ICT Roadmap 2013

Informatiemaatschappij Brassersplein 2 2612 CT Delft Postbus 5050 2600 GB Delft

TNO-rapport

www.tno.nl

TNO Informatiemaatschappij Voortgang vraaggestuurde programma’s Topsector HTSM / ICT Roadmap – 2013

Datum

5 maart 2014

Auteur(s)

Gabriela Bodea, Freek Bomhof, Rob Koenen, Nicole de Koning, Rob Kooij, Erik Peeters, Berry Vetjens

Oplage Aantal pagina's Aantal bijlagen

1 49 0

Regievoerend Departement

Ministerie van Economische Zaken

Autorisatie

Erik Fledderus, algemeen directeur TNO Informatiemaatschappij

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belang-hebbenden is toegestaan. © 2013 TNO

T +31 88 866 70 00 F +31 88 866 70 57 [email protected]

TNO-rapport

2 / 49

Inhoudsopgave 1

Inleiding .................................................................................................................... 3

2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.4 2.4.1 2.4.2 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.5.4 2.5.5 2.5.6 2.5.7

VP ICT Infrastructuren............................................................................................. 4 Inleiding ..................................................................................................................... 4 Visie en doelstellingen ............................................................................................... 4 Programmalijnen ........................................................................................................ 6 Highlights in het VP in 2013 ...................................................................................... 7 Uitvoering in 2013 .................................................................................................... 10 Technisch robuuste infrastructuren ......................................................................... 10 Kwaliteit en betrouwbaarheid .................................................................................. 11 Wijzigingen t.o.v. de oorspronkelijke planning ........................................................ 12 Bijstelling richting 2014 ............................................................................................ 13 Proces ...................................................................................................................... 13 Uitkomst bijstelling ................................................................................................... 14 Output ...................................................................................................................... 15 Peer-reviewed journal papers .................................................................................. 16 Conferentie papers .................................................................................................. 17 TNO rapporten ......................................................................................................... 19 Overige publicaties .................................................................................................. 19 Afstudeer/stageverslagen ........................................................................................ 20 Standaardisatie bijdragen ........................................................................................ 20 Promoties ................................................................................................................. 20

3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.4 3.4.1 3.4.2 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4 3.5.5 3.5.6 3.5.7 3.5.8 3.5.9

VP ICT Infostructuren ............................................................................................ 21 Inleiding ................................................................................................................... 21 Visie en doelstellingen ............................................................................................. 21 Programmalijnen ...................................................................................................... 22 Highlights in het VP in 2013 .................................................................................... 26 Uitvoering in 2013 .................................................................................................... 27 Big data evolution .................................................................................................... 27 Media and content delivery ...................................................................................... 28 Privacy and identity.................................................................................................. 29 Information enabled empowerment ......................................................................... 30 Wijzigingen t.o.v. de oorspronkelijke planning ........................................................ 30 TKI Regeling ............................................................................................................ 30 Bijstelling richting 2014 ............................................................................................ 31 Proces ...................................................................................................................... 31 Uitkomst bijstelling ................................................................................................... 31 Output ...................................................................................................................... 33 Peer-reviewed journal papers .................................................................................. 33 Conferentiepapers ................................................................................................... 34 TNO rapporten ......................................................................................................... 36 Overige publicaties .................................................................................................. 38 Afstudeer/stageverslagen ........................................................................................ 39 Standaardisatiebijdragen ......................................................................................... 39 Promoties ................................................................................................................. 47 Overige voordrachten en demonstraties ................................................................. 48 Octrooi-aanvragen ................................................................................................... 49

TNO-rapport

1

3 / 49

Inleiding Deze rapportage is allereerst een verantwoording van de vraaggestuurde programma's op hoofdlijnen. ln overeenstemming met het verzoek van EZ zal TNO een aanduiding van de hiermee gemoeide projecten en hun resultaten op de website TNO plaatsen. Voor thema Vlla, lCT, zijn binnen TNO een tweetal vraaggestuurde programma’s te onderscheiden, te weten VP ICT lnfrastructuren en VP ICT lnfostructuren.

TNO-rapport

4 / 49

2

VP ICT Infrastructuren

2.1

Inleiding

2.1.1

Visie en doelstellingen Nederland is in toenemende mate afhankelijk van technisch hoogstaande ICT infrastructuren. Voor economisch cruciale sectoren, zoals handel en industrie is een goed functionerende, betrouwbare ICT infrastructuur een absolute voorwaarde. Maar ook in maatschappelijke zin is de afhankelijkheid van de ICT infrastructuur groot. lmmers, treinverkeer, veiligheid en zorg zijn inmiddels ondenkbaar zonder ondersteuning vanuit lCT. En onze dagelijkse boodschappen kunnen in veel gevallen alleen worden afgerekend met gebruik van een modern communicatie netwerk. Het belang van lCT voor de samenleving zal in de toekomst alleen nog maar toenemen. zo zal ook op het vlak van duurzaamheid en energie de rol van lCT steeds groter worden. Door bijvoorbeeld de inzet van zogeheten smart grids in de energievoorziening binnen huishoudens zal op een veel efficiëntere manier met energie kunnen worden omgegaan. Dit vraagt echter wel om een hoge continuïteit en beschikbaarheid van de benodigde onderliggende ICT infrastructuren. Er moet een omslag komen van expliciet wantrouwen ten aanzien van ICT naar impliciet vertrouwen. Volgens een studie van Booz & Company is de economische impact van vertrouwen in ICT enorm. Het verschil tussen de economische waarde van de digitale economie in 2012 voor het best case scenario (veel vertrouwen in ICT) en het worst case scenario (weinig vertrouwen in ICT) werd voor de EU-27 door Booz 1 & Company ingeschat op 124 miljard € . Volgens een extrapolatie van Ernst & Young op basis van deze inschatting is dit bedrag in 2014 voor Nederland 2.4 2 miljard € . De ICT infrastructuur, die bestaat uit bijvoorbeeld breedbandvoorzieningen, telecom netwerken, lT systemen en databases, kan dus worden beschouwd als – in toenemende mate - onlosmakelijk verbonden met de overige dienstverlening in het dagelijks leven. Zo heeft inmiddels 82% van alle Nederlandse huishoudens een 3. breedband aansluiting Dat is binnen Europa één van de hoogste percentages. Daar staat wel tegenover dat bijvoorbeeld voor abonnees die alleen mobiele data 4 afnemen, de prijs die per gigabyte moet worden betaald, het hoogste is in Europa. De beschikbaarheid van een goede ICT infrastructuur geldt verder als een belangrijke basisvoorwaarde voor de ontwikkeling van nieuwe, innovatieve diensten. Met "beschikbaar" wordt bedoeld: migratie aspecten tot voldoende bandbreedte, voldoende dekkingsgraad, voldoende dienstenkwaliteit, voldoende connectiviteit, voldoende integratie van vaste en mobiele netwerken, etc. Vaak wordt er gekeken naar beschikbaarheid van hardware, maar de kwaliteit, betrouwbaarheid en kwetsbaarheid van systemen (door bugs of cyber-attacks) is meestal niet bekend. 1

Digital Confidence, Sleutel tot de digitale groei van morgen, Booz & Company, 2008 Groeien door vertrouwen, Ernst & Young, 2011. 3 http://statline.cbs. nl/ 2

4

Rewheel, EU27 mobile data cost competitiveness report - May 2013

TNO-rapport

5 / 49

Daarom moeten de systemen en netwerken ook integraal over de keten van dienstverlening heen bekeken worden. Het belang hiervan wordt onderschreven door de stakeholders. Bovendien is kwaliteit en betrouwbaarheid van de dienstverlening in sterke mate afhankelijk van het, in de tijd vaak sterk toenemende, gebruik van de ICT infrastructuur. Om die reden zijn ook lange termijn strategieën voor uitbreiding en technologische vernieuwing van de infrastructuur van cruciaal belang, alsmede het omgaan met de risico's voor verstoringen in het proces van migratie naar een nieuwe technologie. Een recent voorbeeld hiervan is de ontwikkeling van 4e generatie mobiele toegangsnetwerken, zoals LTE en LTE Advanced, en de migratie naar deze technologie vanuit 3e generatie mobiele toegangsnetwerken. Overigens speelt niet alleen de beschikbaarheid van de ICT infrastructuur een grote rol. ook dient er gekeken te worden naar de robuustheid, dat wil zeggen de mate waarin diensten nog steeds geleverd kunnen worden als een deel van de infrastructuur (tijdelijk) niet beschikbaar is door storingen ten gevolge van systeemfouten of door oorzaken van buitenaf, variërend van cyber attacks tot (natuur)rampen. Een voorbeeld van het laatste is de grote brand die in april 2012 uitbrak op een industriegebied in Rotterdam, die deels oversloeg naar een locatie van Vodafone met één van hun grootste netwerkcentrales. Als gevolg hiervan werd circa een kwart van de ruim 5 miljoen klanten (particulier, klein zakelijk, groot 5 zakelijk) van Vodafone door deze storing getroffen . Een positief gevolg hiervan is overigens dat de Nederlandse mobiele operators overeenstemming hebben bereikt over nationale roaming, d.w.z. het gebruiken van elkaars mobiele netwerken tijdens storingen. Een ander voorbeeld betreft de storing in de zomer van 2013 waardoor 6 7 klanten van KPN en T-Mobile die in het buitenland verbleven, niet konden bellen of internetten met hun mobiele telefoon. De systemen en netwerken dienen bovendien duurzaam te zijn. Volgens recente inzichten draagt lCT op dit moment voor ongeveer twee procent bij aan het energieverbruik van onze economie, wat ongeveer gelijk staat aan de bijdrage van de gehele luchtvaartsector. Interessant is dat het elektriciteitsgebruik van lCT 8 ongeveer voor 70% binnen huishoudens valt . Gegeven de verwachte doorgroei van ICT en internet in onze samenleving, zal dit energieverbruik verder toenemen. Volgens sommige scenario's groeit het totale energieverbruik in de economie van 2005 tot 2020 met ruim 15 procent, maar het energieverbruik door ICT met bijna 9 85% ! Het belang van vitale ICT infrastructuren blijkt verder uit de centrale rol die ICT speelt in verschillende ontwikkelingen rond het concept, zoals smart cities, smart cars, smart homes etc. De ‘smart’ beweging is een poging om mensen, bedrijven en zelfs de maatschappij, in staat te stellen om te gaan met de toenemende 5

Magazine Nationale Veiligheid en Crisisbeheersing, Jaargang 10, Nummer 3, Juni 2012 http://nos.nl/artikel/534979-500-claims-kpn-na-franse-storing.html 7 http://nos.nl/artikel/538012-storing-bij-tmobile-in-buitenland.html 6

8 9

Electricity Consumption and Efficiency Trends in European Union - Status Report 2009, JRC, 2009

V Coroama, L M Hilty (2009), Energy Consumed vs. Energy Saved by ICT – A Closer Look. In: Environmental Informatics and Industrial Environmental Protection: Concepts, Methods and Tools, 23rd International Conference on Informatics for Environmental Protection, Berlin

TNO-rapport

6 / 49

dynamiek en complexiteit van hedendaagse systemen. Het VP biedt innovatieve oplossingen voor betrouwbare en toekomstvaste ICT-infrastructuur die nodig is door dergelijke 'smart' systemen. De doelstelling van dit VP is het streven om de lCT infrastructuur als vanzelfsprekend en alom aanwezig als gas, water en elektra te maken, met voldoende hoge beschikbaarheid en dienstenkwaliteit. We spreken in dat verband van vitale ICT infrastructuren: netwerken en systemen waarvan het functioneren in toenemende mate bepalend is voor het maatschappelijke en economisch verkeer. De scope omvat nadrukkelijk zowel de breedbandvoorzieningen en telecom netwerken als de lT systemen, databases en applicaties die hier gebruik van maken om de eerder genoemde dienstverlening mogelijk te maken.

2.1.2

Programmalijnen Het programma laat zich vertalen in twee programmalijnen: De eerste is "technisch robuuste infrastructuren": het creëren van robuuste vaste en mobiele netwerken door ontwikkeling en aanpassing van netwerk en security technologieën. De programmalijn bevat ook Green ICT aspecten: ontwikkeling energie efficiënte ICT alsmede indicatoren en meetmethodes om groene aspecten van ICT te kwantificeren. Partners binnen deze programmalijn in 2013 zijn o.a. KPN, Nokia siemens Networks, Ericsson, iMlNDS, France Telecom, Ziggo, UPC, Delta, SURFnet, Alcatel-Lucent, Ericsson, BT, FT, Orange en de UvA. De partners in italics zijn mede-investeerders binnen deze programmalijn, via een bedrijfsbijdrage binnen een PPS project, of via een andere mixed-funding constructie. De tweede programmalijn betreft "Kwaliteit en betrouwbaarheid'': ontwikkeling/optimalisatie van ICT voor veiligheid en betrouwbaarheid door architectuur- en procesdesign en service-, continuïteits- en security management. Partners binnen deze programmalijn in 2013 zijn o.a. ABN AMRO, Rabobank, ING, Fox-lT, lVl, Fraunhofer, Turksat satellite communications, Consulintel, Ziggo, UPC, NPO, Vodafone. De partners in italics zijn mede-investeerders binnen deze programmalijn, via een bedrijfsbijdrage binnen een PPS project. Voor beide programmalijnen geldt ook een aansluiting met de academische wereld via twee deeltijdhoogleraren (prof.dr.ir. Hans van de Berg, Universiteit Twente en prof.dr.ir. R.E. Kooij; TU Delft) en twee ondersteunde A.l.O. trajecten, op het gebied van cloud computing en anomalie detectie. De sturing op een toenemend aantal PPS / EZ co-fin projecten heeft zich in 2013 wederom uitbetaald. Het aantal PPS projecten met financiële investering van bedrijven is van 2 (2010), via 4 (2012) naar 7 gestegen in 2013. De bedrijfsbijdragen voor deze projecten komen sinds 2013 direct in aanmerking voor de TKI grondslag. Het programma is uitstekend aangesloten op beleidsagenda’s. De aansluiting met de Digitale Agenda.NL loopt enerzijds via de actielijn “Meer ruimte voor ondernemers om slimmer te werken” (onderwerpen Productiviteit en cloud computing en Een energie-efficiënte ICT sector), anderzijds via de actielijn “Digitale

TNO-rapport

7 / 49

veiligheid en vertrouwen” (onderwerpen Schone computers door aanpak van botnets, Netwerken die beschikbaar zijn en Veilige ICT-producten). In het verlengde van deze actielijnen kunnen we ook de ontwikkeling van de Nationale Cyber Security Strategie rekenen. Het VP is aangesloten bij de volgende actielijnen binnen de NCSS: Inrichting Nationaal Cyber Security Centrum, Opstellen dreiging- en risicoanalyses, Vergroten weerbaarheid van vitale infrastructuur, Stimuleren onderwijs en onderzoek. Het VP heeft voorts regelmatig overleg met het sinds begin 2012 opererende Nationale Cyber Security Centrum (NCSC), i.h.b. met de kennismanager van het NCSC. De relevantie van de onderwerpen die binnen het VP worden opgepakt, werd 10 recentelijk (december 2013) nog belicht in de brief van minister Kamp aan de kamer waarin hij zijn middellange termijnvisie op telecom, media en internet schetst. Veiligheid en continuïteit van de ICT infrastructuren worden daar benoemd als één van de key issues die de beleidsagenda vormen voor de middellange termijn. Overigens heeft de VP manager op uitnodiging deelgenomen aan twee workshops georganiseerd door EZ, die hebben geleid tot bovengenoemde middellange termijnvisie. Tot slot, omdat het VP heeft bijgedragen aan de HTSM/ ICT Roadmap voor de Topsectoren, met bijdrages op het gebied van security en vitale ICT, is de programmering van het VP ook hiermee uitstekend in lijn. De aansluiting met de Europese Digitale Agenda wordt gerealiseerd middels de onderwerpen Vertrouwen en beveiliging en Snelle en ultrasnelle toegang tot Internet. 2.2

Highlights in het VP in 2013 Binnen het VP zijn in 2013 de volgende drie highlights gerealiseerd. 1. Het project “4GBB/Hybrid FttH met G.Fast” Het 4GBB consortium (www.4gbb.eu) onderzoekt diverse aspecten van een hybride fiber-koper oplossing die een kosteneffectief ultra breedbandig aansluitnet mogelijk moet gaan maken. Het consortium is een Europese samenwerking die dit nieuwe concept heeft bedacht en uitgedragen. In de periode (2009-2012) heeft het onder het CELTIC label de haalbaarheid ervan aangetoond, de standaardisatie van de bijbehorende koper technologie (G.fast) geïnitieerd (in ITU en BBF) en ook de industrie daarvoor mondiaal in beweging heeft gekregen. Dat (eerste) project is in 2012 door Celtic als excellent beoordeeld en heeft in maart 2013 daarvoor ook de “CELTIC Gold award 2013” gekregen. Het consortium werkt inmiddels in een vervolg project samen dat "Hybrid Fiber-Copper Connectivity via G.fast" heet (HFCC/G.fast, CELTIC, 20132014). Het bestaat op dit moment uit ondermeer Ericsson, BT, TNO, Lund

10

http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/12/23/kamerbriefover-middellangetermijn-visie-op-telecommunicatie-media-en-internet.html

TNO-rapport

8 / 49

University, Orange, Adtran, Marvel, FTW, Sckipio, Telefonica, Dension BS en Telnet. TNO vervult al vanaf het eerste begin binnen een leidende rol in dat consortium, waaronder het karakteriseren van het koperen aansluitnet, en heeft zo al veel kunnen bereiken. Het simpele gegeven dat de vraag naar breedband maar blijft groeien en dat straks de vierde generatie Breedband (4GBB, tot 1 Gb/s) onvermijdelijk wordt, vraagt om een oplossing. Tot nog toe hadden Telco’s voor die bandbreedte eigenlijk alleen glasvezel tot in de woning tot hun beschikking (Full FttH) om daarmee de opmars van de kabelaars bij te kunnen houden. Maar de uitrol van glasvezel stagneert en de enorme investeringskosten zijn daarvan een oorzaak. Vooral de dichtbevolkte stedelijke gebieden blijven achter. Maar daar hebben we nu de mogelijkheid van "Hybrid FttH" aan toegevoegd. Het hergebruik van de laatste 20-200m (bestaande) telefonie bekabeling in een glasvezel netwerk brengt een enorme kostenbesparing met zich mee (veel minder graaf/installatie kosten). Hierdoor zal 4GBB veel eerder en op veel meer plekken en voor veel meer huishoudens beschikbaar gaan komen dan wanneer dit alleen via Full FttH had gekund. En dichtbevolkte stedelijke gebieden vormen tezamen het grootste deel van de markt. Impact 4GBB project in het kort – in de project periode 2009-2012 hebben we al het volgende bereikt: (a) de haalbaarheid is aangetoond van een hybride FttH oplossing voor 4GBB (tot 1 Gb/s) waarbij de laatste 20-200m wordt gerealiseerd door bestaand telefonie bekabeling te hergebruiken (b) standaardisatie voor de daarvoor benodigde koper technologie is geïnitieerd ("G.fast" in ITU-T-SG15-Q4) (c) de industrie is mondiaal in beweging gekregen om die technologie ook daadwerkelijk te gaan te ontwikkelen. (d) In 2013 is daaraan het volgende toegevoegd: via een geografische deployment studie is voor de centra van Amsterdam en Den Haag doorgerekend wat het kosten voordeel is (investering van Hybrid FTTH is slecht 30-40% van die van Full FTTH), en hoe een G.fast uitrol er in praktijk uit zal gaan zien (aantal graaf meters, aantal knooppunten, grootte van die knooppunten, etc) (e) De ITU heeft inmiddels "consent" bereikt voor de G.fast standaard. Vanuit het consortium zijn er al meer dan 100 standaardisatiebijdragen voor geleverd (voor ITU en BBF). Ook TNO heeft diverse bijdragen geschreven waardoor de industrie een veel beter inzicht heeft gekregen in het elektrisch gedrag van het kopernet, zijn de TNO kabelmodellen geaccepteerd, zijn er nieuwe door TNO ontdekte overspraak fenomenen nu algemeen bekend geworden, en rekent de industrie aan G.fast met door TNO aangeleverde kabelmetingen. (f) TNO heeft de kennis ook op tal van overige plaatsten uitgedragen, waaronder het DSL seminar, het Broadband World Forum, en in diverse workshops voor industriële partners en telco’s. Internationaal is TNO heel zichtbaar op dit gebied. (g) Gaande het onderzoek heeft TNO tevens diverse nieuwe software tools ontwikkeld, waaronder voor geografische analyse (GIANT), kabel modellering (TICAM), simulaties en voor metingen. En een doorontwikkeling van TICAM zal in 2014 zijn weg naar de markt vervolgen.

TNO-rapport

9 / 49

Het vervolg CELTIC project loopt van 2013-2014 en zal in februari 2014 een tussentijdse review ondergaan. De TNO participatie daarin (“Hybrid FttH met G.fast”) is een PPS project met 50% financiering van buiten TNO, en loopt van 2012-2014. Het fungeert bovendien als carrier-project voor aanvullende funding vanuit EIT ICT Labs. 2. Het project Convergerende Markten en Regelgeving Telecom, media en internet raken steeds verder met elkaar verweven op het niveau van netwerken, diensten en markten. Deze convergentie ontwikkelt zich al geruime tijd en zal de komende jaren doorgaan. Het is een inmiddels bekend fenomeen voor marktpartijen en regelgevers, die er hun gedrag zo goed en zo kwaad als dat kan op afstemmen. Marktpartijen zijn daarin vaak verder dan regelgevers: ze positioneren hun diensten en devices binnen de geconvergeerde markt en zijn zich ervan bewust dat ze daarbij de concurrentie aangaan met spelers die eerder in een andere, nog gescheiden markt actief waren. De regelgeving is echter om historische en institutionele redenen nog grotendeels gericht op de drie afzonderlijke sectoren en markten (“stovepipes”). Daarbij geldt dat voor telecom en media traditioneel meer regels gelden dan voor internet. In het project Convergerende Markten en Regelgeving is in 2013 een raamwerk ontwikkeld, waarmee enerzijds de effecten van nieuwe regels op het gehele geconvergeerde telecom-media-internet-waardeweb in kaart kunnen worden gebracht (impact assessment) en anderzijds beoordeeld kan worden met wat voor regels een gegeven beleidsdoel het beste kan worden bevorderd (design thinking). Dit alles met tot doel het structureren van discussies tussen regelgevers, marktpartijen en andere stakeholders op een zinvolle en constructieve manier en in samenhang met de positie en de onderlinge balans van partijen in het waardeweb. Het raamwerk heeft de naam DAMIAN gekregen, wat staat voor ‘Digital Asset Mapping of Interdependencies in Actor Networks’. Het project is in een cofinancieringsconstructie uitgevoerd met de NPO, Ziggo, UPC en Vodafone. Daarnaast is een groot aantal stakeholders door middel van workshops en gesprekken nauw betrokken bij de ontwikkeling en validatie van het model; het betreft onder andere de Ministeries van Economische Zaken en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, de Autoriteit Consument en Markt (ACM), het Commissariaat voor de Media (CvdM), het Nederlands Uitgeversverbond (NUV), Philips/TP Vision, RTL, SBS, Sanoma, Sping, T-Mobile, LG Electronics en de Dutch Dialogue Marketing Association (DDMA). Tijdens deze workshops is bewezen dat het model het mogelijk maakt om complexe onderwerpen te vatten en partijen met verschillende belangen constructief tot elkaar te brengen. Zoals één van de deelnemers opmerkte: ‘Het is gelukt om waardevrij de discussie te voeren. Dat is een groot compliment!’ Dat het project impact heeft gehad, blijkt uit het feit dat TNO, NPO, Ziggo en UPC hebben besloten het project voort te zetten in 2014 in een nieuwe cofinancieringsconstructie. Doelstelling is om het vorig jaar ontwikkelde DAMIANraamwerk toepasbaar te maken in de praktijk. Het raamwerk wordt daartoe doorontwikkeld tot een interactieve tool, inclusief een “recept” voor toepassing van het gedachtengoed binnen individuele organisaties of in multilaterale discussies tussen ministeries en marktpartijen.

TNO-rapport

10 / 49

3. Het project SEMAFOUR Het SEMAFOUR project (www.fp7-semafour.eu) richt zich op de ontwikkeling van een overkoepelend zelf-management systeem voor complexe, grootschalige, heterogene mobiele netwerken, bestaande uit verschillende netwerklagen en technologieën (3G, 4G, WiFi). Het doel is te komen tot een (zelf-)management systeem waarmee zowel de netwerk performance als de door gebruikers ervaren dienstkwaliteit wordt verbeterd, alsook de operationele kosten worden gereduceerd. Om de verbeteringen t.a.v. netwerk performance en -beheer te beoordelen en te demonstreren, worden de ontwikkelde zelf-management oplossingen m.b.v. uitgebreide simulaties worden geëvalueerd en gevisualiseerd. Naast de ontwikkeling van zelf-management oplossingen, die grote delen van het nu handmatige operationele netwerkbeheer zullen automatiseren, ontwikkelt het project ook een zogenaamd decision support system dat bestaat uit tools die de netwerkbeheerder vanuit de netwerk-intelligentie zullen bijstaan in de residuele operationele taken, bijvoorbeeld t.a.v. het tijdig inschatten van capaciteitsbottlenecks die op bepaalde plaatsen zullen ontstaan en het afleiden van kwantitatief onderbouwde aanbevelingen m.b.t. de meest geschikte netwerk upgrades (zoals het bijplaatsen van antennemasten, het toevoegen van spectrum op bestaande masten) om het verwachte probleem te voorkomen. Binnen het SEMAFOUR consortium vervult TNO als lid van de project board en als work package leider een centrale rol in het vormgeven en uitdragen van de visie en resultaten van het project. Het is een internationale samenwerking (2012-2015) binnen het Europese FP7 kader van Atesio, Ericsson, iMinds, Nokia Solutions & Networks, Orange, Telefonica, TNO en TU Braunschweig. 2.3

Uitvoering in 2013 In deze sectie bespreken we op hoofdlijnen de activiteiten binnen de twee programmalijnen. Hierbij vormen de meerjarige kennisprojecten op een natuurlijk wijze een voortzetting van het onderzoek binnen het VP. Afwijkingen t.o.v. de oorspronkelijke planning worden beschreven in de sectie 3.3.

2.3.1

Technisch robuuste infrastructuren Centraal binnen deze programmalijn staat kennis op het gebied van robuuste ICT infrastructuren. Onder robuustheid wordt zowel betrouwbaarheid, kwaliteit, als bescherming verstaan. Onder infrastructuren worden ook de enabling technologies voor zowel vaste als mobiele netwerken verstaan die beschikbaarheid (voldoende bandbreedte, dekkingsgraad, kwaliteit, connectiviteit, etc.) mogelijk maken. De scope omvat nadrukkelijk zowel de breedbandvoorzieningen en telecom netwerken als de IT systemen, databases en applicaties die hier gebruik van maken om dienstverlening mogelijk te maken. Zoals eerder vermeld bevat deze programmalijn eveneens Green ICT. Binnen de programmalijn zijn een aantal spraakmakende resultaten behaald op de volgende deelonderwerpen: - inzicht in beschikbaarheid en performance van (toekomstige) breedband technologieën (EZ co-fin project Hybrid FttH met G.Fast, zie ook de highlights in de vorige sectie en het EZ co-fin project ELTYSIM dat zich richt op radiomodellering voor LTE netwerken)

TNO-rapport

-

-

-

-

11 / 49

verkrijgen van funding voor het project CADENCE (Cyber Attack Detector Engineering for Commercial Exploitation) bij EIT ICT Labs. Dit project bouwt voort op het Cyber Attack Detector (CAD) project dat in 2011-2012 binnen het VP liep. verschillende publicaties en disseminatie op het gebied van robuustheidaspecten van gekoppelde ICT/energie netwerken (i.h.k. van hoogleraarschap prof.dr.ir. Robert Kooij op TU Delft) na afronding van een eerste fase met 25% investering van het bedrijfsleven, een succesvolle verlenging van een PPS op het gebied van Anomalie Detectie Internetbankieren – met 50% bijdrage vanuit het bedrijfsleven succesvol eerste jaar van de PPS Beyond Cellular Green Generation. Eén van de co-financiers spreekt van een “excellent and pleasant cooperation! ”. honorering van het project voorstel SUNSEED (Sustainable and Robust Networking for Smart Electricity Transport) i.h.k. van de FP7 Call – ICT 2013.6.1 – Smart Grids.

Binnen deze programmalijn zijn in totaal vier voorstellen voorbereid en ingediend i.h.k. van de FP7 ICT Call 11, één voor FP7 ICT Call 10 en voor de ICT Smart Grids Call het bovengenoemde project SUNSEED. Van deze zes voorstellen is er één gehonoreerd. Binnen de EIT ICT Labs call zijn 3 voorstellen ingediend, waaronder CADENCE, waarvan er twee gehonoreerd zijn. Totale slagingspercentage binnen deze programmalijn is dus 33%. 2.3.2

Kwaliteit en betrouwbaarheid Centraal binnen deze programmalijn staat de vraag hoe robuustheid vanuit de ICT infrastructuur worden uitgebreid voor het realiseren van ICT Continuity Management. De programmalijn richt zich primair op twee doelstellingen. Ten eerste, beschikken over kennis en ervaring op het gebied van de processen voor het waarborgen van continuïteit van ICT diensten, waarbij diensten worden beschouwd over de gehele keten. Ten tweede, inzicht in de afweging van kosten en risico’s voor het waarborgen van de continuïteit van ICT diensten. Binnen de programmalijn zijn een aantal veelbelovende resultaten behaald: - vanuit het VP is de Working Group “IT management capabilities voor IT dienstenketens” opgericht, dat aansluit op het IT Capability Maturity Framework van het Innovation Value Institute (IVI). Daarnaast heeft er een validatie plaats gevonden van het eerder binnen het VP ontwikkelde ketenbesturing model, op basis van de loonaangifte keten van het UWV en de Belastingdienst. - ICT netwerkmonitoring ten behoeve van capaciteitsmanagement en anomalie detectie is ontwikkeld in samenwerking met SURFnet, inclusief samenwerking i.h.k. van een Europese GEANT3 project - ontwikkeling binnen het FP7 project SEMAFOUR, van een overkoepelend zelfmanagement systeem voor complexe, grootschalige, heterogene mobiele netwerken, bestaande uit verschillende netwerklagen en technologieën (3G, 4G, WiFi), zie ook de highlights in sectie 2.2. - een klein intern project op het gebied van het objectief meten van verstaanbaarheid heeft geleid tot IPR creatie, een publicatie en marktomzet - na afronding van een eerste fase met 25% investering van het bedrijfsleven een succesvolle verlenging van een PPS op het gebied van Convergerende Markten en Regelgeving – met 50% bijdrage vanuit het bedrijfsleven; zie ook de highlights in sectie 2.2.

TNO-rapport

-

-

-

12 / 49

na afronding van een eerste fase met 25% investering vanuit het bedrijfsleven een succesvolle verlenging van een PPS op het gebied van capaciteitsmanagement modellering voor kabelnetwerken – met 50% bijdrage vanuit het bedrijfsleven. vanuit de VP is samen met het Centrum Wiskunde en Informatica (CWI, Amsterdam) de Europese COST Action ACROSS (Autonomous Control for a Reliable Internet of Services) opgezet. TNO is vice-chairman van het Management Committee van COST ACROSS. i.s.m. met een bank is een methode ontwikkeld om risico’s binnen BCM (Business Continuity Management) te kwantificeren

Binnen deze programmalijn zijn in totaal vijf voorstellen voorbereid en ingediend, waarvan één binnen ARTEMIS (een Europees PPS op het gebied van embedded systems), één binnen het Europese GEANT3 programma en drie binnen de NWO/STW Cybersecurity Call, waar binnen TNO kan worden opgevoerd als private partner. Binnen GEANT3 is het project CoCo, dat zich richt op het realiseren van een veilige en betrouwbare eScience Collaboration, gehonoreerd. Binnen het NWO/STW Cybersecurity programma is het project SpySpot (Visualization and deep protocol analysis to detect cyber espionage and targeted malware) gehonoreerd. Totale slagingspercentage binnen deze programmalijn is dus 40%. 2.3.3

Wijzigingen t.o.v. de oorspronkelijke planning Met betrekking tot de oorspronkelijke planning in 2013 zijn de volgende observaties te maken. 1. De inzet vanuit het VP op het gebied van Software Defined Networking (SDN), en het daaraan gekoppelde Network Function Virtualisation (NFV) is versneld opgepakt. Deze opkomende concepten zijn namelijk van grote invloed op de ICT industrie. Naast het ontwikkelen van een SDN/NFV visie en roadmap heeft er ook disseminatie plaats gevonden, o.a. door een voordacht op het SDN & OpenFlow World Congres in Duitsland. Voorts is het GEANT3 project CoCo van start gegaan, waarbij TNO gebruik maakt van het SDN testbed van SURFnet voor het realiseren van een veilige en betrouwbare eScience Collaboration. Tot slot heeft er op gebied van SDN/NFV ook IPR creatie plaats gevonden. 2. Het aantal projecten op het gebied van cyber security/ cyber continuïteit bleef enigszins achter bij de verwachting in 2013, ondanks het nog immer toenemende belang van dit onderwerp. Een uitzondering vormen de twee PPSn op het gebied van anomalie detectie van online bankieren. Daarnaast is ook gelukt een groot cyber security project te acquireren i.h.k. van de Action Line Privacy, Security & Trust van EIT ICT Labs, dat in 2014 zal worden uitgevoerd. Verder zijn er projectvoorstellen in voorbereiding voor de Horizon 2020 objectives ICT 32 Cybersecurity, Trustworthy ICT, alsmede DS-6 Risk management and assurance models. Verder is de VP als private partij e betrokken bij 3 voorstellen die zullen worden ingediend in de 2 NWO Cybersecurity Call. 3. Als reactie op de verdere mobiele data explosie, stonden voor 2013 twee verschillende invalshoeken voor onderzoek op het programma, te weten spectrum efficiency en zelf-organisatie voor heterogene mobiele netwerken. Het laatste onderwerp is uitstekend opgepakt in het FP7 project SEMAFOUR.

TNO-rapport

13 / 49

Het acquireren van mixed funding projecten op het gebied van spectrum efficiency was niet succesvol in 2013. Wel lopen er nu goede contacten met externe partijen voor gezamenlijk onderzoek op dit gebied in 2014. Verder heeft er in 2013 een oriëntatie plaats gevonden van onderzoek op het gebied van 5G. Dit wordt ingevuld door onze deelname aan de expert advisory group van Net!Works en het consortium dat zich richt op indiening van een project i.h.k. van de objective ICT 14 Advanced 5G Network Infrastructures van Horizon 2020.

4. Het realiseren van PPSn op het gebied van risico management over ketens heen is wederom moeilijk gebleken in 2013. Wel heeft het VP een Working Group “IT management capabilities voor IT dienstenketens” opgericht, dat aansluit op het IT Capability Maturity Framework van het Innovation Value Institute. Daarnaast heeft er een validatie plaats gevonden van het eerder binnen het VP ontwikkelde ketenbesturing model, op basis van de loonaangifte keten van het UWV en de Belastingdienst. Deze validatie biedt een goed uitgangspunt voor mixed funding projecten in 2014. 2.4

Bijstelling richting 2014

2.4.1

Proces Het vraagsturingsproces is een continu proces waarin zowel de marktmanagers van TNO als de VP manager een belangrijke rol spelen. De marktmanagers hebben geregelde contacten met marktpartijen en rapporteren daarover terug. Deze verslagen worden gebruikt om na te gaan waar concrete behoeften van marktpartijen liggen. Daarnaast signaleren marktmanagers welke langere termijn strategische vragen de marktpartijen hebben. Deze worden gebruikt voor de ontwikkeling van CoFin-projecten en dienen als input voor de vormgeving van het VP. Daarnaast voert de VP manager zelf continu gesprekken met stakeholders. Zo zijn in 2013 gesprekken gevoerd met een grote verscheidenheid aan partijen, bijvoorbeeld met Ministeries van EZ en V&J, Nationale Cybersecurity Centrum, KPN, Vodafone, CPB, Kaspersky Lab, Fox-IT, DigiProfs, GData, Security Matters en Alliander. Ook goed hier te vermelden is dat de VP manager als expert op het gebied van veiligheid en betrouwbaarheid van ICT netwerken heeft deelgenomen aan twee workshops georganiseerd door EZ. Voorts heeft de VP manager, op uitnodiging van Alliander, deelgenomen aan een fact-finding missie naar Zuid Korea en Japan, op het gebied van cyber security en smart grids, in juni 2013. Het VP is verder actief binnen het “TNO Cyber Security University” initiatief, dat een structurele samenwerking tussen TNO en de NCSRA (Nationale Cybersecurity Strategische Research Agenda) community behelst. Concreet is het VP opgevoerd als private partij binnen drie voorstellen die zullen worden ingediend binnen de 2e NWO/STW Cybersecurity Call. In voorafgaande jaren werd er door TNO eenmaal per jaar een kennispartnerdag georganiseerd die de VP-managers mede benutten om input van de kennispartners te verkrijgen. Door de aansluiting van de TNO thema’s op het Topsectorenbeleid is van deze opzet afgeweken in 2013. I.h.b. is het VP naadloos aangesloten op het thema “ICT One Can Rely On” binnen de ICT Roadmap voor de Topsectoren.

TNO-rapport

2.4.2

14 / 49

Uitkomst bijstelling Uit de contacten met de stakeholders gedurende het gehele jaar blijkt dat de issues die in de huidige programmering van het VP aanwezig zijn, worden herkend. De nadruk ligt op security, betrouwbaarheid en communicatietechnologie. Ten aanzien van security en betrouwbaarheid gaat het naast technologie ook om de inbedding in de bedrijfsvoering door het maken van de juiste interen en externe afspraken door partijen. Voor communicatietechnologie is dit verder uitgewerkt als: de breedbandige uitlopers van het vaste en het mobiele access netwerk alsmede de breedbandige core, zelf-organisatie in mobiele communicatie netwerken, SDN/NFV technologie, IPv6, radioplanning voor LTE, anomalie detectie op netwerk niveau en (inter)cloud computing. Ook de vergroening van ICT is benoemd als een aandachtspunt. De programmering van het VP langs de benoemde programmalijnen technisch robuuste infrastructuren en kwaliteit en betrouwbaarheid dekt deze verschillende issues goed af. Een viertal zaken leidt tot bijstelling van de programmering in 2014: 







Het nog immer toenemende belang van cyber continuïteit: er zal een nog grotere nadruk op projecten op het gebied van cyber continuïteit worden gelegd waarbij een groter deel van het budget hier wordt ingezet om zo recht te doen aan het grote belang en aandacht voor security en betrouwbaarheid. Buiten het pure ICT domein speelt dit ook een rol in de bankensector en de energiesector. Enigszins samenhangend met het vorige punt is de toenemende dynamiek en complexiteit van ICT netwerken, die zich steeds meer ontwikkelen naar een system-of-systems. Ook voor dergelijke system-of-systems dient kwaliteit en beschikbaarheid gewaarborgd te worden. Verdere mobiele data explosie, met als gevolg verschillende invalshoeken voor onderzoek, te weten spectrum efficiency, zelf-organisatie voor heterogene mobiele netwerken en oriëntatie onderzoek op het gebied van 5G Proliferatie van Software Defined Networking, d.w.z. de volgende generatie cloud concepten en netwerk virtualisatie

We zien, met medeneming van bovengenoemde bijstellingen, dan ook een bevestiging van de gekozen richting en zullen deze voortzetten. Op basis van gesprekken met klanten en stakeholders, alsmede deelname aan relevante nationale en internationale symposia en workshops, vormen de volgende onderwerpen de essentie van de programmering van het VP in 2014. Technisch robuuste infrastructuren Voorzetting van projecten gebaseerd op kennis van netwerk en security technologie; met name in nationale en internationale samenwerkingsprojecten. Voorbeelden hiervan zijn nationaal G.fast (EZ co-fin), Anomalie detectie Internetbankieren (EZ co-fin), SEMAFOUR (FP7), SUNSEED (FP7), CoCo (Geant3) en CADENCE (EIT ICT Labs). Internationaal wordt vooral gemikt op samenwerking i.h.k. van de eerste calls van Horizon 2020. Relevant voor deze programmalijn zijn de volgende LEIT ICT Objectives, ICT 5 Smart networks and

TNO-rapport

15 / 49

novel Internet architectures, ICT 6 Smart optical and wireless technologies, ICT 7 Advanced cloud infrastructures and services en ICT 14 Advanced 5G Network Infrastructures. Kwaliteit en betrouwbaarheid In 2014 zal extra focus liggen op het waarborgen van kwaliteit en betrouwbaarheid in termen van systems-of-systems. Hiertoe wordt een projectvoorstel ingediend bij het Europese PPS op het gebied van Embedded Systems ARTEMIS, alsmede een relevant consortium gevormd i.h.k. van Horizon 2020. Fundamentele kennis op het gebied van kwaliteit en betrouwbaarheid wordt opgebouwd door aansluiting bij een van de NWO/STW ICT Roadmap calls. Er wordt naar gestreefd om bij twee door universiteiten ingediende onderzoeksprojecten op te treden als private partij. De aansluiting van TNO in de lijn van het IT Capability Maturity Framework van het Innovation Value Institute is in 2013 verder ingevuld door het oprichten van een Working Group op het gebied van capabilities voor risico management over ketens heen. In 2014 zal het VP op dit gebied minimaal twee mixed funding projecten starten. Er lopen reeds veelbelovende leads op dit gebied bij VTSPN en Achmea. Ook binnen deze programmalijn wordt ingezet op substantiële deelname aan Horizon 2020, te weten voor de objective ICT 32 Cybersecurity, Trustworthy ICT, alsmede DS-6 Risk management and assurance models binnen de Secure Societies Call. In 2014 lopen in de VP twee EIT ICT Labs. Voor 2015 zullen wederom voorstellen worden ingediend bij EIT ICT Labs. Streven is dat er drie projecten worden gehonoreerd voor 2015. De relevante Action Lines voor het VP zijn Future Cloud, Future Networking Solutions en Privacy, Security & Trust projecten. 2.5

Output Gedurende 2013 is een zeer indrukwekkende output gerealiseerd in termen van publicaties en presentaties. In totaal zijn 9 TNO-rapporten opgeleverd. Het wetenschappelijke werk is gerapporteerd in 16 papers, die zijn verschenen of aangeboden in peer-reviewed journals en boeken, 30 conference papers en 12 publicaties in semi-wetenschappelijke tijdschriften dan wel white papers. Het aantal bijdrages aan standaardisatie bedraagt 5. Er zijn 59 presentaties gehouden die rechtstreeks voortkwamen uit de kennisactiviteiten, waaronder 15 op uitnodiging. Binnen het programma zijn twee promotieonderzoeken succesvol afgerond in 2013, te weten de PhD onderzoeken van I. Endrayanto en W. Klein Wolterink. Beide PhD’s zijn begeleid door prof. Hans van den Berg, deeltijdhoogleraar op de Universiteit Twente. Vanuit de kennisprojecten in het VP zijn in 2013 twee octrooi aanvragen ingediend, namelijk vanuit de interne kennisopbouw projecten “SDN/NFV Roadmap” en “Objectief meten spraakverstaanbaarheid”. Er zijn demonstraties verzorgd op drie conferenties, te weten ICT2013 in Vilnius, TERENA Networking Conference in Maastricht en op Super Computing 2013 in Denver. Peer-reviewed journal papers Conferentie papers TNO rapporten Overige publicaties Afstudeer/stageverslagen

16 30 9 12 5

TNO-rapport

Invited lectures Overige voordrachten Standaardisatie bijdragen Promoties Octrooi aanvragen Demonstraties

16 / 49

15 44 5 2 2 3

In de volgende subsecties worden de details gegeven van de gerealiseerde publicaties. 2.5.1

Peer-reviewed journal papers 1. M. X. Makkes, A. Taal, A. Osseyran, and P. Grosso, “A decision framework for placement of applications in clouds that minimizes their carbon footprint,” Journal of Cloud Computing: Advances, Systems and Applications, vol. 2, no. 1, p. 21, Dec. 2013. 2. Fourth Generation Broadband Delivered by Hybrid FttH Solution; A TechnoEconomic Study. F Phillipson, C Smit-Rietveld, P Verhagen. Journal of Optical Communications and Networking 5 (11), 1328-1342 3. Ricardo de O. Schmidt, Ramin Sadre, Anna Sperotto, Hans van den Berg, Aiko Pras, A Hybrid Procedure for Efficient Link Dimensioning. Submitted to: Computer Networks, October 2013. 4. Miroslav Zivkovic, Hans van den Berg, Revenue Optimization of Service Compositions using Conditional Request Retries. In: International Journal of Web Services Research (IJWSR), Vol. 10, No. 2, 2013. 5. Jason I. Brown, Yakup Koç and Robert Kooij, Inflection Points for Network Reliability, Telecommunication Systems Journal, 1-6, 2013 6. Y. Koç, M. Warnier, R.E. Kooij, F.M.T. Brazier, An entropy-based metric to quantify the robustness of power grids against cascading failures, Safety Science 59, 126-134, 2013 7.

J. G. Beerends, C. Schmidmer, J. Berger, M. Obermann, R. Ullman, J. Pomy and M. Keyhl, “Perceptual Objective Listening Quality Assessment (POLQA), The Third Generation ITU-T Standard for End-to-End Speech Quality Measurement Part I – Temporal Alignment,” J. Audio Eng. Soc., vol. 61, pp. 366-384 (2013 June). 8. J. G. Beerends, C. Schmidmer, J. Berger, M. Obermann, R. Ullman, J. Pomy and M. Keyhl, “Perceptual Objective Listening Quality Assessment (POLQA), The Third Generation ITU-T Standard for End-to-End Speech Quality Measurement Part II – Perceptual Model,” J. Audio Eng. Soc., vol. 61, pp. 385402 (2013 June). 9. C. Callegari, A. Coluccia, A. D'Alconzo, W. Ellens, S. Giordano, M. Mandjes, M Pagano, T. Pepe, F. Ricciato, and P. Zuraniewski. A methodological overview on anomaly detection ln: E Biersack, C. Callegari, M. Matijasevic (eds.): Data Traffic Monitoring and Analysis: From measurement, classification and anomaly detection to Quality of Experience. Final report COST action TMA Lecture Notes in computer Science (LNCS) Series, 7754. 10. M. Mandjes and P. Zuraniewski. Changepoint detection techniques for VolP trac. ln: E. Biersack, C Callegari, M. Matijasevic (eds ): Data Traffìc Monitoring and Analysis: From measurement, classification and anomaly detection to Quality of Experience. Final report COST action TMA Lecture Notes in computer Science (LNCS) Series, 7754 11. T. Verma, W. Ellens, R.E. Kooij, Context-Independent Centrality Measures Underestimate the Vulnerability of Power Grids, accepted for publication in Journal on Critical Infrastructures, 2013

TNO-rapport

17 / 49

12. Y. Koç, M. Warnier, P.F.A. Van Mieghem, R.E. Kooij, F.M.T. Brazier, The impact of the topology on cascading failures in a power grid model, accepted for publication in Physica A, 2013. 13. P. Počta and J. G. Beerends, “Subjective and Objective Measurement of Synthesized Speech Intelligibility in Modern Telephone Conditions”, IEEE Transactions on Audio, Speech and Language Processing, submitted for publication Nov 2013. 14. Ricardo de O. Schmidt, Ramin Sadre, Anna Sperotto, Hans van den Berg, Aiko Pras, A Hybrid Procedure for Efficient Link Dimensioning. Submitted to: Computer Networks, October 2013. 15. L. Duijvestijn, J.W. Bosman, R.D. van der Mei, H.B. Meeuwissen and M. Zivkovic. A QoS control framework for real-time orchestration of composite services, submitted for publication, 2013. 16. M. Zivkovic, J.W. Bosman, J.L. van den Berg and R.D. van der Mei. Profit maximization with dynamic service selection in SOA, submitted for publication, 2013. 2.5.2

Conferentie papers 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

H. Zhang (as co-author), et.al, Energy Saving: Scaling Network Energy Efficiency Faster than Traffic Growth, IEEE WCNC 2013 Workshop on Future gReen End-to-End wireless Networks, Shanghai, China, April 2013. Ellens, W. and Zuraniewski, P. and Sperotto, A. and Schotanus, H. and Mandjes, M.R.H. and Meeuwissen, E. (2013) Flowbased detection of DNS tunnels. ln: Proceedings of the 7th lFlP WG 6.6 lnternational Conference on Autonomous lnfrastructure, Management, and Security, AIMS 2013, June 2528, 2013, Barcelona, Spain. pp. 124-135 Lecture Notes in Computer Science 7943. Piotr Zuraniewski, Michel Mandjes, Hans van den Berg and Richa Malhotra. Resource Allocation lssues for a Multiple-Priority Buffered Link Analytical and Stochastic Modeling Techniques and Applications, 20th lnternational Conference, ASMTA 2013, Ghent, Belgium, July 8-10, 2013. J. S. van der Veen, E. Lazovik, M. X. Makkes, and R. J. Meijer, “Deployment Strategies For Distributed Applications On Cloud Computing Infrastructures,” Proc. of the 5th IEEE International Conference on Cloud Computing Technology and Science, Bristol, UK, 2013. J. S. van der Veen, B. van der Waaij, M. Vonder, M. de Jonge, E. Lazovik, and R. J. Meijer, “Analysis Cloud: Running Sensor Data Analysis Programs on a Cloud Computing Infrastructure,” Proc. of the 3rd International Conference on Cloud Computing and Services Science (CLOSER), 2013, pp. 358–365. M. X. Makkes, C. Ngo, and Y. Demchenko, “Defining Intercloud Federation Framework for Multi-provider Cloud Services Integration,” Proc. of the Fourth International Conference on Cloud Computing, GRIDs, and Virtualization, Valencia, Spain, 2013. M. X. Makkes, A. Oprescu, R. Strijkers, and R. Meijer, “MeTRO: Low Latency Network Paths with Routers-on-Demand,” Proc. of the Large Scale Distributed Virtual Environments on Clouds and P2P (LSDVE 2013), Aachen, 2013, pp. 1– 12. R. Strijkers, R. Cushing, M. X. Makkes, P. Meulenhoff, A. S. Z. Belloum, C. de Laat, and R. Meijer, “Towards an Operating System for Intercloud,” Proc. of the 3rd workshop on Network Infrastructure Services as part of IEEE Cloud Computing, Bristol, UK, 2013. C. Ngo, M. X. Makkes, Y. Demchenko, and C. de Laat, “Multi-data-types Interval Decision Diagrams for XACML Evaluation Engine,” Proc. of the Eleventh Annual Conference on Privacy, Security and Trust PST, Tarragona, Catalonia, Spain, 2013, pp. 257–266.

TNO-rapport

18 / 49

10. Berkers, drs. F.T.H.M., Nooren, dr.ir. P.A., Bangma, ir. M.R., Analysing the dynamics in the converging Digital Ecosystem, Proc. of 'Competition and regulation in network industries' Conference, Brussel, 22 november 2013. 11. 4GBB, G.fast and beyond - Geographic decision support tool for handling the complexity of 4GBB deployments. Rob F.M. van den Brink. DSL Seminar 2013, Den Haag, the Netherlands, June 19th, 2013. 12. G.fast Investments in the Netherlands - Case study Amsterdam by TNO Harrie van de Vlag & Frank Phillipson. DSL Seminar 2013, Den Haag, the Netherlands, June 19th, 2013. 13. Feasibility of Hybrid FTTH using G.fast; A geographic case study for FTTH in city areas. Rob van den Brink. Broadband World Forum, Amsterdam, The Netherlands, Oct 22-24, 2013. 14. A cost effective topology migration path towards fibre. Frank Phillipson, 3rd Int. Conf. on Information Communication and Management, oktober 2013, Paris 15. Planning of Fibre to the Curb using G.Fast in multiple roll-out scenarios. Frank Phillipson, 3rd Int. Conf. on Information Communication and Management, oktober 2013, Paris 16. M. Zivkovic, H. van den Berg: Revenue Optimization of Service Compositions using Conditional Request Retries. In: Proceedings of IEEE 20th International Conference on Web Services (ICWS 2013), Santa Clara, USA, June 27 - July 2, 2013. 17. Laura Brandwacht, Erik Meeuwissen and Hans van den Berg, Models and Guidelines for Dimensioning Private Clouds. In: Proceedings IEEE 20th International Conference on Web Services (IEEE ICWS 2013), Santa Clara, USA, June 27 - July 2, 2013. 18. Y. Koc, M. Warnier, R.E. Kooij, F.M.T. Brazier, A robustness metric for cascading failures by targeted attacks in power networks, 10th IEEE International Conf. on Networking, Sensing and Control (ICNSC), 2013 19. Bidarra R, Gambon D, Kooij R.E., Nagel D, Schutjes M, Tziouvara I (2013), Gaming at the dentist's – serious game design for pain and discomfort distraction, Proc. Of Games for Health Conference, Amsterdam, 28-29 october, 207-215, 2013. 20. Rijnboutt E, Hokke O, Kooij R.E., Bidarra R (2013) A robust throw detection library for mobile games. Proceedings of FDG 2013 - Eighth International Conference on the Foundations of Digital Games, 14–17 May, Chania, Crete, Greece. 21. R. Litjens, F. Gunnarsson, B. Sayrac, K. Spaey, C. Willcock, A. Eisenblätter, B. González Rodríguez and T. Kürner, ‘Self-Management for Unified Heterogeneous Radio Access Networks’, Proceedings of IWSON ’13, 2013. A. Eisenblätter, B.G. Rodríguez, F. Gunnarsson, T. Kürner, R. Litjens, B. Sas, B. Sayrac, L.C. Schmelz, C. Willcock, ‘Integrated Self-Management for Future Radio Access Networks: Vision and Key Challenges’, Proceedings of FNMS ’13, Lisbon, Portugal, 2013. B. Eisenblätter, B.G. Rodríguez, F. Gunnarsson, T. Kürner, R. Litjens, B. Sas, B. Sayrac, L.C. Schmelz, C. Willcock, ‘Vision and Key Challenges for Unified Self-Management of Future Radio Access Networks’, Proceedings of WWRF #30, Oulu, Finland, 2013. 22. J.L. van den Berg, ‘Overview of the FP7 SEMAFOUR project’, Mobile Network Optimisation ’13, Amsterdam, The Netherlands, 2013. 23. L. Jorguseski, ‘Outlook towards SON enhancements for HetNets’, Informa Self-Organising Networks conference ’13, Nice, France, 2013. 24. W. Ellens, D.T.H. Worm, M.R.H. Mandjes, J.L. van den Berg, The effectiveness of throughput sampling for capacity management: a queuing approach. Accepted for publication at IEEE ICC 2014, Sydney, Australia, 1014 June 2014. 25. M. ten Thij, T. Ouboter, D. Worm, N. Litvak, J.L. van den Berg, Modelling and prediction of trends in Twitter using retweet graph dynamics. Submitted to: ACM Sigmetrics, Austin, USA, 2014.

TNO-rapport

19 / 49

26. Remco Litjens, Yohan Toh, Haibin Zhang, Oliver Blume (ALU), Assessment of the Energy Efficiency Enhancement of Future Mobile Networks, submitted to IEEE WCNC 2014. 27. Xiangrong Wang, Robert E. Kooij, Evangelos Pournaras, Piet Van Mieghem Optimization of the Effective Graph Resistance via Link Addition, submitted for publication, Networking 2014. 28. W. Ellens, J. Kuhn, M. Mandjes, P. Zuraniewski. Changepoint detection in serially correlated traffic streams. Submitted for publication, 2013. 2.5.3

TNO rapporten 1. 2. 3. 4. 5.

6.

7. 8. 9.

2.5.4

Haibin Zhang, Job Oostveen, Requirements and Reference Scenarios, TNOrapport nr. 2013 R11331. (D1a) Remco Litjens, Yohan Toh, Haibin Zhang, Assessment of the efficiency potential of baseline scenarios, TNO-rapport nr. 2013 R11332. (D3a) Haibin Zhang, Ljupco Jorguseski, BCG2 Radio Network Architecture (preliminary), TNO-rapport nr. 2013 R11333. (D2a) Remco Litjens, Yohan Toh, Haibin Zhang, Improved assessment of the efficiency potential of baseline scenarios, TNO-rapport nr. 2013 R11633. (D3b) J.L. van den Berg, P.L. Kempker, S. Marban, D.T.H. Worm, Queuing models for QoS aware capacity management in cable access networks. Deelrapport Cofinancieringsproject CAMERA, intern rapport TNO 2013 R11498, december 2013. J.L. van den Berg, P.L. Kempker, S. Marban, J.M.M. de Nijs, C. van der VlietHameeteman, D.T.H. Worm, Mathematical models for capacity management in cable access networks. Eindrapport Cofinancieringsproject CAMERA, intern rapport TNO 2013 R11499, december 2013. Onno Mantel, Yohan Toh, Manolis Chrysallos, Remco Litjens, Radio channel modelling for LTE system-level simulations, TNO R12083, 2013. Ljupco Jorguseski, Remco Litjens, Kostas Trichias, Haibin Zhang, Onno Mantel, Modelling LTE with a system-level simulator, TNO R11658, 2013. Frank Phillipson, Edwin Matthijssen and Thomas Attema, Bayesian Belief Networks in Business Continuity, TNO R 10319, 2013.

Overige publicaties 1. 2.

3.

4. 5. 6.

7.

8.

9.

Rieks Joosten en André Smulders, Advanced Risk Management, TNO White Paper, verkrijgbaar via http://tinyurl.com/nogkej8. Nooren, dr.ir. P.A., Toegankelijkheid van applicaties en content op Internet voor consumenten, TNO White Paper, verkrijgbaar via http://tinyurl.com/q39s8qo Roosendaal, Mr.dr. A.P.C., Nieuwenhuis, O.A., Gebruikersdata bij abonnementen in app stores, TNO White Paper, verkrijgbaar via http://tinyurl.com/nqyq484 Rudolf Strijkers: ‘Ieder z’n eigen internet’, TNO TIME, December 2013 Ethernet OAM Research in the GN3 Project document, verkrijgbaar via http://tinyurl.com/pfup6sr Wouter Klein Wolterink, Alexey Vinel, Hans van den Berg, Geert Heijenk, Modeling and Evaluation of Vehicular Networks for Intelligent Transportation Systems. To appear as chapter in: Intelligent Transportation Systems, Woodhead Publishing, UK, 2014. R. Litjens, H. Zhang, I. Noppen, et. al, System-level Assessment of NonOrthogonal Spectrum Sharing via Transmit Beamforming, Technical Report and Presentation, COST IC1004 Malaga meeting, February 2013. R. Litjens, Y. Toc, H. Zhang, O. Blume, Assessment of the Energy Efficiency Enhancement of Future Mobile Networks, Technical Report and Presentation, COST IC1004 Gent meeting, September 2013. J.L. van den Berg and R. Litjens, ‘Mobiele netwerken onderhouden zichzelf’, Automatiseringsgids, 2013.

TNO-rapport

20 / 49

10. R. Litjens, F. Gunnarsson, B. Sayrac, K. Spaey, C. Willcock, A. Eisenblätter, B. González Rodríguez and T. Kürner, ‘Self-Management for Unified Heterogeneous Radio Access Networks’, COST IC1004 TD(13) 06022, Malaga, Spain, 2013. 11. J. van den Brink, ‘Mobiel netwerk redt zichzelf wel’ (‘Mobile network can look after itself’), article in TNO TIME, based on an interview with J.L. van den Berg and R. Litjens, 2013. 12. Bastiaansen, H.J.M., Wijk, van Y.W., H. Wortman,. J.P. Bakkers ‘Een kwestie van vertrouwen’, Logius Koppelvlak’, pp. 8-10, Maart 2013. 2.5.5

Afstudeer/stageverslagen 1. Laura Brandwacht, Dimensioning the cloud, MSc Leiden University, januari 2013 2. Julia Kuhn, A Large Deviations Approach to Detecting Changes in VARMA Processes. MSc thesis, University of Amsterdam, 2013 3. Bart Kamphorst, Damage Reduction of Cascade Tripping in High Voltage Power Grids by means of Intentional Islanding, MSc thesis, Leiden University, 2013 4. Marijn ten Thij, Modelling trends in social media, MSc thesis, University Twente, 2013 5. Roland Daamen, Heuristic methods for the design of edge disjoint circuits. An application to fiber rings in telecom networks, MSc thesis, Tilburg University, 2013.

2.5.6

Standaardisatie bijdragen 1.

2.

3.

4.

5.

2.5.7

G.fast: Release of measured transfer characteristics of the 104m KPN access cable. Bas van den Heuvel, Peter Trommelen, Rob F.M. van den Brink (TNO). ITU-T-SG15 contribution 2013-03-Q4-025, march 2013 (and includes 10Mb of tabular data). G.fast: Preliminary analysis of the transfer characteristics of the 104 m KPN Access cable. Bas van den Heuvel, Peter Trommelen, Rob F.M. van den Brink (TNO) ITU-T-SG15 contribution 2013-03-Q4-026, march 2013. G.fast: Vectoring gain limitations due to changing terminations of alien wire pairs. Jeroen Boschma, Bas van den Heuvel (TNO). ITU-T-SG15 contribution 2013-03-Q4-044, march 2013. Parametric two-port models for reference loops. Heuvel(TNO), Brink (TNO), Humphrey (BT), Starr (AT&T), Cederholm (Ericsson). Broadband Forum contribution bbf2013.492, may 2013. G.fast: Impulse noise measurements: Examples of temporal and spectral behaviour. Bas van den Heuvel, Hans Segers, Jeroen Boschma (TNO) ITU-TSG15 contribution 2013-09-Q4-034, sept 2013.

Promoties 1. 2.

I. Endrayanto, Optimal Resource Allocation in Downlink CDMA Wireless Networks. Ph.D. Thesis, University of Twente, 30 May 2013. 2. W. Klein Wolterink, Location-Based Forwarding in Vehicular Networks. Ph.D. Thesis, University of Twente, 1 November 2013.

TNO-rapport

21 / 49

3

VP ICT Infostructuren

3.1

Inleiding

3.1.1

Visie en doelstellingen De huidige samenleving is steeds meer gebaseerd op een goed functionerende ICT-infrastructuur en de bijbehorende diensten en producten. Dit laatste duiden we aan met de titel ‘ICT Infostructuren’, de op informatieverzameling en –verwerking gebaseerde diensten en producten die gezamenlijk en in samenhang (‘structuren’) bijdragen aan tal van maatschappelijke activiteiten. Het bestaan van deze infostructuren is verankerd in de aanduiding van de huidige samenleving als een ‘informatiesamenleving’. Zowel binnen de publieke sector (rijksoverheid, gemeentelijke en regionale bestuurslagen, onderwijs) als binnen private sectoren (telecomaanbieders, zakelijke markt) en publiek-private sectoren (zorg, verkeer en vervoer, energie) is steeds meer sprake van een verknoping van een dienstenaanbod op basis van slim en efficiënt gebruik van ICT mogelijkheden. Hierbij springt een aantal ontwikkelingen in het oog: 1. De steeds verdergaande differentiatie van dienstverlening waarbij diensten op ieder moment, voor iedereen op iedere plek beschikbaar moeten zijn (de ‘mobilisering’ van dienstverlening). Dit stelt buitengewoon hoge eisen aan de betrouwbaarheid en de beschikbaarheid van de geboden diensten. 2. De steeds verdergaande integratie en verknoping van diensten van voorheen afzonderlijke domeinen en sectoren (verknoping van ICT met energiesector, utiliteits- en stedelijke voorzieningen, onderwijs, zorg). Deze transversale vorm van innovatie (ook wel trans sectorale innovatie genoemd) leidt aan de ene kant tot verdergaande specialisering (‘smart specialisation’) en aan de andere kant tot verdergaande verbinding en verknoping van infrastructuren en dienstverlening (beheerders van web-diensten die bijvoorbeeld de zakelijke en financiële markt betreden). 3. Een steeds verdere verknoping van formele netwerken met informele netwerken (‘sociale media’) waardoor een voortgaande informalisering van maatschappelijke praktijken ontstaat en oude vanzelfsprekende omgangsvormen vervangen zijn door informelere. Een gevolg hiervan is een de-hiërarchisering van maatschappelijke verhoudingen met een benutting van een veel breder palet aan innovatiekapitaal (de ‘prosumer’) dan in het verleden en op vele terreinen veranderende praktijken (rol van social media in communicatie tussen burgers onderling, burgers en overheid/bedrijven en benutting van social media binnen bedrijven en overheidsorganisaties). Uit verschillende onderzoeken komt de nog steeds doorslaggevende rol van ICT product- en diensteninnovatie naar voren. Afhankelijk van de sector is de bijdrage 11 van ICT aan de innovatie binnen de sector soms 50-70%. Een Amerikaans

11

Zie Roadmap ICT, p. 7.

TNO-rapport

22 / 49

beleidsdocument geeft aan dat de bijdrage van IT-geïnduceerde banengroei 125 12 keer hoger is dan de algemene banengroei. 3.1.2

Programmalijnen Het proces van vraagsturing heeft in de voorgaande jaren geleid tot een grotere herkenbaarheid van TNO bij een groot aantal (kennis-)partners. Het instrument van de kennispartnerdagen dat TNO in de jaren 2011 en 2012 heeft ingezet heeft hier op een constructieve wijze toe bijgedragen. In het kader van de ICT Roadmap heeft TNO meegewerkt aan het verkrijgen van commitment bij bedrijven voor verdergaande samenwerking. De doelgroep van het VP bestaat uit een drietal grote groepen:  Corporates die zelf grote datasets beschikken en kansen zoeken om die nuttig te gebruiken, ofwel in hun business ambities hebben waarbij nieuwe datatoepassingen essentieel zijn.  ICT dienstverleners die infrastructuren, producten en diensten aanbieden om datatoepassingen mogelijk te maken.  Specialistische bedrijven (vaak MKB) die een specifieke innovatieve technologie aanbieden.  Educatieve instellingen De vragen van deze groepen zijn verschillend.  Corporates zijn momenteel sterk op zoek naar de mogelijkheden die er zijn om hun kansen te vergroten (efficiency, nieuwe business), en willen naast inhoudelijke kennis over wat er mogelijk is ook een methode of aanpak waarmee ze dat gestructureerd kunnen doen en daarbij zicht op eventuele risico’s houden.  ICT dienstverleners zoeken enerzijds gewoon business voor hun producten en diensten, maar willen ook inzicht in de ontwikkelingen binnen Big Data en de wijze waarop hieruit waarde kan worden gecreëerd voor eindgebruikers, zodat zij hun portfolio up to date kunnen houden, én willen overzicht van het speelveld zodat ze hun positie kunnen bepalen.  Specialistische bedrijven missen vaak de domeinkennis, de marktkracht en de organisatiemacht om echt impactvolle resultaten te kunnen neerzetten.  Educatieve instellingen zoeken naar manieren om leren op de werkplek en op scholen te laten aansluiten bij de snel veranderende omgeving. Op basis van interviews met klanten en stakeholders wordt de relevantie van het programma ‘ICT Infostructuren’ met regelmaat getoetst.. Hierbij bouwt TNO voort op de relatienetwerken die het in de afgelopen jaren binnen vier verschillende programmalijnen heeft opgebouwd. Deze programmalijnen en de dominante vragen die daarbinnen spelen worden hieronder toegelicht. Big data Evolution TNO wil een drijvende kracht zijn in de toepassing van de Ambient World binnen Nederland. Dit heeft betrekking op de toepassing van sensoren en apparaten 12

L. Stewart and R. Atkinson (2012). ‘Looking for jobs? Look to IT in 2012 and Beyond’. ITIF policy brief, August 2012. De groei in IT-gerelateerde banen is 29.1% geweest over de periode 20012011 terwijl deze in het algemeen slechts 0.2% was.

TNO-rapport

23 / 49

(toegang, verbinding, distributie en verwerking) via het Internet. Hierdoor kunnen systemen, apparaten en sensoren actief met de fysieke wereld en met elkaar (Machine to Machine – M2M) interacteren met behulp van Internet of Things (IoT) technologieën. Dit onderwerp wordt breed herkend in alle topsectoren, maar ook in andere zakelijke domeinen. Zowel voor mensen als systemen is de interactie met en de interpretatie van gegevens van deze apparaten niet altijd vanzelfsprekend. Diverse doelgroepen benoemen de behoefte aan ‘making sense of sensor data’ en – in value webs – de interoperabiliteit op zowel technisch, semantisch als organisatorisch niveau. De beloofde extra mogelijkheden en meerwaarde bestaat uit o.a. een vernieuwde experience (vermenging virtueel/fysiek, immersiveness), efficiënte controle en veiligheid, en effectiviteit. De decentralisatie van de controle die als gevolg van deze technologie optreedt, leidt tot nieuwe besluitvormingsprocessen, een vernieuwde ethiek en nieuwe afspraken in de omgang met informatie (o.a. privacy, personalisatie van controle, transparantie) en nieuwe productieprocessen. Ook is te verwachten dat er nieuwe vormen van bedrijvigheid zullen ontstaan op basis van (open) sensorinformatie, zoals bijvoorbeeld voor het vinden en adresseren van sensoren, het bieden van geaggregeerde halffabricaten, of het beoordelen en borgen van de betrouwbaarheid van de data. Belangrijk bij het ontwikkelen van bedrijvigheid is verder dat er inzicht is in waardebepaling van data en informatie: ‘Infonomics’ (dit onderwerp wordt in de programmalijn Information enabled empowerment verder uitgewerkt). Grootschalige dataverwerking vindt als eerste typisch plaats bij (het monitoren van) grote infrastructuren, zoals dijken, drinkwatervoorziening, riolering, energienetwerken, glastuinbouw. Elk van deze infrastructuren heeft zijn eigen uitdagingen ten aanzien van onderhoud, alarmering, observatie, interactie, stabiliteit, etc. Infrastructuur operators zijn met IoT-technologie in staat om de eigen bedrijfsvoering te optimaliseren, en richting professionele stakeholders diensten aan te bieden. Een uitdagende volgende stap is het introduceren van grootschalige datanetwerken in meer publieke domeinen, waarbij ook interactie met mensen belangrijker is. De output is dan een dienst; en omdat deze diensten in een heterogene en continue veranderende wereld moeten werken, worden dit ook wel ‘transient services’ genoemd. Een onderwerp als Urban Mobility is dan voor de hand liggend, maar ook het Smart City / Society concept leunt in belangrijke mate op ‘big (open) data’-gedachten. De belangrijkste meerwaarde komt voort uit een sterk verrijkt dienstenaanbod, zowel zakelijk als publiek (overheid), en zowel business/government-to-consumer (B/G2C) als B2B. Verwacht wordt dat er binnen de verschillende toepassingsgebieden functies gaan ontstaan die ‘information value providers’ genoemd kunnen worden. In de watermanagement-wereld is dat bijvoorbeeld al zichtbaar in de vorm van het ‘Dike Data Service Center’. Om deze functies in te vullen is kennis nodig van zowel de techniek, de toepassing, als infonomics. Het ‘keten–denken’ en de daarbij behorende (semantische) interoperabiliteit wordt o.a. ‘gechallenged’ in de agro-food en e-health sector. De uitdaging ligt met name op het gebied van data security / privacy en de data integriteit.

Privacy en eIdentity Partijen waarmee binnen deze programmalijn wordt samengewerkt bestaan uit een veelheid aan bedrijven en publieke (kennis-)organisaties. Vragen rond privacy en

TNO-rapport

24 / 49

privacy by design (opname van privacy in het vroegste begin van de ontwikkeling van een nieuwe dienst) zijn voor vele organisaties van belang. Met de toenemende benutting en verwerking van persoonsgegevens krijgen steeds meer organisaties te maken met vragen over de juiste omgang met persoonsgegevens en vragen over het beheer van identiteiten. De programmalijn richt zich nadrukkelijk op deze vragen en op het samen met de betrokken partijen oppakken van deze vragen. Partijen uit de telecommarkt, de zakelijke dienstverlening en daarnaast partijen uit de onderwijs-, energie- en zorgmarkt zijn geïnteresseerd in samenwerking met TNO. Information enabled empowerment Het internet is een integraal onderdeel geworden in het leven van mensen. Er is sprake van complexe systemen die onderling met elkaar verbonden zijn en oneindige hoeveelheden data. Dit brengt nieuwe mogelijkheden met zich mee maar vereist tegelijkertijd ook nieuwe vaardigheden van mensen. Alleen wanneer data wordt vertaald in bruikbare en waardevolle informatie biedt het toegevoegde waarde voor mensen. Informatie alleen is echter nog niet voldoende. Er zijn ook digitale vaardigheden (skills) nodig om met deze data om te kunnen gaan. Door de steeds verdergaande digitalisering van de samenleving zijn deze digitale vaardigheden niet alleen noodzakelijk voor ICT-professionals maar ook relevant voor vrijwel de gehele (beroeps-)bevolking. “Digivaardig” als noodzaak, zoals wordt benadrukt in de digitale agenda’s van zowel de Europese Commissie als van de Nederlandse overheid. Zo had in Nederland in 2012 één op de vijf computergebruikers weinig vaardigheden en één op de tien had geen vaardigheden. Bijna de helft van de internetgebruikers had weinig vaardigheden (45 13 procent) Binnen de programmalijn Information enabled empowerment wordt o.a. aandacht besteed aan duurzaam leren. Hierin nemen eSkills en eLearning een belangrijke rol in om mensen beter inzetbaar en productiever te maken in een snel veranderende omgeving. Waar de Digitale Agenda de nadruk legt op het vergroten van de instroom in ICT-gerelateerde opleidingen ligt bij het VP meer het accent op het verbeteren van de aansluiting van het onderwijsaanbod op de arbeidsmarkt en op het vergroten van de afstemming tussen vraag en aanbod van professionals. De noodzaak hiertoe wordt nog eens bevestigd door de uitkomst van een recent OESO 14 onderzoek dat laat zien dat van alle 34 OESO-landen Nederland het laagst scoort als het gaat om het aantal jongeren dat een carrière als ingenieur of ICT’er ambieert. Om Duurzaam Leren te realiseren wordt onder meer gebruik gemaakt van profiling human properties. Inzicht in de eigenschappen, vaardigheden en wensen van de gebruiker is essentieel om mensen effectief beter inzetbaar en productiever te maken. Gamification kan als middel worden ingezet bij eLearning. Naast de noodzaak van digivaardigheid is er ook sprake van toenemende empowerment van consumenten, burgers, patiënten, op basis van het beschikbaar

13 14

ICT, kennis en economie 2013, Centraal Bureau voor de Statistiek, juli 2013. OECD (2012), Education at a Glance 2012: OECD Indicators, OECD Publishing.

TNO-rapport

25 / 49

15

komen van open data . Dit leidt tot aanvullende diensten die door gebruikers zelf tot ontwikkeling kunnen worden gebracht en worden geëxploiteerd (dan wel onder creative commons licenties vrijelijk beschikbaar worden gesteld). Zij realiseren daarmee diensten die maatschappelijke meerwaarde creëren, maar ook toegepast kunnen worden in diverse sectoren zoals toerisme en mobiliteit. Dit kan zorgen voor structurele veranderingen in bijv. de zorg en veiligheid op straat.

Figuur 1: Van Data naar Value

De combinatie van informatie en skills maakt dat data uiteindelijk waarde heeft opgeleverd (zie Figuur 1). Belangrijk bij de slag van Data naar Value is dat er inzicht is in waardebepaling van data, informatie en empowerment: ‘Infonomics’. lnfonomics is een relatief recente discipline die zich richt op de studie van informatie als business asset. Er wordt onder meer inzicht verkregen in de waarde van de informatie die information brokers leveren, en hoe deze waarde door de verschillende actoren gepercipieerd wordt. Dit inzicht is cruciaal om de, op dit moment beperkte, investeringsbereidheid in deze innovaties te stimuleren. Media & content delivery Evenals de voorgaande programmalijn levert de ‘Media analyse & content delivery’ lijn ook nadrukkelijk expertise aan de roadmap van de Creatieve Industrie, evenals aan de ICT Roadmap. De programmalijn neemt de grote hoeveelheid data afkomstig van digitale en sociale media als uitgangspunt. Het toenemende beeldgebruik, de hogere resoluties, en het toenemende aantal draagbare schermen maken het mediagebruik persoonlijker, interactievere en intenser. Ook “over-thetop”-distributie (OTT) speelt hierin een grote rol: het wordt voor steeds meer partijen mogelijk om mediadiensten aan te bieden, en OTT maakt het voor bestaande dienstaanbieders mogelijk om het dienstaanbod uit te breiden en te verrijken. De belangrijkste thema’s daarbij zijn: 1) 2)

3)

4) 5)

15

interoperabiliteit van systemen, subsystemen ketens en diensten voor media en content delivery, ook bij invoering van nieuwe technologie; efficiënte en schaalbare distributie van media naar alle typen devices over alle soorten vaste en draadloze netwerken, inclusief nieuwe mobiele technologieën; het creëren – en met gebruikers co-creëren – van nieuwe audiovisuele diensten die de individuele kwaliteiten van verschillende apparaten combineren tot een consistente beleving van de dienst; het efficiënt zoeken en vinden van content, juist ook nu de hoeveelheid beschikbare mediadata explodeert; de combinatie van audiovisuele media met sociale media evoluerend naar een in toenemende mate “immersive” mediabeleving;

Nederland heeft nog nauwelijks open data https://twitter.com/arjanelfassed/status/365158284375773184/photo/1.

(artikel

NRC)

TNO-rapport

6)

7)

26 / 49

de evolutie van het in-huisnetwerk (bedraad en draadloos) en de home gateway die het publieke netwerk verbindt met het privénetwerk, en de rol van de “cloud” bij het leveren ; en de convergentie van technologieën en markten in entertainmentdiensten onderling, maar ook met andere diensten die media gebruiken, zoals elearning, e-health, inclusief regelgeving en beleid op dit gebied.

De gateway en het in-huisnetwerk spelen een toenemende rol bij het leveren van nieuwe diensten op het gebied van e-health, smart energy, en veiligheid. Ook hier is interoperabiliteit cruciaal: de verbinding van het ‘home service delivery platform’ met netwerk en service providers moet op een open, schaalbare en robuuste wijze gebeuren. Alleen dan is het mogelijk om snel en toekomst vast nieuwe diensten te bouwen en ontsluiten. Met name in smart city-initiatieven zoals in Amersfoort en Amsterdam wordt veel ervaring opgedaan met de uitdagingen die dit met zich meebrengt. NB Een aantal projecten binnen de vier hierboven benoemde lijnen valt tevens onder het Vraaggestuurd Programma Creatief. Om dubbelingen te voorkomen, wordt over die projecten onder VP Creatief gerapporteerd. 3.2

Highlights in het VP in 2013 Binnen het VP zijn in 2013 de volgende highlights gerealiseerd. Urban Flood Launching Validator Het succesvolle FP7 project Urban Flood (beoordeling Excellent) heeft een followup in de Launching Validator gekregen via het EIT-ICT programma. De resultaten zijn in Amsterdam gepresenteerd en hebben veel aandacht gekregen, onder andere resulterend in een opdracht van Waternet. Het project heeft een mooie bijdrage in de Smart City propositie van TNO geleverd, onder andere op het city dashboard onderdeel. SWELL Dit is een meerjarenproject als onderdeel van het COMMIT programma, waarin samengewerkt wordt met onder andere UMC Radboud, UMC Maastricht, Philips, Noldus en Sense OS. Doel is de wellbeing (mental health) van kenniswerkers te kunnen monitoren, specifiek gericht op het voorkómen van burn-out. Naast de relevantie van dit doel blijkt dat de technologieën om aan menselijk gedrag te meten ook in andere domeinen steeds meer interesse opwekt. Er wordt verdergewerkt op eerdere TNO-resultaten (CommonSense), en er wordt belangrijke ervaring opgedaan met privacy-aware architecturen. Information Value Provider Het concept Information Value Provider (IVP) is in de roadmap 2015-2018 benoemd als centraal concept. In het IVP-project dat eind 2013 is opgestart is verkend welke organisatorische keuzes een rol spelen bij het vormgeven van een succesvolle IVP. Het Dike Data Service Center (Urban Flood) en de Information Broker (Smart Dairy Farming) waren hierbij voorbeelden. Het concept gaat, in combinatie met de resultaten van het Infonomics project, een belangrijke rol spelen in 2014.

TNO-rapport

27 / 49

Standaardisatie Binnen dit project is deelgenomen aan meer dan 20 (!) verschillende, internationale standaardisatie-activiteiten. TNO is daar op specifieke deelonderwerpen leidend, onder andere in MPEG, IETF en HbbTV. Deze activiteit levert zeer veel kennis op en een groot netwerk aan kennissen dat weer wordt gebruikt in directe opdrachten en PPSn. FP7 FIGARO In dit project is een flinke kennisstap gemaakt op het gebied van smart metering en de rol van smart meters (en smart grids in het algemeen) in huisnetwerken. Verder heeft TNO een sterke positie opgebouwd op het gebied van in-huis netwerkvirtualisatie, met een zeer goed ontvangen demonstrator. Het project beschermt kennis door IP, heeft geresulteerd in directe opdrachten voor marktpartijen en biedt TNO de kans leidende posities te bekleden in het Home Gateway Initiative en het Broadband Forum. Value case methodiek Het resultaat van deze PPS is een methodologie die gebruikers in staat stelt om de motivaties die aan een multistakeholder project ten gronde liggen te expliciteren en aan te wenden voor verdere invulling van het projectvoorstel, gericht op het beantwoorden aan de waarden die stakeholders van het project verwachten. De aanpak is al toegepast in een project in 2013 en zal ook in 2014 worden ingezet in een aantal projecten. Infonomics Dit project heeft a.d.h.v. literatuur en case studies een batenmodel, een kwalitatief en een kwantitatief model ontwikkeld voor het bepalen van de waarde van informatie. Deze modellen zijn belangrijke tools voor het opzetten en managen van een Information Value Provider. Er is daarom samengewerkt met het project Information Value Provider. 3.3

Uitvoering in 2013 In deze sectie bespreken we op hoofdlijnen de ambities en activiteiten binnen de vier programmalijnen. Hierbij vormen de meerjarige kennisprojecten op een natuurlijk wijze een voortzetting van het onderzoek binnen het VP. Afwijkingen t.o.v. de oorspronkelijke planning worden beschreven in sectie 3.3.5.

3.3.1

Big data evolution In 2013 is toegewerkt naar de ambitie voor 2014: TNO wil een leidende positie hebben op het gebied van toepassing van sensoren en apparaten (toegang, verbinding, distributie en verwerking) op het Internet. De afgelopen jaren heeft TNO veel geïnvesteerd in kennis en technologie rondom de bewaking van dijken, en de diensten op dit gebied. Hierbij is steeds uitgegaan van generieke internet- en big / open data principes. Deze aanpak stelt ons nu in staat om een drietal gebieden verder te ontginnen. 1.

Smart country – gericht op efficiëntie (automatisering van meetprocessen), effectiviteit (real-time meten en acteren) en early warning. De ‘infrastructuur’ waarop gericht wordt, is de mens en zijn leefomgeving.

TNO-rapport

2.

3.

28 / 49

iCow – gericht op de internationale toppositie van de Nederlandse veeteelt, waarbij big data principes helpen bij het gezond houden van het vee, en een betere informatievoorziening door de keten heen leidt tot preventie van epidemie. iTube – gericht op efficiëntie (just in time maintenance), effectiviteit (minder downtime van pijpen en leidingstelstels) en opnieuw early warning.

Door concrete toepassingsgebieden te ontginnen waarbij TNO de breedte en de kracht heeft om in consortia tot innovatieve praktische toepassingen te komen vult TNO de vragen in die in de doelgroepen leven: geef innovatieve nichespelers een platform; begeleid toepassers bij het identificeren van een business case; geef zakelijke dienstverleners een innovatie die zij verder uit kunnen werken. Open data is onderdeel van deze programmalijn. Met betrekking tot de relatie tussen user empowerment en open data constateert de voor dit domein opgestelde kennisroadmap dat “de democratisering van informatiseringprocessen de verhoudingen beïnvloedt tussen gevestigde orde (overheid, bedrijf, dokter) en (groepen van) 'gebruikers' (burgers, klanten, patiënten). Aan de ene kant bevordert dit zelfsturing bij gebruikers, aan de andere kant biedt de massale sociale participatie in online informatienetwerken juist kansen om gebruikersgedrag te beïnvloeden, bijvoorbeeld door slimme inrichting van netwerken en diensten (persuasive design)”. De ambitie die TNO op langere termijn in dit veld heeft, is om invulling te geven aan de verwachting dat niet alleen binnen sectoren/toepassingsgebieden (economische en maatschappelijke) waarde wordt gecreëerd door Big Data toepassingen, maar dat er ook trans -sectorale toepassingen ontstaan; in de roadmap voor de volgende strategieperiode worden dit ‘Information Value Providers’ genoemd. Een nieuwe categorie economische en maatschappelijke bedrijvigheid die inzichten uit compleet verschillende gebieden met elkaar verbindt. 3.3.2

Media and content delivery TNO heeft de internationale kennispositie op het gebied van mediasynchronisatie en “tiled streaming” verder uitgebouwd in 2013. De kennispositie wordt versterkt door standaardisatie-activiteiten in onder andere MPEG, HbbTV en DVB; op dit gebied leidende fora. De samenwerking met innovatiepartners zoals Fraunhofer en BBC werd versterkt (o.a. in de projecten FascinatE en Experimedia, deel van het VP Creatieve Industrie). De eerste stappen zijn gezet om de kennis van temporele synchronisatie uit te breiden naar synchronisatie in het spatiële domein – om daarmee mediagebruik over diverse apparaten heen te kunnen orkestreren tot een meer “immersive” ervaring. Dit blijkt ook internationaal een aansprekend onderwerp, en we kijken hoe we hier een kennisnetwerk kunnen opbouwen. Ook de kennispositie in het in real-time indexeren en metadateren van audiovisuele content is versterkt, en hier zijn diverse activiteiten ontplooid om dit naar de markt te brengen, resulterend in een eerste pilot en in een groot aan leads voor technologielicenties. Er zijn ook de eerste concrete links gelegd tussen Big Data en Media-analyse, met concrete belangstelling bij opdrachtgevers. In het MIME-project (onderdeel van het VP Creatieve Industrie) wordt gewerkt aan het annoteren (metadateren) van historische televisieprogramma’s door gebruikers de content

TNO-rapport

29 / 49

voor te schotelen en de reacties te analyseren. We hopen dat dit op termijn leidt tot betere aanbevelingen voor zulke gebruikers Op standaardisatiegebied zijn we gaan deelnemen aan enkele nieuwe groepen, zoals het HbbTV Consortium, dat standaarden zet voor Connected TVs. In het Home Gateway Initiative Verder wordt gewerkt aan het combineren van audiovisuele media met social media. Social Media worden ingezet om audiovisuele media (waaronder TVprogramma’s) beter te kunnen begrijpen en metadateren. Ook in de delivery-hoek worden social media gebruikt, en wel voor het efficiënt, gericht en gepersonaliseerd aanbieden van media aan gebruikers. Zoals in de tekst vermeld, is een aantal projecten in deze programmalijn ook opgenomen in het VP Creatieve Industrie. Deze projecten worden behandeld in de rapportage van dat VP. 3.3.3

Privacy and identity De ambitie van de programmalijn Privacy en eIdentity volgt de ambitie zoals geformuleerd in de ICT Roadmap. Infrastructuren worden steeds kritischer afhankelijk van goed functionerende ICT. De ICT-infrastructuur wordt zelf een kritische factor voor vele, zo niet alle maatschappelijke en economische activiteiten. Ontwikkelingen in de richting van mobiele platforms, van cloud computing en van bijbehorende beheers- en managementsystemen maken in toenemende mate gebruik van persoonsgegevens en van (partiële) identiteiten. Een succesvolle invoering van mobiel betalen, bijvoorbeeld, zal cruciaal afhankelijk zijn van een zorgvuldig en verantwoord beheer van identiteiten en persoonsgegevens. In het VP zal kennis worden ontwikkeld en toegepast om tot robuuste, ‘trusted’ architecturen te komen waarin alternatieve benaderingen worden ontwikkeld/toegepast voor het omgaan met identiteiten en persoonsgegevens. In de komende twee jaar zal dit leiden tot één en mogelijk twee uitgewerkte benaderingen. De samenwerking van TNO met Radboud Universiteit, Tilburg University en SIDN in het PI.lab zal verder gestalte krijgen in activiteiten gericht op de Nederlandse situatie (rond identiteitssystemen en rond maatschappelijke agendering van privacy) en gericht op de Europese situatie. TNO en het PI.lab streven een holistische benadering na, waarbij naast technologische oplossingen ook gekeken wordt naar organisatorische, beleidsmatige en maatschappelijke dimensies. De privacy-risico benadering (PIA) is een instrument waarin verschillende van deze dimensies samenkomen. TNO wil in de verdere ontwikkeling van dit instrument een rol spelen. Het belang van de samenwerking met een breed scala aan kennispartners spreekt uit de verbinding die TNO aan wil gaan met verschillende ‘captains of industry’ om meer draagvlak voor zorgvuldige en verantwoorde privacy- en IM-systemen te creëren. In concrete zin bestaat de meerjarenambitie van TNO uit: 1.

2.

De bijdrage aan ten minste twee alternatieve systemen waarin identiteitsbeheer en privacy van meet af aan zijn meegenomen in ontwerp van nieuwe diensten. De constructie van een raamwerk van privacy by design gericht op het vergroten van de bruikbaarheid van Privacy Impact Assessments en privacytechnologieën in maatschappelijke praktijken.

TNO-rapport

3.

3.3.4

30 / 49

De zichtbaarheid als kennispartner van TNO/PI.lab in het realiseren van maatschappelijke en economische impact op het gebied van privacy en eIdentity, blijkend uit betrokkenheid bij (inter-)nationale adviesraden en onderzoekscommissies.

Information enabled empowerment De afgelopen jaren is er door TNO gebouwd aan een kennisbasis die verschillende inzichten heeft opgeleverd over het wat, waarom en wanneer van empowerment. De focus lag daarbij op het empoweren van bijzondere doelgroepen en toepassingen binnen het overheidsdomein. Het nieuw opgerichte VP IEE heeft in 2013 de strategische keuze gemaakt om zich met name te richten op het vraagstuk hoe bedrijven en organisaties waarde kunnen creëren door middel van empowerment van consumenten en burgers. De ambitie van de programmalijn information enabled empowerment richt zich op een aantal speerpunten. Het onderwerp Infonomics is een nieuw en belangrijk onderwerp, om de kennispositie van TNO verder te verdiepen op dit onderwerp wordt er gestreefd naar een co-financieringsproject. Dit cofinancieringsproject bouwt door op de kennisbasis die ontwikkelt is in 2013. Duurzaam leren en eSkills blijft daarnaast een belangrijk onderwerp voor 2014, hierbij zoeken we nadrukkelijk de verbinding met het publieke en private onderwijsveld. In de meerjaren-ambitie is TNO een autoriteit op het vlak van ‘actionable information design’. Een deel van de agenda van deze programmalijn wordt binnen de roadmap van de Creatieve Industrie uitgevoerd. Specifiek zal een deel van de expertise binnen het Smart City domein worden toegepast.

3.3.5

Wijzigingen t.o.v. de oorspronkelijke planning Met betrekking tot de oorspronkelijke planning in 2013 zijn de volgende observaties te maken. Een wijziging ten opzichte van de ambitie voor Big Data Evolution is dat het onderwerp ‘Smart Country’ niet echt uitgewerkt is. Dit is deels omdat er in de samenwerking tussen TNO en RIVM al andere onderwerpen aan de orde waren, deels omdat zich andere toepassingsgebieden aandienden (bruggen, huizen). Het werk aan “immersive media” heeft binnen het VP (lijn Media and Content Delivery) nog geen vorm gekregen, maar is inmiddels wel binnen TNO opgepakt. We verwachten dat dit onderwerp later in het VP zal worden opgepakt. Information Enabled Empowerment In 2013 is er relatief weinig aandacht besteed aan duurzaam leren; het verbeteren van de aansluiting van het onderwijsaanbod op de arbeidsmarkt en op het vergroten van de afstemming tussen vraag en aanbod van professionals. Binnen de IEE projecten in het VP Creatief is hier wel aandacht aan besteed.

3.3.6

TKI Regeling In 2013 is een aantal trajecten voorgesorteerd in de TKI-regeling. Ten eerste is er een voorstel in ontwikkeling om samen met een aan marktpartijen uit de gehele keten concepten te ontwikkelen voor omroepdiensten over 4G

TNO-rapport

31 / 49

mobiele netwerken (LTE). Hierbij zijn omroepen, providers en leveranciers van apparatuur betrokken. Dit project was in 2013 in ontwikkeling, en was ten tijde van het schrijven van dit rapport (februari 2014) daadwerkelijk gestart. Het tweede project is Trust Tester. Hiervan is de verwachting dat dit in de eerste helft van 2014 start. Het derde project is “Autoflow”, dat beoogde een manier te ontwikkelen om slimmer en vooral flexibeler om te gaan met data-analyses en modellen in complexe sensoromgevingen. Door het uitblijven van overeenkomst met een private coinvesteerder kon de aanvraag echter niet gerealiseerd worden in 2013 maar dit zal in de eerste helft van 2014 naar verwachting wel gebeuren. 3.4

Bijstelling richting 2014

3.4.1

Proces De bijstelling richting 2014 is opgesteld op basis van de eigen observaties met betrekking tot de uitvoering van het programma (conferentiebezoek, informatie van onderzoekspartners, onderwerpkeuze in Horizon 2020), de richting die in de roadmap 2015-2018 ingeslagen is, en een aantal dieper gaande interviews met stakeholders buiten TNO. Verder is er een klankbordgroep opgezet voor de lijn Media and Content Delivery, bestaande uit vertegenwoordigers van alle Nederlandse omroepen, providers, en technologieleveranciers waaronder een aantal uit het MKB. Onder meer de volgende mensen zijn geraadpleegd bij het schrijven van deze bijstelling:  Egon Verharen, Manager R&D, Nederlandse Publieke Omroep  Dolf Schinkel, Senior Architect iTV, KPN  Oscar Wijsman, programmamanager Almere Data Capital  Eric van Tol, lector Big Data Fontys Hogeschool, en boegbeeld ICTdoorbraakproject Big Data In het kader van een branche-innovatieproject met de cross-mediabranche is een aantal mensen geïnterviewd over hun plannen. De inzichten die zijn opgedaan in deze gesprekken zijn meegenomen in deze bijstelling. Het betreft de volgende vertegenwoordigers uit de branche:  Patrick Beitsma, Stichting Open Netwerk Zeewolde  Tijmen Brugman, beleidsmedewerker, Stichting ROOS  Rutger Pinas, founder and managing director, TWC Apps  Jacco Taal, CEO, Bitnomica  Marcus Vlaar, Creative Director and co-Founder, Ranj Serious Games  Ammar Hamilcar Tijani, CTO, People’s Playground  Jeroen Elfferich, CEO en co-founder, Ex Machina  Ivan Temkov, Eigenaar, Mobilaria  Hugo Waterschoot, Technical Manager, Hoek & Sonépouse

3.4.2

Uitkomst bijstelling In 2013 heeft TNO haar roadmap ICT Infostructuren voor de periode 2015 tot 2020 ontwikkeld. Een van de belangrijkste inzichten daarbij is het ontstaan van

TNO-rapport

32 / 49

‘Information Value Providers’. Dit zijn partijen die als kernbezigheid hebben het verzamelen van data, deze data analyseren en transformeren tot bruikbare informatie. Dit VP richt zich op de kennis die ervoor nodig is om deze rol succesvol te kunnen maken. De majeure ICT uitdagingen zijn daarbij vooral: hoe kunnen we data uit meerdere bronnen, in real-time verzamelen en analyseren en de ontstane informatie zodanig beschikbaar maken dat deze een maximaal ‘empowerend’ effect heeft. Binnen dit VP richten we ons op het ontwikkelen van de (kennis)bouwblokken die daarvoor nodig zijn en proberen we deze bouwblokken in coherentie te concretiseren. Dit beschouwend, kunnen een aantal zaken aangewezen worden die leiden tot een bijstelling van de programmering in 2014: 

De waarde van informatie is in hoge mate bepalend voor het succes van een ‘Information Value Provider’, Echter de waarde van informatie is moeilijk te kwantificeren. Er is behoefte aan kennis en modellen op dit onderwerp: Infonomics. Deze kennis is complementair aan het onderwerp value cases waaraan binnen het VP al eerder is gewerkt.



Het onderwerp smart society staat steeds vaker expliciet op de agenda en kan worden gerelateerd aan diverse toepassingsdomeinen in specifieke regio’s: smart specialisation. Dit noopt tot keuzes voor toepassingsgebieden en het invullen van een katalyserende rol bij het tot stand komen van nieuwe smart concepten.



Privacy en e-Identity Het belang van privacy in een online wereld wordt steeds evidenter. Vanuit het VP is al aandacht voor de beleidsmatige kant hiervan, echter er is ook steeds meer behoefte aan kennis en technologie die kunnen leiden tot oplossingen die online toepasbaar zijn, zoals bijvoorbeeld het gebruik maken van homomorfe encryptie.



Horizon 2020 e Begin 2014 starten de 1 Horizon 2020 calls. Voor ICT is de aanpak in Horizon e 2020 gewijzigd ten opzichte van het 7 kader programma. Binnen Horizon 2020 kent ICT een separaat programma met het ICT LEIT Work Programme 201415, maar tevens zijn in Horizon 2020 een aantal ICT actions direct verbonden met het Societal Challenges programma. Vanuit de EU zien we hier dus ook de tweeledige impact van ICT onderstreept: allereerst vanuit het autonome ICTprogramma dat zicht richt op vernieuwing vanuit ICT en en ten tweede de verbinding van ICT vernieuwingen met toepassingen in het Societal Challenges programma.

Bovenstaande ontwikkelingen, input van stakeholder interviews, feedback vanuit symposia deelname leiden daarmee tot de volgende bijstelling in de programmering:  Er zal bijzondere aandacht gegeven worden aan ontwikkeling van ICT onderwerpen met topsector kruisbestuiving. Bijvoorbeeld ICT in industriële

TNO-rapport





3.5

33 / 49

toepassingen (o.a. 3D-printing), digitale leermiddelen en mobiliteit. Qua partnering zal hierbij verbinding gezocht worden regionale smart specialisation initiatieven: Voor big data bij Almere Data Capital, in Noord Nederland met slimme melkveehouderij en monitoring van de ondergrond, in Amsterdam met o.a. smart cities. De programmalijnen blijven ongewijzigd sterk matchen op de ICT roadmap en bieden ook binnen Horizon 2020 sterke aanknopingspunten. Binnen de lijnen vinden er accentverschuivingen plaats zoals hierboven geschetst. Bij het inzetten van kennisgelden is samenwerking met industriële en maatschappelijke partners - zowel uit de ICT als uit toepassingsgebieden - de leidraad en dit wordt zoveel mogelijk vormgegeven in mixed funding projecten met deze partijen

Output BDE M&CD PI IEE Peer-reviewed journal papers 3 Conferentie papers 10 12 9 TNO rapporten 4 20 3 Overige publicaties 13 8 4 Afstudeer/stageverslagen 1 1 Invited lectures 5 1 Overige voordrachten en demonstraties 5 15 3 Standaardisatie bijdragen ± 250 *) Promoties Octrooi-aanvragen 1 *) waarvan 60 gerapporteerd onder VP “Creatieve Industrie”. Deze 60 bijdragen zijn vanuit twee projecten geschreven, “Standaardisatie 2013” (in dit VP) en “HBB-NEXT” (in het VP Creatieve Industrie). In de volgende subsecties worden de details gegeven van de gerealiseerde output.

3.5.1

Peer-reviewed journal papers Big Data Evolution:  Folmer, E., Eckartz, S.M., The need for a Quality Scorecard for (Big Linked Open) Data, journal paper to be submitted to ACM Journal of Data and Information Quality, SI: Provenance and Quality of Data and Information. (deadline Jan 2014)  Paul TILANUS, Bob RAN, Matthias FAETH, Dimitris KELAIDONIS, Vera STAVROULAKI, Virtual Object Access Rights to Enable Multi-Party Use of Sensors, IEEE WoWMoM 2013, 4-7 June 2013  Suzan Verberne, Maarten van der Heijden, Max Hinne, Maya Sappelli, Saskia Koldijk, Eduard Hoenkamp, and Wessel Kraaij. Reliability and validity of query intent assessments. Journal of the American Society for Information Science and Technology, pp n/a-n/a, 2013. Information Enabled Empowerment  Anita H.M. Cremers, Mark A. Neerincx and Jacomien G.M. de Jong, “Inclusive design: bridging theory and practice”, HCII’13, July 2013, pp. 323-332.  Dylan Schouten, Nanja Smets, Marianne Driessen, Marieke Hanekamp, Anita Cremers and Mark Neerincx, “User requirement analysis of social conventions

TNO-rapport



34 / 49

learning applications for non-natives and low-literates”, HCII’13, July 2013, pp. 354-363. Kort, J., Nefs, H.T., Gullstrom, C., Greef de, T., Parnes, P (2013) Connected Media and Presence. SAM '13 Proceedings of the 2nd international workshop on Socially-aware multimedia. Pages 43-48. ACM New York, NY, USA. ISBN: 978-1-4503-2394-9.

Media and Content Delivery  (geen) Privacy & Identity Management  Erkin Z, Veugen T, Toft T, Lagendijk RL. Privacy-Preserving Distributed Clustering. EURASIP Journal on Information Security. 2013.  B.-J. Koops, J.-H. Hoepman, and R. Leenes. Open-source intelligence and privacy by design. Computer Law & Security Review, 29(6):676-688, December 2013.  Gergely Alpár and Jaap-Henk Hoepman. A Secure Channel for Attribute-based Credentials [Short paper]. In Proceedings of the 2013 ACM Workshop on Digital Identity Management (DIM 2013), pages 13-18, Berlin, November 8, 2013  M. Everts, J.-H. Hoepman, and J. Siljee. UbiKiMa: Ubiquitous Authentication Using a Smartphone, Migrating from Passwords to Strong Cryptography [Short Paper]. In Proceedings of the 2013 ACM Digital Identity Management Workshop (DIM 13), pages 19-24, Berlin, Germany, November 8, 2013  Gergely Alpár and Maarten H. Everts. Mobile Devices to the Identity Rescue. In Proceedings of the IFIP Summer School, Nijmegen, The Netherlands, June, 2013.  Van Schoonhoven B, A Roosendaal, N. Huijboom (2013). Privacy versus Collective Security – Drivers and barriers behind a trade-off. IFIP Summerschool 2013. Proceedings  F. Amardeilh, W. Kraaij, M. Spitters, C. Versloot, S. Yurtsever, Semi-automatic ontology maintenance in the Virtuoso news monitoring system, Proceedings of EISIC 2013 3.5.2

Conferentiepapers Big Data Evolution:  Saskia Koldijk, Maya Sappelli, Wessel Kraaij, Mark Neerincx, Automatic Recognition of Context and Stress to Support Knowledge Workers presentation at ICT.open. November 2013  Frank Berkers (TNO); Marc Roelands (A-LU); Freek Bomhof, Thomas Bachet, Martin van Rijn, Wietske Koers (TNO), Constructing a Multi-Sided Business Model for a Smart Horizontal IoT Service Platform, 2013 17th International Conference on Intelligence in Next Generation Networks (ICIN 2013), Venice, Italy,15-16 October 2013  Frank Berkers, Wietske Koers (TNO), Constructing a Multi-Sided Business Model for a Smart Horizontal IoT Service Platform, IOT week, Helsinki, Finland, 16-20 June 2013  Van Veenstra, A.F., Van den Broek, T.A., Bastiaans, M., Van der Plas, A.J. (2013), Developing An Open Data Lifecycle Model Based on Literature and Practice. Presented at the pre-ECIS workshop on Government 2.0, 4 June 2013, Utrecht, The Netherlands.  Van Veenstra, A.F., Van den Broek, T.A (2013), Opening Moves – Drivers, Enablers and Barriers of Open Data in a Semi-Public Organization, To be presented at the IFIP WG 8.5’s EGOV conference 2013, 16-19 September 2013, Koblenz, GermanyLinda Oosterheert, Michael van Bekkum, Jack Verhoosel and Christpoher Brewster, From Syntactic Standards to Semantic Standards in the Agri-Food Logistics Domain, EFITA Conference, Torino, June 23-27 2013.

TNO-rapport



35 / 49

Maya Sappelli, Suzan Verberne, and Wessel Kraaij. TNO and RUN at the TREC2012 Contextual Suggestion Track. In Proceedings of TREC 2012, 2013. NIST, USA.

Information Enabled Empowerment  Cremers, A.H.M., Jansen, Y.J.F.M., Neerincx, M.A., Schouten, D.G.M. & Kayal, A. , “Inclusive design and anthropological methods to create technological support for societal inclusion”, submitted to HCII 2014.  D.G.M. Schouten, “Improving Societal Participation for Low-Literates and NonNatives Through Computer Support Tool Design, submitted to HCII 2014.  Kort, J., Gullstrom, C., Nefs, H. T. (2013). Beyond talking heads – Towards sharing life. The Future of Personal Video Communications – Moving Beyond Talking Heads to Shared Experiences workshop at CHI2013, April 27th, Paris, France.  Kort, J. (2013). NVP Wintercongres 2013 (http://psychonomie.nl/conference/). 2 presentaties in het Symposium Media Ergonomics.  Tijs A. van den Broek (2013) Online reputatie: Online crisis management oefenen met een serious game. Kenniskring Amsterdam symposium, 31 January 2013.  Tijs A. van den Broek, Wietske Koers, and David J. Langley, (2013) Learning How to Respond to Anti-branding Communities: Designing a Dilemma-based Serious Game for Online Marketing Management, 42nd European Marketing Academy Conference 2013. Istanbul, Turkey, 4-7 June 2013. Media and Content Delivery  Stokking, H., Klos, V., Jiang, J. and Casetti, C., “Social Backup and Sharing of Video using HTTP Adaptive Streaming”. Best Paper Award at: 2013 NEM Summit, Nantes, France.October 28-30, 2013.  den Hartog, F., Nooren, P., Delphinanto, A., and Fledderus, E. “On managed services lanes and their use in home networks.” in Proceedings of the International Joint Conference on Pervasive and Ubiquitous Computing (UbiComp), HomeSys 2013 Workshop. 2013. Zurich, Switzerland. September 8-12  Veugen, T. and Stokking, H. “Secure Processing Offload in Recombining Media Segments for Mobile Access.” in Proceedings of the Werkgemeenschap voor Informatie- en Communicatietheorie (WIC) symposium 2013. Leuven, Belgium. May 30-31  den Hartog, F., Tijmes, M., Cramer, E., and Noorbergen, A. “Enabling new ehealth business models by converging IP-based and non-IP-based home networks.” in Proceedings of the Consumer Communications and Networking Conference (CCNC), IEEE. 2013. Las Vegas, USA. January 12-14.  den Hartog, F., Tijmes, M., Cramer, E., and Noorbergen, A. “Enabling new ehealth business models by converging IP-based and non-IP-based home networks”, Demonstrator at CES 2013, Las Vegas, USA. January 9-12.  “IEEE CCNC 2013 showcases innovative consumer information and communications technologies to thousands of conference & CES 2013 attendees”, conference review in IEEE Commun. Mag. (March 2013), pp. 1618.  R. Koenen, “Toegang tot het ‘First Screen’, Vechten of Vrijen?”, Cross Media Café, Hilversum, 26 november 2013  Montagud, M., Boronat, F., Stokking, H., Design and Simulation of a Distributed Control Scheme for Inter-Destination Media Synchronization, the 27th IEEE International Conference on Advanced Information Networking and applications (AINA 2013), March 2013  Mario Montagud, Fernando Boronat, Hans Stokking, Early Event-Driven (EED) RTCP Feedback for Rapid IDMS, ACM Multimedia 2013, 21 October 2013

TNO-rapport



 

36 / 49

Mario Montagud, Fernando Boronat, Pablo Cesar, Hans Stokking, Design, Development and Assessment of Control Schemes for IDMS in an Evolved and Standardized RTCP-based Solution, submitted to Springer Computer Networks journal on 15 feb 2013, to be accepted, major revision required STEER: A Social Telemedia Environment for Experimental Research, S. Denazis et al, FIRE engineering workshop, 6-7 November 2012, Ghent, Belgium Real Time Synchronization of Live Broadcast Streams with User Generated Content and Social Network Streams, Hans Stokking et al, submitted to MediaSync2013, 2nd International Workshop on Media Synchronisation, NEM Summit, Nantes, France, October 2013

Privacy & Identity Management  Kooij, Milena & Veugen, Thijs, Paper voor IEEE Workshop on Information Forensics and Security 2013.  Janic M, Veugen T, Wijbenga JP. Transparency enhancing tools (TETs): an overview. In: 3rd workshop on Socio-Technical Aspects in Security and Trust (STAST). 3rd workshop on Socio-Technical Aspects in Security and Trust (STAST). New Orleans; 2013.  Erkin Z, Veugen T, Lagendijk RL. Privacy-Preserving Recommender Systems in Dynamic Environments. IEEE Workshop on Information Forensics and Security. 2013.  Bodea, G. presentation on Privacy & data protection impact assessment for open source intelligence, Tilting conference, April 24, 2013. Tilburg UniversityWorkshop “Ethical and legal issues in the analysis of open sources”,  Bodea, G.; Huijboom, N; Fransen, F. Balch, C. workshop Privacy & data protection and the H2020 European cyber security agenda, at the Digital Agenda for Europe/ICT 2013 EU conference, Vilnius, November, 2013  Lieshout, Marc van: co-organizer & pannel chair, annual PILab conference: Privacy in 2014, Amsterdam, December 2013  Bodea, G, panel member, Privacy Impact Assessment, annual PILab conference: Privacy in 2014, Amsterdam, December 2013  Bodea, G, invited talk, Privacy & security, FP7 Surveille conferentie, Fiesole, April 2013. 3.5.3

TNO rapporten Big Data Evolution:  BTK Adonis: Semantische modelleerpatronen en gebruik in bestaande methoden  Esmeijer, J., Bakker, T., de Munck S., Thriving and surviving in a data-driven society, TNO rapport nr. R11427  Dienstverlening verbeteren en regeldruk verminderen met ICT in de publieke sector, TNO 2014 R10008, F.W. Bomhof, P.J. van Vliet, S. Prins, M. Steen, A. Schrier; januari 2014  Jenny de Boer, Pepijn Vos, Lisette de Koning, Chantal Stroek: Information Value Providers. Information Enabled Empowerment  Blankers, I., Kranenburg, K. van, Veenstra, A.van, Infonomics, December 2013 (PowerPoint presentatie)Dittrich, K & Dijk, W. van., 2013. The Value Case Methodology. A Methodology Aligning Financial and Non-Financial Values in Large Multi -Stakeholder Innovation Projects, White Paper, TNO: Delft  Dijk, W. van, 2013. Value Case Methodologie. Proces uitleg. Slide Deck voor CoFin partners Fase 1. TNO, Delft

TNO-rapport

37 / 49

Media and Content Delivery NB: Sommige van de hier genoemde verslagen zijn niet verschenen als officieel TNO-rapport, maar in een project- of kennisveldcontext verspreid.  Norp, Statusreport of 3GPP SA1 Q1 2013, TNO 2013 R10495  Norp, Statusreport of 3GPP SA1 Q2 2013, TNO 2013 R10934  Norp, Statusreport of 3GPP SA1 Q3 2013, TNO 2013 R11244  Norp, Statusreport of 3GPP SA1 Q4 2013, tbd  Kips, Norp, Wissingh, Almodovar Chico, Statusreport of 3GPP SA2 Q1 2013, TNO 2013 R10496  Kips, Norp, Wissingh, Almodovar Chico, Statusreport of 3GPP SA2 Q2 2013, TNO 2013 R10933  Kips, Norp, Wissingh, Almodovar Chico, Statusreport of 3GPP SA2 Q3 2013, TNO 2013 R11243  Kips, Norp, Wissingh, Almodovar Chico, Statusreport of 3GPP SA2 Q4 2013, tbd  Busropan, Norp, et al., M2M massive wireless access: challenges, research issues, and ways forward”, Globecom 2013 Workshop - Emerging Technologies for LTE-Advanced and Beyond-4G, December 13, 2013,  Norp, “Group based optimizations for M2M” in Machine-to-machine (M2M) communications, architecture, performance and applications, Woodhouse Publishing,  Norp, “Network optimizations for MTC”, Fraunhofer Fokus – FuSeCo Workshop, November 2013, Berlin,  Kips, Norp, Workshop on 3GPP SA1 and SA2 standardisation at Swisscom (Bern),  Kips, Norp, Workshop on 3GPP SA1 and SA2 standardisation at A1 (Vienna),  Rob Koenen, Emmanuel Thomas, Meeting Report : MPEG Meeting 104, 20-27 April 2013, Incheon, Republic of Korea  Emmanuel Thomas, Meeting Report: MPEG Meeting 105, 28 July-02 August 2013, Vienna, Austria  Emmanuel Thomas, Meeting Report: MPEG Meeting 106, 28 October-01 November 2013, Geneva, Switzerland  Emmanuel Thomas, Kansen in MPEG-standaardisatie voor Media Mining  G. Kleinhuis e.a., In relatie tot eID zie: Nederlandse elektronische identiteitskaart (eID) Analyse haal- en maakbaarheid van 4 eID scenario’s. TNO Rapport 2013 R10422.  Menno Bangma, DVB World report 2013  Bastiaan Wissingh, Verslag IETF 88 - Vancouver BC, RTCWEB WG, intern rondgestuurd Privacy & Identity Management  TNO report: Huijboom, N., Bodea, G., Kazemier, J., Koldijk, S., Kloot, G., Munck, S. de & J. Siljee (2013). How to optimally benefit from Context Aware Services?. TNO-rapport;  TNO/FP7 project report: FP7 Virtuoso, deliverable D3.3 Bodea, G., Cuijpers, C. et al “Stakeholders’ evaluation - Identification of ethical and legal requirements for open source intelligence”, TNO, 2013  TNO/FP7 project report: FPf Virtuoso, deliverable D9.1.1 TNO, Use of open source information for law enforcement: Report on Workshops - User’s evaluation and validation, TNO, 2013

TNO-rapport

3.5.4

38 / 49

Overige publicaties Big Data Evolution  TNO, ‘Big data in small steps’, whitepaper, Delft: TNO, 2013.  Veenstra, A.F. van, ‘Big data in small steps’, presentatie tijdens het ECPjaarcongres, Den Haag, 14 november 2013.  Folmer, E., Krukkert, D., Eckartz, S.M., Data Data Data: Big, Linked, Open Book chapter in: Pilot Linked Open Data Nederland,  Esmeijer, J., Bakker, T., Iedereen doet het, artikel op: Datadenker (Oktober, 2013) http://tinyurl.com/ous2z5h  Esmeijer, J., Ober? Er zit big data in mijn gehaktbal, artikel op: Frankwatching (April, 2013) http://tinyurl.com/o6jx452  José Luis Almodóvar Chico, Bob Ran, Matthias Fäth & Marcel van Sambeek, iCore Demo Poster TNO, FuNeMs2013, Future Network & Mobile Summit 2013, Lisbon, Portugal, 3 - 5 July 2013  Deliverable D6.4: Instant Mobility multimodal services acceptability - final report  Schoonhoven, B., Bodea, G., Oort, S. Deliverable D6.6: Multimodal services in a city: security and privacy challenges – final report, FP7 Instant Mobility  Van den Broek, T.A., Van Veenstra, A.F., Bastiaans, M., Van der Plas, A.J., Ran, B. (2013) Opening Up Data Beyond Compliance, Whitepaper, TNO, available at: http://tinyurl.com/nt9nx26  Van den Broek, T.A., Van Veenstra, A.F., Folmer, E. (2013), Walking the Extra Byte: A Lifecycle model for Linked Open Data. In Folmer, E., Quak, W., Reuvers, M. (eds.),“Pilot Linked Open Data”, Book with results of the Linked Open Data pilot project, Geonovum, Amersfoort.  Wie ben ik? TNO ging op zoek in mijn 32.272 mails, Bard van de Weijer, Volkskrant 30 juni.  TNO heeft een persbericht uitgedaan op 20 november 2013 waarin de publicatie van rapporten in de TNO Repository wordt aangekondigd: “TNO STELT PUBLICATIES BESCHIKBAAR OP INTERNET”.  Videoclip Turn Out Burn Out!, gepresenteerd tijdens eindejaarsevent HWB, EIT ICT labs. Information Enabled Empowerment  E.S. Wilschut, R. van Son & J.G.M. de Jong, “Richting geven aan de ontwikkeling van ICT-oplossingen ten behoeve van het bevorderen van het veiligheidsgevoel van ouderen in de wijk”, Tijdschrift voor Veiligheid Submitted  Idenburg, Drs. P.J. en van Schaik, drs. M., Diagnose Zorginnovatie, scriptum 2013. Bijdrage aan dit boek.  Wevers, Drs. C. en Gijsbers, Dr. G., Innoveren voor gezondheid, HCSS & TNO n.a.v. symposium ‘Innoveren voor gezondheid 11 juni 2013  David J. Langley and Tijs A. van den Broek (2013) De wereldwoedebank is juist in opkomst. Trouw, 22 February 2013. Media and Content Delivery  "Internet of Things is de definitieve stap naar de slimme woningen”, interview with Frank den Hartog in VV+ (Magazine van UNETO-VNI), October 2013, pp 8-11.  “Continue ontwikkeling draadloos internet: sneller en stabieler”, interview with Frank den Hartog in MediaPlanet bijlage van Telegraaf, September 2013 (1) "Moderne Communicatie", p. 5.  T.A.Halpin, entire FBMWG, Working Draft 7 Fact-Based Modelling Metamodel”, Exchanging Fact-Based Conceptual Data Models

TNO-rapport

    

39 / 49

J.P. Wijbenga, Light-weight Applications of Fact-Based Modeling (Short paper en Presentatie (dec 2013) intern) J. Pastoor, Interviews DUO, UMCG, ITCG, en anderen over datamigratie met FBM. (Interviewverslag en audio) Jose Almodovar, Kwartaalrapportage oneM2M, nog niet bekend Toon Norp, Network Improvements for MTC, FUSECO 2013 presentatie J.A.Heijkens, Dynamic Billing in the Energy Domain demo (gemaakt met FBM)

Privacy & Identity Management  Huijboom, N. & G. Bodea (2013). Wie mag weten of ik blij, verdrietig, bang of boos ben? In: NRC Next 19-12-2013 3.5.5

Afstudeer/stageverslagen Big Data Evolution:  (geen) Information Enabled Empowerment  User research methods for inclusive design, Final Master’s Project - M2.1. Hanna Zoon, June 18, 2013 Media and Content Delivery  J-A. Heijkens, Afstudeerverslag: Use of FB-BPM for Dynamic Billing & Settlement Privacy & Identity Management  (geen)

3.5.6

Standaardisatiebijdragen Big Data Evolution:  (geen) Information Enabled Empowerment:  (Geen) Privacy & Identity Management  Bodea, G. Privacy requirements for pre-standard ISO/IEC 18305, Information technology — Real time locating systems — Test and evaluation of localization and tracking systems Media and Content Delivery Datum plaats  3GPP SA1/2 3GPP Prague SA1 #61 28/1 – 1/2½

bijdrage(n)      

S1-131034 Reply LS to oneM2M on service layer interworking S1-131068 LS on bulk charging S1-133089, Draft WID on Infrastructure based Device-to-Device Communication, KPN S1-133094, Discussion on layering of GCSE and network side interface, KPN S1-133184, Geographical restriction of a group is not always necessary, KPN S1-133244, Network side interface for group call, KPN

TNO-rapport

40 / 49



3GPP SA2 #96 8-12/4

San Diego

  





3GPP SA1 #62 6-10/5

New Delhi

    

3GPP SA2 #97 27-31/5

Busan

     

3GPP SA1#63 19-23/8

Zagreb

    

S1-133304, Support of WebRTC client access to IMS, Alcatel-Lucent, Huawei, Orange, AT&T, Intel, Telecom Italia, Ericsson, China Mobile, NTT, T-Mobile USA, Neustar, Nokia Siemens Networks, KPN, Deutsche Telekom S2-130434 BuSTI conclusion proposal S2-130598 Usage monitoring via OCS S2-131501, Update of T5 triggering, Huawei, HiSilicon, NSN, Intel, HTC, ZTE, LGE, Verizon Wireless, KT Corp, KPN, China Mobile, Telecom Italia, China Unicom S2-131508 Updates for T5 small data service, Huawei, HiSilicon, Intel, NSN, ZTE, HTC, CATT, LGE, Verizon Wireless, KT Corp, KPN, China Mobile, telecom Italia, China Unicom S2-131533, 23.228 CR 1031R3 Adding support for IP-PBX in static mode, Ericsson, STEricsson, KPN S1-133089, Draft WID on Infrastructure based Device-to-Device Communication, KPN S1-133094, Discussion on layering of GCSE and network side interface, KPN S1-133184, Geographical restriction of a group is not always necessary, KPN S1-133244, Network side interface for group call, KPN S1-133304, Support of WebRTC client access to IMS, Alcatel-Lucent, Huawei, Orange, AT&T, Intel, Telecom Italia, Ericsson, China Mobile, NTT, T-Mobile USA, Neustar, Nokia Siemens Networks, KPN, Deutsche Telekom S2-131599 Key issue for ProSe on Lawfull Intercept, Telekom Italia, Telefonica, KPN, Orange S2-131950, Evaluation of IMS regcon related solutions, Orange, NTT Docomo, Telekom Italia, KPN KDDI S2-131951, CR 1039 Location based IMS registration control with minimal impacts. S2-131957, Evaluation of efficient SDDTE solutions, KPN S2-132116, summary of drafting discussion on SDDTE solution analysis m Verizon, KPN S2-132319, TR coversheet for TR 23.887 for Information at TSG SA, Intel, Ericsson, KPN S1-134043: KPN “Discussion presentation on device-to-device communication” S1-134155: KPN “Draft WID on infrastructure based device-to-device communication” S1-134174: NEC, KPN, China Mobile, Huawei “WID for Service Exposure and Enablement Support”. S1-134164: KPN “FS_IBCD status update” Status and planning document for D2D work item. S1-134165: KPN “SEES status update” Status and planning document for Service Exposure

TNO-rapport

3GPP SA2#98 15-19/7

41 / 49

Valencia



 

   





3GPP SA2#99 23-27/9

Xiamen

3GPP SA1#64 11-15/11

San Francisco

  

 

        

and Enablement Support. S2-133007: Corrected clarifications for the T5 Small Data service; Huawei, Hisilicon, Intel, CATT, HTC, MediaTek, ITRI, III, CATR, KPN, China telekom, China Unicom, ZTE S2-132679: Operator view on SDDTE Solution evaluation,; KPN S2-133062: Conclusion for MTCe-SDDTE; Huawei, Hisilicon, CATT, HTC, Intel, MediaTek, Sierra Wireless, Cisco, ZTE, CATR, KPN, China Telekom, China Unicom, China Mobile, Acision, Interdigital, NEC, ITRI, III, Broadcom, NSN S2-132955: Solution for EPC support for WLAN direct communication; Intel, III, KPN, Sony, Telecommunication Systems S2-132678: ProSe Charging; KPN S2-133031: Update to geographical scope key issue; KPN S2-133029 : 23.401 CR 2567R2 Introduction of GTP-C load control; Cisco, Ericsson, ST Ericsson, Alcatel Lucent, Verizon Wireless, AT&T, China Mobile, KPN S2-133028 : 23.401 CR 2571R2 GTP-C overload handling; Cisco, Ericsson, ST Ericsson, Alcatel Lucent, Verizon Wireless, AT&T, China Mobile, KPN S2-133030: 23.060 CR 1804R2 GTP-C overload/load handling; Cisco, Ericsson, ST Ericsson, Alcatel Lucent, Verizon Wireless, AT&T, China Mobile, KPN S2-133499: SDDTE - way forward, Huawei, HiSilicon, Interdigital, Intel, CATT, KPN, HTC S2-133495: ProSe Charging, KPN S2-133585: 23.228 CR1044R1: Location-based IMS registration control with minimal impacts, Orange, NTT DOCOMO, KPN, KDDI, TeliaSonera, Telefonica, AT&T, NTT S1-135102: 22.368 v12.2.0: Removal of group based charging requirements, KPN S1-135307: 22.115 v12.2.0: Bulk charging records for roaming, interconnect, conveyance and usage charging, and charging to third parties, KPN, NSN S1-135333: LS on Bulk Charging, KPN S1-135304: Draft WID on Service Requirement Maintenance for MTC, KPN S1-135325: SRMMTC status update, KPN S1-135097: Draft TR skeleton for SEES, KPN S1-135173: SEES drafting report, KPN, Telecom Italia S1-135174: TR 22.853, KPN S1-135151: SEES status update, KPN S1-135219: Draft TR skeleton for FS_eIBCD, KPN S1-135099: Draft scope statement for TR on FS_eIBCD, KPN

TNO-rapport

42 / 49

  

3GPP SA2#100 11-15/11

San Francisco

 

 













 3GPP SA3 8-12 april Valencia  3GPP RAN3 28 jan-1 Malta feb

S1-135100: Use cases on service discovery for FS_eIBCD, KPN S1-135225: TR 22.807, KPN S1-135218: FS_eICBD drafting report, T-Mobile USA, KPN S1-135156: FS_eICBD status update, KPN S2-133007: Corrected clarifications for the T5 Small Data service; Huawei, Hisilicon, Intel, CATT, HTC, MediaTek, ITRI, III, CATR, KPN, China telekom, China Unicom, ZTE S2-132679: Operator view on SDDTE Solution evaluation,; KPN S2-134199: Overview of normative changes for the Small Data Service, Huawei, HiSilicon, Intel, China Unicom, China Telecom, China Mobile, ZTE, LG Electronics, ITRI, Broadcom Corporation, NSN, KPN, Silver Spring Networks, InterDigital, Sierra Wireless, HTC S2-134033: SDDTE way forward, Intel, Huawei, HiSilicon, Interdigital, CATT, KPN, HTC, ZTE, LG Electronics, ITRI, Broadcom Corporation, China Mobile, KT Corp, China Unicom, China Telecom, NSN, Silver Spring Networks, Sierra Wireless, Telecom Italia, III, Sony, Acision S2-134535: Proposed way forward on EPC-level discovery and EPC support for WLAN direct communication, Intel, Sony, CATT, III, TeleCommunication Systems, Broadcom Corporation, ITRI, Acer, NEC, MediaTek, ETRI, KPN, LG Electronics S2-134537: EPC-level discovery and EPC support for WLAN direct communication, Intel, Sony, CATT, III, TeleCommunication Systems, Broadcom Corporation, ITRI, Acer, NEC, MediaTek, ETRI, KPN, LG Electronics, HTC S2-134459: EPC support for WLAN direct communication, Intel, Sony, CATT, III, TeleCommunication Systems, Broadcom Corporation, ITRI, Acer, NEC, MediaTek, ETRI, KPN, Motorola Mobility S2-134311: 23.401 CR2623R4: Reporting ULI and TimeZone at Network-initiated bearer release related procedures, Alcatel-Lucent, AT&T, KPN, Sprint, KDDI, China Mobile, Orange, NSN S2-134312: 23.203 CR0850R3: Reporting ULI and TimeZone at MME-initiated bearer related procedures, Alcatel-Lucent, AT&T, KPN, Sprint, KDDI, China Mobile, Orange 

Cosigner privacy SID en cosigner SECAM SID



R3-130592, “Scenarios for non-overlapping Energy Saving”, CMCC, Telefónica, LGE, ZTE, CATT, Huawei, Alcatel-Lucent, KPN, Fujitsu, Qualcomm, Samsung, NEC,

TNO-rapport

43 / 49

 15-19 apr

Chicago

  

11-15 nov  3 juni

San Francisco ISO/IEC JTC1 SC27 Delft





Mitsubishi, New Postcom R3-130653, “Energy Saving Enhancements to guarantee user QoS”, Intel, KPN R3-130993, Cell activation enhancement for inter-eNB overlaid scenario (Intel Corporation, KPN) R3-130992, Energy Saving Enhancements to guarantee user QoS for Switch-Off events (Intel Corporation, KPN) R3-130840, Compensation validation at switch-off in ES Scenario for LTE coverage layer (KPN) Response to R3-132292 “Introduction of a new Event Type for Location Reporting”, Alcatel-Lucent, AT&T, CMCC, KPN

Thijs Veugen, ”This is a contribution to the SC 27/WG 2 Study Period on Homomorphic encryption schemes”, March 28, 2013  ISO/IEC JTC1 SC29 WG 11 MPEG 22-26 MPEG 104  m28883 - Spatially segmented content april Incheon description in DASH  m29146 - Pushing DASH Events via WebSocket (CE-DPE) 29 jul-2 MPEG 105  m30227 - On decoupling content delivery aug Vienna and notification mechanism – CE-SAND  m30248 - Managed network-based QoS signaling for reducing start-up delays – CELLL  m30250 - Making DASH CDN friendly and CDNi DASH friendly  m30254 - On spatially segmented content description in the MPD – CE-SRD  m30445 - DASH CE report on Spatial Relationship Description (SRD) 28 okt-1 MPEG 106  m31412 - Faster quality convergence and nov Geneva reduced buffer time using QoS signaling – CE-SAND  m31415 - MPD pre-resolving and CDN heads up – CE-SAND  m31417 - On messages in DASH - CESAND  m31603 - Report on CE-SRD  m31705 - TuC draft for SRD in DASH  ISO/IEC 18305 Real time locating systems 9 april Fiesole, Italië  Bodea, G, Werkconferentie FP7 Surveille: Invited talk – privacy impact assessment in the security sector/ international privacy standardization efforts 24 april Tilburg, NL  Bodea, G., FP7 Virtuoso international conference “Ethical and legal issues in the analysis of open sources”: speaker - privacy impact assessment in the security sector/ international privacy standardization efforts in the EU 5 dec Amsterdam,  Bodea, G., Jaarlijkse PILab conferentie:

TNO-rapport

44 / 49

NL  ETIS IS 7-8 Kopenhagen, februari Denemarken

expert panel - privacy impact assessment / privacy standardization efforts in the EU  

25-26 april

Istanbul, Turkije

  

17-18 okt

Riga, Letland

   

 maart

Open IPTV Forum (OIPF) Berlijn, DE  

juni

Belfast, IE



 okt

Cork, IE

 

Vele telefonische vergaderingen

   

ETIS M2M Security Survey - Results, Reinder Wolthuis, February 8th 2013 ETIS Security Benchmark 2013 – Status Update, Reinder Wolthuis, February 8th 2013 Comparing Information Security KPIs – Results of common KPI survey, Richard Kerkdijk, April 25th 2013 Cyber Security at European Telcos – Results of ETIS member survey, Richard Kerkdijk, April 25th 2013 Cyber threats in mobile infrastructures, Richard Kerkdijk, April 25th 2013 What CIOs should know about security – key findings from telco security benchmark, Richard Kerkdijk, October 17th 2013 Security in outsourcing relationships – some insights from the telco security benchmark, Richard Kerkdijk, October 17th 2013 ETIS Security Benchmark – Outcome this year and first steps towards 2014, Richard Kerkdijk, October 18th 2013 Security Risk Insurance – Present telco approaches, Richard Kerkdijk, October 18th 2013 R. Koenen, OIPF-MA-REQ-284-BerlinAgenda_12_Mar_2013 M.O. Van Deventer, OIPF-CR-ARCH-275OIPF-Architecture-for-Social-NetworkFeature_for_IPTV_v1_0 R. van Brandenburg, M. Bangma, R. Koenen, OIPF-IPP-REQ-299An_Implementation_Guideline_for_IPTV_to_ TVs R. Koenen, OIPF-MA-REQ-298-BelfastAgenda_11_June_2013 Van Brandenburg, Bangma, Koenen, TP Vision, OIPF-DR-STB-less_IPTV-v0_1-201310-11 R. Koenen, OIPF-MA-REQ-316-R01F2F_Agenda_2013_10_15 Ray van Brandenburg, Orange, TP Vision, Nagra, OIPF-CR-SOL-317-Update_to_DRSTB-less_IPTV-v0_1 Ray van Brandenburg, Orange, TP Vision, Nagra, OIPF-CR-SOL-317-R01Update_to_DR-STB-less_IPTV-v0_1 Ray van Brandenburg, Orange, TP Vision, Nagra, OIPF-CR-SOL-317-R02Update_to_DR-STB-less_IPTV-v0_1 Ray van Brandenburg, Orange, TP Vision, Nagra, OIPF-CR-SOL-317-R03Update_to_DR-STB-less_IPTV-v0_1

TNO-rapport

45 / 49

                        

Ray van Brandenburg, Orange, TP Vision, Nagra, OIPF-CR-SOL-317-R04Update_to_DR-STB-less_IPTV-v0_1 Ray van Brandenburg, Orange, TP Vision, Nagra, OIPF-CR-SOL-317-R05Update_to_DR-STB-less_IPTV-v0_1 Rob Koenen, OIPF-MR-SOL-320-Minutes2013-11-05 M. Oskar van Deventer, OIPF-CR-SOL-302Protocols-for-Inter-Destination-MediaSynchronisation Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-275Conf_Call_Notes_2012-12-12 Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-277Conf_Call_Agenda_09_Jan_2013 Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-278Conf_Call_Notes_2013-01-09 Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-279Conf_Call_Agenda_30_Jan_2013 Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-283Conf_Call_Notes_2013-02-20 Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-284-BerlinAgenda_12_Mar_2013_withafewnotes Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-286-R01Berlin_Meeting_Report_REQ_2013-03-12 Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-288Conf_Call_Agenda_27_Mar_2013 Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-289Conf_Call_Notes_2013-03-27 M. Oskar van Deventer, OIPF-CR-ARCH279-Media-Sync-Architecture Rob Koenen et.al., OIPF-AOL-REQ-290Liaison_to_3GPP_SA3LI_on_Lawful_Intercept Rob Koenen, OIPF-MD-BOARD-386New_Procedures_Doc Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-292Conf_Call_Agenda_17_Apr_2013 Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-293Conf_Call_Notes_2013-04-17 Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-294Conf_Call_Agenda_29_Apr_2013 Rob Koenen et.al., OIPF-AOL-Liaisons-132R01-Liaison_to_ETSI_TCLI_on_Lawful_Intercept Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-300Belfast_Meeting_Report_REQ_2013-06-11 Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-301Conf_Call_Agenda_25_June_2013 Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-302Conf_Call_Notes_2013-06-25 Rob Koenen, OIPF-DOL-BOARD-399-R01to_HbbTV_regarding_TSLA Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-303Conf_Call_Agenda_10_July_2013 with notes

TNO-rapport

46 / 49



Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-305Conf_Call_Notes_2013-07-10  Ray van Brandenburg, Menno Bangma, Rob Koenen, et.al., OIPF-IPP-REQ-304-R02Draft_FPP_Additional_Features_to_Support_ STB-less_IPTV  Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-306Conf_Call_Agenda_17_Jul_2013  Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-307Conf_Call_Notes_2013-07-17  Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-308Conf_Call_Agenda_2013_07_24  Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-309Conf_Call_Notes_2013-07-24  Rob Koenen, OIPF-IPP-MKTING-127-R03OIPF_White_Paper_revision  Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-310Conf_Call_Agenda_2013_09_05  Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-312-R01Conf_Call_Notes_2013-09-05  Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-313Conf_Call_Agenda_2013_10_02  Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-315Conf_Call_Notes_2013-10-02  Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-319Conf_Call_Agenda_2013_10_30  Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-317-R02Cork_Meeting_Report_2013-10-15  Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-320Conf_Call_Notes_2013-10-30  Rob Koenen, OIPF-MR-SOL-320-Minutes2013-11-05  Rob Koenen, OIPF-MD-REQ-321Conf_Call_Agenda_2013_11_20  Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-322Conf_Call_Notes_2013-11-20  Rob Koenen, OIPF-MA-REQ-324Conf_Call_Agenda_2013_12_04  Rob Koenen, OIPF-MR-REQ-325Conf_Call_Notes_2013-12-04  CEPT Spectrum policy developments 5 febr Warsaw  Presentatie inz potential gain van spectrum sharing tijdens WGFM meeting 26 juni Brussel  Presentatie inzake resource sharing tijdens European Spectrum Management Conference  IETF standaardisatie omtrent Media Synchronisatie 10-15 Orlando, FL,  draft-ietf-avtcore-idms-08, 17 Januari 2013 maart USA  draft-ietf-avtcore-clksrc-02, 19 Februari 2013  draft-ietf-avtcore-leap-second-02, 19 feb 2013 28 juli-2 Berlijn  draft-ietf-avtcore-idms-09, 19 Maart 2013 aug  draft-ietf-avtcore-idms-10, 14 juni 2013  draft-ietf-avtcore-idms-11, 14 juni 2013  draft-ietf-avtcore-clksrc-03, 18 Maart 2013

TNO-rapport

47 / 49

   3-8 nov

Vancouver

      

 13-16 mei

TMF Nice

  

 CENELEC TC029 29 feb Brussel



 Home Gateway Initiative 18-22 Torino, Italy  March 





Presentatie Henk Ensing: How to Enable real-time rating and policies in a Smartcity setting Presentatie GeorgeHuitema; Case Study. Where is the money in the M2M space? Presentatie Tim Daeleman: Federated SLA Management for Protected Core Networking (Defence Special Interest Group Diverse interne review documenten, plus voorstellen voor nieuwe content van de standaarden in TC209-WG7 “Proposed additions to RWD038”, contribution HGI02210, by TNO and Telekom Austria, to the 32nd plenary meeting of HGI “Enabling new e-health business models by converging IP-based and non-IP-based home networks”, contribution HGI02213, by TNO and Quby, to the 32nd plenary meeting of HGI “Comments to final version of HGI1600R08 Home Gateway and Home Network Diagnostics Module Requirements”, contribution HGI02180, by TNO, to the 32nd plenary meeting of HGI

HbbTV Consortium 

3.5.7

draft-ietf-avtcore-clksrc-04 , 8 mei 2013 draft-ietf-avtcore-clksrc-05, 14 juli 2013 draft-ietf-avtcore-leap-second-03, 14 juli 2013 draft-ietf-avtcore-idms-12, 29 juli 2013 draft-ietf-avtcore-idms-13, 29 augustus 2013 draft-ietf-avtcore-clksrc-06, 10 september 2013 draft-ietf-avtcore-clksrc-07, 2 oktober 2013 draft-ietf-avtcore-leap-second-04, 27 augustus 2013 draft-ietf-avtcore-leap-second-05, 1 oktober 2013 draft-ietf-avtcore-leap-second-06, 15 november 2013

Promoties Big Data Evolution:  (geen) Information Enabled Empowerment:  (Geen) Media and Content Delivery  (Geen)

60 bijdragen gerapporteerd onder VP “Creatieve Industrie”.

TNO-rapport

48 / 49

Privacy & Identity Management  AIO’s  Gergely Alpár, Mobile IDM (TNO & Radbout Universiteit; begeleider: JaapHenk Hoepman)  Wouter Lueks, Revocable Privacy (TNO & Radbout Universiteit; begeleider: Jaap-Henk Hoepman) 3.5.8

Overige voordrachten en demonstraties (Inclusief demonstrators) Big Data Evolution:  Demonstration during Aquatech 2013 in RAI Amsterdam 4-8 November  Demonstration during Innovatie Estafette in RAI Amsterdam on November 12  Demonstration on IST 2013 in Vilnius 5-8 November (demonstration was visited among others by Neelie Kroes  (ICT Agri) Workshops op de EFITA 2013 conferentie in juni 2013  Smart Mobility; demo on the Mobile World Congress 2013 in Barcelona, Feb 25 – Feb 28 2013. Information Enabled Empowerment:  Gastcolleges door Joke Kort en begeleiding bij ontwikkeling van 3 prototypes door TU Delft studenten.  Include toolbox, 2013  Diverse demonstraties vanuit het project EIT ICT Labs 2013 – RIHA:  TA2 demonstrator up and running in Nederland, http://www.youtube.com/watch?v=as5PZ26hUOk  Mediated sketching table  WebRTC communicator Media and Content Delivery  Deelnemer in netneutraliteit panel tijdens de Broadband Traffic Management conferentie van Informa (november 2013)  Panelsessie LTE World Summit, 2013 Amsterdam  G. Kleinhuis e.a., Januari 2013 een presentatie voor de ‘Zomerwerkgroep’ (Belastingdienst, Ministerie van BZK, Minsterie van EL&I, RDW en UWV)  G. Kleinhuis e.a., 12 juni 2013 een presentatie voor IRMA, zie https://www.irmacard.org/irma  G. Kleinhuis e.a., 25 juni 2013 informele briefing in College van Belanghebbenden – TTP.NL  Reinder Wolthuis, Presentatie: “Telco Security Benchmark 2013 – Status update”, 7 februari 2013  Reinder Wolthuis, Presentatie: “M2M Security – Results of telco survey”, 8 februari 2013  Richard Kerkdijk, Presentatie: “Cyber threats in mobile infrastructures”, 26 april 2013  Richard Kerkdijk, Presentatie: “Cyber security at European telcos – Results of ETIS member survey”, 26 april 2013  Richard Kerkdijk, Presentatie: “Comparing information security KPIs – Results of ETIS common KPI survey”, 26 april 2013  Richard Kerkdijk, Presentatie: “Security in outsourcing relationships –Some insights from telco security benchmark”, 17 oktober 2013  Richard Kerkdijk, Presentatie: “What CIOs should know about security – Key findings from telco security benchmark”, 17 oktober 2013  Richard Kerkdijk, Presentatie: “Security Risk Insurance – Present telco approaches”, 18 oktober 2013

TNO-rapport

 

49 / 49

Richard Kerkdijk, Presentatie: “ETIS Security Benchmark – Outcome this year and first steps toward 2014”, 18 oktober 2013 M. Bangma, R. van Brandenburg, R. Koenen, Aanwezigheid met demonstraties tijdens International Broadcasting Convention, september 2013, Amsterdam.

Privacy & Identity Management  Bodea, G, lecture and workshop “Privacy Impact Assessment” at the Protecting your privacy in a networked world – IDEA Summerschool 2013, Technical University Delft, Delft, 15 – 17 July 2013  Lieshout, Marc van, invited lecture, “Privacy as an economic good – how bad can it be?” at the Protecting your privacy in a networked world – IDEA Summerschool 2013, Technical University Delft, Delft, 15 – 17 July 2013  Hoepman, Jaap-Henk: organisatie (en PC chair) IFIP Summerschool, 17-21 June, Nijmegen  Hoepman, Jaap-Henk, lid van panel Bits of Freedom over cybersecurity/voorstel wet computercriminaliteit III bij NLIGF, Den Haag, 13 juni 2013  Hoepman, Jaap-Henk , uur lang interview, Radio 1 VPRO Labyrint over privacy. 28-07-2013  Bodea, G. expert interview for the report “Handling ethical problems in counterterrorism - An inventory of methods to support ethical decisionmaking” by RAND Europe & WODC on behalf of the National Coordinator for Counterterrorism and Security at the Netherlands Ministry of Security and Justice (Ministerie van Veiligheid en Justitie), 2014  Website over UbiKiMa: http://www.ubikima.com  Maarten Everts, implementatie van Paillier die werkt vanuit de browser: http://mhe.github.io/jspaillier/  Kooij, M., Wijbenga, J.P., TNO bijdrage (transparency tools) aan een Patiënten online portal, COMMIT 15, Trusted Healthcare Services

3.5.9

Octrooi-aanvragen Privacy & Identity Management  TrustTester, octrooiaanvraag gedaan via EPO.