Iedereen beschermd tegen armoede? eft Sociaal onrecht tr nd 1 op 7 mensen in ons la
Campagne 2014 Iedereen beschermd tegen armoede? België is een welvaartsstaat, Brussel is de hoofdstad van Europa en Vlaanderen beschouwt zichzelf als een Europese topregio. Toch leven meer dan 1.6 miljoen mensen hier in armoede, ongeveer 15% van de bevolking. Hoe is dat mogelijk? Zijn we dan niet allemaal beschermd door de sociale zekerheid en andere vormen van sociale bescherming? Blijkbaar niet.
www.welzijnszorg.be
Iedereen beschermd tegen armoede? Welzijnszorg vindt dat iedereen in ons land recht heeft op een goede sociale bescherming. Dat wil zeggen dat iedereen beschermd moet zijn tegen sociale risico’s zoals ziekte of je werk verliezen. Sociale bescherming betekent ook dat je hulp en ondersteuning krijgt waar nodig, dat de dienstverlening die mensen moet ondersteunen in hun sociale behoeften optimaal functioneert. Armoede is net het tegenovergestelde. Het is het niet kunnen uitoefenen van je sociale grondrechten. Wie arm is komt eigenlijk in een situatie van sociale onderbescherming terecht. Je bent niet voldoende beschermd tegen allerlei risico’s. Je vindt geen toegang tot de nodige diensten en voorzieningen om je sociale rechten te laten gelden. In de praktijk leeft 1.6 miljoen mensen in ons land in een situatie van sociale onderbescherming. Ze hebben een inkomen dat onvoldoende is om van te kunnen rondkomen. Ze hebben problemen om ziektekosten te betalen, om een goed huis te vinden, om toegang te krijgen tot diensten of een duurzame job te vinden … Kortom, ze leven in armoede! Welzijnszorg wil met de campagne ‘Iedereen beschermd tegen armoede?’ naar de kern van de armoedeproblematiek gaan. Welke oorzaken liggen aan de basis van die sociale onderbescherming? Ontbreekt de kennis over het beschermingssysteem bij wie in armoede leeft of net bij de hulpverleners? Waar zitten de tekorten in ons beschermingssysteem? Of veroorzaken we bepaalde situaties van onderbescherming en organiseren we daardoor zelf armoede binnen onze samenleving? Ons land is geen eiland, evoluties binnen de Europese Unie en in de rest van de wereld hebben een invloed op het Belgische beleid. We moeten waakzaam zijn dat de sokkel van een solidaire sociale bescherming niet verder uitgehold wordt, maar net versterkt. Een eenzijdige focus op besparingen zonder de sociale bescherming van de bevolking te bewaken creëert meer ongelijkheid en meer armoede.
Recht hebben ≠ Recht krijgen We kennen in ons land heel wat mogelijkheden, rechten en statuten om, hetzij iedereen, hetzij een bepaalde groep ondersteuning te bieden, een tegemoetkoming te geven … Deze rechten zijn overigens niet allemaal gericht op het bestrijden van armoede. Zo heeft elk kind recht op kinderbijslag, krijg je fiscale voordelen als je een lening voor een huis afbetaalt of wordt een groot deel van je poetshulp met dienstencheques door de overheid betaald. Er zijn ook heel wat rechten die zich wel specifiek richten op wie het moeilijk heeft. De bekendste zijn de uitkeringen uit onze sociale zekerheid, zoals de werkloosheidsuitkering, invaliditeitsuitkering, pensioen … Sommige rechten krijg je (zo goed als) automatisch, andere moet je zelf aanvragen of kan je bijvoorbeeld via je belastingaangifte laten gelden. Voor mensen in armoede is ‘krijgen waar je recht op hebt’ niet zo eenvoudig. Zo komen opnieuw dezelfde maatschappelijk kwetsbare groepen terecht in een situatie van (nog grotere) onderbescherming. De oorzaken hiervan liggen op verschillende vlakken: • De regelgeving is zeer ingewikkeld en de hertaling naar begrijpbare taal blijft vaak achterwege. • Het beleid wil niet dat mensen rechten misbruiken. Dat is terecht. Maar om dat te vermijden bouwen ze allerlei drempels in. Het effect van deze drempels is dat een veelvoud aan mensen die wél rechthebbende zijn hun rechten niet verkrijgen. • Mensen in armoede hebben vaak niet de administratieve vaardigheden om zelf op zoek te gaan naar waar ze recht op hebben, om ambtelijke taal te ontcijferen, om zich door de vele aanvraagformulieren en documenten heen te worstelen of om de juiste gegevens terug te vinden. De automatische toekenning van heel wat rechten laat al jaren op zich wachten.
2
• Mensen in armoede komen vaak in contact met hulpverleners binnen allerlei diensten. Eigenlijk zouden ze met hun hulp hun rechten moeten kunnen uitputten. Toch is dit in realiteit niet zo. De werkdruk bij de hulpverleners, maar ook het niet proactief op zoek gaan naar deze rechten, werkt sociale onderbescherming in de hand. Gelukkig bestaan er ook hulpverleners en tussenpersonen die wél samen met kwetsbare mensen aan de slag gaan en zo belangrijk werk verrichten in de strijd tegen sociale onderbescherming en armoede.
De paraplu van de sociale zekerheid Onze sociale bescherming is voor een groot deel georganiseerd via de sociale zekerheid: werkloosheidsverzekering, gezondheidszorg, kinderbijslag, invaliditeitsverzekering, pensioen … allemaal maken ze deel uit van het stelsel van de sociale zekerheid. Samen vormen ze een grote paraplu die ons zou moeten beschermen tegen de sociale risico’s die uit de lucht vallen. Die risico’s zijn erg uiteenlopend. Zo zijn ziekte of werkloosheid negatieve risico’s waartegen je beschermd moet worden. Kinderen krijgen of lang leven en genieten van een pensioen zijn vanzelfsprekend positieve risico’s. Hoewel zonder een goed pensioen oud worden ook helemaal geen prettig vooruitzicht is. De sociale zekerheid is gebaseerd op een verzekerings- en solidariteitsmechanisme. Je betaalt bijdragen om, wanneer je dit nodig hebt, zelf een beroep te kunnen doen op het systeem. Er is solidariteit tussen wie ziek of gezond is, tussen gezinnen met en gezinnen zonder kinderen, tussen wie werk heeft en wie werkzoekend is, tussen jong en oud … Daarnaast zitten er ook mechanismen in die herverdelend werken. Wie meer verdient moet meer bijdragen betalen op het loon of wie weinig inkomen heeft moet minder eigen bijdragen betalen op gezondheidszorg. Zonder sociale zekerheid zouden in België 42% van de mensen in armoede leven. Ons systeem beperkt dit gelukkig tot 15%. Toch moeten we vaststellen dat 1.6 miljoen mensen in ons land in armoede leeft en sociaal onderbeschermd is. Er zitten dus gaten in die paraplu van de sociale zekerheid. Wat is er precies aan de hand? In ons land hebben heel wat mensen af te rekenen met onvoldoende inkomensbescherming. Een deel van onze bescherming bestaat uit vervangingsinkomens en uitkeringen. Bij ziekte, werkloosheid, invaliditeit, pensioen, ontvang je een uitkering. In de sociale zekerheid zou dit een garantie moeten zijn dat je levensstandaard niet onmiddellijk daalt en je niet in armoede belandt. We moeten echter vaststellen dat bijna alle minimumuitkeringen onder de armoedegrens liggen. Wanneer je voor langere tijd een beroep moet doen op zo’n uitkering is de kans groot dat je inkomen veel te laag is om van te leven. Vele sociale minima blijven onder de armoedegrens. Zo bedraagt de werkloosheidsuitkering vanaf de 6de maand voor een alleenstaande 88% van de armoedegrens en 70% voor een koppel met 2 kinderen, het pensioen van koppels 87%, de inkomensvervangende uitkering voor alleenstaande gehandicapten 75% (en slechts 67% voor koppels met 2 kinderen). Enkel voor alleenstaanden liggen de invaliditeitsuitkering, het pensioen en het minimumloon boven de armoedegrens.1 De tegemoetkoming is te laag voor de gemaakte kosten. In de gezondheidszorg betaalt de sociale zekerheid het grootste deel van de kostprijs terug aan de patiënten, of doet dit rechtstreeks met de arts of het ziekenhuis. Toch is dit onvoldoende. Niet alleen is er een sluipende stijging van de kosten die de patiënt zelf moet betalen, bovendien is dit erg verschillend afhankelijk van de behandeling, de soort zorg en de arts bij wie je terecht kan. Dit zorgt voor onzekerheid, betalingsproblemen en uitstel van zorg omwille van financiële redenen. Ook in de kinderbijslagen moeten we vaststellen dat die op 30 jaar tijd 30% minder waard zijn geworden. De extra kosten voor een kind wegen zo een stuk zwaarder, zeker voor wie al een laag inkomen heeft.
1 Cijfers Jaarboek armoede en sociale uitsluiting 2013
3
Het vangnet van de sociale bijstand De sociale zekerheid is een verzekeringssysteem. Dat betekent ook dat je niet altijd rechten hebt binnen de sociale zekerheid. Zo moet je bijvoorbeeld om een werkloosheidsuitkering te ontvangen eerst gedurende een periode gewerkt en bijgedragen hebben. Voor wie uit de sociale zekerheid of onderdelen ervan tuimelt, is er het vangnet van de sociale bijstand. Bekendste voorbeelden hiervan zijn het leefloon of de inkomensgarantie voor ouderen. Om recht te hebben op sociale bijstand moet je niet bijgedragen hebben, vaak zijn er wel andere voorwaarden aan gekoppeld zoals een inkomensonderzoek of bijvoorbeeld de bereidheid tot werk via een begeleidingstraject. Maar in de sociale bijstand gelden dezelfde problemen als in de sociale zekerheid. De inkomensbescherming is ondermaats, van een leefloon kan je niet leven. Het leefloon voor een alleenstaande bedroeg in januari 2013 75% van de armoedegrens en slechts 64% in het geval van een koppel met 2 kinderen. De inkomensgarantie voor een oudere alleenstaande bedraagt 93% van de armoedegrens en 83% voor een koppel.2 Voor andere tegemoetkomingen, aanvullende steun, moet je hopen dat er in jouw gemeente een tegemoetkoming bestaat en dat men ingaat op jouw vraag. Dit gaat niet over luxe-uitgaven maar bijvoorbeeld over kosten voor gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting …
Door mijn schuld, door mijn grote schuld Mensen in armoede zitten bovendien vaak met schulden. Meestal kunnen ze niet anders dan schulden maken omdat hun inkomen veel te laag is om te voorzien in de meest elementaire noden. Het gaat oom een schuldenprobleem dat zich steeds verder opbouwt en waardoor mensen diep in de problemen komen. Het resultaat is: overmatige schuldenlast. Dit veroorzaakt nog meer onderbescherming. Schulden vermijden kan enkel door mensen een menswaardig inkomen te geven en waar nodig begeleiding om het huishoudbudget te beheren. Het loopt echter fout op beide vlakken. Zo kunnen mensen hun rechten niet uitoefenen en geraken zelf alle controle over hun leven kwijt. Zelden of nooit zorgt dit voor duurzame oplossingen.
Geef sociale uitsluiting geen kans! 1 op 7 mensen in ons land leeft in armoede. Zonder sociale zekerheid zou de armoede zelfs meer dan 4 op 10 mensen treffen. Toch blijkt de paraplu van onze sociale bescherming lek. Welzijnszorg wil dat iedereen beschermd is tegen armoede. Wij vragen daarom: 1. Een inkomen boven de armoedegrens voor iedereen Meer dan 1.6 miljoen mensen in ons land moeten rondkomen met een inkomen dat onder de Europese armoedegrens ligt. Dat is onmogelijk: volwaardig participeren aan de maatschappij lukt niet. Alle uitkeringen en vervangingsinkomens moeten worden opgetrokken tot minimaal de armoedegrens: • Pensioenen • Werkloosheidsuitkeringen • Wachtuitkeringen • Ziekte- en invaliditeitsuitkeringen • Uitkeringen voor beroepsziekten • Leefloon • Inkomensgarantie ouderen • Inkomensvervangende tegemoetkoming Deze uitkeringen moeten voor elk gezinstype boven de armoedegrens uitstijgen zowel voor een alleenstaande, als een gezinshoofd en samenwonenden. 2 Cijfers Jaarboek armoede en sociale uitsluiting 2013
4
1 op 5 mensen in armoede werkt nu al voltijds of deeltijds. Deze werkende armen, werknemers en zelfstandigen, moeten ook rondkomen met een inkomen onder de armoedegrens. Het minimumloon moet voor iedereen hoog genoeg zijn om uit de armoede te blijven of te geraken. Bovendien moet het werken ook financieel belonen. Vaak zijn werkende armen ook het slachtoffer van korte, onzekere contracten en weinig kwalitatieve jobs. Ten slotte moet ook wie kampt met overmatige schulden menswaardig kunnen leven. 2. Mensen geven waar ze recht op hebben: automatisch toekenning van rechten Er bestaan heel wat aanvullende rechten en tegemoetkomingen voor mensen met een laag inkomen en/of hoge kosten. Maar al te vaak blijven deze mensen verstoken van die rechten. Ze slagen er niet in om al hun rechten uit te putten: door een gebrek aan informatie of aan administratieve vaardigheden, door ingewikkelde regelgeving, door wijzigende persoonlijke situaties,… We moeten mensen geven waar ze recht op hebben door zo veel mogelijk rechten automatisch toe te kennen waar mogelijk. Federaal moet er prioriteit worden gegeven aan de automatische toekenning van de verhoogde tegemoetkoming (op basis van inkomenscriteria, vroeger het Omnio-statuut) omdat dit statuut de toegangspoort is tot verschillende rechten die ruimer zijn dan enkel de gezondheidszorg, bijvoorbeeld ook het openbaar vervoer. Jaarlijks moet de federale overheid de automatische toekenning van 3 rechten realiseren. Ook de Vlaamse regering moet jaarlijks de automatische toekenning van 3 rechten kunnen realiseren op basis van een lijst van 15 sociale rechten die in de legislatuur 2009-2014 werd opgesteld. Het is volstrekt haalbaar om deze 15 sociale rechten de komende legislatuur te realiseren. 3. Ieders rechten realiseren door een kwaliteitsvolle dienstverlening te garanderen Iedereen heeft nood aan een kwaliteitsvolle dienstverlening, zeker mensen in armoede. Heb je recht op hulpverlening of een tegemoetkoming, dan moet je dat ook kunnen krijgen. Maatschappelijk werkers op het OCMW moeten vaak heel complexe dossiers behandelen. Ook verwachten cliënt en samenleving dat hulpverleners mensen opnieuw kansen geven in de maatschappij: dit is dé doelstelling van de hulpverlening Dat kan alleen lukken als het op een kwaliteitsvolle manier gebeurt. Daarom moeten alle diensten bij de overheid, in de hulpverlening, vakbond, mutualiteit … aan kwetsbare groepen garanderen dat ze al hun rechten kunnen uitoefenen. Wij vragen dat de federale overheid het hele bedrag voor het leefloon betaalt aan de lokale overheden. Deze lokale overheden moeten het vrijgekomen geld investeren in betere dienstverlening: • Proactieve dienstverlening realiseren • Opleiding en vorming van het personeel • Klanttevredenheidsmeting • Gebruik van de rechtenverkenner voor alle cliënten • Outreachend werken • Gerichtheid van het OCMW op de meest kwetsbaren in de samenleving
Voor meer informatie: Welzijnszorg Huidevettersstraat 165, 1000 Brussel T 02 502 55 75 E
[email protected] www.welzijnszorg.be 5
