elkaar tegemoet treden
‘Als mensen echt geïnteresseerd zijn in hoe het met me gaat, dat is al zo fijn, dan kan ik er weer een dag tegen.’
‘ik zie je’
‘Jezelf leegmaken om de ander te kunnen zien.’
‘Sinds mijn partner is overleden, voel ik me heel erg alleen. Gelukkig komt mijn vriendin af en toe, daar kijk ik echt naar uit.’
Doel van de handreiking
Wat bedoelen we eigenlijk met eenzaamheid?
Eenzaamheid is het zelf ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan [kwaliteit van] bepaalde sociale relaties. Ofwel: Het gevoel dat de aanwezige contacten niet aan iemands behoefte voldoen. 1
Als intermezzo’s zijn verhalen toegevoegd van ouderen die, in het kader van een project van Zorgbelang Gelderland, met elkaar in gesprek zijn gegaan aan de hand van een aantal vragen. Deze vragen hielpen hen om op een nieuwe manier contact met elkaar te maken. Je kunt deze vragen in de middenpagina van dit boekje vinden en gebruiken als hulpmiddel voor een gesprek. De uitscheurbare kaarten die de kaft van deze handreiking vormen, kun je gebruiken om contact te leggen met mensen bij jou in de buurt. Handreiking | Ik zie je
1 V an Tilburg T. & de Jong Gierveld, J. [red.], 2007.
Zicht op eenzaamheid: achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van Gorcum.
04
‘Naarmate je ouder wordt, voel je je weleens eenzaam.’
Met dit boekje willen we een handreiking bieden om op open wijze in contact te gaan met mensen die zich eenzaam voelen. Het is een steuntje in de rug om oog te hebben voor elkaar.
‘Toen ik uit huis geplaatst werd en in een groep belandde, voelde ik me zo eenzaam. Ik voelde me ontheemd, ondanks het feit dat ik met leeftijd genootjes was en met de begeleiding van de groep.’
Eenzaamheid gaat om beleving Iemand met weinig contacten hoeft niet per se eenzaam te zijn. Terwijl iemand die veel mensen om zich heen heeft, zich toch eenzaam kan voelen. Je bent pas eenzaam als je het gemis aan relaties of contacten als negatief ervaart [www.eenzaamheid.nl]. Eenzaamheid komt in alle leeftijdscategorieën voor en in alle lagen van de bevolking. In iedere periode van het leven kunnen mensen zich eenzaam voelen. Vaak is dit na een grote verandering, zoals een verhuizing, verlies van partner of geboorte van een kind. Je bent even niet wie je was.2 Het is dus niet zo dat alleen een bepaalde groep mensen zich altijd eenzaam voelt. Ieder mens voelt zich wel eens eenzaam of verlaten. Eenzaamheid is een gevoel van leegte, verdriet en soms van angst. Die beleving is heel persoonlijk. Mensen die hier last van hebben, voelen zich niet verbonden met de wereld en met andere mensen om zich heen [www.eenzaamheid.nl]. De kans hierop is echter niet voor alle groepen binnen de bevolking gelijk.3 Gehandicapten, ouderen, chronisch zieken, alleenstaanden zonder partner of andere banden, immigranten die nog niet zijn ingeburgerd, mantelzorgers die hun sociale contacten zien afnemen, werkzoekenden die zich sociaal uit gesloten voelen, mensen met psychische problemen en daken thuislozen hebben een groter risico om eenzaam te worden. Ouderdom op zich is geen oorzaak van eenzaamheid. Dat een zaamheid vaker bij ouderen voorkomt, komt vooral door het verlies van de partner, het kleiner worden van hun netwerk en het verlies van contacten in de buurt.3 Handreiking | Ik zie je
2.
3.
06
Hortulanus, et al., 2005. Niets doen en niemand kennen. De leefwereld van sociaal geïsoleerde mensen.’s-Gravenhage: Elsevier Overheid. Machielse, A., 2006. Onkundig en onaangepast. Een theoretisch perspectief op sociaal isolement. Utrecht: Jan van Arkel.
alleenstaanden
existentiële
dreigende
weduwnaars
werkzoekenden onvrijwillige
mensen met psychische problemen
dak- & thuislozen
gehandicapten
structurele
doelbewuste
jonge gezinnen
chronisch zieken
chronische
jongeren
mantelzorgers
weduwes
immigranten studenten
situationele incidentele
emotionele Handreiking | Ik zie je
sociale
ouderen 07
intermezzo
eenzaam & beleving Deel van een gemeenschap Mevrouw Fagoe wordt ook wel ‘Didi’ genoemd, dat betekent ‘grote zus’ in het Hindoestaans. Voor veel mensen op het dagactiviteitencentrum is ze als een grote zus. Ze leert de anderen sjoelen en rummikub spelen.
08
09
Mevrouw Fagoe maakt graag deel uit van een gemeenschap. Op het dagactiviteitencentrum voelt ze zich welkom. Haar kinderen hebben nu allemaal een eigen leven. Ze wonen in andere steden. Vroeger paste ze op haar kleinkinderen, dat was zo’n mooie tijd! Maar kleine kinderen worden groot. De oudste is nu al 29 jaar. Daar hoeft ze niet meer voor te zorgen. Mevrouw Fagoe denkt veel aan haar kinderen. Ze heeft 8 kinderen, 18 kleinkinderen en 3 achterkleinkinderen. Ze vertelt: “Het is prettig om te weten dat ze er zijn. Ook al zie ik ze niet zo vaak. Ik wens ze in gedachten het beste toe, dat ze gelukkig en gezond leven”. Mevrouw Fagoe is trots op haar kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen: “Zij zijn mijn rijkdom”. Mevrouw Fagoe is trots op zichzelf en op haar man. Hij woont in een bejaardentehuis. Ze bezoekt hem vaak: “Hij houdt van masala. Dat neem ik voor hem mee. Maar hij kan niet meer tegen de pepers. Hij krijgt daar alleen Hollandse kost.” Op het dagactiviteitencentrum waar mevrouw Fagoe naar toe gaat wordt regelmatig Surinaams gegeten. Onder meer dankzij mevrouw Fagoe, zij heeft een van de koks Surinaams leren koken. Drie dagen per week gaat mevrouw Fagoe naar het dag activiteitencentrum. “Ik kan thuis mijn rust niet vinden. Dat doet eenzaamheid met je, dat je gaat piekeren. Daar heb ik nu geen tijd meer voor! Ik voel me op het dagactiviteitencentrum helemaal thuis.”
Handreiking | Ik zie je
08
‘Dat doet eenzaamheid met je, dat je gaat piekeren. Daar heb ik nu geen tijd meer voor! Ik voel me op het dagactiviteitencentrum helemaal thuis.’
Op het dagactiviteitencentrum komen meerdere mensen uit Suriname. “Als we de kans krijgen praten we over Suriname”, zegt mevrouw Fagoe, “en zingen we liedjes en versjes in onze eigen taal.”
‘Elkaar tegemoet treden gaat om ont-moeten: er zijn veel verschillende manieren om met mensen in aanraking te komen.’
in contact komen en het contact aangaan • Kijk om je heen: heb oog voor mensen in je directe omgeving. • Informeer bij buurthuis, kerk of huisarts of er mensen in de
buurt zijn die behoefte hebben aan contact. • Maak zomaar eens een praatje, in de supermarkt of in de straat met een buurtgenoot. Voor een ander kan deze ontmoeting heel belangrijk zijn. Mogelijk een lichtpuntje op een eenzame dag. • Niet alle gesprekken en contacten hoeven diepgaand te zijn. • Maak het niet te zwaar: bezie of iemand openstaat voor een praatje. Een [eerste] contact zit ‘m in kleine, dagelijkse ontmoetingen. Doe wat je hart je zegt. Luister ook naar jezelf voor en tijdens het contact. • Maak oogcontact. Met oogcontact start de ontmoeting. Daarna kun je een vraag stellen. • Sluit aan bij de belevingswereld van de ander, door bijvoorbeeld te vragen hoe de ander het maakt. • Stel jezelf open om te luisteren naar de ander. Luisteren is belangrijker dan praten. • Toon je interesse niet alleen met woorden. Ook je houding kan de ander veel ‘vertellen’. • Vul momenten van stiltes niet op met je eigen woorden of gevoelens. Stiltes in een gesprek zijn niet erg. Een aantal van bovenstaande aandachtspunten is geïnspireerd op het werk van Sensoor: www.sensoor.nl
Handreiking | Ik zie je
10
intermezzo
eenzaam & beleving Wandeling en een goed gesprek Mevrouw Hopmans woont vanaf haar trouwen, nu 59 jaar geleden, in een dorp aan de Waal in Rivierenland. Mevrouw Hopmans heeft het dorp sinds die tijd zien veranderen. “Vroeger kende ‘iedereen iedereen’ in het dorp, je bent met elkaar opgegroeid. Het is nu anders omdat er veel andere mensen zijn komen wonen”.
12
13
Naarmate mevrouw ouder wordt, voelt zij zich vaker alleen. Soms grijpt de eenzaamheid om zich heen. “Ik moet me daar dan een beetje tegen verzetten. Dat lukt de ene keer beter dan de andere keer”. Het hondje Cora zorgt voor zowel beweging als contact. Mevrouw moet de hond driemaal per dag uitlaten, en zo maak je onderweg ook eens een praatje. Dan haalt zij eieren in het dorp bij iemand die zegt: kom er in. Dan volgt er een leuk gesprek met koffie. “Het is dan zo’n leuk gesprek, ik kan zo leuk met haar praten”. Mevrouw glimlacht als zij dit vertelt. Eieren halen betekent zoveel meer dan een boodschapje doen in het dorp. Het betekent echt contact. In de winter is het voor mevrouw moeilijker dan met mooi weer. Om haar zinnen te verzetten neemt ze dan wel een breiwerkje ter hand of zet de televisie aan. “Breien, dat vind ik leuk en de kinderen in Roemenië hebben er ook wat aan”. “Dat valt niet mee, je kunt er wel iets aan doen, namelijk met mensen in contact blijven”. Hoe doet zij dat? Zo ziet zij haar zus vaak op de zondag middag. “Dat breekt het weekend”. Ook drinkt zij met enkele kennissen een kopje koffie na de kerkdienst op zondagochtend. De feestdagen komen er aan. Dat is voor mevrouw geen gemakkelijke tijd. Gelukkig organiseert de kerk op tweede Kerstdag een ontmoeting waar spelletjes worden gedaan en een koud en warm buffet wordt opgediend. Toch is mevrouw blij als de feestdagen weer voorbij zijn. Het zijn vaak dagen vol herinneringen.
Handreiking | Ik zie je
12
‘Je kunt er zelf voor zorgen dat je een paar vaste dingen te doen hebt waarbij je mensen ontmoet.’
Handreiking | Ik zie je
“Als je zoekt dan krijg je wel contact. Je moet er wel je 13 best voor doen. En belangstelling hebben voor elkaar”.
‘Ik heb een praatje aangeknoopt met een man uit de buurt die kortgeleden zijn vrouw is verloren. Toen ik zag dat hij opfleurde, werd ik zelf ook blij. En ik heb hem alleen maar gevraagd hoe het nu met hem gaat.’
luistertips
uitleg fotogesprek
Ervaring van iemand die zich eenzaam voelt: “Bijna niemand luistert echt.”
In dit boekje zijn uitneembare foto’s opgenomen. Deze foto’s kunnen dienen als bouwstenen voor het gesprek. Nadat een aantal foto’s uitgekozen is, kunnen hier vervolgens vragen over gesteld worden, zoals: Waarom heb je deze foto’s uitgekozen? Wat roepen de beelden bij je op? En [wat] wil je hierover vertellen?
• Maak jezelf ‘leeg’ en ben er voor de ander. •
Voel hoe je met je voeten op de grond staat. • Ervaar het hier en nu. • Stap bewust de ruime in waar je de ander ontmoet. • Probeer te luisteren in plaats van te bedenken wat jij wilt zeggen. • Als je aandachtig luistert, neem je ook beter waar wat de ander je vertelt. Je hoort het niet alleen, je merkt het ook aan de lichaamshouding en gezichtsuitdrukking. • Probeer je zoveel mogelijk in te leven en toon oprecht begrip. • Stel open vragen, die uitnodigen tot vertellen.
Degene die aan het woord is, deelt zijn of haar beelden, herinneringen of ideeën bij de foto. Open vragen nodigen de verteller uit om zijn of haar verhaal te doen. Dit vormt weer een aanknopingspunt voor verdieping of voor een volgend onderwerp. Als het gesprek mocht haperen, dan is dat niet erg. Stiltes kunnen juist ruimte en tijd geven. In het gesprek kunnen allerlei emoties naar boven komen. Zoals verdriet of boosheid, maar ook vreugde en blijdschap. Een van de manieren om ermee om te gaan is om deze emoties te benoemen. Ze mogen er zijn.
Een aantal van bovenstaande aandachtspunten is geïnspireerd op het werk van Sensoor: www.sensoor.nl
Handreiking | Ik zie je
14
Handreiking | Ik zie je
15
intermezzo
eenzaam & beleving Kleurrijk leven Mevrouw Autar 4 houdt van kleuren. Als ze op het dagactiviteitencentrum aankomt gaat ze het liefst meteen daarmee aan de slag: “Als ik thuis ben, wil ik hier naar toe. Dan ga ik naar de kast met kleurpotloden. Dan zeg ik ‘Goedemorgen!’ en ga ik meteen aan de slag.”
16
“Thuis puzzel ik. Daar maak ik van die woordzoekers. Ik heb een hele stapel van die boekjes. Ik koop er elke week een paar. Mijn tante heeft me dat geleerd. Toen ik arbeidsongeschikt werd, zat ik de hele dag thuis. Puzzelen doe ik veel in de winter. In de zomer loop ik met mijn tante een rondje om het meer in de buurt.” “Mijn kinderen komen op de eerste plaats. Ik heb twee zonen en een schoondochter. Zij wonen bij mij in huis. In onze cultuur hoeven ze niet meteen te verhuizen. Mijn schoondochter komt uit Suriname. Ik vind het heel mooi dat ze bij mij in huis wonen”. “Mijn familie woont in Suriname en in Nederland. Mijn moeder, drie zussen en een broer wonen in Suriname. Ik heb drie broers en een zus die in Nederland wonen. Mijn broer heeft een volkstuin hier met Surinaamse komkommer en spitskool. Dat smaakt echt anders dan Nederlandse kool. De courgettes zijn zo mooi om te zien.” Mevrouw Autar neemt wel eens wat groente mee voor mevrouw Fagoe [zie verhaal op pagina 9].
17
17
Handreiking | Ik zie je
‘Mijn kinderen komen op de eerste plaats. Ik vind het heel mooi dat ze bij mij in huis wonen.’
4.
Op verzoek is een verzonnen naam gebruikt.
‘Naarmate je ouder wordt, voel je je weleens eenzaam.’
Oog voor als contact niet passend is Eenzaamheid maakt deel uit van het leven. Het streven is dan ook niet om eenzaamheid op te lossen, maar om bij te dragen aan iemands kwaliteit van leven. De ander zien vormt de basis voor contact en biedt een ingang voor ontmoeting. De ander zien betekent ook signaleren wanneer contact niet wenselijk is. Contact is dus niet altijd passend. Op een ander moment of door een nieuwe aanleiding kunnen soms weer deuren geopend worden.
Handreiking | Ik zie je
18
intermezzo
eenzaam & beleving Actief en creatief leven Mevrouw Roest heeft een actief leven. Vroeger deed ze aan atletiek, hardlopen, zwemmen en tennis. Ze is er trots op dat ze met dynamictennis Nederlands kampioen is geworden bij de senioren in 1997. De laatste jaren schrijft ze gedichten. Vroeger heeft mevrouw Roest veel geschilderd en getekend en ook wat van haar werk verkocht.
20
Handreiking | Ik zie je
20
‘Ik ben altijd onafhankelijk geweest. Ik ben het niet gewend om hulp te krijgen. Maar ik ben nu toch weer goed terecht gekomen.’
21
Vol trots vertelt mevrouw Roest over haar man. “Hij heeft zijn leven gegeven aan de gemeenschap. Hij deed onder meer vakbondswerk en was penningmeester van de KBO5. Hij heeft hiervoor een koninklijke onderscheiding gekregen en een zilveren speld. We waren bijna 60 jaar getrouwd.” Haar schoonzoon is belangrijk voor mevrouw Roest. “Hij staat altijd voor me klaar. Hij is er altijd als ik hem nodig heb en hij woont dichtbij. Mijn zoon woont ver weg, tegen Denenmarken aan. Mijn dochter is er niet meer. Ze was 46 toen ze kanker kreeg. Na een zware ziekteperiode is ze op haar vijftigste overleden. Mijn dochter en ik waren twee handen op één buik. We konden zo heerlijk met elkaar lachen.” Na het overlijden van haar dochter en man is mevrouw Roest opgevangen door familie en vrienden. “Zij zijn heel belangrijk geworden.” Doordat ze naar het dagactiviteitencentrum gaat, ‘komt ze de week beter door.’ “Dat is de beste stap in mijn leven geweest. Dat had ik nooit verwacht. Ik ben altijd onafhankelijk geweest. Ik ben niet gewend om hulp te krijgen. Maar ik ben nu toch weer goed terecht gekomen. Zonder het dagactiviteitencentrum was ik niet in deze staat.”
21
Handreiking | Ik zie je
5.
Katholieke Bond van Ouderen.
Wederkerigheid Deze handreiking is geschreven om contact tussen mensen te bevorderen en is zowel bedoeld voor mensen die zich eenzaam voelen als voor mensen die geen gemis aan contacten ervaren. We zijn vertrokken vanuit de overtuiging dat beide gespreks partners elkaar wat te bieden hebben en zowel gever als ontvanger zijn. We wensen je toe dat je deze wederkerigheid in het contact ervaren mag!
Dankbaarheid Graag bedanken we alle mensen die meegewerkt hebben aan het tot stand komen van deze handreiking: de mensen die aan de hand van de vragenkaartjes met elkaar in gesprek zijn gegaan [mevrouw Autar, mevrouw Badal, mevrouw Fagoe, mevrouw Hopmans, mw. Angela van de Koppel, mevrouw Roest], vrijwilligers en professionals die met ons het gesprek over eenzaamheid zijn aangegaan, multiculturele dagverzorging Multidag, leden van Overleg Uitvoerenden Ouderenwerk, jongeren die hun ervaringen over jeugdzorg gedeeld hebben, bezoekdames van de Hervormde Kerk Est, Stichting Welzijn Groesbeek, Stichting Welzijn Geldermalsen, Welzijn Neerijnen, Welzijn Buren, Meer Welzijn Wijchen, Werkgroep ‘Ontmoeten in Neerbosch Oost’, bezoekers van de provinciale conferentie over eenzaamheid [Oosterbeek, 26 september 2013]. De vrijwillige fotografen van Zorgbelang Gelderland zijn we dankbaar voor het maken van de foto’s voor deze handreiking en Joost Ooijman bedanken we voor de begeleiding hierbij.
Handreiking | Ik zie je
23
“Met de feestdagen ben ik alleen. Het is fijn dat de kerk iets organiseert waar we gezamenlijk die moeilijke dagen door kunnen brengen. ”
Begrippenlijst
nadenken
1] Eenzaamheid
De term eenzaamheid verwijst naar de subjectieve beleving van het ontbreken van persoonlijke contacten: de ervaring van een gemis aan bepaalde contacten of een tekortschieten van bepaalde contacten.
2] Sociale eenzaamheid
We spreken van sociale eenzaamheid als je minder contact met andere mensen hebt dan je wenst.
3] Emotionele eenzaamheid
Als iemand weliswaar veel mensen om zich heen heeft, maar zich eenzaam voelt door het ontbreken van een hechte, emotionele band met anderen, spreken we van emotionele eenzaamheid. De kwaliteit van je contacten is dan minder dan je wenst.
4] Situationele eenzaamheid
Situationele eenzaamheid hangt samen met omstandigheden en gaat weer voorbij.
5] Chronische eenzaamheid
Chronische eenzaamheid heeft te maken met hoe mensen zelf denken over hun eenzaamheid. Wie denkt dat hij of zij 'nu eenmaal zo is', zal niet snel zijn gevoel van eenzaamheid veranderen.
6] Sociaal isolement
Eenzaamheid wordt vaak geassocieerd met sociaal isolement. In wetenschappelijke literatuur worden de begrippen eenzaam en sociaal isolement verschillend gedefinieerd. De term sociaal isolement verwijst naar het objectief, feitelijk geïsoleerd zijn. Dat betekent niet per definitie dat mensen zich ook eenzaam voelen. Maar vaak gaat het wel samen. Het gemeenschappelijke in de termen eenzaam en sociaal isolement is: het ontbreken van betekenisvolle relaties.
Handreiking | Ik zie je
24
Heeft U al eens nagedacht, hoe het komt dat veel mensen een ander vergeten of niets van een ander willen weten. Heeft U al eens nagedacht, wat Hij van ons verwacht Dat wij samen moeten leven voor elkaar en met elkaar en dat U daar nog iedere dag mee kan beginnen. Fragment uit gedicht van Agien Roest – Koops [zie intermezzo pagina 21]
Handreiking | Ik zie je
25
colofon Tekst Lineke van Hal & Ezra van Zadelhoff
Ontwerp & concept studio026 | Arnhem www.studio026.nl
Fotografie fotokaarten 01] Trea Verlangen 02] George Witjes 03] Trea Verlangen 04] Jacob Jan van Baalen 05] George Witjes 06] George Witjes 07] Trea Verlangen 08] Jacob Jan van Baalen 09] Jacob Jan van Baalen 10] Trea Verlangen 11] Lineke van Hal 12] Trea Verlangen 13] Marja Braaksma 14] Marjan Rosendahl 15] Jacob Jan van Baalen 16] Darko Cvetic
Fotografie handreiking pagina 05] Jacob Jan van Baalen pagina 08] George Witjes pagina 11] Jacob Jan van Baalen pagina 12] Jacob Jan van Baalen pagina 16] George Witjes pagina 19] Jacob Jan van Baalen pagina 20] George Witjes pagina 22] Trea Verlangen pagina 27] Trea Verlangen
Contactgegevens Zorgbelang Gelderland Postbus 5310 | 6802 EH Arnhem Bezoekadres: Weerdjesstraat 168 | Arnhem [026] 384 28 22 www.zorgbelanggelderland.nl
Handreiking | Ik zie je
26
‘ik zie je’
contact maken
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’
contact maken
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’
contact maken
‘ik zie je’
Elkaar tegemoet treden
Contact maken
contact maken
Contact maken
lekker leuk kopje dagje koffie samen buur uit ? ? Contact maken
‘ik zie je’
Contact maken
Elkaar tegemoet treden
samen samen een de spel hond spelen uit? laten?
Kom je eens bij me eten?
samen een boodschap doen?
Contact maken
Contact maken
even een bijfrisse praten neus ? halen ? Contact maken
Contact maken
‘ik zie je’ elkaar tegemoet treden
contact maken
contact maken
Elkaar tegemoet treden
contact maken
‘ik zie je’
‘ik zie je’ elkaar tegemoet treden
contact maken
contact maken
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’
‘ik zie je’ elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’
contact maken
contact maken
‘ik zie je’ elkaar tegemoet treden
Elkaar tegemoet treden
contact maken
‘ik zie je’
‘ik zie je’ elkaar tegemoet treden
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’ elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’ elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’ elkaar tegemoet treden
stel een vraag
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’
stel een vraag
vraagkaart
‘ik zie je’
vraagkaart
Elkaar tegemoet treden
wat waar doe geniet je je graag van ? ?
stel een vraag
vraagkaart
stel een vraag
vraagkaart
‘ik zie je’
Wat is voor jou belang rijk?
Elkaar tegemoet treden
hoe gaat het met je?
Waar Wie is ben voor je jou trots belang op? rijk? vraagkaart
vraagkaart
vertel eens ...
hoe maakt je familie het?
vraagkaart
vraagkaart
notities
vraagkaart
vraagkaart
vraagkaart
notities
notities
notities
notities
vraagkaart
vraagkaart
vraagkaart
vraagkaart
Elkaar tegemoet treden Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’
stel een vraag
stel een vraag
‘ik zie je’
stel een vraag
vraagkaart
stel een vraag
notities
‘ik zie je’
notities
Elkaar tegemoet treden
notities
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’ Praatje plaatje
praatje plaatje
16]
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’ Praatje plaatje
praatje plaatje
‘ik zie je’
4] Elkaar tegemoet treden
3] 15]
‘ik zie je’
2] 14]
Elkaar tegemoet treden
1] 13]
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’ Praatje plaatje
praatje plaatje
Elkaar tegemoet treden
8]
Elkaar tegemoet treden
‘ik zie je’ Praatje plaatje
praatje plaatje
12]
‘ik zie je’
11] 7]
‘ik zie je’
10] 6]
Elkaar tegemoet treden
9] 5]
