IKL jaarverslag 2006 Met daad en raad voor natuur en landschap stichting Instandhouding Landschapselementen in Limburg, IKL
Kleine
Instandhouding Kleine Landschapselementen in Limburg IKL postbus 154 6040 AD Roermond telefoon (0475) 38 64 30 telefax (0475) 38 64 59 e-mail
[email protected] internet www.ikl-limburg.nl
la n d s c h a p s b e h e e r
li m b u r g
IKL jaarverslag 2006
Met daad en raad voor natuur en landschap Instandhouding Kleine Landschapselementen in Limburg IKL
la n d s c h a p s b e h e e r
li m b u r g
Inhoudsopgave De IKL-organisatie in 2006 Onderhoud aan landschapselementen Aardkundig en cultuurhistorisch landschapsbeheer Vrijwilligers aan de slag Partners in het buitengebied Advisering en subsidieregelingen Bescherming van dieren en planten Activiteiten voor natuurgenieters Onze voorlichting Financiën 2
Dit jaarverslag bestaat uit een selectie van de uiteenlopende werkzaamheden die door, of met hulp van IKL in Limburg zijn verricht.
Teksten Oost-Buijze Communicatie / IKL Eindredactie IKL Fotografie IKL (vogels: O. Plantema) Vorm Ontwerpburo Mestriner, Maastricht Druk T.O. offset-Gijsemberg
3 5 6 7 10 12 14 16 17 18
1 De IKL-organisatie in 2006 De stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen in Limburg (IKL) werkt in het Limburgse platteland aan het herstel van karakteristieke landschapselementen en beschermt zeldzame planten en dieren. Zo voeren we werk uit aan landschapselementen als houtwallen, bosjes, poelen, hoogstamboomgaarden en heggen. Daarnaast treffen we gerichte maatregelen voor bedreigde dieren als de hazelmuis, akker- en weidevogels, uilen, vleermuizen, amfibieën, sprinkhanen en libellen. Maar we zorgen ook dat de sporen die de natuur en de mens in het landschap achtergelaten hebben zicht- en herkenbaar blijven. We doen dat door de uitvoering van archeologische en cultuurhistorische beheer in het landschap. De projecten op het snijvlak van landschap, natuur en cultuurhistorie werken we heel gericht uit in samenwerking met heel veel partijen. Hierdoor kunnen we een duurzame bijdrage leveren aan het behoud, herstel en waardering van hele karakteristieke elementen in het landschap.
Voor dit werk beschikken we over een professionele organisatie met 66 mensen. Daarnaast stimuleren en ondersteunen we vrijwilligers, organisaties en scholen die ieder op hun eigen manier een bijdrage kunnen leveren aan het behoud en herstel van natuur en landschap. Bij het 25-jarig bestaan van IKL in oktober 2006 nam drs. Gies Dohmen afscheid als directeur van onze organisatie. In de afgelopen 21 jaar ging de organisatie onder zijn leiding de samenwerking aan met heel veel partijen die een rol van betekenis spelen in de Limburgse buitengebieden. Daarnaast werkte hij aan de projectorganisatie en gaf aanzetten tot het marktgericht denken binnen de organisatie.
Sinds 1 januari 2007 zijn de taken overgenomen door Dr. Paul Debey als algemeen directeur en ing. Henk Schmitz als technisch directeur.
Werk voor bijzondere groepen
Via landschapsbeheer kunnen mensen prima manier wennen aan structuur en regelmaat. Voor de gemeenten Beek en Stein voerde IKL landschapsonderhoud uit waarbij zes deelnemers van de sociale werkvoorziening werden ingezet. Door dit werk kunnen zij zich voorbereiden op een reguliere baan. In Zuid-Limburg is een landelijk pilot-project voor arbeidsreïntegratie opgestart en we proberen daar op een soortgelijke manier mensen te helpen om werkervaring op te doen. In oostelijk Zuid-Limburg begeleidden we twee dagen per week ex-verslaafden van een zorginstelling bij het onderhoud aan landschapselementen. Momenteel onderzoeken we de uitbreidingsmogelijkheden. Daarnaast gingen we de samenwerking aan met een zorginstelling uit Born. Nu kan een werkploeg van verstandelijk gehandicapten worden ingezet voor landschapswerk in de gemeenten Sittard-Geleen en Schinnen. Een soortgelijke samenwerking is er al jaren met het activiteitencentrum de Pappelhof in Roermond. Wij leveren hierbij het gereedschap en begeleiden de ploeg.
3
Aandacht voor scholing en opleiding
Gemeentelijke Zorgplannen natuur en landschap
Ook binnen natuur- en landschapsbeheer staan de ontwikkelingen niet stil. Om ‘bij de tijd te blijven’ namen onze medewerkers deel aan cursussen, studiedagen en symposia. Daarnaast vinden we het belangrijk dat medewerkers deskundig blijven op hun eigen vakgebied. Het gaat dan om praktische zaken als snoeicursussen en het veilig werken met een hoogwerker. Maar ook om managementvaardigheden, zoals een cursus voor onze opzichters over het coördineren en de begeleiding van externe aannemers.
Sinds enkele jaren proberen wij los van de projectsubsidies, meer eigen inkomsten te generen Dat betekent marktgericht denken en klantgericht werven. Daarbij krijgen vooral de acquisitie en projectontwikkeling veel aandacht. In 2006 hebben we flinke stappen gezet door de planning en voortgangscontrole van projecten te perfectioneren en door de ontwikkeling van uniforme richtlijnen. Een inkomstenbron voor IKL zijn de gemeentelijke Zorgplannen natuur en landschap. In deze integrale meerjarenprogramma’s staan de taken op het gebied van natuur en landschap die IKL grotendeels zelf uitvoert. De gemeente betaalt hiervoor een vast percentage van de kosten. In 2006 kwam een nieuw zorgplan gereed voor Maastricht. Daarnaast waren voor de gemeenten Helden, Kerkrade, Stein, Vaals, Voerendaal, Venlo en de nieuw gevormde gemeenten Leudal, Maasgouw, Roerdalen en Roermond zorgplannen in voorbereiding.
4
IKL betrokken bij plattelandsontwikkeling
Plattelandsontwikkeling is een belangrijk item in Limburg. De provincie en gemeenten zoeken daarbij naar een juiste balans tussen de landbouw, natuur, recreatie en de leefbaarheid van dorpsgemeenschappen. We spelen daarop in door projecten in te dienen die passen binnen dit streven. Dit zijn overwegend projecten die kunnen rekenen op provinciale of Europese subsidies, en die passen in ‘regionale gebiedsprogramma’s’. Enkele voorbeelden van projecten die zijn ingediend en/of worden uitgevoerd: · Herstel leefgebied Veldparelmoervlinder Drielandenpark (Interreg); · Herstel van cultuurhistorische elementen in de Peelregio (CERES); · Hoogstamboomgaarden rond woonkernen 2006-2007 en Dorpen in het Groen; · Landschapsherstel voor bedreigde dieren in Noord- en Midden-Limburg; · Herstel ingangen onderaardse kalksteengroeves (fase 3); · Uitvoerings- en kennisnetwerk amfibiebiotopen; · Basisscholen maken het landschap mee (adoptieproject); · Grillig Limburg (aardkundige landschapselementen); · Verdediging door de eeuwen heen (archeologische landschapselementen).
2 Onderhoud aan landschapselementen Midden-Limburg werd daarnaast veel gewerkt aan bosjes. Sinds 2002 neemt de rijkssubsidie voor landschapsbeheer af. Dit zien we in 2006 terug in een dalend aantal onderhouden ‘groene’ landschapselementen. De totale omvang van de werkzaamheden van IKL blijft ongeveer gelijk, omdat we onze aandacht meer vestigen op soortenbescherming, aardkunde en cultuurhistorie. Die laatste activiteiten zijn niet opgenomen in deze tabel.
Onze provincie heeft hele boeiende en afwisselende buitengebieden. IKL helpt mee om die variatie en kwaliteit in stand te houden. Dat gebeurt door in nauwe samenwerking met particulieren, natuurorganisaties en gemeenten herstel en beheerswerk uit te voeren aan de karakteristieke elementen. In de gemeentelijke Zorgplannen natuur en landschap lag de nadruk op het herstel en onderhoud van lijnvormige landschapselementen als houtwallen, houtsingels, graften en holle wegen. In Noord- en Type landschapselement
Graft Holle weg Overige lijnvormige elementen Bos Knotboom Heg Hoogstamboomgaard Poel Bomen Hooiland en overig natuurterrein
2006 Aantal (stuks) Lengte (meter) Oppervlakte (are) 23 2.613 114 7 985 90 22 6.600 460 49 - 4.249 216 - - 91 25.770 - 413 - - 2 - - 1 - - 25 - 723
Uren in 2005 Uren in2004
Uren in 2003
Subtotaal 43.564 43.898 46.034 Werkleiding en –organisatie 3.743 4.286 4.052 Onderhoud materieel en transportmiddelen 2.637 2.623 2.555
49.005
Werksoort
Uren in 2006
2005 Aantal (stuks) Lengte (meter) Oppervlakte (are) 28 3.240 163 12 3.630 302 22 6.910 503 70 - 8.230 165 - - 96 16.540 222 - - 3 - 5 - - 26 - 690
Afzetten van houtopstanden 9.772 9.839 11.593 Dunnen van houtopstanden 5.697 5.548 3.815 Knotten van bomen 1.523 1.328 2.116 Bestrijden ongewenste houtsoorten 1.329 1.169 2.843 Planten 2.788 3.477 2.988 Afrastering plaatsen 1.001 1.287 1.219 Snoeien van heggen 3.482 2.337 1.984 Maaien 4.446 4.917 3.684 Snoeien van bomen 415 259 392 Snoeien van hoogstamfruitbomen 3.632 1.920 2.392 Planten van hoogstamfruitbomen (inclusief nazorg) 2.983 3.181 2.151 Nazorg aan herstelde landschapselementen 4.160 4.730 7.012 Afsluiten van overeenkomsten met grondeigenaren 525 636 710 Begeleiding van werk door derden 83 290 200 Hovenierswerk op buitenplaatsen 2.728 2.980 2.935
Subtotaal 49.944 50.807 52.641 Algemeen 5.568 6.512 3.735 Totaal van de gewerkte uren
55.512
57.319
56.376
14.588 5.067 1.368 2.104 3.589 1.002 1.711 3.528 276 2.690 1.716 6.890 912 263 3.301 4.473 2.268
55.746 3.168 58.914
5
3 Aardkundig en cultuurhistorisch landschapsbeheer Ook Natuurmonumenten schakelde ons in voor onderhoud aan diverse archeologische locaties in de provincie. Daarnaast zijn we in 2006 gestart met de voorbereidingen voor een nieuw archeologieproject: ‘Verdediging door de eeuwen heen’. Hierbij richten we ons op kasteelterreinen, schansen en andere verdedigingswerken. In Weert vond op verzoek van de Dorpsraad en het kerkbestuur van de parochie Laar een studie en veldonderzoek plaats naar de Laarderschans, waarop IKL een herstelplan opmaakte. Dit voorstel ligt momenteel ter beoordeling bij de gemeente Weert.
In het landschap zijn heel veel sporen van mens en natuur terug te vinden. Ze zijn echter niet altijd even zicht- en herkenbaar, maar vormen wel een belangrijk onderdeel van de streek en zijn om die reden bepalend voor de regionale identiteit. Door een gericht herstel zorgt IKL met de mensen die er wonen en werken dat deze ‘bakens in het landschap’ voor toekomstige generaties behouden blijven. In het kader van het provinciale archeologieproject knapte IKL in 2006 elf archeologische terreinen op: Het ging daarbij om motte op de Sint Pietersberg in Maastricht; de vuursteenwinningsplaats Pepelsberg bij Sweikhuysen; twee kasteelbergjes of mottes bij Guttecoven in Sitard Geleen; de landweer in Stein; twee urnenvelden Bergheide bij Heythuysen; drie grafheuvels in Meerlo; de schansen Heringshof en Lammedam in de Schinveldse Bossen in Onderbanken en drie grafheuvels Heierhoeve bij Venlo.
6
Aardkundige landschapselementen
de gemeente Margraten en IKL kon de Vereniging tot Natuurbehoud Cadier en Keer een puthuis bij groeve ’t Rooth opknappen.
Geologisch en aardwetenschappelijk waardevolle objecten noemen we ook wel ‘GEA-objecten’. Diverse GEA-objecten in onze provincie zijn eigendom van Staatsbosbeheer, die in een aantal gevallen de zorg daarvoor aan ons uitbesteedt. In 2006 is tevens gestart met de voorbereidingen voor een nieuw aardkundig project: ‘Grillig Limburg’. Naast het zichtbaar maken van de diverse delfstofwinningen en geologische ontsluitingen nemen we in Dieteren en Spaubeek, in samenwerking met het plaatselijke IVN en de Heemkundevereniging, ook interessante aardkundige routes op.
Onderaardse kalksteengroeves
In het voorjaar van 2006 rondden we een belangrijk project rond onderaardse kalksteengroeves af, waarbij maar liefst 59 ingangen van 37 groeves in Maastricht, Margraten, Valkenburg aan de Geul en Voerendaal opgeknapt zijn. Daarnaast voerde IKL werkzaamheden uit aan groeves in Eys (Gulpen-Wittem); de Sevensprunggroeve in Voerendaal; en de kelders Slavante, de Cannerberg, het Noordelijk stelsel en de Theunisgroeve in Maastricht; Aansluitend is een begin gemaakt met het onder handen nemen van nog eens achttien groeve-ingangen. Naast het behoud van de cultuurhistorische en ecologische betekenis van deze onderaardse “landschappen”, wordt door het herstel van de groeve-ingangen gewerkt aan de veiligheid.
Cultuurhistorische landschapselementen
Op meerdere plekken in de provincie werken wij aan uiteenlopende cultuurhistorische landschapselementen. Zo stelden we een uitgebreid programma voor het herstel van cultuurhistorische landschapselementen voor de gemeente Meerssen op. In Heerlen werkten we aan de tuinen van Huys De Dohm, waar hagen, laanbomen, bloemenweides en hoogstamfruitbomen in ere zijn hersteld. Met steun van
4 Vrijwilligers aan de slag Op vrijwillige basis hebben in 2006 meer dan 6000 enthousiaste mensen zich in Limburg ingezet voor de zorg van het landschap, plant en dier. De actieve inzet en grote betrokkenheid van deze mensen is van onschatbare waarde voor het behoud van de afwisseling in natuur en landschap. Om die reden zien we al 25 jaar een belangrijke opgave in het betrekken van de samenleving bij het landschap en de hierin aanwezige natuur. We stimuleren en ondersteunen groepen, verenigingen en organisaties die natuur- en landschapsbeheer willen uitvoeren met raad en daad. Ze kunnen bij ons terecht voor advies, hulp bij de voorbereiding van een klus, begeleiding in het veld en gereedschappen. Ook verzorgen wij kadercursussen. Daarnaast gaven wij met lokale vrijwilligers instructies over maaien met de zeis en het vellen van bomen. Verder besteden we de nodige aandacht aan de kwaliteit van de werkdagen en de veiligheidsaspecten.
7
Jaarlijkse enquête geeft inzicht
Aan de hand van een jaarlijkse enquête onder de vrijwilligersgroepen, krijgen we een goed beeld van ontwikkelingen en trends. In 2006 voerden 6.040 mensen op vrijwillige basis onderhoudswerk uit in het landschap. Dat betekent een kleine stijging ten opzichte van 2005, waarmee de trend over de afgelopen jaren blijft stijgen. Het aantal georganiseerde werkdagen steeg licht tot bijna 1.080 dagen in 2006. Hiermee steeg ook het aantal gewerkte uren naar ruim 48.800 uur. Dit komt overeenkomt met meer dan 30 manjaren!
Weekendvrijwilligers
Sinds 2004 splitsen we vrijwilligers uit in vrijwilligers en deelnemers. Vrijwilligers bemoeien zich met de organisatorische aspecten. De deelnemers beschouwen we als uitvoerders. Bij de weekendvrijwilligers verwerkten we de gegevens van 68 actieve groepen. Dit zijn er twee meer dan in het voorgaande jaar. Daarnaast zijn er nog groepen die wel actief waren, maar waarvan we geen gegevens hebben. · In 2006 organiseerden bijna 300 vrijwilligers zo’n 870 werkdagen in de weekenden. · Aan deze werkdagen werkten ruim 1.960 deelnemers mee. · Het aantal gewerkte uren door deze weekendvrijwilligers bedroeg bijna 32.000. 8
Gezellig uit in de natuur
Traditioneel krijgt de Limburgse natuur jaarlijks hulp van vakantiegangers die tijdens een ‘werkkamp’ gezelligheid met gezond werk combineren. In 2006 vonden vier van deze werkkampen plaats. Het aantal deelnemers steeg van bijna 200 in 2005 naar ruim 225. Overigens organiseren wij deze kampen niet zelf, maar wij verzorgen het gereedschap, de voorbereiding, instructies en de begeleiding. · De ANWB organiseerde een kamp als een kadertraining voor hun Ledenhulpcorps. · Tijdens vier midweken in de winter organiseerden we met de ANWB in Zuid-Limburg snoeikampen in hoogstamboomgaarden, waaraan 92 mensen deelnamen. · De Zuid-Limburgse Stoomtreinmaatschappij (ZLSM) organiseerde samen met de stichting Vrijwillig Onderhoud van Buitenplaatsen en Landschappen (VOBULA) twee zomerkampen van een week.
Adoptieproject kleine landschapselementen
In 1990 zijn we gestart met het adoptieproject kleine landschapselementen voor het basisonderwijs. Inmiddels nemen 98 scholen deel aan dit educatieve project. De kinderen voeren zelf het onderhoud uit aan een landschapselement dat hun school geadopteerd heeft.
10
Resultaten van h et vrijwilligerswerk
De stichting begeleidt 62 scholen rechtstreeks. Maar begeleiding gebeurt ook door plaatselijke vrijwilligers, educatieve diensten (Maastricht, Kerkrade en Venlo), gemeenten (Roerdalen, Helden, Heythuysen en Echt-Susteren) en het Waterschap Peel en Maasvallei. Hierdoor kunnen we jaarlijks 3.500 kinderen kennis laten maken met het herstel van natuur en landschap in hun directe omgeving. Naast dit adoptieproject zijn er nog drie scholen voor voortgezet onderwijs die in het kader van themadagen over natuur of milieu klusten in de natuur.
Bij de jaarlijkse enquête onder de vrijwilligergroepen worden gegevens verzameld over de natuur- en landschapselementen waaraan gewerkt is. Werkzaamheden Eenheid
· Berm hectare · Grasland hectare · Heide hectare · Bos hectare · Plantsoen hectare · Houtwal hectare · Knotbomen stuks · Hoogstam stuks · Heg meter · Poel stuks · Ven hectare · Opruimactie stuks · Paden meter · Cultuurhistorische objecten stuks · Vleermuisverblijven stuks · Paddenoverzetacties stuks
Natuurwerkdag
Op zaterdag 4 november vond de jaarlijkse Natuurwerkdag plaats, waarbij de bevolking wordt opgeroepen zich een dag in te zetten voor onze natuur. Hiervoor werken diverse grote organisaties samen, zoals IVN, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en het Limburgs Landschap. Dit leverde activiteiten op in 27 Limburgse plaatsen, met bijna 660 deelnemers. Vermeldenswaard is dat het complete gemeentebestuur van Venlo ook aan de slag ging: gemeenteraad en college!
2006 2005 11,26 9,66 15,93 15,22 35,71 35,95 62,16 34,73 4,06 16,76 6,07 2,19 558 489 1.498 876 2.955 4.230 218 197 10,32 8,55 24 28 36.450 34.500 1 20 1 1 25 16
2004 13,24 11,1 55,85 57,95 19,79 14,78 574 751 3.370 148 6,12 18 13.000 12 1 16
Attentie: De cijfers geven inzicht in het soort en de omvang van het werk van de vrijwilligers, niét in de aard van het werk. Werkzaamheden per object kunnen namelijk nogal verschillend zijn.
Soortenbescherming door vrijwilligers
In het kader van een raamplan voor soortenbescherming gebeurde in 2006 het volgende: · In totaal waren er 116 vrijwilligers actief die samen met boeren beschermingswerk uitvoerden. Hierbij werden 1.136 weidevogelnesten van kievit, grutto, wulp en scholekster beschermd. Helaas lijkt het broedareaal van weidevogels verder af te nemen. · Tijdens paddenoverzetacties werden bijna 36.600 amfibieën overgezet, waarvoor 272 vrijwilligers in touw waren. · De 47 vrijwilligers die door het Meldpunt Vleermuisklachten in hun gemeente worden aangestuurd, hebben samen 96 meldingen verwerkt. Het gaat dan om klachten over vleermuizen of gewonde vleermuizen. · IKL stelt steenuilnestkasten ter beschikking aan de Steenuilenwerkgroep Limburg: een netwerk van vrijwilligers deze kasten ophangt, jaarlijks controleert, schoonmaakt en de broedgegevens bijhoudt.
11
9
5 Boeren en buitenlui Boeren en andere bewoners in de buitengebieden kunnen met gemeenten een belangrijke rol spelen bij de aanleg en het beheer van landschapselementen. IKL ondersteunt deze ‘natuurlijke partners’ bij de aanleg en het onderhoud van boomgaarden, het hovenierswerk op historische buitenplaatsen, maar ook met adviezen en de uitvoering van subsidieregelingen.
we besloten om een informatieavond voor boomgaardeigenaren te organiseren over het aanvragen van subsidie bij de regeling Programma Beheer. We gaven vier hoogstamcursussen en vier losse instructiedagen voor deelnemers aan ANWB-snoeikampen. De cursushandleiding over het onderhoud en beheer van hoogstamboomgaarden werd herzien en herdrukt. Periodiek onderhoud is nodig om hoogstamboomgaarden in stand te houden. We blijven eigenaren stimuleren en ondersteunen bij dit onderhoud volgens gerichte acties. Een onderdeel van het plan zijn plaatselijke ‘snoeibrigades’: samenwerkingsverbanden van eigenaren van boomgaarden en vrijwilligers die snoeidagen organiseren en op die manier elkaar helpen bij het onderhoud. Inmiddels zijn in ZuidLimburg drie brigades actief.
Hoogstamboomgaarden in de lift
In 2006 vond in 19 gemeenten herstel en onderhoud plaats van hoogstamboomgaarden. Met dit project zijn we begonnen in 1989, en sinds die tijd zijn niet minder dan 1.465 boomgaarden onder handen genomen! Sinds enkele jaren kunnen eigenaren van boomgaarden het regulier snoeiwerk uit laten voeren door IKL. De kosten daarvoor worden vrijwel altijd vergoed via de subsidieregeling Programma Beheer. Hiervoor sluiten wij bruikleenovereenkomsten af, waarna wij de onderhoudssubsidie aanvragen. Vanaf 2004 hebben we zo 5.200 hoogstamfruitbomen en 16.800 meter heg onder handen genomen. Naast bestaande hoogstamboomgaarden, besteden we veel aandacht aan de aanleg van nieuwe. In 2006 zijn in totaal 2.370 hoogstamfruitbomen aangeplant. Het aantal geplante hoogstamfruitbomen sinds het begin van de actie steeg daarmee tot 35.150. In 2006 werden ook 10 weer heggen geplant, opgeteld zo’n 9.6 kilometer. De totale lengte van de aangeplante heggen tijdens de afgelopen jaren is inmiddels 175 kilometer. Ook deze nieuwe boomgaarden en heggen worden grotendeels betaald via de subsidieregeling Programma Beheer. Locaties die buiten deze subsidieregeling vallen, werden gefinancierd via bijdragen van de eigenaren, de gemeenten en de Postcodeloterij.
Agrarisch natuur- en landschapsbeheer
In de provincie zijn diverse samenwerkingsverbanden voor agrarisch natuur- en landchapsbeheer. We verlenen waar mogelijk en gewenst ondersteuning aan deze initiatieven. Zo leverden we met andere partijen een bijdrage aan de ontwikkeling van plannen op bedrijfsniveau met landbouwers in de gemeente Gulpen-Wittem. In de zomer van 2006 starten we met de uitvoering van het project Duurzaam landschapsbeheer in de Drielandenstreek 2006 – 2007. Ook hierbij werken diverse overheden en (natuur)organisaties nauw samen. In het najaar werden landbouwers betrokken bij het beheer van de topkam van holle wegen. Inmiddels zijn diverse onderhoudscontracten met agrariërs afgesloten en dat aantal zal de komende jaren nog toenemen.
Hovenierswerk op buitenplaatsen
In het verslagjaar kregen we bovendien 400 vragen en verzoeken om advies van eigenaren van hoogstambomen. Mede hierdoor hebben
In de tuinen en parken van 24 Limburgse buitenplaatsen, die aange sloten zijn bij de stichting tot Behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen, voeren we hovenierswerk uit. Het voordeel voor de eigenaren is dat zij een gereduceerd uurtarief betalen voor ons werk.
Het Limburgse Erf
Een blijvend succes is het project Het Limburgse Erf. Samen met LLTB en DLG bevorderen we binnen dit project in de hele provincie de aanleg van nieuwe, streekeigen erfbeplantingen. De actie leverde in het verslagjaar bijna 100 nieuwe erfbeplantingen op: ruim 3.000 bomen en 120.000 stuks bosplantsoen. De deelnemers krijgen een beplantingsplan en het benodigde plantmateriaal, waarvoor zij een eigen bijdrage betalen. Het plantwerk doen ze zelf. De overige kosten worden betaald door de deelnemende gemeenten en bestaande subsidieregelingen. Voor dit project verzorgen wij de coördinatie en promotie, informatieen instructieavonden, een cursus, de aankoop en distributie van het plantmateriaal en we organiseren plantdagen.
12
Onderhoud van particuliere landschapselementen
Element / omschrijving Eenheid 2006 2005 Aangevraagd voor 2007 Aantal overeenkomsten stuks 181 80 34 Hagen onderhoud meter 17.681 15.000 1.486 Hagen planten meter 4.450 3.500 776 Hoogstamfruitbomen stuks 5.393 5.500 269 Hoogstamfruitbomen bijplant stuks 1.599 1.750 217 Knotbomen onderhoud stuks 147 140 4 Knotbomen bijplant stuks 52 80 17 Poelen onderhoud stuks 16 14 1 Poelen aanleg m2 4 11 2 Singel/graft onderhoud m2 14.732 7.500 4.752 Singel aanleg/herstel m2 4.128 6.000 3.624 Holle weg onderhoud m2 10.200 15.000 0 Bomenrij onderhoud m 1.280 1000 0 Geriefhoutbos onderh. (<0,5 ha) m2 10.900 10.000 0 Bos onderhoud (> 0,5 ha) ha 18,5 0 0 Graslandbeheer m2 4.770 1.000 3.624 Raster onderhoud m 4.722 4.000 408 Raster plaatsen m 2.886 4.500 900 Aanvraag functieverandering ha 0 0 5
In 2003 begonnen wij bij wijze van proef met het onderhoud van landschapselementen van particuliere eigenaren, gebaseerd op subsidie via Programma Beheer. De tabel geeft een overzicht van deze landschapselementen.
Terzijde
In 2006 is onderzocht in hoeverre onze kosten van uitvoering en administratieve afhandeling zich verhouden tot de opbrengst. Het bleek dat geen enkel type landschapselement kostendekkend kan worden uitgevoerd. Onderhoud aan hoogstamfruitbomen is relatief gunstig. De snoei van struweelheggen en het knotten van knotbomen zeer ongunstig. In feite kost dit onderhoud meer dan het opbrengt. In een tijd van teruglopende subsidies, is dit geen opwekkende constatering. Daarom onderzoeken we momenteel in welke vorm we deze activiteit nog kunnen voortzetten.
11
Klimaatbosjes
In 2006 startte een campagne voor het aanplanten van 600 zogenaamde ‘klimaatbosjes’ in Nederland. Een klimaatbosje bestaat uit een groep van 3, 6 of 9 walnoten die worden aangeplant in driehoeksverband. De bomengroepen krijgen de gelegenheid uit te groeien tot markante elementen in het landschap, waarbij ze symbool staan voor de aanplant van grote klimaatbossen elders in de wereld. De campagne wordt betaald door een samenwerkingsverband van 40 goede-doelen-organisaties.
Landschapsonderhoud voor grote terreinbeheerders
Ook voor grote terreinbeherende natuurbeschermingsorganisaties is IKL aan de slag. Daarbij gaat het om aanleg en onderhoud van landschapselementen. · Voor Natuurmonumenten deden we onderhoud aan hun hoogstamboomgaarden en archeologische landschapselementen. · Van het Limburgs Landschap kregen we opdracht voor landschapsonderhoud in hun terreinen. · De Waterleidingmaatschappij Limburg (WML) liet ons boomgaarden aanplanten en onderhouden. · We onderzoeken momenteel de mogelijkheden voor landschapsonderhoud voor Staatsbosbeheer.
Samen met de stichting Limburgs Landschap kregen wij het verzoek om in onze provincie 50 klimaatbosjes aangeplant te krijgen. Hiervoor hebben eind augustus via de media een oproep gedaan, wat leidde tot een geweldige belangstelling en vele aanvragen. Zoveel zelfs, dat na een maand de inschrijving voor particulieren is gesloten. De klimaatbosjes worden in 2007 en 2008 aangeplant.
13
6 Advisering en subsidieregelingen Voor het behoud van natuur en landschap bestaan diverse subsidies, waarvan gemeenten, organisaties en particulieren gebruik kunnen maken. IKL voert enkele van deze subsidieregelingen uit in opdracht van de Provincie Limburg. Daarnaast verstrekt IKL regelmatig adviezen aan particulieren en gemeenten.
bescherming van leefgebieden van bedreigde diersoorten. Daarbij kan gedacht worden aan bufferzones; waardevolle graslandperceeltjes; bosranden voor de hazelmuis; het landbiotoop voor de vroedmeesterpad; broedstoven voor het vliegend hert en poelen voor de geelbuikvuurpad, of de kam-, vinpoot- en alpenwatersalamander. Eind december 2006 waren er ruim 140 goedgekeurde BvL-overeenkomsten.
De Provincie Limburg ondersteunt landschapsonderhoud onder andere met subsidieregelingen voor grondeigenaren. De uitvoering van drie subsidieregelingen voor waardevol bos, geïntegreerd bosbeheer en het beheer van landschapselementen heeft de Provincie uitbesteed aan IKL.
Subsidies voor bosbeheer
Met de regelingen Waardevol bos en Geïntegreerd bosbeheer wil de Provincie het geïntegreerd bosbeheer bevorderen en de natuurwaarden verhogen. IKL maakt in opdracht van de provincie overeenkomsten met eigenaren en controleert. De Bosgroep Zuid Nederland stelt samen met de eigenaren beheersplannen op.
Regeling Beheer van Landschapselementen
De provinciale regeling Beheer van Landschapelementen (BvL) is een vangnet voor waardevolle landschapelementen waarvoor geen andere subsidiemogelijkheden zijn. De regeling richt zich vooral op de hoogstamfruitbomen, heggen, knotbomen en poelen in het gebied waar de regeling Programma Beheer niet van kracht is. Hierop zijn echter een aantal uitzonderingen, waarbij overeenkomsten worden afgesloten ter
In 2006 is één aanvraag ingediend voor de regeling Waardevol bos en eenentwintig voor de regeling Geïntegreerd bosbeheer.
12
Het budget voor de regeling was in 2006 geheel uitgeput, met als gevolg dat zeven aanvragen aangehouden moesten worden tot 2007. Eind 2006 waren er in totaal zeventig overeenkomsten: vijf voor Waardevol bos (100 hectaren) en vijfenzestig voor Geïntegreerd bosbeheer (4.800 hectaren).
Herstel struweelheggen in Maasheggengebied
Het Noord-Limburgse Maasheggengebied bestaat uit een smalle strook langs de Maas tussen Bergen, Gennep, Mook en Middellaar, waar in het verleden de meidoornhagen ééns in de tien tot twintig jaar afgezet werden. Het resultaat was een kleinschalig mozaïek van ruige struweelheggen. Door de ruilverkaveling en tekortschietende subsidies is er nog maar een fractie over van het oorspronkelijke areaal. Plaatselijke agrariërs spannen zich nu in voor herstel van deze struweelheggen. Inmiddels zijn meerdere partijen bij dit project betrokken, wat moet leiden tot een onderhoudsplan en een subsidieverzoek bij de Provincie. Bovendien heeft de Brabantse gemeente Boxmeer dit initiatief omarmt, waardoor het wellicht mogelijk wordt voor het hele Maasheggengebied de struweelheggen op te knappen.
14
Advies en uitvoering voor gemeenten
voorstel voor het leefgebied van de kamsalamander, de inventarisatie van bosjes langs snelwegen in verband met de Flora- en Faunawet en het opstellen van een inrichtingsplan met landschapselementen en het onderhoud en de aanplant van hoogstambomen.
Gemeenten zijn goede klanten van IKL. Vanwege hun grote betrokkenheid bij het buitengebied vragen ze ons regelmatig om advies. Bij sommige gemeenten zijn wij vertegenwoordigd in gemeentelijke overlegplatforms of begeleidingsgroepen op het gebied van natuur en landschap. Daarnaast voeren wij veel werk uit aan hun landschapselementen. In de tabel hebben we daarvan een selectie opgenomen die een goed beeld geeft van de variatie en hoeveelheid van dit werk. Naast de gemeenten vroegen het projectenbureau A2, Rijkswaterstaat en de Waterleidingmaatschappij Limburg om advies bij een inrichtingsGemeente
Beesel Echt-Susteren Heel Heerlen Heythuysen Margraten Meerssen Roermond Roggel en Neer Sittard-Geleen Voerendaal Weert
Aard van de werkzaamheden
· Aankoop paddenscherm voor lokale vrijwilligersgroep. · Ontwerp, begroting en advies subsidie faunavoorziening doorgaande weg De Doort. · Prunusbestrijding Beegderheide. · Onderhoudswerk tuinen Huys De Dohm. · Aanleg van een paddenraster langs een weg in Grathem. · Advies voor herstel en beheer van een historische drinkbak als amfibiebiotoop. · Aanplant van boomgaard. · Advies over een voorziening voor dassen bij een gemeentelijke weg. · Aanpassing van de inrichting van een vleermuistunnel. · Herinrichting van houtsingels in ’t Veen. · Aanplant van een houtsingel. · Onderhoud van een houtsingel, knotbomen en fruitbomen. · Voorbereiding en herstel holle weg (Oude Karstraat). · Opstellen van een herstelplan en een begroting van een deels verdwenen holle weg in Ransdaal (de Oude Akerweg). · Inventarisatie van dassenburchten in een holle weg, i.v.m. de Flora- en Faunwet. · Een jaarlijks maaiproject voor de klokjesgentiaan in Boshoven.
Boomfeestdag
Voor heel veel kinderen van de basisschool is de Boomfeestdag een gerichte kennismaking met het groen in hun leefomgeving. IKL kan gemeenten ondersteunen met de organisatie van deze dag, het meedenken over plantlocaties, en de levering van gereedschap. Verder hebben wij zitting in de Provinciale Commissie Boomfeestdag die gemeenten ondersteunt en stimuleert en de provinciale viering organiseert.
15
13
7 Bescherming van dieren en planten
In de Limburgse buitengebieden komen veel karakteristieke, maar ook bedreigde planten- en diersoorten voor. Jaarlijks treffen wij maatregelen om hun leefgebieden te beschermen, daarbij ondersteund door bewoners en enthousiaste vrijwilligers.
IKL is niet de enige organisatie die zich bezighoudt met bescherming van dieren en planten. Om zo efficiënt mogelijk te kunnen werken, is het nodig om het werk van vrijwilligers en professionele organisaties op elkaar af te stemmen en goed te coördineren. In dit kader hebben wij samenwerking gezocht met de Bosgroep Zuid-Nederland en een meerjarenprogramma soortenbescherming opgesteld. De programmavoorstellen zijn ingediend bij de gebiedscommissies voor plattelandsontwikkeling.
14
Aan de slag voor plant en dier
Voor veel planten en dieren is in 2006 uiteenlopend werk verricht. In dit bestek een kleine greep: Amfibieën en reptielen
· Voor de geelbuikvuurpad zijn poelen omgevormd tot basisbiotopen. · Voor de vroedmeesterpad zijn acht poelen aangelegd bij Valkenburg, Noorbeek en Mechelen. · We hebben opdracht gegeven voor het opstellen van een actieplan voor de vroedmeester- en geelbuikvuurpad. In dit verband leiden wij vrijwilligers op voor het onderhoud van de poelen. · In 2006 is ook het actieplan zandhagedis en gladde slang gereed gekomen. Drie concrete acties in Roerdalen, Gennep en Swalmen zijn vrijwel meteen uitgevoerd. · Daarnaast is heide en stuifzand op de Brunssumerheide hersteld voor de zandhagedis. Van deze maatregelen profiteren ook diverse broedvogels. · Bij een belangrijk voortplantingswater van de knoflookpad in Siebengewald is wilgenopslag weggehaald. · Voor de boomkikker zijn zeven poelen aangelegd en beschermingsmaatregelen getroffen in Echt-Susteren.
16
(Vleer)muizen
· Op ons verzoek heeft de Zoogdiervereniging VZZ een actieplan winterverblijven in Limburg opgesteld. Een nieuw onderzoek is gestart naar het zomerleefgebied van de ingekorven vleermuis in MiddenLimburg en de betekenis van zwermlocaties in het najaar bij winterverblijven. · In Venray zijn langs het Peel- en Defensiekanaal veertien kazematten ingericht als winterverblijfplaats voor vleermuizen. · Met vier agrariërs in Gulpen-Wittem en Vaals zijn overeenkomsten afgesloten voor bescherming van de hazelmuis. Kevers, sprinkhanen en vlinders
· In opdracht van de provincie is een actieplan voor het vliegend hert in Limburg opgesteld. Als eerste actie zijn acht broedstoven op de Sint Jansberg in Mook en Middelaar aangelegd. · Op de Sint Pietersberg in Maastricht richten we een nieuw leefgebied voor de veldparelmoervlinder in. · Bij Schin op Geul wordt de ontwikkeling van de rosse sprinkhaan nauw in de gaten gehouden en vindt speciaal maaibeheer plaats voor de sprinkhaan. Op de Kunderberg is houtopslag verwijderd voor het schavertje, ook een sprinkhaan. 15
Bescherming van planten
· In Gulpen-Wittem vond in bosranden en holle wegen restauratiebeheer plaats voor kalkgraslandvegetaties. · In diverse gemeenten voerden we beheer uit voor fraai hertshooi (bosrandenbeheer), gele zegge (maaibeheer), liggende vleugeltjesbloem (maaibeheer), gewone vleugeltjesbloem (plaggen, dunning in naaldbos en bosrandenbeheer) en paarbladig goudveil (open plekken creëren). · Bij een ven op de Looierheide bij Gennep is geplagd en hout verwijderd voor de lavendelhei. Vogels
· In opdracht van Rijkswaterstaat voeren wij met de Vogelwacht Limburg het project Natuurcompensatie nestkasten R73 uit. Het werkgebied waarin nestkasten worden gehangen, strekt zich nu uit over de volle lengte van het traject Venlo-Maasbracht. In dit gebied werden 167 broedgevallen vastgesteld. · Als vanouds steunde IKL ook vrijwilligers die zich inzetten voor weidevogels, steenuilen en kerkuilen.
17
8 Recreatie en toerisme De Limburgse buitengebieden zijn van grote betekenis voor de recreatie en toerisme. Wij vinden het belangrijk dat mensen hieraan ook betekenis kunnen hechten. Hiervoor organiseerden we in 2006 weer diverse activiteiten.
Bloesemtochten
De jaarlijkse bloesemtochten blijven een groot succes. In het verslagjaar organiseerden we met gidsen van IVN tien wandeltochten langs in bloei staande hoogstamboomgaarden. Tegelijkertijd vond een fotowedstrijd plaats. Hiermee brengen we de wandelaars op de hoogte van de betekenis van de hoogstam in het Limburgse landschap en de inspanningen die wij verrichten om die boomgaarden te behouden en uit te breiden.
Bodemschatten
Om de betekenis en de achtergrond van de Limburgse bodemschatten onder de aandacht te brengen geven we een boekje uit met wandelroutes langs deze aardkundige objecten. Daarnaast organiseerden we in 2006 twee excursies met de Limburgse afdeling van de Nederlands Geologische Vereniging.
Campagne Creëer je eigen Ommetje
In het kader van een campagne van Landschapsbeheer Nederland vestigden we in Limburg met de prijsvraag ‘Creëer je eigen Ommetje’ aandacht voor de betekenis en het herstel van oude verdwenen wandelpaden in de Limburgse buitengebieden. Door ruilverkavelingen, dorp- en stadsuitbreidingen en de aanleg van wegen zijn veel historische kerken en boerenpaden uit het landelijk gebied verdwenen. We nodigden bewoners en lokale verenigingen uit om kleine wandelingen dicht bij huis aan te melden of zelf uit te zetten. Deelnemers hadden tot het voorjaar van 2007 de tijd om hun ideeën in te dienen.
16
Lange Afstands Wandelpaden
IKL zorgt voor de onderhoud van gemarkeerde lange afstandswandelroutes op Limburgs grondgebied, tenminste voor zover dat niet kan gebeuren door vrijwilligers. Het gaat bijvoorbeeld om een deel van het Pieterpad, enkele NS-wandelingen en een kort traject van het Pelgrimpad van de ANWB.
Buiten Bedrijf
Werken in de natuur verbroedert en frist de geesten op! Diverse bedrijven onderschrijven dit en gaan over tot een gezamenlijke werkdag in de natuur. Naast het nut is het ook nog eens goed voor de teamgeest. Bedrijven kunnen daarom bij ons terecht voor de organisatie en begeleiding van zo’n werkdag. Nadat de deelnemers aan de slag zijn geweest met zaag, baggerbeugel of zeis, wordt zo’n dag meestal gezellig afgesloten. Ook in 2006 maakten diverse bedrijven weer gebruik van deze service van IKL.
18
9 Onze voorlichting
Lezingen en excursies
Voor dorpsraden, een damesvereniging, gemeenten, natuur- en heemkundeverenigingen verzorgden we lezingen. Daarnaast gaven we voorlichting over de IKL-organisatie, het groeveproject, erfbeplanting, de oprichting van hoogstambrigades, het adoptieproject, en verzorgden we excursies voor recreanten, in cultuurhistorie en aardkunde geïnteresseerde bewoners, diverse vrijwilligersgroepen en leerkrachten.
IKL informeert op veel verschillende manieren mensen over de diensten en projecten die in het veld worden uitgevoerd. Naast de informatie-overdracht stellen we ook partijen in de gelegenheid om zich in te zetten voor de landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische waarden.
Deelname aan evenementen
Zoals elk jaar vestigden we ook in 2006 de aandacht op vele lokale projecten die gericht zijn op het beheer van landschapselementen, de bescherming van bedreigde planten en dieren door vrijwilligers en onze uitvoerende dienst. Verder brachten we archeologische en cultuurhistorische projecten voor het voetlicht en schonken we aandacht aan adoptieprojecten en activiteitendagen voor scholen voor middelbaar onderwijs. Ook de vorming van hoogstambrigades en twee landelijke campagnes kregen publiciteit. Het ging daarbij om de aanleg van 50 klimaatbosjes in Limburg en de landelijke wedstrijd ‘Maak je eigen Ommetje’, die zich richt op het herstel van verdwenen wandelpaden. Tenslotte brachten we met succes het 25-jarig bestaan van de stichting onder de aandacht van de media.
Minstens twintig maal was onze stand present tijdens evenementen, beurzen en markten. We proberen jaarlijks deze presentatie gelijkmatig over de provincie te spreiden. Samen met andere organisaties werden ook nog kleine publieksevenementen georganiseerd, zoals een schansenwandeling in de Schinveldse bossen en een bijeenkomst waarin we aandacht vroegen voor het beheer van de bovenrand van holle wegen. Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de stichting organiseerden we voor alle relaties van de stichting een jubileumsymposium. Tijdens deze dag werd tevens afscheid genomen van directeur Gies Dohmen.
Eigen publicaties en artikelen
We brachten een verkorte versie uit van het algemene jaarverslag, en uitgaves over de bescherming van weidevogels, de actie voor het overzetten van padden en andere amfibieën en het voorlichtingsnetwerk van vrijwilligers die klachten over vleermuizen afhandelen. 17 Daarnaast maakten we ook folders voor de verschillende cursussen. Verder schreven we diverse achtergrondartikelen voor het provinciale IVN-tijdschrift De Natuurgids en Limburgs Milieu, en gaven voor de eigen medewerkers zes maal het eigen interne blad van de stichting uit. Tenslotte lieten we een jubileumboek samenstellen.
Website vernieuwd
Als stichting onderkennen we het grote belang van internet als informatiebron. In 2006 hebben we onze website nog aantrekkelijker en actueler gemaakt.
Publiciteit in de media
Voordat we ergens aan de slag gaan of activiteiten uitvoeren, informeren we de bevolking over onze plannen. Meestal sturen we hiervoor persberichten naar de media. Zoals over de bloesemtochten en de hoogstamboomgaarden in het algemeen, over een beschermingsplan voor sprinkhanen en krekels, amfibieprojecten, het netwerk van vleermuiswerkers, padden-overzet-acties, de adoptieprojecten van de Limburgse basisscholen en de diverse gemeentelijke zorgplannen.
Landschapswacht
In het kader van een landelijke actie hebben we gewerkt aan het herstel van een graft in Vijlen. Dit werk leverde veel aandacht en publiciteit op.
19
Inkomsten en uitgaven in 2006
Provincie Limburg (budget landschapsbeheer LNV) 1.864.014 Provincie Limburg (ROL-budget en projectsubsidies) 998.762 Gemeenten 530.355 Diverse terreinbeheerders/particulieren 143.359 Landschapsbeheer Nederland 4.000 Natuurmonumenten 59.732 Staatsbosbeheer 73.182 LLTB/Limburgs Erf 5.820 VZZ 16.800 Ministerie LNV (subsidie SAN/SN) 89.738 Subsidies Europese Gemeenschap (POP/SOSII) 797.466 Nationale Postcode Loterij 130.089 Buitenplaatsen PHB 79.769 Cursussen, brochures 6.239 Rente 15.711 Houtopbrengsten 24.327 Doorberekende personeelskosten 1.033.021 Vergoeding ziekengeld 61.766 Begeleiding reïntegratie 65.664 Overige bijdragen 97.638 Opbrengst Buiten Bedrijf 1.850 6.099.300
Inkomsten
10 Financiën
In het financiële jaar 2006 bedroeg de totale omzet van onze stichting ruim 6 miljoen euro. Gecorrigeerd met doorberekende personeelkosten geeft dit een reële omzet van ruim 5 miljoen euro. Het financiële jaar werd afgesloten met een batig saldo van 459.719 euro. Dit overschot bestond vrijwel volledig uit incidentele baten, voortvloeiend uit door het ministerie van LNV herberekende loonindexeringen over de jaren 2001 tot en met 2005. Het overschot is geheel toegevoegd aan de algemene reserve, 18 ter dekking van de te verwachten tekorten over de komende jaren, ver oorzaakt door de afname in de structurele Rijkssubsidie (200.000 euro afname per jaar tot en met het jaar 2010). De provincie Limburg droeg 2,9 miljoen euro bij in de kosten (inclusief gedecentraliseerde Rijksgelden en loonindexeringen) en was daarmee de belangrijkste financier. De overige bijdragen kwamen van gemeenten, de Nationale Postcode Loterij en andere partijen, zoals de Europese Gemeenschap, Staatsbosbeheer en eigenaren van buitenplaatsen.
u i tg av e n
Personeelskosten 2.654.713 Apparaatskosten 623.656 ROL Limburg 492.585 Diverse projecten 1.913.718 Exploitatie vorige jaren -45.091 Exploitatie verslagjaar (overschot naar reserve) 459.719 6.099.300
20
De stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen in Limburg, IKL, bevordert de zorg, het onderhoud en herstel van karakteristieke elementen en patronen in het landschap. De zorg richt zich onder meer op houtwallen, bosjes, poelen, knotbomen, hoogstamboomgaarden, heggen, holle wegen, maar evenzeer op grafheuvels. Het zijn sporen die de natuur en de mens in het landschap heeft achtergelaten. Door het beheer en onderhoud zorgt IKL, samen met de mensen die er wonen en werken, dat deze ‘bakens in het landschap’ behouden blijven voor toekomstige generaties. De stichting IKL maakt onderdeel uit van het samenwerkingsverband Landschapsbeheer Nederland.
Duizenden Limburgers spannen zich op vrijwillige basis in voor het behoud, herstel en de ontwikkeling van delen van het landschap. De stichting IKL bevordert deze zorg door de begeleiding van werkdagen, het leveren van gereedschap, aandacht voor veilig werken en de organisatie van cursussen.
19
De leefgebieden en omstandigheden van bedreigde planten en dieren krijgen de integrale aandacht van de stichting IKL en vele duizenden vrijwilligers. Op basis van de specifieke kennis en de inzet van gevarieerde middelen werkt IKL aan het behoud en de ontwikkeling van de streekeigen flora en fauna in Limburg. Dat verzekert ons van een levend landschap in de toekomst.
Met daad en raad stimuleert de stichting IKL de ecologische ontwikkeling van de grond waarop we wonen en werken. IKL doet dit met oog voor de regionale verscheidenheid die aanwezig is in de Limburgse buitengebieden. Voor ondersteunende adviezen, cursussen en regelingen kunnen particulieren, boeren en gemeenten bij IKL terecht.
21
