ST. ANTONIUS VRUCHTBAARHEIDSCENTRUM
IVF / ICSI
BEHANDELING
Inhoudsopgave Wat is IVF? Voor wie is een IVF-behandeling? De menstruatiecyclus IVF-behandeling: 4 fases Aantal bevruchte eicellen De ICSI-behandeling Samenwerking met het UMC Utrecht De kansen Risico’s Uw verwachtingen Registratie Kosten Praktische gang van zaken Routebeschrijvingen UMCU Tot slot Vragen Literatuur
1 1 1 2 3 4 4 4 5 5 5 6 6 7 8 8 9
IVF / ICSI Na meerdere onderzoeken en/of vruchtbaarheidsbehandelingen heeft uw arts met u besproken dat een IVFbehandeling een vervolgstap in uw behandeltraject kan zijn. In dit boekje leggen wij u uit wat de IVF-behandeling in grote lijnen inhoudt. Ook leest u wat de kans op een zwangerschap is en welke risico’s er aan deze behandeling verbonden zijn.
Wat is IVF? •
In vitro fertilisatie (IVF) betekent letterlijk: ‘in glas bevruchting’. In Nederland wordt het ook wel reageerbuisbevruchting genoemd. Bij deze behandeling krijgt u hormonen om eitjes te laten rijpen. De rijpe eicellen worden via een punctie uit de eierstokken gehaald en vervolgens wordt de eicel buiten het lichaam bevrucht. De bevruchte eicel(len) worden dan in de baarmoeder geplaatst. IVF is een behandeling om een zwangerschap tot stand te brengen als er geen andere mogelijkheden (meer) zijn. De behandeling is ingewikkeld en heeft lang niet altijd succes.
• • •
rende langere tijd (deze tijd is afhankelijk van de leeftijd en andere factoren); het niet is gelukt om zwanger te worden na andere behandelingen voor verminderde vruchtbaarheid, zoals bijvoorbeeld intra-uteriene inseminatie (IUI); de vrouw ernstige endometriose heeft; de man een verminderde kwaliteit van het zaad heeft, of; de vrouw vervroegd in de overgang dreigt te raken .
De menstruatiecyclus Voordat we uitleggen hoe de procedure bij IVF gaat, is het goed om te weten hoe een bevruchting in de natuurlijke situatie ontstaat.
Voor wie is een IVF behandeling?
Al tijdens de menstruatie begint er in één van de eierstokken een blaasje gevuld met vocht met daarin een eicel te rijpen. Dit blaasje wordt follikel of eiblaasje genoemd. Het eiblaasje wordt geleidelijk groter. Na ongeveer twee weken is de eicel rijp. Het blaasje heeft dan een doorsnede van 2 à 2,5 cm.
In principe komen paren met een kinderwens in aanmerking waarbij: • de vrouw één of geen goed functionerende eileiders heeft; • er geen oorzaak is gevonden voor het uitblijven van een zwangerschap gedu-
1
rijpen. Als er meerdere eicellen rijpen wordt de succeskans van de behandeling groter. Het is de bedoeling dat de eitjes tegelijk rijp zijn en dat ze vlak vóór de eisprong uit de eierstok gehaald worden. Om een voortijdige eisprong te voorkomen gebruikt u een tweede hormoonpreparaat (Orgalutran®). Tijdens deze stimulatiefase krijgt u regelmatig vaginale echo’s om de groei van de follikels te volgen. Hiervoor moet u gemiddeld 3 tot 4 keer naar het ziekenhuis komen. Wanneer er meerdere follikels gegroeid zijn en een bepaalde grootte hebben, wordt de eisprong opgewekt met een laatste hormooninjectie (Pregnyl®). Dit hormoon versnelt het laatste rijpingsstadium van de eicellen en de eicellen komen los te liggen in de follikels. De stimulatiefase vindt plaats in het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum in zowel het St. Antonius Ziekenhuis Utrecht als Nieuwegein.
Om de follikel te laten groeien en de eicel te laten rijpen is een ingewikkeld samenspel van hormonen nodig. Zo zorgt het follikel stimulerend hormoon (FSH) ervoor dat de follikel zich gaat ontwikkelen. Het luteïniserend hormoon (LH) zorgt ervoor dat de follikel openspringt als de eicel rijp is. Dit is de ovulatie (eisprong). De eicel die vrijkomt wordt opgevangen in één van de eileiders. Als u rond die tijd gemeenschap hebt gehad kan de eicel in de eileider bevrucht worden door de daar aanwezige zaadcellen. De bevruchte eicel heet vanaf dat moment embryo. Het embryo verplaatst zich binnen een paar dagen door de eileider naar de baarmoeder. Daar kan het zich innestelen in het baarmoederslijmvlies. Als de eicel niet bevrucht is of niet is ingenesteld, dan wordt het baarmoederslijmvlies na korte tijd afgestoten. U wordt dan ongesteld (menstruatie). De periode die begint op de eerste dag van de menstruatie en eindigt op de eerste dag van de daaropvolgende menstruatie, noemen we de menstruatiecyclus. Tijdens een normale cyclus komt meestal maar één eicel tot ontwikkeling.
Fase 2: de follikelpunctie Kort voor de eisprong worden de rijpe eicellen uit de eierstok gehaald via een punctie. Dit gaat als volgt: eerst worden de eierstokken via de echo in beeld gebracht. De binnenwand van de vagina wordt plaatselijk verdoofd. Op het echo-apparaat wordt een naald gezet en via de vagina prikt de arts dan om de beurt beide eierstokken aan. Alle aanwezige follikels worden leeggezogen en de eicellen worden opgevangen in emeerdere buisjes. Vaak, maar niet altijd, komt de eicel met de vloeistof uit de follikel mee. Het aantal eicellen dat opgezogen kan worden is afhankelijk van het aantal goed ontwikkelde follikels. De eicellen worden vervolgens naar het laboratorium gebracht. De follikelpunctie vindt plaats in het
IVF-behandeling: 4 fases De IVF-behandeling is onder te verdelen in 4 fases.
Fase 1: de stimulatiefase In de eerste fase van de behandeling krijgt u hormonen (Puregon®/ Menopur®) om de eierstokken de stimuleren. Het doel van de hormonen is om meer dan één follikel (en dus meer dan één eicel) tegelijk te laten 2
Figuur 2. Het terugplaatsen van een embryo in de
Figuur 1. Het aanprikken van follikels
baarmoeder
St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum in het St. Antonius Ziekenhuis in Utrecht.
Het embryo wordt bovenin de baarmoederholte geplaatst.
Fase 3: de laboratoriumfase
Op de avond van de follikelpunctie start u met vaginale capsules, die het baarmoederslijmvlies ondersteunen. Op deze manier kan het embryo daar innestelen. De capsules gebruikt u 18 dagen achter elkaar.
In het laboratorium wordt geteld hoeveel eicellen er opgezogen zijn uit de follikels. Na de follikelpunctie wordt de man gevraagd zaad te produceren. Hiervoor is in het ziekenhuis een speciale ruimte beschikbaar. Het zaad ondergaat bepaalde bewerkingen en wordt dan samengebracht met de eicellen. In het laboratorium wordt gekeken of er eicellen bevrucht zijn. Als een eicel is bevrucht, wordt dit een embryo genoemd. Het embryo blijft nog drie dagen in het laboratorium.
Nadat u 18 dagen achter elkaar de capsules hebt gebruikt, wijst een zwangerschapstest (die u thuis of op de poli doet) uit of er zich een zwangerschap aan het ontwikkelen is. De vaginale capsules kunnen het begin van de menstruatie uitstellen.
Aantal bevruchte eicellen
Fase 4: de terugplaatsing Drie dagen na de follikelpunctie worden 1 of 2 embryo’s in de baarmoeder geplaatst. Het aantal embryo’s dat teruggeplaatst wordt, is afhankelijk van de leeftijd en de medische conditie van de vrouw en de wensen van u en uw partner. De terugplaatsing van de embryo’s is een simpele ingreep en is meestal niet pijnlijk. Hoe ziet de terugplaatsing eruit? Eerst plaatsen we een spreider (speculum) in de vagina. Daarna wordt een dun slangetje via de baarmoedermond in de baarmoederholte gebracht.
We proberen om bij de punctie zoveel mogelijk eicellen op te zuigen uit de follikels. Ook proberen we om alle verkregen eicellen te bevruchten. Het is dus mogelijk dat er meer embryo’s ontstaan dan er teruggeplaatst kunnen worden. Als er zulke ‘restembryo’s’ ontstaan, bestaat de mogelijkheid om deze embryo’s in te vriezen. Als de behandeling niet gelukt is, dan kunnen deze embryo’s in een latere cyclus alsnog worden teruggeplaatst. In deze cyclus is dan geen stimulatie van de eierstokken met
3
Voor wie is ICSI?
hormonen en geen follikelpunctie nodig.
Deze methode is alleen bedoeld voor paren bij wie een probleem in het bevruchtingsproces de oorzaak is van het uitblijven van een zwangerschap.
U moet zich hierbij realiseren dat lang niet alle embryo’s geschikt zijn om in te vriezen. Ook overleven ingevroren embryo’s niet altijd het invries- en ontdooiproces.
Redenen om een ICSI-behandeling te starten zijn: • Bij eerdere ‘gewone’ IVF-behandeling(en) is geen bevruchting van de eicellen ontstaan, terwijl de kwaliteit van het zaad redelijk of zelfs goed was. • De zaadkwaliteit is zo slecht, dat van tevoren al verwacht wordt dat bij een gewone IVF-behandeling geen bevruchting zal ontstaan.
Het kan zijn dat u niet meer embryo’s wilt laten ontstaan dan er in de behandelingscyclus worden teruggeplaatst. In dit geval worden er slechts een of twee eicellen met het zaad samengebracht. Als u hiervoor kiest betekent dat wel dat de kans op succes kleiner wordt. Het is immers niet zeker is dat uit alle verkregen eicellen ook werkelijk embryo’s zullen ontstaan.
Een ICSI-behandeling gaat altijd samen met een IVF-behandeling. De behandeling is voor u vrijwel hetzelfde als bij de gewone IVF. Alleen wordt bij ICSI in het laboratorium de extra stap gezet van het injecteren van de zaadcel in de eicel.
De ICSI-behandeling Wat is ICSI? ICSI is een uitgebreidere vorm van IVF. Bij een ‘gewone’ IVF-behandeling worden eicellen en zaadcellen bij elkaar gebracht, maar wordt géén hulp gegeven bij het bevruchtingsproces zelf. De zaadcel is zelf in staat om de eicel te bevruchten. De afkorting ICSI staat voor Intra Cytoplasmatische Sperma Injectie; hierbij wordt de zaadcel in de eicel geïnjecteerd.
Dragers van het hepatitis B-virus en/of hiv komen niet in aanmerking voor een ICSIbehandeling.
Samenwerking met UMCU Het St. Antonius Ziekenhuis is een zogenoemd transportziekenhuis. Dit betekent dat alleen fase 1 en 2 van de IVF-behandeling (de stimulatiefase en de follikelpunctie) in het St. Antonius Ziekenhuis gebeuren. Voor fase 3 en 4 gaat u naar het UMCU (Universitair Medisch Centrum Utrecht).
Figuur 3. Het inbrengen van de zaadcel in de eicel met een kleine naald 4
De kansen
Hyperstimulatiesyndroom
Aan elke behandeling zijn ook risico’s verbonden. De belangrijkste risico’s bij een IVF- of ICSI-behandeling noemen we hier.
Er is een risico dat de eierstokken te sterk worden gestimuleerd. Er rijpen dan teveel eicellen. Dit hyperstimulatiesyndroom kan lichamelijke klachten geven als buikpijn, misselijkheid, gewichtstoename of kortademigheid. Dit kan eigenlijk gebeuren als de eisprong is opgewekt met een hormooninjectie dat HCG-hormoon bevat. De klachten herstellen zich in de loop van een aantal dagen of weken meestal vanzelf, maar soms is een opname noodzakelijk om ernstige complicaties te voorkomen. We proberen de kans op deze complicaties zo klein mogelijk te houden door regelmatige echo’s te maken en zo nodig bloedcontroles te doen.
Meerlingzwangerschap
Menselijke fout
Bij het starten van een IVF-behandeling wordt u soms de keuze gelaten of u 1 of 2 embryo’s wilt plaatsen na de IVF-behandeling. Vooraf is duidelijk of de overheid en/ of de zorgverzekeraar ruimte geeft voor deze keuze. Als er twee embryo’s worden teruggeplaatst is de kans op een meerlingzwangerschap groter. Een meerling lijkt misschien wel aantrekkelijk, omdat u al lang naar kinderen verlangt. U moet zich echter realiseren dat er bij een tweelingzwangerschap veel meer kans op problemen is dan bij een eenlingzwangerschap. Ook betekent een tweeling een flinke extra belasting voor de zwangere vrouw en later ook voor beide ouders.
Op een IVF/Fertiliteitlaboratorium wordt gewerkt met zaad- en eicellen waaruit kinderen geboren worden. Wij zijn ons zeer bewust van de dramatische gevolgen die het kan hebben als hierbij fouten worden gemaakt. Door een structureel systeem van controle en hercontrole wordt de grootst mogelijke zorgvuldigheid in acht genomen om dit te voorkomen, maar het blijft mensenwerk. Al is de kans dat de verkeerde zaadcel bij de verkeerde eicel komt dus buitengewoon klein, een menselijke fout is nooit met honderd procent zekerheid uit te sluiten.
Problemen bij de follikelpunctie
Het is begrijpelijk dat u hoge verwachtingen hebt over de succeskans van de IVF-behandeling. Wij willen u er nogmaals op wijzen dat de kans op mislukken groter is dan de kans op het ontstaan van een
De kans op het ontstaan van een zwangerschap via een IVF-behandeling is gemiddeld ongeveer 25%. De uiteindelijke kans op de geboorte van een kind is gemiddeld 20% per IVF-poging. Het ontstaan van een zwangerschap na IVF is vooral afhankelijk van de leeftijd van de vrouw en de kwaliteit van de embryo’s.
Risico’s
Uw verwachtingen
Er is een kleine kans op een infectie of een bloeding bij de follikelpunctie. Dit komt echter maar zelden voor.
5
De praktische gang van zaken
zwangerschap. Ook moet u zich realiseren dat het ontstaan van een zwangerschap na een IVF-behandeling nog niet betekent dat er straks een baby geboren zal worden. Ongeveer twintig procent van alle zwangerschappen gaat helaas in een vroeg stadium alsnog mis (miskraam, buitenbaarmoederlijke zwangerschap).
Aanmelding Als u samen met uw arts hebt besloten dat u in aanmerking wilt komen voor een IVF- of ICSI-behandeling, dan wordt u op de wachtlijst geplaatst. Uw plaats op deze lijst wordt bepaald door het tijdstip waarop wij u aanmelden.
Registratie
Voorbereidingsgesprek
Alle IVF-behandelingen die in het St. Antonius Ziekenhuis plaatsvinden worden geregistreerd. Ook uw persoonsgegevens zoals naam en geboortedatum staan in deze registratie. Daarnaast zijn alle IVF-centra in Nederland wettelijk verplicht bij te dragen aan een landelijke IVF-registratie. In deze landelijke registratie worden van alle IVFbehandelingen een aantal gegevens geregistreerd zonder persoonsgegevens.
U maakt een afspraak voor een voorbereidingsgesprek met een van de fertiliteitartsen. Het is de bedoeling dat dit gesprek ongeveer vier weken voor het begin van de IVF/ICSI-behandeling plaatsvindt. Tijdens het gesprek komt aan bod: • Het tijdstip waarop u start met de behandeling.
Kosten De meeste ziektekostenverzekeringen vergoeden de eerste tot en met de derde IVFbehandeling (al dan niet in combinatie met ICSI). Dit geldt ook voor de hormonen die u moet gebruiken. De kosten voor de naalden en spuitjes die u nodig hebt voor het toedienen van de hormonen worden vaak niet vergoed door uw verzekeraar.
Planning Voor onze planning en die in het UMCU is het belangrijk dat u zich houdt aan de afgesproken behandelmaand. Wilt u hiervan afwijken? Overleg dan altijd eerst met een van de fertiliteitartsen!
Als u meer dan drie behandelingen wilt ondergaan, dan zult u de vierde en volgende behandelingen zelf moeten betalen. De kosten van één IVF-behandeling (met of zonder ICSI) variëren per ziekenhuis.
• Het behandelschema en welke hormonen u moet gaan gebruiken. Het aantal embryo’s dat maximaal teruggeplaatst zal worden (hiervoor worden contracten getekend).
6
of C, maar er is dan geen mogelijkheid voor het invriezen van restembryo’s. ICSI is bij hepatitis C ook mogelijk, maar als u drager bent van hepatitis B komt u voor ICSI niet in aanmerking. Er bestaat bij hepatitis B (en bij hiv) namelijk een risico dat bij de ICSI-techniek het virus in de eicel mee geïnjecteerd wordt. Dit kan mogelijk beschadiging van het erfelijk materiaal in de eicel veroorzaken.
• Het al dan niet invriezen van ‘restembryo’s’ (ook hiervoor moeten contracten getekend worden). • Mogelijkheid voor psychosociale begeleiding. Verder krijgt u tijdens deze afspraak: • recepten voor de te gebruiken medicijnen; • bloedonderzoek naar infectieziekten; • een afspraak voor een prikinstructie.
Prikinstructie Voorlichtingsavond
Bij de IVF-behandeling moet u zichzelf hormooninjecties geven. Daarom krijgt u een prikinstructie van de doktersassistente. Zij laat u zien op welke manier de medicijnen klaargemaakt moeten worden en hoe u zichzelf de injecties moet toedienen.
Desgewenst is het mogelijk om een voorlichtingsavond over de IVF- en ICSI-behandeling te bezoeken. Het is zeer wenselijk als u deze voorlichtingsavond bezoekt voordat u met deze behandeling start en ook voorafgaand aan het voorbereidingsgesprek op de poli. Op de voorlichtingsavond krijgt u uitgebreide informatie over de behandeling van het IVF-team. U kunt dan ook vragen stellen. U hoeft zich niet aan te melden voor de voorlichtingsavond. Data waarop de avond gehouden wordt, kunt u krijgen via uw behandelend arts of via de website van het UMC Utrecht: www.umcu.nl,
Medicijnen ophalen Voordat u gaat starten met de behandeling moet u de medicijnen bij de ziekenhuisapotheek ophalen. Ook moet u naalden en spuitjes hebben. U krijgt hiervoor een recept bij het voorbereidingsgesprek.
Routebeschrijvingen UMCU
Bloedonderzoek naar infectieziekten Voorafgaand aan de behandeling wordt altijd uw bloed en dat van uw partner onderzocht. Het bloed wordt onderzocht op drie virussen: hepatitis B, hepatitis C en hiv (het virus dat aids veroorzaakt). Vrouwen met een hiv-besmetting komen niet in aanmerking voor een IVF- of ICSIbehandeling. Dit is vanwege het risico van overdracht van hiv tijdens de zwangerschap op het kind. Een IVF-behandeling is wel mogelijk wanneer u drager bent van hepatitis B
Receptie 38 Vanaf de hoofdingang van het UMCU locatie AZU loopt u rechtdoor voorbij de winkels naar het liftplein van de C-vleugel. Hier neemt u de lift naar de 5e verdieping. Uit de lift gaat u linksaf. Telefoon receptie 38: 088 – 755 75 25.
7
Receptie 39
maatschappelijk werker één of meerdere gesprekken te voeren.
Zie receptie 38, alleen loopt u via de wachtruimte van receptie 38 nog verder rechtdoor.
Foliumzuuradvies Sinds 1993 krijgen alle vrouwen die zwanger willen worden het advies om foliumzuurtabletten te gebruiken. Foliumzuur zorgt er niet voor dat u gemakkelijker zwanger wordt, maar het verkleint de kans op afwijkingen aan het zenuwstelsel van het ongeboren kind. Foliumzuur is een B-vitamine die van nature voorkomt in onder andere groente, fruit en volkorenproducten. Men vermoedt sterk dat vrouwen aan het begin van hun zwangerschap een verhoogde behoefte aan foliumzuur hebben. U kunt meer informatie krijgen bij de apotheek of uw gynaecoloog.
Tot slot Een stoornis in de vruchtbaarheid is een gebeurtenis die diep ingrijpt in het leven van de betrokkenen. Het veroorzaakt veel verdriet en onzekerheid en het kan spanningen in de relatie met de partner of anderen met zich meebrengen. Het vruchtbaarheidsonderzoek en de daarbij behorende behandeling kunnen zowel emotioneel als lichamelijk een grote belasting voor u zijn. Dit geldt zeker ook voor de IVF-behandeling. Niet alleen is het een intensieve behandeling die veel van u vraagt, maar over het algemeen is het de laatste mogelijkheid om een kind te krijgen. Als na één of meer IVF-behandelingen wordt besloten te stoppen, betekent dit bijna altijd dat er geen verdere mogelijkheden meer zijn en dat u zich moet verzoenen met de gedachte dat u hoogstwaarschijnlijk nooit zwanger (meer) zult worden.
Wij wensen u veel succes bij de behandeling!
Vragen Hebt u na het lezen van deze informatie of tijdens de behandeling nog vragen en/of opmerkingen? Neem dan gerust contact op met het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum of uw arts. Voor al uw vragen kunt u een speciaal telefoonnummer bellen, namelijk: 06 - 13209148. Dit nummer kunt u tijdens werkdagen bellen van 08.00 - 12.00 uur en van 13.30 - 16.00 uur. Op zaterdag en zondag kan dit van 09.30 - 11.30 uur.
Het is mogelijk dat er tijdens, maar ook na afloop van de behandeling, problemen ontstaan waarover u graag wilt praten. Wij willen er nogmaals op wijzen dat u deze problemen altijd kunt bespreken met de behandelend artsen en doktersassistenten. We bieden ook de mogelijkheid om extra emotionele ondersteuning te krijgen. Er bestaat ook een mogelijkheid om met een
Bron: Universitair Medisch Centrum Utrecht
8
Literatuur - ‘Ongewenst kinderloos... en dan?’ Uitgave Stichting Relatievoorlichting informatieve reeks, verkrijgbaar bij: Stichting Relatievoorlichting, postbus 19083, 3501 DB Utrecht, telefoonnummer 030 - 243 28 44. - ‘Het perfecte kind; kunstmatige voortplanting in Nederland’ (A. Kalden, P. Beken). Uitgeverij Stubeg, Hoogezand, 1993. - ‘Intens verlangen naar een kind; IVF: ervaringen met reageerbuisbevruchting’ (R. Bots, P. Kaashoek). Kosmos-Z&K Uitgevers, Utrecht/Antwerpen, 1994. - ‘Als zwanger worden niet snel lukt: oorzaken, mogelijkheden, kansen’ (I. Sagasser). Van Holkema & Warendorf, Houten, 1994. - ‘Stil Verdriet’ (M. Disseldorp). Uitgeverij Van Brug, Groningen, 1996. ‘Stoppen of doorgaan? Omgaan met ongewenste kinderloosheid’ (E. van Asten, M. van Zwieten). Uitgeverij Van Brug, Groningen, 1996. - ‘Ongewenst kinderloos; brieven over een leven zonder kinderen’ (Renee van Walbeek) v. Brug, Hoogzand, 1995. - ‘Ongewenst kinderloos’ (Odile van Eck), april 2008, DPGY.02.022
9
St. Antonius Ziekenhuis T 088 - 320 30 00 E
[email protected] www.antoniusziekenhuis.nl
Spoedeisende Hulp 088 - 320 33 00 St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum 088 - 320 62 50
Locaties en bezoekadressen
Ziekenhuizen
Poliklinieken
St. Antonius Ziekenhuis Utrecht Soestwetering 1, Utrecht (Leidsche Rijn)
St. Antonius Polikliniek Utrecht Overvecht Neckardreef 6, Utrecht
St. Antonius Ziekenhuis Nieuwegein Koekoekslaan 1, Nieuwegein
St. Antonius Polikliniek Houten Hofspoor 2, Houten St. Antonius Spatadercentrum Utrecht-De Meern Van Lawick van Pabstlaan 12, De Meern
10
Meer weten? Ga naar www.antoniusziekenhuis.nl
GYN 37/08-’13
Dit is een uitgave van St. Antonius Ziekenhuis
