de oven, tot de eigenlijke hamerslag. Pas in de 17de en de 18de eeuw werd de hamer vervangen door de schroefpers die het machinale tijdperk inluidde. Onder meer de Encyclopédie van Diderot en d' Alembert uit 1762-1772 bevat een kopergravure die de baJancier of muntpers in beeld brengt. De schroefpers betekende een hele vooruitgang; machinaal geperste munten zijn gelijkmatig van dikte, niet hol of bol, de omtrek is zuiver cirkelvormig, het reliëf scherp en regelmatig. 24

Van de grote 'financiers', zowel overheidsfunctionarissen als privé-bankiers, bestaat een portrettengalerij waarin in de eerste plaats de eigen directieleden zijn opgenomen. Van hen is op zijn minst een foto beschikbaar. In het geval van de gouverneurs is het een traditie om vooraleer van

Michel De Goeye ( 1 924-1 926) Postkaart van de Nationale Bond ter Verdediging van den Frank

een gouverneur afscheid te nemen, hem op doek te vereeuwigen. Deze reeks bestaat vandaag reeds uit negentien schilderijen, gaande van het door Alexandre Robert (1817-1890) geschilderde portret van gouverneur François-Philippe de Haussy (1850-1 869) tot het recent verworven portret van gouverneur Alfons Verplaetse (1989-1999) door Roger Raveel (1921- ) De bank is een huis van tradities: van alle Belgische ministers van .

financiën die tijdens htm mandaat een wijziging in de statuten van de centrale bank hebben aangebracht, wordt een marmeren buste gemaakt die in haar beeldengalerij wordt opgenomen.

Alexandre Robert Portret van François­ Philippe de Haussy, eerste gouverneur van de Nationale Bank Olieverf op doek 1 45 x 1 00 Foto:

F

cm

Tirry

S ecrétorlet de

I e Ligue : 00, Rue Ten Bosch,

Bruxelles.

Voor wie een boodschap aan het publiek kwijt wil, over geld of andere zaken, is de affiche een geschikt medium. Wanneer munten of biljetten op affiches worden afgebeeld, gebeurt dit uiteraard omwille van een welbepaalde reden, zoals de affiches van de Nationale Bond ter Verdediging van den frank (1924-1925) bewijzen. Deze vereniging die op 12 maart 1924 te Brussel werd opgericht, bond de strijd aan tegen de naoorlogse ontwaarding van de Belgische valuta. Zij genoot de steun van korting Albert I, de regering en de Nationale Bank. De leden dienden de drie stelregels van de Bond na te leven: de wtsluitende aankoop van binnenlandse producten, de beperking van het eigen verbruik en van de aankoop van buitenlandse deviezen. Ze werden geworven door middel van een grootscheepse propagandacampagne, waarbij onder meer affiches en postkaarten werden gedrukt. De Bond was bijzonder actief tussen maart 1924 en juli 1925. De herhaalde financiële en monetaire moeilijkheden van 1925-1926 gaven hem nochtans de genadeslag. In de verzamelingen van de bank bevinden zich de drie affiches die door de Bond uitgegeven zijn, hetzij in ware grootte, hetzij in postkaartformaat Ze werden alle ontworpen door de Brusselse kunstenaar Michel De Goeye (1900-1958).

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAAN DEREN 2000/2

25

Frans Francken de Jonge De vergankelijkheid van aardse rijkdom ca. 1 635 Olie op koper 24 x 3 1 cm

Foto.· f Tirry

Kan men van mening verschillen over het al dan niet

Hoe jong en hoe elegant de man op de achtergrond ook is,

nodigt de oude rijkaard uit voor de /natste dans door de

door hem gekozen ogenblik. Dit schilderij is slechts één

Antwerpse schilder Frans Francken de Jonge (1581-1642) rustig een geheven vinger�e veronderstellen. Het betreft

voorbeeld van de vele belerende afbeeldingen die de vrek

een gesigneerd werk in olieverf op koper van ca. 1635.

arme als onderwerp hebben. Populair was ook het thema

ook aan hem presenteert de Dood de rekening op het

of de verspilzuchtige, de verdorven rijkaard of de nobele

Het beeldt het 'memento mori'-motief uit dat sinds de

van de 'ongelijke liefde', de afbeeldingen van koppels die

Middeleeuwen zeer geliefd was. Vrij vertaald betekent dit:

erg verschillen in leeftijd maar voor wie het geld het

'Denk eraan dat je ooit zult sterven', of anders gezegd, aan de dood ontsnapt niemand, of je nu jong of oud, arm

cement in de relatie is: hoogbejaarde mannen die hw1 jonge geliefde met geld lokken en al even oude, maar

of rijk, mooi of lelijk, burger, edelman of geestelijke, man

vermogende dames die zich met hun geld verzekeren van

of vrouw bent. In dit geval zijn het de oude, rijke grijsaard en de elegante, modebewuste jongeling voor wie het laatste

het gezelschap van hun jonge minnaar.

uur geslagen is. De meeste aandacht gaat ongetwijfeld naar de oude man op de voorgrond. Aan de Dood die voor hem de laatste dans speelt, probeert hij duidelijk te maken dat hij onder meer wegens nog niet afgehandelde geldzaken niet klaar is om afscheid van het leven te nemen. Met andere woorden hij probeert 'de dans te ontspringen'. De zandloper waarop de musicerende Dood de voet heeft geplaatst, loopt nochtans onverbiddelij k door. Dit bewijst dat zelfs de grootste rijkdom vergankelijk is.

26

Dit laatste geldt ook voor jeugd en schoonheid.

moraliserende karakter van deze en andere affiches, dan kan men bij de opdrachtgever van het schilderij De dood

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2000/2

De

verzamelwoede van de

Nationale

Bank

van

iielgië

De Gutt-operatie in anonieme spotprent 1 945

De schaarste aan nikkel tijdens de Eerste Werelclooriog Waterverf en potlood op popier gesigneerd 'René' 22,5 x 28 cm

De scheidslijn met de eigenlijke karikatuur is hier reeds uiterst dun. De verzameling spotprenten van de bank bevat documenten waarin de draak wordt gestoken met allerhande financiële en monetaire toestanden. Naar aanleiding van de reeds vermelde geldsanering van 1945 bijvoorbeeld circuleerde een postkaart met de afbeelding van een 100 frank-biljet, waarop de zwierige verpersoonlijking van de Overvloed vervangen is door een al even zwierige afbeelding van minister van financiën Carn.ill e Gutt; de benaming Banque Nationale de Belgique is er vervangen door Banque du compte Gutt. Een andere spotprent hekelt het tekort aan nikkel in 1915. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, potten de Belgen massaal de nikkelmmlten op zodat ze bijna volledig uit de circulatie verdwenen. Ze werden noodgedwongen vervangen door zinken munten, kleine coupures, noodbiljetten en Duits geld. De aquarel draagt als titel 'Exposition d'objets rares' en toont ons een zwaar bewaakte vitrinekast waarin drie nikkelen pasmunten zijn uitgestald.

27

Luchtfoto van de hoofdzetel van de Nationale Bank te Brussel, 1 995 Foto: Henderyckx

28

De educatieve

m u seu mwerkin g

••••••••••••••••

Een bezoek a a n het

m u seu m

Geld stinkt niet Het lijkt vreemd, maar het is misschien niet zozeer de collectie zelf van ons eerder bescheiden museum die een grote aantrekkingskracht uitoefent, dan wel de instelling

Geld, het zegt ons niets? Laten we eerlijk zijn. We kum1en er niet omheen, geld interesseert ons wel degelijk en de manier waarop het gemaakt wordt evenzeer. Om op onze vragen een antwoord te krijgen, zitten we

waarvan het museum deel uit maakt. De imposante en strakke gevel van de voorzijde boezemt ontzag in en zet

goed in het Museum voor geld en geschiedenis van de Nationale Bank van België. De permanente collectie van

tegelijk aan tot een grote portie nieuwsgierigheid naar de

munten en biljetten, zoals zij vandaag is opgesteld, komt

activiteiten van het instituut dat schuilgaat achter deze strenge geslotenheid. De recente en tegelijkertijd zeer

slechts ten dele tegemoet aan de vraag van de individuele bezoeker. De identificatie is summier, er zijn geen

drastische veranderingen in het monetaire vlak zijn voor

tekstpanelen, geen moderne interactieve media, maar. ..

velen een extra stimulans om keruus te maken met een

er is meer. Onze vragen zijn haast onuitputtelijk, zijn vaak tijdgebonden en onze voorkernLis verschilt sterk. Om op al deze factoren zo direct mogelijk te kU1U1en inspelen, heeft het museum van bij de aanvang gekozen voor aangepaste rondleidingen. Sinds de opening in 1982 staan er elke dag vier tot zes enthousiaste gidsen ter beschikking om de geldcollectie tot leven te wekken voor een zeer divers publiek. Het is een vreemde ervaring om in een zaal met een volwassen publiek een gids te horen uitweiden over de geldsanering terwijl in een zaal vol jonge kinderen een andere gids een antwoord probeert te geven op de vraag hoe geld witgewassen wordt. De gidsen, met als vakopleiding meestal een licentie in de geschiedenis, worden voor de duur van een jaar aangeworven. Na een intensieve voorbereiding waarbij zij zich verdiepen in de financiële geschiedenis proberen zij tijdens de rondleidingen het beste van zichzelf te geven en zich telkens opnieuw aan te passen aan de verschillende bezoekersgroepen. Indien gewenst, kllill1 en zij voor gespecialiseerde groepen ook een beroep doen op hulp van economen om een of ander specifiek onderwerp nader toe te lichten.

Geldzucht 1 6de eeuw Houtsnede Foto: F. Tirry

van de hoofdrolspelers van de omschakeling van de frank naar de euro. Het museum speelt een zeer belangrijke rol als tussenpersoon tussen het grote publiek en onze centrale bank die sinds 1999 deel uit maakt van het grotere geheel van het Stelsel van Europese Centrale Banken. Als plaats voor deze kennismaking is niet gekozen voor een of ander modern ogend gebouw, maar wel voor ruimten die de band beklemtonen met de beginfase van de Bank. De eerste publieksingang doet dienst als grote ontvangstruimte en de vroegere kantoren van het directiecomité worden nu gebruikt als tentoonstellingsruimte.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAAN DEREN 2000/2

29

De

educatieve

museumwerking

Een bezoek 1 n vogelvlucht

Spervuur van vragen Jonge kinderen in een museum zijn een ervaring op zich, en in een geldmuseum is dit niet anders. Htm aandeel in ons museum is de jongste jaren opmerkelijk toegenomen en dit tot ieders genoegen want kinderen zijn

I n een zestal zaaltjes wordt d e bezoeker wegwijs gemaakt in het reeds meer dan 27 eeuwen durend proces

een zeer aangenaam publiek. Zij hebben ten opzichte van

van geld en financiën. Om dit op een didactische wijze

geld geen koudwatervrees en duiken met veel enthousiasme in het geld verhaal. Aan de hand van een museumspel

te kunnen presenteren, was een strenge selectie van de getoonde voorwerpen van primordiaal belang. Zoals

komen zij in contact met de meer exotische vormen van

reeds vermeld, werd gekozen voor een beperking tot de

betaalmiddelen, de munten, de biljetten en de instelling

Belgische betaalmiddelen, of beter gezegd die van het

die deze biljetten uitgeeft. Waarom hebben wij geld

gebied dat later België werd. Zowel voor het premonetaire

nodig? Waarom drukt de Bank geen biljetten tot iedereen genoeg geld heeft? Wat is zwart geld? Kunnen wij de

munten en de biljetten, wordt van dit principe afgeweken,

drukkerij bezoeken? Hebben jullie ook euro's? Aan vragen

omdat voorbeelden uit andere regio's die ontwikkeliJ1g

geen gebrek. Om de jonge bezoekers een gestructureerd verhaal aan te bieden, nemen de gidsen samen met hen

duidelijker tot uiting kunnen brengen. De diversiteit van premonetaire betaalmiddelen

het museumspel door. Geen spel in de echte betekenis van

evenals de onderscheiden categorieën en waardefactoren

het woord, eerder een klein dossier over geldgeschiedenis met denkvragen en observatieoefeningen. Rekening

worden geïllustreerd aan de hand van voorbeelden uit nagenoeg alle continenten. Bij de opstelling van deze

houdend met de leeftijd van de bezoekers krijgen zij meer

betaalmiddelen is gekozen voor een geografische ordeniJ1g

teken-, invul- of denkopdrachten om zich vertrouwd te maken met de wereld van munten, biljetten en het

per continent, omdat in tegenstelling tot munten en biljetten een chronologische rangschikking vrijwel

'primitieve' geld. De vragen 'Moeten wij al weg?' of

uitgesloten is. De bezoeker reist dus als het ware per

'Is het al gedaan?' na een bezoek van anderhalf uur of langer, zijn voor de gidsen een mooi teken van dank en

er, samen met de gids, telkens andere voorbeelden van

een duidelijk bewijs dat het er in het musettm sparmend kan aan toe gaan.

de drie grote categorieën premonetaire betaalmiddelen: dierlijke producten, voediJ1gswaren en metaal. De overgang

Tijdelijke tentoonstellingen

de aanwezigheid van een aantal betaalmiddelen waar de muntvorm reeds iJlherent aanwezig is. Het Chinese

stadium, als voor de grote stappen in de evolutie van de

vitrille van het ene cantment naar het andere en ontdekt

naar de afdeling mw1ten verloopt heel geleidelijk dankzij Naar aanleiding van speciale gebeurtenissen of op vraag van bepaalde instanties richt het museum op

messengeld dat verder uitgebreider belicht wordt,

geregelde tijdstippen tijdelij ke tentoonstellingen in of verleent het zijn medewerking aan externe projecten.

is hiervan een perfecte illustratie.

Hoewel de onderwerpen zeer uüeenlopend kunnen zijn, variërend van bijvoorbeeld Karel V, Belgische medaillekunst tot Willem I, is - op een enkele uitzondering na numismatiek in de ruime betekenis van het woord de leidraad. Er wordt hierbij steeds opnieuw gestreefd naar een aangename vermenging van numismatische voorwerpen, die van nature vrij klein zijn, en archivalia en objecten uit andere kunstdisciplines, als schilderijen, gravures, beeldhouwwerken enzovoort. Net zoals de onderwerpen kwmen de locatï"es heel divers zijn: het eigen museum, scholen, bijkantoren van de

ationale

Bank of een ander museum. Deze tijdelijke tentoonstellingen worden, net zoals de permanente collectie, ondersteund door rondleidingen en begeleidende catalogi die, soms in samenspraak met externe auteurs, door de wetenschappelijk medewerker worden verzorgd.

Aes signaturn Rome, 3de eeuw vóór Christus Brons

7 x 1 6,5 cm Foto: NBB

30

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAAN DEREN 2000/2

De mtmtslag is niet ontstaan op ons huidige grondgebied, dus ook hier is het aangewezen om de geografische begrenzing te doorbreken. Een kleine selectie van belangrijke munttypes uit de Oudheid laat ons toe de antieke mtmtgeschiedenis en haar uwloed op de muntslag in onze gewesten te reconstrueren. Inspelend op de interesses en het beschikbare tijdsbestek van de bezoekers poogt de gids een aantal munten te concretiseren door te verwijzen naar hw1 economische, sociale en zelfs politieke functies. Al zoekend naar de verschillen tussen munten en medailles ontdekken de bezoekers het essentiële kenmerk van een munt, namelijk de aanvaardmg door een grote groep mensen van een gestempeld stukje metaal met een bepaalde vorm, gehalte en gewicht als betaalmiddel. De Gallische staters geslagen in de tweede eeuw vóór Christus zijn in het museum de aanzet van een reeks bijzonder mooie munten die in onze gewesten circuleerden. De Belgische frartk ten slotte neemt met elke variant die tijdens de 167-jarige muntslag (1832-1999) werd geslagen, een aparte plaats in. In de bijdrage over de collectievorming werden eerder reeds een aantal mooie en mteressante voorbeelden nader toegelicht. Iconografisch materiaal zoals de gravure Bezoek van Maximiliaan 1 aan een muntatelier van Hans Burgkmair en mw1tmateriaal zoals een wisseltafel, muntgewichtendoosjes, weegschalen, muntordonnanties en waarderingsboekjes zijn ideale hulpmiddelen voor de gids om het publiek rechtstreeks te betrekken bij de muntproductie en de geldcirculatie via een zogenaamd werkbezoek aan een muntatelier en een bankier.

Muntgewichtendoosje Antwerpen, 1 730 8,5 x 1 6,5 cm Foto: NBB

32

Kalender met de gangbare munten van de Latijnse Muntunie ( 1 865- 1 9 1 2) 1912 Lithografie 90 x 63 cm Foto: NBB

De

educatieve

museumwerki ng

Maximiliaan I bezoekt het muntatelier te Hall einde 1 Sde eeuw Houtsnede 22 x 1 9, 5 Foto.· NBB

cm

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAAN DEREN 2000 / 2

33

De educatieve museumwerking

R EICHSBA �NQTE

mrr�mW�llmmm

Na de voorlopers en de biljetten die verbonden kunnen worden met een specifieke periode of gebeurtenis, komen de Belgische biljetten aan bod. De herkenbaarheid, de losgeweekte herinneringen - ik verdiende toen zoveel per jaar; ons huis kostte maar... ; in de tijd van Gutt ... ; die heb ik nog gekend ... - en de aangename ontdekking dat je eigen gemeente of stad ook biljetten heeft uitgegeven is voor heel wat mensen de aanzet om terug te keren met kinderen, kleinkinderen of vrienden. Het bezoek aan de afdeling over het Belgische biljet wordt afgesloten met een korte videofilm over de werking van de drukkerij. De laatste Belgische munten en biljetten zijn intussen geslagen en gedrukt en de Ew·opese eetweidsmunt heeft, althans in girale vorm, haar intrede gedaan op 1 januari

Inflatiegeld Duitsland, 1 923 8,3 x 1 3, 5 cm Foto: NBB

1 999. Dat de Europese eenheidsmunt er niet zomaar gekomen is, wordt duidelijk aan de hand van een reeks tekst- en fotopanelen over de Europese economische en monetaire eenmaking. De bezoeker kan zich in een aparte eurozaal vertrouwd maken met de euro en de taken van de Europese Centrale Bank en het Europees Stelsel van

Als onderdeel van de Nationale Bank van België schenkt het museum bijzondere aandacht aan het papiergeld in het

Centrale Banken. Aan de hand van meerkeuzevragen en een met fouten doorspekte tekst kan de bezoeker zijn

algemeen en aan het Belgische bankbiljet in het bijzonder.

eurokennis testen. Door de contrasterende opstelling van

De tentoongestelde voorlopers van het bankbiljet, dat in België pas vanaf het tweede kwart van de 1 9de eeuw

de 8 euromunten en de 7 ontwerpen voor de eurobiljetten

definitief zijn intrede deed, illustreren heel uiteenlopende zaken als ontstaansperiode, emittent, dekking en

omloop in de landen van de eurozone anderzijds wordt de blik van de bezoeker gericht naar zijn nieuwe

vertrouwen, inflatie, nooduitgiften en zo meer. Het oudste

economische en monetaire ruimte, de Europese Unie.

enerzijds en de verzameling munten en biljetten in

papiergeld dat zich in het museum bevindt, een biljet uitgegeven door ambtenaren van de Ming-dynastie, is zonder meer een publiekstrekker. Dat de overgang van munten met een waarde die afhankelijk is van het gebruikte metaal, naar papiergeld niet zonder moeilijkheden en evenmin zonder enkele tot de verbeelding sprekende faillissementen verliep, wordt duidelijk in deze zaal. Zolang er papiergeld werd uitgegeven dat volledig gedekt was door een metaaldeposito bleven de risico's beperkt. In de loop van de 1 7de en de 1 8de eeuw werden in een aantal landen pogingen ondernomen om het bankbiljet, al dan niet gedekt door metaal, ingang te doen vinden bij een ruim publiek. En met succes. Vertrouwen is van cruciaal belang, zeker als we het hebben over papiergeld. Een schrijnend gebrek daaraan leidde in de periode 1 920-1923 in Duitsland tot biljetten met bijna astronomische waarden. In tegenstelling tot hun schijnbare aantrekkelijkheid waren ze echter allesbehalve geliefd bij de bevolking en hebben zij er voor gezorgd dat inflatiebestrijding vandaag een van de hoofdtaken is van de Europese Cenh·ale Bank in Frankfurt.

Winnende ontwerp van Robert Kalina voor de voorzijde van het SOO euro­ biljet 8,2 x 16 cm Foto: Europese Centrale Bank

34

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAAN DEREN 2000/2

De euromunten met koning Albert 11 op de keerzijde. Naar de ontwerpen van Luc Luycx (vz) en Jan Keustermans (kz) Oiometer van 1 , 6 lot 2,6 cm Foto: NBB

c

00

0

35

De

educatieve

museumwerking

Deze ronde munten met een vierkante uitsparing worden in het Westen 'cashmunten' genoemd, maar dit heeft niets

Cashmunt China, 3de eeuw vóór C hristus tot 20ste eeuw

te maken met de huidige betekenis 'contant betalen'.

Koper diameter: 2,6 cm Foto: NBB

Voor de productie van hun mtmten gebruikten de Chinezen mallen waarin enkele tientallen munten tegelijkertijd konden worden gegoten. Als de munten niet werden afgebroken van de stam, konden ze zo op stap met een hele muntjesboom.

Zwaar om dragen Het stenen geld van Yap, een eilandengroep in Micronesië, is waarschijnlijk een van de meest in het oog springende betaalmiddelen ter wereld. Het is een mooie illustratie van de diversiteit van materiaal, formaat en factoren die een rol ku1men spelen bij de waardebepaling van een betaalmiddel. De aragonietsteen in het museum

Een blik i n de permanente

tentoon stel l in g

6 1 x 9 cm Foto: NBB

10 cm in het midden niet bepaald een betaalmiddel om overal bij de hand te hebben. De verscheidenJ1eid in het formaat komt nog dtLidelijker tot uiting als men de grootste steen met een diameter van 4,10 meter en een gewicht van

Deze voorwerpen zijn enigszins verrassend in een geldmuseum, maar ooit werden ze gebruikt om mensen

ongeveer 15 ton vergelijkt met exemplaren van amper een paar centimeter. De ronde tot ovalen stenen met een

te betalen.

opening in het midden ontlenen hw1 waarde deels aan

iet alles was in alle omstandigheden even

geschikt als ruilmiddel. Zo kon vee geliefd zijn in vele Afrikaanse culturen en kon de os uitgroeien tot

de relatieve zeldzaamheid van het gesteente - aragoniet komt immers niet voor op Yap -, deels aan de inspanningen

rekeneenJ1eid in de tijd van de Griekse schrijver Homerus,

en de risico's verbonden aan het verkrijgen van deze stenen. De eilandbewoners gebruikten aanvankelijk de stenen voor tal van betalingen maar omwille van hw1

algemeen aanvaard werden, die bovendien niet al te

formaat zijn deze stenen niet echt geschikt voor intensieve

omvangrijk waren en niet onderhevig aan bederf. In ons

circulatie. In de loop van de 20ste eeuw ontwikkelden zij

dagelijks taalgebruik vinden we af en toe nog restanten

een systeem waarbij bepaald werd dat naast de Amerikaanse

van deze gebruiken. Zo verwijst ons woord salaris naar het veelgebruikte betaalmiddel zout (Latijn sa!, franse sel).

dollar voor dagelijks gebruik hun aragonietstenen het enige betaalmiddel waren voor het regelen van schade­

Niet alleen in het oude Rome werden soldaten en officieren

vergoedingen en de aartkoop van gronden en woningen.

betaald met zout, maar zowat overal ter wereld vinden we sporen terug van zout als handelswaar, element van

Ietwat lichter misschien dan een aragonietsteen uit Yap, maar in ieder geval nog veel te zwaar voor een

rijkdom, waardemeter en betaalmiddel. Marco Polo

elegante geldbeurs zijn de Zweedse 'plätmynte'. Tijdens

bijvoorbeeld vermeldt in zijn 14de-eeuwse verslag over zijn reis naar China geperst en officieel gestempeld zout,

de eerste helft van de 17de eeuw raakte Zweden

waarvan veertig baren in waarde gelijk waren aan één

en het land zocht en vond een alternatief muntmetaal. Kopererts was in grote hoeveellieden beschikbaar.

baar goud. Niet alle voorwerpen maakten echter evenveel kans om door te groeien tot een echt betaalmiddel.

Koper

zijn diameter van ongeveer 50 cm en een dikte van zowat

Ossen, zout, hakken en bijlen

maar voor reizende handelaren was vee veel minder aangewezen. Zij hadden behoefte aan ruilmiddelen die

Muntjesboom China, s.d.

behoort zeker niet tot de grootste exemplaren maar is met

verwikkeld in een aantal geldverslindende opstanden

Overstappen op koper voor mw1ten met een lage waarde

Om praktisch bruikbaar te zijn, moet geld op zijn minst draagbaar, deelbaar, herkenbaar en duurzaam zijn. Het is

leek de juiste oplossing en na een periode van technische

dan ook ruet te verwonderen dat metaal in grote delen

hele, halve en kwart öres. Op tien jaar tijd werden er niet

van de wereld die taak op zich nam. Als gongen, zwaarden, messen, bijlen, hakken, kogels, platen enzovoort werd

bevolking van amper iets meer dan 1 miljoen inwoners.

problemen kwam er een massale productie op gang van minder dan 100 miljoen kopermun�es geslagen voor een

metaal verhandeld en begeerd. Eens deze ruilmiddelen

Na verloop van een paar jaar liet het gebrek aan grotere

door iedereen aanvaard werden en ook een min of meer vaste waarde vertegenwoordigden, kon htm gebruiks­

zilvermunten zi.ch fel gevoelen zodat men zelfs voor relatief kleine aartkopen verplicht was talloze mwlten te

waarde plaats ruimen voor een symbolische waarde.

verhandelen. Technisch was het echter ruet mogelijk grote ronde kopermtmten te gieten zodat in 1644 werd gekozen

In China circuleerden bronzen hakjes en mesjes die almaar kleiner werden en steeds minder gingen lijken op

voor rechthoekige platen. De hoogste waarde, 10 daler

het origineel. In de derde eeuw vóór Christus vertoonde het uiteinde van de mesmunten zelfs een opvallende

silvermynt, had een 'draagbaar' gewicht van 19,7 kg en mat ongeveer 30 x 70 cm. Behalve hun duidelijke

vormovereenkomst met de Chinese standaardmw1ten die

herkenbaarheid hadden deze koperplaten nog een extra

in 221 vóór Christus, op bevel van de eerste Chinese keizer werden ingevoerd.

als handelswaar. Steeg de prijs van het koper, dan kon de

voordeel: ze konden zowel gebruikt worden als geld of bezitter een meerwaarde krijgen voor zijn platen, daalde de prijs dan gold nog altijd de nominale waarde.

36

M a n n u n d Fra u auf Ya p. Stenengeld van Yap Micronesië einde 1 9de-begin 20ste eeuw Foto: Th. Loutz

Koperplaatmunt Zweden 1 7de eeuw Koper, 8 x 9 cm Foto: NBB

Papier: vliegend geld We kunnen niet om China heen als het om papier en het bedrukken ervan gaat. Ook het oudste papiergeld hebben we aan de Chinezen te danken. Wanneer de eerste biljetten zijn uitgegeven, is nog niet te achterhalen maar de oudste bewaarde biljetten dateren uit de jaren 840. Of deze biljetten lange tijd in circulatie bleven, is evenzeer een raadsel, maar papiergeld of vliegend geld, zo genoemd omdat het zo licht was in vergelijking met een gelijke waarde in mw1ten, werd ook uitgegeven tijdens de Yuan­ dynastie gesticht door de Mongool Kublai Khan (1214-1294).

1 kuan of 1 000 cash-biljet China, Ming-dynastie ( 1 368-1 644) Popier van de moerbeiboom 34 x 22,2 cm Foto. NBB

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAAN DEREN 2000/2

37

Stockholms Banco einde 1 8de eeuw Kopergravure Fata: NBB

Biljet uit de allereerste reeks, voorzijde van het 1 000 frank-biljet type 1 85 1

1 1 x 1 7, 5 Foto: NBB

38

cm

De

Marco Polo geeft een gedetailleerd verslag over de productie van dit papiergeld. Het gaat ongeveer als volgt:

educatieve

musevrmwerking

Draagbaar maar brandbaar Zolang de omstandigheden niet noopten tot een

'Het is in de stad Khanbatik dat de Grote Khan zijn Mw1t

versnelde invoering van geld dat uitsluüend op

heeft, en zij is zo georganiseerd dat je wel kan zeggen dat hij de kunst van de alchimie beheerst. Je moet weten dat

metaalgeld met een eigen intrinsieke waarde. In het

hij geld voor hem gemaakt heeft uit de bast van de

midden van de 17de eeuw was de tijd evenwel rijp.

vertrouwen berust, bleef men in Europa gehecht aan

moerbeiboom, dezelfde boom die de blaren levert voor de

Om een uitweg te vinden uit een Zweedse monetaire

zijdewormen. De bast tussen de schors en het hout wordt

impasse werd de invoering van papiergeld mogelijk

er afgetrokken, verbrijzeld en met de hulp van lijm

gemaakt. Er was een nijpend tekort aan geschikte betaalmiddelen en Johan Palmstruch vroeg toestemming

platgedrukt in vellen, zoals vellen katoenpapier die helemaal zwart zijn... De procedure van uitgifte is even

om een privé-bank op te richten die zich ook mocht

formeel en gezaghebbend alsof ze gemaakt zijn van puur

inlaten met kredietverleningen. De depositocertificaten van de Stockholms Banco werden slechts in beperkte mate

goud of zilver. Op elk stuk geld schrijven speciaal aangeduide ambtenaren hun naam en zetten hun eigen

als betaalmiddel gebruikt, want Palmstruch had één

stempel. Wanneer dit naar behoren is uitgevoerd, doopt de door de Khan aangestelde chef van de ambtenaren zijn

moeilijkheid over het hoofd gezien. De depositocertificaten waren rentedragend zodat bij elke verhandeling interest

zegel in de kleurstof en stempelt het bovenaan zodat de

berekend en betaald moest worden. Vijf jaar later, in 1 661,

vorm van het zegel er in vermiljoen op gedrukt wordt. Dan is het geld authentiek.'

verkreeg de privé-bankier een exclusief emissierecht voor

Het biljet in onze collectie dateert uit de Ming­ dynastie (1368-1644) maar een precieze datering is onmogelijk. Wat staat er eigenlijk op vermeld? De naam

niet-rentedragende bankbiljetten, de zogenaamde kreditivsedlar. Deze biljetten duidden ronde bedragen aan, waren omwisselbaar in koper en werden uitgegeven zonder dat er een deposito van metaalgeld tegenover

van de stichter van de dynastie Hw1g Wu, de waarde 1 Kuan of 1000 cash in karakters en in 10 muntstapelljes.

stond. Het moderne bankbiljet was een feit. Het Zweedse bankbiljet van 100 daler silvermynt in het bezit van het

De tekst onderaan zegt verder dat het biljet geldig is in

museum dateert uit 1666 en de 8 handtekeningen met de

het hele keizerrijk, dat namaak bestraft wordt met de dood en dat diegene die een vervalser kan aanwijzen al

daarbijbehorende zegels en het stempel van de bank in drievoud zijn een duidelijke poging om het biljet te

zijn bezittingen krijgt.

beveiligen en het vertrouwen van het publiek te behouden.

Ons huisproduct Een korte geschiedenis van de thematiek Reeds van. bij haar oprichting in 1850 beschikte de Bank over een drukkerij. De organisatie van de chartale geldomloop was een van de sleuteltaken die toenmalig minister van financiën Frère-Orban aan de nieuwe instelling toeverh·ouwde. De Nationale Bank stelde haar loketten open van het ogenblik dat de biJjetten beschikbaar waren, met name 2 j anuari 1851. Van bij het begin was de Bank uiterst waakzaam voor de kwaliteit van haar 'uithangbord': exclusief watermerk, 'handgemaakt' papier van zuivere lompen, souche, manuele nummering en zelfs, op de allereerste reeks... de originele handtekening van de gouverneur' De Bank moest in1mers het vertrouwen van het volk winnen en het vooral geruststellen. Het staat trouwens vast dat de eerste uitgiften van de Nationale Bank niet gericht waren naar het grote publiek, dat weigerachtig stond tegenover dat betaalmiddel, maar wel op de grote commerciële transacties en de disconto­ verrichtingen. De vijf biljetten van 1851 gingen van 20 frank tot 1.000 frank, omgerekend naar de hedendaagse koopkracht het equivalent van zowat 150.000 frank.

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAAN DEREN 2000/2

39

De educatieve museumwerking

Deugden in de vorm van allegorieën Die eerste biljetten blijven ons verrassen, niet alleen door de handgeschreven vermeldingen of het zegelrecht­

Van het overwicht van het beeld naar de dominantie van het reële Onder invloed van vernieuwende kunstenaars zoals

stempel maar ook door hun grafisch ontwerp, dat totaal

Louis Titz en vooral Constant Montald ondergaat het

verschilt van onze huidige biljetten. Op esthetisch vlak lew1de het biljet aan bij de aandelen: de tekst kreeg een

biljet op het einde van de eeuw een ware metamorfose: het beeld neemt een steeds grotere plaats in en het

belangrijke rol toebedeeld. Hij eiste het middelste deel

verbar1d met de tekst wordt wetenschappelijker en harmonieuzer. In 1894 zorgt de drukkerij van de Bank

van de compositie volledig voor zich op en werd met een versierde rand omkaderd. Dat alles werd gedrukt in

voor een Europese primeur door het gebruik var1

zwarte inkt. De achterzijde van het biljet was op dezelfde manier bedrukt: dezelfde motieven maar in spiegelbeeld,

Lambert-drukpersen die het mogelijk maken om tijdens een enkele doorgang in vierkleurendruk te drukken.

waaraan ter beveiliging een lichte kleurtint werd

De Eerste Wereldoorlog is een echt scharniermoment

toegevoegd. De figuren in het kader winnen traag maar zeker aan

voor het Belgische biljet. Op de laatste biljetten uitgegeven vóór het uitbreken van het conflict en op de coupures die

belang, tot ze de gehele oppervlakte bestrijken. Tot de

tijdens de oorlog door de Generale Maatschappij worden

Eerste Wereldoorlog gaat het onveranderd over allegorieën waarin bovendien bepaalde constanten kurmen worden

uitgegeven, zijn voor het eerst portretten te zien: die van koning Leopold I, zijn echtgenote Louise-Marie en

onderscheiden. Zo wordt België op biljetten uit die

P.P. Rubens. En men gaat verder op de ingeslagen weg.

periode nagenoeg altijd afgebeeld in heraldische vorm,

Het portret van koning Albert en koningin Elisabeth staat

in allegorische vorm of in een combinatie van de twee.

in medaillonvorm op alle biljetten van de 'nationale' reeks

De allegorieën voor de natie nemen de vorm aan van een leeuw of van een vrouw zittend op een troon of gehelmd

gedrukt. Die zucht naar het reële blijkt ook uit de voorstelling van echte arbeiders in plaats van allegorieën

en gepantserd als Minerva. Het kan niet verbazen dat de

en van nauwkeurig weergegeven landschappen. Men kan

allegorieën rond economische thema's de kroon spannen: Mercuriusstaffen, symbolen van de god Mercurius

dan ook niet anders dan het verband leggen tussen die nieuwe geest en de sociale en politieke emancipatie­

(beschermer van de handel en het bankwezen), hoornen

beweging die volgt op de Eerste Wereldoorlog. In 1927

des overvloeds, bijenkorven (symbool voor de arbeidsgemeenschap) of ook wel allegorieën 'geënt op de

wordt het thema 'arbeid' verder uitgewerkt, nu door de markante expressionist Anto Carte die op het 50 frank­

Oudheid'. Soms gaat het om antieke goden (Ceres, Mercurius,. .. ), dan weer om soms moeilijk te definiëren

biljet een boerin met krachtige gelaatstrekken portretteert.

allegorieën: de Arbeid, de Landbouw, de Veiligheid, de

De kleurenrevolutie: voorzijde van het 20 frank· biljet type 1 894 B, B x 1 3,7 cm Foto. NBB

De Lambertpers in de drukkerij van de Nationale Bank, ca. 1 930 Foto: A. C L .

In een context van devaluatie en crisis wordt in 1929 het eerste biljet van 10.000 frank uitgegeven en neemt

Vooruitgang en vooral de Handel en de Industrie. Op de

de Schatkist de biljetten van 20 frat1k en nadien 50 frat1k

biljetten worden deze laatste allegorieën meer dan eens

over. De

weergegeven door de verpersoonlijking van de Maas en de

drukken tot ze in 1989 definitief uit omloop worden

Schelde. Op vormelijk vlak kwmen marmelijk en vrouwelijk worden geassocieerd en voor het evenwicht

gehaald. Op het laatste biljet dat verschijnt vóór het uitbreken

ationale Bank zal die schatkistbiljetten blijven

van de compositie ktmnen liggende figuren worden

van de Tweede Wereldoorlog staar1 de Maas en de Schelde

gebruikt. Maar bovenal zijn die rivieren eng verbonden met de steden Antwerpen en Luik. Het biljet benadrukt

afgebeeld, samen met een jongetje dat speelt met een vis.

dus de band die V laanderen en Wallonië verenigt. Ten

Ondanks het ontkennen van tekenaar Emlle V loors menen

slotte worden de beide steden ook gekenmerkt door hun

velen er het Albertkanaal in te zien. Dat kanaal verbindt beide rivieren en het graven ervan, beëindigd in 1939,

hoofdactiviteit: Antwerpen door zijn har1delsactiviteiten

was een belangrijke economische inzet. Het motief zal

(de haven) en Luik door zijn industriële bedrijvigheid (het Maasbekken). Af en toe maakt de allegorie plaats voor

de bezetting in Engelar1d werden gedrukt en in omloop

duidelijkere beelden: tandraderen, schoorstenen,

werden gebracht op het ogenblik van de Cu tt-operatie in

landbouwwerktuigen, aambeelden,. .. of, bij grote uitzondering, modernere voorwerpen zoals een

1944.

terugkeren op het grootste deel van de biljetten die tijdens

kolenwagen, een locomotief of een dynarno. Behalve die economische thema's zien we in de allegorieëngalerij ook vaak elementen opduiken zoals een paleis- of beursfaçade, symbool voor alle deugden en talenten waarop de staat berust: Wetenschap, Kunst, Justitie, Wet,. .. De meest geslaagde en mooiste composities in die stijl zijn van de hand van Hendrickx die het eerste tweetalige biljet (50 frar1k, 1 887) illustreert.

Voorstelling van Maas en Schelde, keerzijde van het 500 frank/ 1 00 belga-biljet type Londen B,S x 1 5 cm Foto: NBB

40

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAAN DEREN 2000/ 2

41

De educatieve museumwerking

De heerschappij van het portret Het ons zo bekende biljet met portret heeft slechts een geschiedenis van een vijftigtal jaar, en dan betrof het nog

Veiligheidskenmerken Het watermerk, met het portret van Adolf Sax, wordt tegen het licht donkerder

alleen maar portretten van onze overleden vorsten.

Foto: NBB

De Eeuwfeestreeks (1950-1952) was vernieuwend doordat ze grote nationale figuren koppelde aan koninklijke portretten: minister Frère-Orban, ter gelegenheid van het honderdjarige bestaan van de Nationale Bank van België, en sluiswad1ter Geeraert, een held uit de Eerste Wereldoorlog. Het was het begin van een nieuwe trend. Op de drie reeksen die de geschiedenis van het Belgische biljet vervolledigen, waren steeds belangrijke personen uit onze

Het verborgen beeld, met het cijfer 200, verschijnt in de linkerbovenhoek wanneer men het biljet lichtjes schuin houdt Foto: NBB

geschiedenis of cultuur van de partij. Van Mercator tot Magritte, via Vesalius, Grétry en Van Orley: niet minder dan zeventien kw1stenaars, wetenschappers of uitvinders van de 16de tot de 20ste eeuw verrijken deze nationale bloemlezing. Vanaf 1964 doet het portret van de regerende vorst en nadien van het koninklijke paar opnieuw zijn intrede. Het vorstenpaar werd door de Nationale Bank ook op de jongste twee biljetten van 10.000 frank gehuldigd.

Beveiliging tegen namaak Een bezoek aan de bedrijfslokalen of de drukkerij waar de biljetten van de persen rollen, is helaas niet mogelijk. Een videofilm over de productie van het Permeke-biljet biedt evenwel een waardig alternatief. Gedurende een twaalftal minuten wordt de bezoeker ondergedompeld in een wereld van hoogtechnologisch veiligheidsdrukwerk. De ongeveer 150 miljoen biljetten per jaar rollen niet zomaar van de persen. Een jarenlange voorbereiding op het vlak van ontwerp, beveiliging en techniek gaan aan de eigenlijke productie vooraf. Zolang er enkel sprake was van Belgische biljetten speelden alle fasen van ontwerp tot realisatie zich af binnen de streng bewaakte omgeving van de drukkerij. De eigenl1eid van een biljet begint reeds bij het basismateriaal, het papier. Voor de productie van dit papier is gebruik gemaakt van katoenvezels die zorgen voor de uitzonderlijke stevigheid. Het watermerk, de metaaldraad en een willekeurig aantal fluorescerende vezeltjes worden aangebracht in de papierpap. De fluorescerende vezels zijn niet zichtbaar met het blote oog, maar wel met UV. Eens het papier geleverd en grondig gecontroleerd is, kan het ingewikkelde drukproces van diepdruk, offset, zeefdruk en hoogdruk beginnen. Het meest in het oog springende element op een biljet is het portret. Aan de keuze van de personages gaan lange discussies vooraf. Eerst en vooral moet een thema gekozen worden, de huidige reeks bijvoorbeeld heeft als thema '19de-eeuwse kunstenaars met een belangrijke invloed op de kunst van de 20ste eeuw', eerder kwamen al 19de-eeuwse kw1stenaars en 16de-eeuwse wetenschapslui aan bod. Na de keuze van het thema moeten, rekening houdend met de Belgisdle taalgevoeligheden, de personages worden ingevuld. Behalve de dynastie met koning Albert II en koningin Paola op het biljet van 10.000 frank, komen ook nog de schilderkunst, de muziek en de architectuur aan bod. Bij het betasten van het biljet - hoe nieuwer hoe duidelijker - voelt men dat het portret er in reliëf uitkomt.

42

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAAN DEREN 2000/2

Fluorescerende vezeltjes worden onder ultraviolet licht zichtbaar Foto: NBB

Het portretgedeelte, net als enkele andere motieven, wordt gedrukt volgens de diepdruktechniek. Met behulp van etsnaalden en burijnen brengen de graveerders het portret aan in een metalen plaat. Op het ogenblik van het drukken wordt de eigenlijke drukplaat overgoten met een zeer dikke inkt die zich vastzet in de uitgegraveerde gedeelten. De combinatie van de dikte van de inkt en de vervorming die het papier tijdens het drukproces ondergaat, geeft het reliëf. Een ander element dat volgens dezelfde techniek is gedrukt, is de streepjescode voor blinden en slechtzienden. Aan de hand van een vrij eenvoudig spel van horizontale en verticale streepjes kunnen zij in de linkerbovenhoek de waarde op de tast aflezen. De achtergrond van een biljet wordt gedrukt in offset, maar om de mogelijke vervalsers een stapje voor te blijven, worden in de offsetpers voor- en keerzijde gelijktijdig bedrukt. Dankzij de uitzonderlijke drukprecisie kon een nieuw veiligheidskenrnerk ingebouwd worden: het doorkijkregister. Elk biljet bevat in de rechter­

Praktisch

benedenhoek een gedeeltelijk ingekleurd motief, zoals bijvoorbeeld een stoel voor het Horta-biljet van

Het museum is elke maandag vrij toegankelijk van 10 tot 17 uur.

2000 frank. Op de keerzijde komt datzelfde motief terug,

Tijdens de maanden juli en augustus is er ook van dinsdag tot vrijdag vrije toegang van 14 tot 16 uur.

maar nu zijn de resterende delen ingekleurd. Als het biljet tegen het licht wordt gehouden, vullen de elementen langs beide zijden mekaar precies aan, zodat men een volledig gekleurde stoel ziet. Bij nader toezicht kan men nog heel wat eigenaardig­

Het hele jaar door is er elke werkdag tussen 9 en 17 uur mogelijkheid tot geleid bezoek. Deze rondleidingen worden bij voorkeur telefonisch aangevraagd op het nummer 02/221.22.06.

heden in een biljet ontdekken: met scherpe ogen of desnoods met de hulp van een loep vindt men op de

Adres

meest eigenaardige plaatsen kleine lettertjes en in de

Museum voor geld en geschiedenis van de Nationale

rechterbovenhoek zit de waarde verborgen. In de niet

Bank van België

ophoudende strijd tegen de illegale productie van

Wildewoudstraat 9

biljetten probeerde de drukkerij eind de jaren tachtig de bijzonder aantrekkelijke kleurenwisseling van pauwen­

1000 Brussel

veren te imiteren en zij ontwikkelde het procédé van de

Correspondentie

optisch variabele inkt of de OV I die van kleur wisselt naargelang de invalshoek.

de Berlairnontlaan 14

De productie van het Belgische biljet is intussen volledig stopgezet ten voordele van de eurobiljetten die nog steeds met dezelfde uiterste zorg en technische

1000 Brussel Tel.: 02/221.22.06 Fax: 02/221.31.60 e-mail: [email protected]

perfectie van de persen rollen.

Auteursidentificatie Chrisliane logie is licentiate in de geschiedenis en in de rechten en conservator van het Museum van de Notionale Bonk Marianne Danneel is doctor in de geschiedenis I 1 992) en sinds 1 989 odiunct-adviseur bij de Notionale Bonk van België. lngrid Von Domme is licentiate in de Germaanse filologie I 1 979) en sinds 1 989 verbonden aan het Museum.

43